Bước đầu tạo mùi từ bã cà phê ứng dụng trong thức ăn viên cho cá kèo (Pseudapocryptes lanceolatus)

Khoùa luaän toát nghieäp Muïc luïc Phan Thò Thanh Phöông Trang i ÑAÏI HOÏC QUOÁC GIA THAØNH PHOÁ HOÀ CHÍ MINH TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC KHOA HOÏC TÖÏ NHIEÂN KHOA SINH HOÏC ----oOo---- PHAN THÒ THANH PHÖÔNG BÖÔÙC ÑAÀU TAÏO MUØI TÖØ BAÕ CAØ PHEÂ ÖÙNG DUÏNG TRONG THÖÙC AÊN VIEÂN CHO CAÙ KEØO (Pseudapocryptes lanceotus) KHOAÙ LUAÄN CÖÛ NHAÂN KHOA HOÏC NGAØNH SINH HOÏC CHUYEÂN NGAØNH SINH HOÏC ÑOÄNG VAÄT NGÖÔØI HÖÔÙNG DAÃN KHOA HOÏC: GV NGUYEÃN KIM TRINH THAØNH PHOÁ HOÀ CHÍ MINH – NAÊM 2006 Khoùa luaän toát nghieäp Muïc luïc Phan Thò Thanh Phöông Trang ii LÔØI CAÛM ÔN Bốn naêm ñaïi hoïc troâi qua, giai ñoaïn thöïc hieän ñeà taøi toát nghieäp laø moác thôøi gian quan troïng ñaùnh daáu böôùc tröôûng thaønh cuûa moãi sinh vieân. Trong giai ñoaïn naøy, chuoãi kieán thöùc ñöôïc trang bò seõ laø neàn taûng ñeå nghieân cöùu, nieàm say meâ yeâu thích khoa hoïc seõ laø ñoäng löïc ñeå tìm toøi saùng taïo trong coâng vieäc. Vaø ñaëc bieät söï ñoäng vieân, hoã trôï cuûa thaày coâ, baïn beø, gia ñình seõ laø nieàm tin thöïc hieän thaønh coâng ñeà taøi, hoaøn thaønh khoaù hoïc vaø töï tin böôùc vaøo ñôøi. Trong suoát quaù trình thöïc hieän ñeà taøi, xin chaân thaønh caùm ôn thaày Phan Kim Ngọc, coâ Nguyeãn Kim Trinh, chò Nguyeãn Thò Bích Thuyù, coâ Hoà Thò Leä Thuyû ñaõ taän tình höôùng daãn, chæ baûo. Caûm ôn söï coäng taùc, hoã trôï cuûa baïn Voõ Thò Phöông Mai, caûm ôn taát caû baïn beø trong phoøng Sinh lyù Ñoäng vaät, caùc anh em trong vaên phoøng Ñoaøn vaø nhaát laø xin chaân thaønh caûm ôn gia ñình ñaõ ñoäng vieân vaø hoã trôï toâi hoaøn thaønh ñeà taøi cuûa mình. Thaønh phoá Hoà Chí Minh, ngaøy 19 thaùng 07 naêm 2006 Sinh vieân thöïc hieän Phan Thò Thanh Phöông Khoùa luaän toát nghieäp Muïc luïc Phan Thò Thanh Phöông Trang iii MUÏC LUÏC DANH MUÏC BAÛNG .......................................................................................................................................iii DANH MUÏC HÌNH AÛNH ............................................................................................................................... iv ÑAËT VAÁN ÑEÀ ................................................................................................................................................vi PHAÀN 1: TOÅNG QUAN TAØI LIEÄU ................................................................................................................. 3 CHÖÔNG I: THÖÙC AÊN DAØNH CHO ÑOÁI TÖÔÏNG THUÛY SAÛN..................................................................3 I. Khaùi nieäm veà thöùc aên ................................................................................................................................3 1. Ñònh nghóa.............................................................................................................................................3 2. Phaân loaïi thöùc aên ..................................................................................................................................3 3. Tính chaát ..............................................................................................................................................3 II. Ñaëc ñieåm thöùc aên thuûy saûn ......................................................................................................................4 1. Ñaëc ñieåm dinh döôõng cô baûn cuûa ñoäng vaät thuûy saûn ..........................................................................4 2. Vai troø cuûa thöùc aên ñoái vôùi ngheà nuoâi thuûy saûn ..................................................................................5 III. Vaán ñeá cheá bieán thöùc aên.........................................................................................................................5 1. Caùc loaïi thöùc aên chính trong nuoâi thuûy saûn ........................................................................................5 1.1 Thöùc aên aåm .............................................................................................................................. 5 1.2 Thöùc aên vieân ............................................................................................................................ 6 2. Löôïng thöùc aên vaø taàn soá cho aên ..........................................................................................................6 3. Ñoä ngon cuûa thöùc aên............................................................................................................................6 4. Chaát taïo muøi (chaát haáp daãn) ...............................................................................................................6 5. Caù vôùi söï nhaän bieát muøi ......................................................................................................................7 5.1 Heä thaàn kinh cuûa caù ................................................................................................................. 7 5.2 Cô quan khöùu giaùc ................................................................................................................... 8 5.3 Cô cheá caûm nhaän muøi ............................................................................................................. 8 5.3.1 Khaùi nieäm veà muøi (odour) ................................................................................................ 8 5.3.2 Theå thuï caûm ..................................................................................................................... 9 5.3.3 Teá baøo caûm thuï khöùu giaùc ................................................................................................ 9 5.3.4 Cô cheá caûm nhaän muøi ..................................................................................................... 10 CHÖÔNG II: CAÙ KEØO – Pseudapocryptes lanceotus ....................................................................................14 I.Ñaëc ñieåm ...................................................................................................................................................14 1. Phaân loaïi khoa hoïc........................................................................................................................14 2. Đặc điểm phaân bố..........................................................................................................................14 II.Ñaëc ñieåm sinh hoïc ...................................................................................................................................11 1. Moâ taû hình thaùi ..............................................................................................................................15 2. Ñaëc ñieåm dinh döôõng....................................................................................................................15 3. Giaù trò kinh teá ................................................................................................................................15 CHÖÔNG III: BAÕ CAØ PHEÂ .............................................................................................................................13 1. Phaân loaïi khoa hoïc caây caø pheâ .........................................................................................................13 2. Tình hình troàng vaø saûn xuaát caø pheâ ôû Vieät Nam...............................................................................13 3. Baõ caø pheâ ...........................................................................................................................................14 3.1 Taùc haïi cuûa baõ caø pheâ ............................................................................................................ 14 3.2 Moät vaøi coâng duïng - öùng duïng cuûa baõ caø pheâ ........................................................................ 14 * Moät soá tieâu chuaån ñaùnh giaù muøi ........................................................................................................14 CHÖÔNG IV: Bacillus subtilis (B. subtilis) ....................................................................................................15 1. Phaân loaïi khoa hoïc .............................................................................................................................15 2. Ñaëc tính ..............................................................................................................................................16 3. Enzyme ...............................................................................................................................................16 Khoùa luaän toát nghieäp Muïc luïc Phan Thò Thanh Phöông Trang iv PHAÀN 2: VAÄT LIEÄU- PHÖÔNG PHAÙP......................................................................19 I. Duïng cuï - vaät lieäu: ...................................................................................................................................19 1. Duïng cuï...............................................................................................................................................19 2. Thieát bò................................................................................................................................................19 3. Vaät lieäu – Hoaù chaát ............................................................................................................................19 II. PHÖÔNG PHAÙP THÖÏC HIEÄN ..............................................................................................................19 1. Khaûo saùt ñöôøng cong taêng tröôûng cuûa B. subtilis..............................................................................19 2. Xöû lyù baõ caø pheâ vôùi B. subtilis...........................................................................................................22 3. Thöû nghieäm hieäu quaû thöùc aên coù boå sung baõ caø pheâ ñaõ xöû lyù vi sinh leân caù keøo……...…………………………….…………………………..…………....29 PHAÀN III: KEÁT QUAÛ - KEÁT LUAÄN – KIEÁN NGHÒ…………………………….......27 I. Keát quûa .....................................................................................................................................................27 1. Ñöôøng cong taêng tröôûng B. subtilis...................................................................................................27 2. Xöû lyù baõ caø pheâ vôùi B. subtilis........................................................................................................ . 30 2.1 Sau khi xöû lyù cô hoïc............................................................................................................... 30 2.2 Xöû lyù baõ baèng caùch uû kî khí vôùi B. subtilis ........................................................................... 30 3. Keát quaû thôøi gian aên cuûa caù keøo .......................................................................................................32 3.1 Caùc nghieäm thöùc thöùc aên thöïc hieän........................................................................................ 32 3.2 Keát quaû thôøi gian caù aên .......................................................................................................... 33 II. Keát luaän .................................................................................................................................................34 1. Quaù trình taïo saûn phaåm muøi...............................................................................................................34 2. Ñaùnh giaù hieäu quaû saûn phaåm muøi boå sung vaøo thöùc aên vieân cho caù keøo ....................................... 35 III. Kieán nghò ...............................................................................................................................................35 TAØI LIEÄU THAM KHAÛO ............................................................................................................................. 35 PHUÏ LUÏC ................................................................................................................................................... 366 Khoaù luaän toát nghieäp Danh muïc hình Phan Thò Thanh Phöông Trang v DANH MUÏC BAÛNG Baûng 1: So saùnh haøm löôïng chaát dinh döôõng trong ñoäng vaät vaø thöïc vaät …………....3 Baûng 2: Giaù caû thò tröôøng cuûa caù keøo thòt….………………………………………....15 Baûng 3: Theå tích dung dòch B.subtilis boå sung trong quaù trình uû vôùi baõ caø pheâ.........22 Baûng 4: Khoái löôïng caùc thaønh phaàn trong thöùc aên…………..……………………….30 Baûng 5: Baûng giaù trò soá löôïng vi sinh vaät vaø OD…………..…………………….......34 Baûng 6: Baûng giaù trò OD vaø thôøi gian…………...……………………………………35 Baûng 7: Keát quaû möùc ñoä muøi cuûa baõ caø pheâ sau khi xöû lyù vi sinh……………….….38 Baûng 8: Baûng khaûo saùt haøm löôïng cellulose cuûa loï thí nghieäm soá 7 trong caùc giai ñoaïn…………………………………………………………………………………....39 Baûng 9: Thôøi gian caù aên vaøo moãi buoåi……………………………………………….41 Baûng 10: Ñoä cheânh leäch veà thôøi gian aên giöõa caùc nghieäm thöùc vaø ñoái chöùng……...41 DANH MUÏC HÌNH AÛNH Hình 1: Thaønh phaàn hoaù hoïc cuûa thöùc aên goác thöïc vaät hay ñoäng vaät ............................................................ 3 Hình 2: Hình daïng caáu taïo naõo boä cuûa caù xöông ............................................................................................ 9 Hình 3: Hình daïng caáu taïo muõi cuûa caù ........................................................................................................ 10 Hình 4: Cô cheá caûm nhaän muøi ...................................................................................................................... 13 Hình 5: Caù keøo Pseudapocryptes lanceotus .................................................................................................. 14 Hình 6: Haït caø pheâ ....................................................................................................................................... 16 Hình 7: Bacillus subtilis ................................................................................................................................ 20 Hình 8: B. subtilis phaân huyû cellulose trong vaùch teá baøo thöïc vaät thaønh β-glucose ...................................................................................................................................................... 22 Khoaù luaän toát nghieäp Danh muïc hình Phan Thò Thanh Phöông Trang vi Hình 9: Sô ñoà caùc böôùc thöïc hieän ñeå döïng ñöôøng cong taêng tröôûng cuûa B. subtilis ...................................................................................................................................................... 25 Hình 10: Sô ñoà xöû lyù baõ caø pheâ vôùi B. subtilis .............................................................................................. 27 Hình 11: Sô ñoà thöû nghieäm thöùc aên vieân coù boå sung saûn phaåm baõ caø pheâ ñaõ xöû lyù vi sinh leân caù keøo ......................................................................................................................................... 29 Hình 12: Sô ñoà nuoâi thuaàn caù ....................................................................................................................... 31 Hình 13: Ñöôøng töông quan tuyeán tính giöõa log(N/ml) vaø OD ..................................................................... 34 Hình 14: Ñöôøng cong taêng tröôûng cuûa B. subtilis ......................................................................................... 35 Hình 15: Baõ caø pheâ tröôùc vaø sau khi xöû lyù cô hoïc ........................................................................................ 37 Hình 16: Dung dòch baõ caø pheâ tröôùc vaø sau khi xöû lyù vi sinh ........................................................................ 37 Hình 17: Hình aûnh cuûa caùc nghieäm thöùc thöùc aên .......................................................................................... 40 Khoùa luaän toát nghieäp Toång quan taøi lieäu Phan Thò Thanh Phöông Trang 2 ÑAËT VAÁN ÑEÀ Vieät Nam vôùi theá maïnh laø neàn noâng nghieäp ñaõ vaø ñang töøng böôùc chuyeån mình sang neàn coâng nghieäp tieân tieán, hieän ñaïi. Trong quaù trình naøy, vaán ñeà phaùt trieån ngaønh nuoâi troàng thuûy saûn laø moät trong nhöõng noäi dung quan troïng haøng ñaàu nhaèm höôùng ñeán söï hieän ñaïi trong quy trình nuoâi troàng, ñaàu tö theo höôùng coâng nghieäp trong cheá bieán thöùc aên cho ñoái töôïng thuûy saûn. Thöùc aên coâng nghieäp ñang laø löïa choïn haøng ñaàu veà tính tieän lôïi cuõng nhö ñaûm baûo chaát löôïng dinh döôõng. Tuy nhieân, muoán phaùt huy hieäu suaát söû duïng thöùc aên caàn chuù yù ñeán yeáu toá haáp daãn thích hôïp ñeå kích thích khaû naêng aên cho töøng loaïi thuûy saûn. Treân thò tröôøng hieän nay, chaát taïo muøi cho thöùc aên thuûy saûn vaãn chöa ñöôïc chuù yù khai thaùc, chuû yeáu chæ döïa vaøo muøi tanh töø ñoäng vaät coù saün ñeå kích thích caù aên. Trong khi ñoù, chaát muøi trong thöïc vaät laïi raát ña daïng, ñaëc bieät laø muøi töø baõ caø pheâ nhöng chöa ñöôïc chuù yù. Nguoàn baõ caø pheâ ôû Vieät Nam raát lôùn vaø phoå bieán, baõ caø pheâ vaãn coøn giöõ laïi ñöôïc muøi vò raát ñaëc tröng cuûa caø pheâ vaø trong thaønh phaàn coù chöùa nhieàu thaønh phaàn khoù phaân huyû, neáu khoâng coù phöông thöùc xöû lyù hieäu quaû seõ daãn ñeán tình traïng oâ nhieãm moâi tröôøng. Vieäc taän duïng nguoàn höông lieäu naøy, öùng duïng laøm chaát taïo söï haáp daãn cho thöùc aên thuûy saûn seõ goùp phaàn giaûi quyeát nhieàu vaán ñeà cuøng luùc vöøa giaûm thieåu yeáu toá oâ nhieãm moâi tröôøng vöøa taän duïng ñöôïc nguoàn nguyeân lieäu reû tieàn, saün coù, laïi ñaùnh maïnh vaøo chaát taïo muøi, moät yeáu toá tieân quyeát trong vieäc kích thích caù aên. Caûi thieän naêng suaát nuoâi troàng thuûy saûn baèng caùch taïo muøi haáp daãn kích thích caù aên seõ laø moät höôùng ñi môùi, thieát thöïc, goùp phaàn giaûi quyeát vaán ñeà xaõ hoäi nhaèm höôùng ñeán moät ngaønh nuoâi troàng thuûy saûn tieán boä, kyõ thuaät cao mang laïi hieäu quaû kinh teá cho ñaát nöôùc. Khoùa luaän toát nghieäp Toång quan taøi lieäu Phan Thò Thanh Phöông Trang 3 PHAÀN 1 : TOÅNG QUAN TAØI LIEÄU CHÖÔNG I THÖÙC AÊN DAØNH CHO ÑOÁI TÖÔÏNG THUÛY SAÛN I. KHAÙI NIEÄM VEÀ THÖÙC AÊN [8] 1. Ñònh nghóa Thöùc aên laø vaät chaát chöùa ñöïng chaát dinh döôõng maø ñoäng vaät coù theå aên, tieâu hoùa vaø haáp thu ñöôïc caùc chaát dinh döôõng ñoù ñeå duy trì söï soáng, xaây döïng caáu truùc cô theå. Trong töï nhieân, moät loaïi vaät chaát coù theå laø thöùc aên cuûa loaøi caù naøy, giai ñoaïn phaùt trieån cô theå naøy nhöng chöa haún ñaõ laø thöùc aên cuûa loaøi caù khaùc, giai ñoaïn phaùt trieån cô theå khaùc. Söï khaùc bieät ñoù hoaëc laø do ñaëc ñieåm dinh döôõng khaùc nhau theo loaøi vaø nguyeân nhaân chính laø khaû naêng tieáp nhaän vaø tieâu hoùa caùc loaïi thöùc aên khaùc nhau theo loaøi hoaëc do söï khaùc bieät veà möùc ñoä hoaøn thieän boä maùy tieâu hoùa khaùc nhau theo giai ñoaïn phaùt trieån cô theå, theå hieän ñaëc tính loaøi. 2. Phaân loaïi thöùc aên - Thöùc aên töï nhieân (Live food, natural food): laø caùc loaøi rong taûo, caùc sinh vaät phuø du ñoäng vaät coù theå duøng laøm thöùc aên cho ñoäng vaät thuûy saûn. - Thöùc aên nhaân taïo (Commercial food, pellet food): coøn goïi laø thöùc aên khoâ hay thöùc aên vieân. Trong thöùc aên coâng nghieäp chia ra thaønh thöùc aên vieân chìm (rinking food) söû duïng chuû yeáu nuoâi giaùp xaùc vaø thöùc aên noåi (floating food) söû duïng nuoâi caù. - Thöùc aên töôi soáng (fresh food): caùc loaïi ñoäng vaät töôi laøm thöùc aên cho caù nhö toâm, caù taïp, oác, cua… - Thöùc aên töï cheá (home-made food): thöùc aên do ngöôøi nuoâi töï phoái cheá chuû yeáu töø caùc nguoàn nguyeân lieäu ñòa phöông, qui trình cheá bieán ñôn giaûn, thöùc aên daïng aåm. 3. Tính chaát Nguoàn thöùc aên duøng cho nuoâi thuûy saûn coù nguoàn goác ñoäng vaät, thöïc vaät vaø moät soá saûn phaåm baøi tieát, phaân huûy nhö phaân ñoäng vaät, caùc chaát vaån höõu cô lô löûng... Veà cô baûn thaønh phaàn hoùa hoïc cuûa thöùc aên ñoäng vaät vaø thöïc vaät laø töông töï goàm nöôùc, glucid, protein, lipid, khoaùng, vitamin, vaø chæ khaùc nhau veà haøm löôïng, chaát löôïng. Thöïc vaät coù khaû naêng söû duïng H2O, CO2 caùc muoái dinh döôõng nhôø aùnh saùng maët trôøi maø toång hôïp neân caùc chaát höõu cô, coøn ñoäng vaät thì khoâng coù khaû naêng naøy, chuùng phaûi söû duïng caùc hôïp chaát höõu cô coù saún trong ñoäng vaät hay thöïc vaät khaùc. Khoùa luaän toát nghieäp Toång quan taøi lieäu Phan Thò Thanh Phöông Trang 4 Bảng 1: So sánh hàm lượng chất dinh dưỡng trong động vật và thực vật Ñoäng vaät Thöïc vaät Chaát dinh döôõng Protein, Lipid Glucid Chaát khoaùng Ca, Mg, P K, Si Vitamin Khoâng töï toång hôïp Töï toång hôïp, haøm löôïng cao hôn Maøng teá baøo Protein, Lipid Chaát xô Do ñoù thöùc aên ñoäng vaät deã tieâu hoaù hôn thöùc aên thöïc vaät. o7 II. ÑAËC ÑIEÅM THÖÙC AÊN THUÛY SAÛN 1. Ñaëc ñieåm dinh döôõng cô baûn cuûa ñoäng vaät thuûy saûn Thuûy saûn bao goàm caùc loaøi caù xöông vaø giaùp xaùc, coù ñaëc ñieåm dinh döôõng chuyeân bieät vaø khaùc so vôùi caùc ñoäng vaät treân caïn: - Coù nhieàu thay ñoåi trong caáu truùc oáng tieâu hoaù vaø ña soá ñoäng vaät thuûy saûn traûi qua giai ñoaïn aáu truøng. Trong giai ñoaïn naøy nhu caàu dinh döôõng thay ñoåi lôùn, nhu caàu naêng löôïng thaáp hôn vaø leä thuoäc vaøo nhieät ñoä moâi tröôøng soáng. Tæ leä giöõa naêng löôïng vaø protein hay tæ leä naêng löôïng vaø caùc thaønh phaàn dinh döôõng thöùc aên cuõng thay ñoåi nhieàu. - Coù khaû naêng haáp thuï caùc muoái khoaùng trong nöôùc neân nhu caàu caùc muoái khoaùng thaáp. Khaû naêng toång hôïp moät soá vitamin coù giôùi haïn neân chuùng leä thuoäc nhieàu vaøo nguoàn cung caáp töø thöùc aên. - Baøi tieát ammonia khaùc bieät vôùi sinh vaät treân caïn laø baøi tieát urea hay uric acid, aûnh höôûng nhieàu ñeán giaù trò söû duïng protein. - Thích nghi vôùi moâi tröôøng soáng do moâi tröôøng nöôùc deã bieán ñoäng, coù khaû naêng bieán döôõng ôû ñieàu kieän oxy thaáp, tieâu hao naêng löôïng thaáp, giaûm khoái löôïng boä xöông vaø khung choáng ñôõ cô theå. Chaát höõu cô Protein, lipid, nucleic acid, carbohydrate, acid höõu cô Thöùc aên thöïc hay ñoäng vaät Nöôùc (ñoä aåm) Nöôùc trong sinh hoaït thay ñoåi theo - Tuoåi - Boä phaän cô theå sinh vaät Hình 1: Thành phần hoá học của thức ăn có nguồn gốc thực vật hay động vật Vaät chaát khoâ Chaát voâ cô - Ña löôïng: Ca, K, Mg, Na, Cl… - Vi löôïng: Fe, Mn, Co, I… Khoùa luaän toát nghieäp Toång quan taøi lieäu Phan Thò Thanh Phöông Trang 5 2. Vai troø cuûa thöùc aên ñoái vôùi ngheà nuoâi thuûy saûn Thöùc aên laø cô sôû ñeå cung caáp chaát dinh döôõng cho quaù trình trao ñoåi chaát, coù vai troø quyeát ñònh ñeán naêng suaát, saûn löôïng, hieäu quaû cuûa ngheà nuoâi troàng thuûy saûn. Thöùc aên chieám 50% - 77% trong toång chi phí chung. Ñaây laø vaán ñeà caàn ñöôïc quan taâm, söû duïng hôïp lyù cho ngheà nuoâi thuûy saûn. Söû duïng vaø cheá bieán thöùc aên cho thuûy saûn caàn ñöôïc keát hôïp vôùi nhieàu ngheà khaùc nhö chaên nuoâi, cheá bieán boät caù, cheá bieán phuï phaåm noâng nghieäp, cheá bieán thöïc phaåm... Ñoàng thôøi khi cho caù aên, caàn ñuû löôïng vaø chaát ñeå naâng cao ñöôïc naêng suaát caù nuoâi. Do nhaän thöùc ngaøy caøng roõ veà vai troø cuûa ngheà nuoâi thuûy saûn trong söï phaùt trieån kinh teá khu vöïc, kinh teá gia ñình neân vò trí thöùc aên ngaøy caøng ñöôïc ñaùnh giaù ñuùng möùc. Nhöõng quan nieäm nuoâi caù khoâng caàn cho aên hoaëc cho aên ít ñaõ ñöôïc thay ñoåi thaønh quan taâm cho caù aên, nhaát laø ñoái vôùi hình nuoâi caù trong beø. Tuy vaäy, nhieàu tröôøng hôïp nuoâi caù chöa ñaàu tö thöùc aên ñuùng möùc (ao, möông… ) daãn ñeán hieäu quaû khoâng cao. III. VAÁN ÑEÁ CHEÁ BIEÁN THÖÙC AÊN Tieán boä veà khoa hoïc kyõ thuaät trong vieäc cheá bieán thöùc aên cho caù chöa ñöôïc aùp duïng roäng raõi. Cheá bieán thöùc aên chuû yeáu môùi taäp trung ôû caùc hình thöùc nuoâi caù trong beø, ao thaâm canh. Coøn laïi nhieàu ñòa phöông, nhieàu cô sôû (quoác doanh, taäp theå, tö nhaân...) chöa aùp duïng caùc bieän phaùp kyõ thuaät trong cheá bieán söû duïng thöùc aên (thöùc aên vieân, vaät lieäu keát dính...). Bieän phaùp phoå bieán trong söû duïng thöùc aên tinh hieän nay laø duøng thöùc aên khoâ (boät caù, boät ñaäu naønh, boät baép, caùm...) raûi treân maët nöôùc ao. Nhö vaäy thöùc aên bò laõng phí nhieàu, laøm giaûm hieäu quaû cho aên, raát deã gaây oâ nhieãm moâi tröôøng nöôùc. 1. Caùc loaïi thöùc aên chính trong nuoâi thuûy saûn Tuøy theo giai ñoaïn phaùt trieån vaø muïc ñích cuûa ngöôøi nuoâi maø trong thöùc aên thuûy saûn coù caùc loaïi nhö: thöùc aên öông aáu truøng (caù boät, aáu truøng giaùp xaùc...), thöùc aên öông gioáng, thöùc aên nuoâi thòt, thöùc aên nuoâi voã boá meï... Hình thöùc cuûa thöùc aên: thöùc aên daïng aåm, thöùc aên vieân khoâ (thöùc aên noåi cho caù, thöùc aên chìm cho giaùp xaùc). 1.1 Thöùc aên aåm Thöôøng ñöôïc goïi laø thöùc aên töï cheá, hieän ñöôïc söû duïng roäng raõi trong nuoâi troàng thuûy saûn, aåm ñoä thöôøng cao hôn 40%. Thaønh phaàn nguyeân lieäu chính laø caù teùp taïp, phuï phaåm cuûa caùc nhaø maùy cheá bieán thuûy saûn, caùc saûn phaåm phuï noâng nghieäp nhö caùm taám, khoai cuû… Ngoaøi ra moät soá coù boå sung theâm premix khoaùng vitamin. Thöùc aên aåm coù öu ñieåm laø tính saün coù, haáp daãn vaø giaù thaønh thaáp neân ñöôïc söû duïng trong moâ hình nuoâi maät ñoä thaáp vaø trong moâ hình nuoâi thaâm canh. Tuy nhieân thöùc aên aåm coù nhöôïc ñieåm laø hieäu quaû söû duïng thaáp do tan nhanh trong nöôùc daãn tôùi oâ nhieãm, thôøi gian baûo quaûn ngaén vaø mang nhieàu maàm beänh. Khoùa luaän toát nghieäp Toång quan taøi lieäu Phan Thò Thanh Phöông Trang 6 1.2 Thöùc aên vieân (thöùc aên vieân khoâ) AÅm ñoä cuûa thöùc aên toái ña laø 11%. Thöùc aên naøy coù giaù trò dinh döôõng cao, ñöôïc cheá bieán chuû yeáu cung caáp cho moâ hình nuoâi baùn thaâm canh vaø thaâm canh. Ñaëc ñieåm cuûa thöùc aên vieân khoâ laø coù theå baûo quaûn laâu, chi phí baûo quaûn, vaän chuyeån ñôn giaûn thaáp hôn so vôùi thöùc aên aåm, ít bò bieán ñoäng bôûi muøa vuï veà soá löôïng cuõng nhö chaát löôïng, giaûm ruûi ro cho ñoäng vaät nuoâi do ít nhieãm vi sinh vaät gaây haïi. Daïng thöùc aên naøy deã daøng söû duïng vôùi maùy cho aên töï ñoäng vaø ñaëc bieät laø hieäu quaû söû duïng thöùc aên cao do chaäm tan trong nöôùc, haïn cheá oâ nhieãm moâi tröôøng nuoâi. Trôû ngaïi trong söû duïng thöùc aên vieân do giaù thaønh saûn xuaát cao, moät soá loaøi khoâng thích söû duïng thöùc aên vieân do tính haáp daãn vaø taäp tính aên cuûa loaøi. Ngoaøi ra chaát löôïng thöùc aên vieân raát bieán ñoäng theo töøng nhaø maùy saûn xuaát. Thöùc aên vieân laø daïng thöùc aên ñöôïc neùn taïo töø caùc thaønh phaàn nguyeân lieäu hay caùc hoãn hôïp nguyeân lieäu ñaõ troän. Caùc loaïi boä phaän eùp vieân thöôøng bao goàm caùc loaïi thieát bò nhö: thuøng nhaän nguyeân lieäu, thieát bò eùp vieân, boä phaän laøm nguoäi, nghieàn, saøng vaø boä phaän chöùa. Trong quaù trình eùp vieân, qua caùc khaâu xöû lyù nhieät nhö neùn, eùp, saáy laøm maát ñi muøi vò cuûa caùc nguyeân lieäu ban ñaàu. 2. Löôïng thöùc aên vaø taàn soá cho aên Löôïng thöùc aên vaø taàn soá cho aên coù aûnh höôûng lôùn ñeán ñoä tieâu hoùa thöùc aên. Khi khoái löôïng thöùc aên caøng lôùn thì toác ñoä tieâu hoùa caøng chaäm vaø thöùc aên cuõng khoâng ñöôïc söû duïng moät caùch trieät ñeå. Khi khoái löôïng thöùc aên lôùn, men tieâu hoaù khoù ngaám vaøo beân trong vaø möùc ñoä ngaám khoâng ñeàu daãn ñeán quaù trình tieâu hoaù chaäm laïi, aûnh höôûng ñeán ñoä tieâu hoùa thöùc aên. Taàn soá laø soá laàn cho caù aên. Cuøng moät löôïng thöùc aên trong ngaøy neáu chia laøm nhieàu laàn cho aên thì moãi laàn cho aên ít, men tieâu hoùa seõ hoaït ñoäng toát, daãn ñeán khaû naêng tieâu hoùa vaø haáp thu thöùc aên toát hôn. 3. Ñoä ngon cuûa thöùc aên Ñoä ngon cuûa thöùc aên coù aûnh höôûng ñeán cöôøng ñoä aên cuûa caù, aûnh höôûng ñeán khaû naêng tieát dòch tieâu hoùa. Thöùc aên môùi ngon hôn thöùc aên cuõ, tinh ngon hôn thoâ, thoâ xanh ngon hôn khoâ, thöùc aên ñaïm ngon hôn thöùc aên naêng löôïng, ñaïm ñoäng vaät ngon hôn ñaïm thöïc vaät, thöùc aên caøng nhieàu khoaùng caøng keùm ngon... 4. Chaát taïo muøi (chaát haáp daãn) Chaát haáp daãn ñoùng vai troø quan troïng, quyeát ñònh hieäu quaû söû duïng thöùc aên cuûa ñoäng vaät thuûy saûn, ñaëc bieät laø toâm. Trong caùc nguoàn nguyeân lieäu söû duïng laøm thöùc aên cho toâm coù saün caùc chaát haáp daãn töï nhieân nhö: boät möïc, boät nhuyeãn theå, boät ñaàu toâm, giun nhieàu tô, nhoäng taèm, dòch thuûy phaân caù, toâm. Haøm löôïng chaát haáp daãn boå sung vaøo thöùc aên thay ñoåi tuøy theo loaøi (1-5%). Ngoaøi ra daàu möïc, daàu nhuyeãn theå cuõng ñöôïc söû duïng nhö laø chaát haáp daãn trong thöùc aên cho toâm. Ngoaøi caùc chaát haáp daãn töï nhieân, caùc chaát haáp daãn nhaân taïo Khoùa luaän toát nghieäp Toång quan taøi lieäu Phan Thò Thanh Phöông Trang 7 nhö caùc acid amin töï do (glycine, analine, glutamate) hay moät soá phaân töû peptide nhö betane cuõng ñöôïc toång hôïp ñeå boå sung vaøo thöùc aên cho ñoäng vaät thuûy saûn. Maëc duø chaát haáp daãn raát quan troïng trong hieäu quaû söû duïng thöùc aên nhöng treân thò tröôøng thöùc aên cho thuûy saûn hieän nay chöa chuù troïng nhieàu ñeán yeáu toá naøy. Thöùc aên ñôn thuaàn chæ ñaùp öùng nhu caàu dinh döôõng cuûa thuûy saûn vaø chaát taïo muøi ñöôïc söû duïng chuû yeáu laø chaát baõ töø ñoäng vaät coù muøi tanh. Nhöng nguoàn chaát coù muøi töø thöïc vaät raát lôùn vaø giaù thaønh reû vaãn chöa ñöôïc khai thaùc söû duïng trieät ñeå. Chaát taïo muøi töø thöïc vaät khoâng chæ cung caáp muøi cho thöùc aên maø coøn cung caáp moät löôïng cellulose caàn thieát cho caùc loaïi thuûy saûn coù khaû naêng tieâu hoaù thöùc aên coù nguoàn goác thöïc vaät. Do ñoù höôùng nghieân cöùu taïo chaát muøi töø thöïc vaät trong thöïc phaåm thuûy saûn môû ra höôùng töông lai trong vieäc cheá bieán hoaøn chænh thöùc aên nhaèm ñem laïi keát quaû toát nhaát trong nuoâi troàng thuûy saûn. 5. Caù vôùi söï nhaän bieát muøi 5.1 Heä thaàn kinh cuûa caù [9] Caù coù heä thaàn kinh phaùt trieån toát thieát laäp xung quanh ñaïi naõo, vaø ñöôïc chia thaønh caùc phaàn khaùc nhau. ÔÛ phía tröôùc cuûa naõo boä laø caùc toå chöùc khöùu giaùc hình cuû haønh, hoã trôï caù trong vieäc ngöûi. Khoâng gioáng nhö phaàn lôùn caùc ñoäng vaät coù xöông soáng khaùc, ñaïi naõo cuûa caù chuû yeáu coù taùc duïng hoã trôï khöùu giaùc hôn laø phaûn xaï cho toaøn boä caùc haønh vi chuû ñoäng khaùc. Caùc thuøy thò giaùc xöû lyù thoâng tin töø maét. Ñaïi naõo phoái hôïp caùc chuyeån ñoäng cuûa cô theå trong khi phaàn cuoái cuûa naõo noái vôùi tuûy xöông (tieåu naõo) kieåm soaùt chöùc naêng cuûa caùc noäi taïng. Phaàn lôùn caùc loaøi caù phaùt trieån khaù toát cô quan khöùu giaùc. Gaàn nhö toaøn boä caùc loaøi caù kieám aên ban ngaøy coù maét phaùt trieån, caûm nhaän maøu saéc toát. Nhieàu loaøi caù coøn coù caùc teá baøo ñaëc bieät goïi laø caùc thuï quan coù traùch nhieäm ñoái vôùi nhöõng giaùc quan baát thöôøng veà muøi vò. Maëc duø caù coù caùc tai treân ñaàu, nhöng nhieàu loaïi caù khoâng caûm thuï aâm thanh toát. Tuy nhieân, phaàn lôùn caù coù caùc thuï quan nhaïy caûm taïo thaønh heä thoáng ñöôøng beân. Heä thoáng naøy cho pheùp caù phaùt hieän ñöôïc caùc dao ñoäng vaø chuyeån ñoäng nheï cuûa doøng nöôùc, caûm nhaän chuyeån ñoäng cuûa caùc loaïi caù khaùc ôû gaàn noù hay cuûa con moài. Heä thaàn kinh cuûa caù coù nguoàn goác töø laù phoâi ngoaøi vaø ñöôïc hình thaønh trong thôøi kyø phoâi thai. Döïa vaøo vò trí vaø chöùc naêng coù theå chia heä thaàn kinh cuûa caù ra laøm 3 phaàn: - Thaàn kinh trung öông: goàm coù naõo boä vaø tuûy soáng - Thaàn kinh ngoaïi bieân: goàm caùc daây thaàn kinh phaùt xuaát töø naõo boä vaø caùc daây thaàn kinh phaùt xuaát töø tuûy soáng - Thaàn kinh giao caûm (thaàn kinh thöïc vaät): goàm caùc daây thaàn kinh phaùt xuaát töø naõo boä vaø caùc daây thaàn kinh phaùt xuaát töø tuûy soáng nhöng treân ñöôøng ñi ñeán caùc cô quan caûm öùng noù phaûi ñi qua moät haïch thaàn kinh. Naõo tröôùc Naõo trung gian Naõo giöõa Naõo sau Haønh tuûy Khoùa luaän toát nghieäp Toång quan taøi lieäu Phan Thò Thanh Phöông Trang 8 Daây thaàn kinh khöùu giaùc Daây thaàn kinh thò giaùc Hình 2: Hình daïng caáu taïo naõo boä cuûa caù xöông 5.2 Cô quan khöùu giaùc Cô quan khöùu giaùc naèm ôû phaàn tröôùc cuûa ñaàu caù coù caáu taïo laø tuùi muõi, moät tuùi do caùc teá baøo bieåu bì taïo thaønh. Coù hai loaïi teá baøo bieåu bì: - Teá baøo naâng ñôõ: to, thoâ - Teá baøo caûm giaùc: hình que, maûnh, coù nhaân to, beân treân teá baøo caûm giaùc cuõng coù loâng caûm giaùc, beân döôùi cuõng noái vôùi nhieàu muùt daây thaàn kinh caûm giaùc. Caùc daây thaàn kinh naøy hôïp laïi thaønh daây thaàn kinh khöùu giaùc. Cô quan khöùu giaùc coù ñoâi daây thaàn kinh soá 0 raát nhoû, phaùt xuaát töø baàu khöùu giaùc ñeán maøng nhaày cuûa muõi vaø ñoâi daây soá 1 laø ñoâi daây thaàn kinh khöùu giaùc, xuaát phaùt töø naõo tröôùc ñi ñeán muõi (daây thaàn kinh caûm giaùc) vaø coù chöùc naêng caûm nhaän veà maët hoùa hoïc thöùc aên, giuùp caù phaân bieät con moài, baày ñaøn vaø ñòch haïi. Loã muõi tröôùc Tuùi muõi Loã muõi Vaønh ngoaøi cuûa loã muõi Loã muõi sau Neáp gaáp Neáp gaáp maøng Thaàn kinh Baàu nhaày cuûa tuùi muõi khöùu giaùc khöùu giaùc 5.3 Cô cheá caûm nhaän muøi 5.3.1 Khaùi nieäm veà muøi (odour) Muøi laø moät caûm giaùc taâm sinh lyù, ñöôïc taïo neân do taùc duïng sinh hoaù moät taùc nhaân leân cô quan khöùu giaùc, taùc nhaân taïo neân muøi goïi laø chaát thôm. Chaát thôm bay hôi hay khuyeách taùn trong khoâng khí laø do ñöôïc caáu taïo laø ñôn chaát hay hôïp chaát, chaát loûng, chaát raén hay chaát khí. Hình 3: Hình daïng caáu taïo cuûa muõi caù Khoùa luaän toát nghieäp Toång quan taøi lieäu Phan Thò Thanh Phöông Trang 9 Muøi phuï thuoäc vaøo thaønh phaàn, caáu taïo hoaù hoïc cuûa phaân töû chaát thôm, ñoái töôïng caûm nhaän muøi nhö loaøi, gioáng, tuoåi, vaø caû tình traïng söùc khoeû luùc caûm nhaän muøi vaø coøn phuï thuoäc vaøo thoùi quen, taäp quaùn ñoái töôïng söû duïng muøi. Trong thöïc phaåm muøi ñöôïc goïi laø flavour. 5.3.2 Theå thuï caûm [10] Theå thuï caûm laø caáu truùc ñaëc bieät chuyeân hoaù cao, coù chöùc naêng tieáp nhaän caùc kích thích töø moâi tröôøng beân ngoaøi hay beân trong cô theå vaø bieán ñoåi naêng löôïng thaønh caùc xung thaàn kinh ñeå daãn truyeàn caùc taùc nhaân kích thích veà heä thaàn kinh trung öông. Theå thuï caûm ñöôïc chia theo cô quan chöùc naêng: thò giaùc, thính giaùc, khöùu giaùc, xuùc giaùc, vò giaùc. Caùc theå thuï caûm coù theå laø caùc ñaàu taän cuøng cuûa sôïi daây thaàn kinh töï do, caùc nhaùnh nôron caûm giaùc, hoaëc toaøn boä nôron caûm giaùc. Ñaëc tröng cuûa taát caû caùc theå thuï caûm laø phaàn ñaëc hieäu cuûa maøng coù gaén protein thuï caûm. Khi coù kích thích taùc ñoäng, naêng löôïng cuûa kích thích ñöôïc chuyeån thaønh ñieän naêng vaø ñöôïc bieåu hieän baèng ñieän phaùt sinh taïi choã, sau ñoù bieán thaønh ñieän theá hoaït ñoäng ñeå truyeàn veà heä thaàn kinh trung öông. Caùc theå thuï caûm ñôn chæ nhaän ñöôïc moät loaïi kích thích, ví duï theå thuï caûm cô, quang hoaù. Theå thuï caûm ña caûm cuøng moät luùc nhaän caùc kích thích khaùc nhau nhö hoaù hoïc vaø cô hoïc. Taát caû theå thuï caûm ñeàu coù ñaëc ñieåm chung laø tieáp nhaän töøng loaïi kích thích nhaát ñònh, rieâng bieät ñöôïc goïi laø kích thích thích öùng. Khi coù kích thích taùc ñoäng, trong theå thuï caûm phaùt ra söï bieán ñoåi hieäu soá ñieän theá treân maøng teá baøo. Ñieän theá naøy tröïc tieáp gaây xung ñoäng nhòp nhaøng trong caùc teá baøo thuï caûm hoaëc laøm xuaát hieän ñieän theá trong nôron khaùc coù lieân heä vôùi theå thuï caûm qua synapse. Taàn soá xung ñoäng phaùt sinh taêng theo cöôøng ñoä kích thích. Khi kích thích laâu, keùo daøi, taàn soá xung ñoäng thaàn kinh ôû theå thuï caûm seõ giaûm, ñoù laø söï thích nghi sinh lí (giaûm höng phaán). 5.3.3 Teá baøo caûm thuï khöùu giaùc [11] Moãi teá baøo caûm thuï khöùu giaùc chæ coù moät daïng thuï theå muøi, phaùt hieän moät soá löôïng chaát thôm nhaát ñònh vaø ñaëc hieäu cho moät vaøi loaïi muøi. Caùc teá baøo naøy göûi nhöõng nhaùnh thaàn kinh nhoû tôùi nhöõng vuøng cöïc nhoû khaùc nhau goïi laø vuøng khöùu giaùc cô baûn cuûa naõo. Töø nhöõng vuøng raát nhoû naøy ôû haønh khöùu, thoâng tin ñöôïc truyeàn tôùi nhöõng vuøng khaùc cuûa naõo, ôû ñoù thoâng tin töø nhieàu thuï theå khöùu giaùc ñöôïc keát hôïp laïi taïo neân moät kieåu muøi. Caù coù khaù ít thuï theå muøi, khoaûng moät traêm thuï theå muøi. Teá baøo caûm thuï khöùu giaùc bieåu hieän moät vaø chæ moät gen thuï theå muøi. Do ñoù, coù nhieàu daïng teá baøo caûm thuï khöùu giaùc taïo neân nhieàu thuï theå khöùu giaùc. Baèng caùch ghi laïi caùc tín hieäu ñieän töø teá baøo caûm thuï khöùu giaùc, cho thaáy teá baøo khoâng chæ phaûn öùng vôùi moät chaát coù muøi, maø phaûn öùng vôùi nhieàu phaân töû lieân quan vôùi cöôøng ñoä khaùc nhau. Moãi phaân töû muøi hoaït hoùa nhieàu thuï theå muøi daãn ñeán moät boä maõ phoái hôïp taïo thaønh moät "kieåu muøi". Khoùa luaän toát nghieäp Toång quan taøi lieäu Phan Thò Thanh Phöông Trang 10 Taát caû caùc thuï theå muøi ñeàu laø nhöõng protein cuøng hoï nhöng khaùc nhau ôû moät soá chi tieát, deã bò kích thích bôûi nhöõng phaân töû muøi khaùc nhau. Moãi thuï theå chöùa moät chuoãi acid amin baùm vaøo maøng moät tuùi gaén keát vôùi muøi höông laøm hình daïng cuûa protein thuï theå bò bieán ñoái, daãn ñeán hoaït hoùa protein G. 5.3.4 Cô cheá caûm nhaän muøi [6, 12] Thuï theå khöùu giaùc ôû caù trong bieåu moâ bao goàm 3 loaïi khaùc nhau: Teá baøo coù mao, teá baøo coù loâng nhoû vaø teá baøo khe, 3 loaïi naøy hoaø laãn vaøo nhau trong 1 bieåu moâ. Khi thuï theå muøi ñöôïc hoaït hoùa bôûi moät chaát coù muøi, tín hieäu ñieän xuaát phaùt ôû teá baøo caûm thuï khöùu giaùc ñöôïc truyeàn ñeán naõo thoâng qua caùc nhaùnh thaàn kinh. Thuï theå khöùu giaùc ôû caù tieáp nhaän taùc nhaân muøi vaø truyeàn tín hieäu qua protein Golf ñaëc tröng, laøm hoaït hoaù adenyl cyclase vaø phöùc hôïp naøy tieáp tuïc hoaït hoaù cAMP kích thích hoaït ñoäng ñoùng môû cuûa caùc keânh choïn loïc cation vaø lan truyeàn ñeán heä thoáng thaàn kinh. Nhöõng coång naøy ñöôïc caáu thaønh bôûi nhöõng sieâu phaân töû vaø caáu truùc höôùng vaøo trong mang theo Canxi, Natri vaø Clo thoaùt ra ngoaøi taïo neân söï khöû cöïc vaø khuyeách ñaïi tín hieäu muøi. Haøm löôïng Canxi cao phosphoryl hoaù Protein G kinase 3 – boä phaän caûm öùng muøi vaø hoaït hoaù b-arrestin höôùng ñeán döøng taàng chuyeån ñoåi tín hieäu vaø söï caûm nhaän muøi döøng laïi. Vôùi nhöõng kích thích muøi lieân tieáp caûm giaùc khöùu giaùc ñöôïc ñieàu chænh trong voøng moät vaøi giaây vaø phuï thuoäc vaøo caùc cô cheá ngoaïi bieân. Taàng chuyeån ñoåi tín hieäu ôû caù khoâng hoaït ñoäng toát nhö ñoäng vaät khoâng xöông soáng vaø coøn môû keânh IP3 ñònh vò trong maøng nguyeân sinh chaát nhö heä thoáng truyeàn tin thöù 2. Golf : protein G ñaëc hieäu GRK: Protein G kinase 3 – boä phaän caûm öùng muøi AC: adenyl cyclase ARR: b-arrestin Taùc nhaân Thuï theå khöùu giaùc Hình 4: Cô cheá caûm nhaän muøi Khoùa luaän toát nghieäp Toång quan taøi lieäu Phan Thò Thanh Phöông Trang 11 Nöôùc laø dung moâi cuûa höông lieäu, khi cho höông lieäu döôùi daïng hoãn hôïp loûng vaøo moâi tröôøng nöôùc, caùc phaân töû nöôùc trong hoãn hôïp loûng höông lieäu töông taùc nöôùc cuûa moâi tröôøng taïo thaønh löïc huùt phaân töû lôùn. Khi cho thöùc aên coù mang chaát haáp daãn (coù muøi) vaøo nöôùc, caùc phaân töû muøi trong hoãn hôïp loûng seõ hoaø tan vaø lieân keát vôùi caùc phaân töû cuûa moâi tröôøng, daãn ñeán caùc ñôn höông trong chaát muøi seõ hoaø tan vaøo trong moâi tröôøng taïo muøi ñaëc tröng cuûa chaát haáp daãn. Caùc phaân töû muøi naøy kích thích thuï theå muøi ôû cô quan khöùu giaùc cuûa caù vaø baét ñaàu khôûi ñoäng cô cheá caûm nhaän muøi vaø khaû naêng baét moài bò kích thích. Khi caù aên, ôû voû naõo hình thaønh moät caàu noái taïm thôøi giöõa trung taâm khöùu giaùc vaø vò giaùc, taïo neân phaûn xaï coù ñieàu kieän ngöûi - neám. Caûm giaùc ngon mieäng thöôøng laø söï toång hôïp cuûa muøi vaø vò. CHÖÔNG II CAÙ KEØO – Pseudapocryptes lanceotus I. ÑAËC ÑIEÅM [4] 1. Phaân loaïi khoa hoïc 2. Đặc điểm phân bố Caù keøo soáng thích hôïp ôû nhieät ñoä 23-280C, phaân boá roäng raõi ôû AÁn Ñoä, Malaysia, Thaùi Lan, Indonesia, Singapore, Trung Quoác, Nhaät Baûn. ÔÛ Vieät Nam caù keøo sinh soáng vaø phaùt trieån nhieàu ôû khu vöïc ven bieån vuøng Nam boä, nhaát laø Ñoàng baèng soâng Cöûu Long. II. ÑAËC ÑIEÅM SINH HOÏC 1. Moâ taû hình thaùi Ñaàu nhoû hình choùp, moõm tuø, höôùng xuoáng mieäng tröôùc heïp, raïch mieäng keùo daøi ñeán ñöôøng thaúng ñöùng keõ caïnh sau maét. Raêng haøm treân moät haøm ñænh tuø, raêng trong nhoû mòn, raêng haøm döôùi moät haøm xieân thöa ñænh taø vaø moät ñoâi raêng choù ôû sau naép tieáp hôïp cuûa hai xöông raêng. - Boä: Perciformes - Hoï: Apocrypteidae - Gioáng: Pseudapocryptes - Loaøi: Pseudapocryptes lanceotus Hình 5: Caù keøo Pseudapocryptes lanceotus Khoùa luaän toát nghieäp Toång quan taøi lieäu Phan Thò Thanh Phöông Trang 12 Caù keøo khoâng coù raâu, döôùi moõm coù hai meùp raâu nhoû phuû leân moâi treân. Maét troøn vaø naèm döôùi löng cuûa ñaàu, gaàn choùp moõm hôn gaàn naép mang, khoaûng giöõa hai maét heïp, loå mang heïp, maøng mang phaùt trieån vaø phaàn döôùi ñính vôùi cô mang. Hai vi löng rôøi nhau, khoaûng caùch giöõa hai vi löng naøy lôùn hôn chieàu daøi cuûa goác vi löng thöù nhaát, khôûi ñieåm vi haäu moân sau khôûi ñieåm cuûa vi löng thöù hai nhöng ñieåm keát thuùc ngang nhau. Hai vi buïng dính nhau taïo thaønh tam giaùc hình pheãu, daïng pheãu hình baàu duïc, vaây ñuoâi daøi vaø nhoïn. Caù coù maøu xaùm öûng vaøng, hôn nöûa phaàn treân löng coù 7-8 soïc ñen höôùng xeùo veà phía tröôùc, caùc soïc naøy roõ veà phía ñuoâi. 2. Ñaëc ñieåm dinh döôõng Caù keøo laø loaøi caù aên chuyeân veà thöïc vaät do tæ leä chieàu daøi ruoät (Li) vaø chieàu daøi chuaån (Lc) laø 3,27 vaø khaûo saùt trong oáng tieâu hoaù thì thaáy taûo lam, taûo khueâ, muøn höõu cô laø thöùc aên chuû yeáu cuûa loaøi caù naøy. Caù keøo soáng trong moâi tröôøng raát nhieàu taûo khueâ, muøn baõ höõu cô vaø coù neàn ñaùy laø buøn hoaëc buøn caùt. 3. Giaù trò kinh teá [13] Caù keøo hieän nay laø moät ñoái töôïng ñöôïc chuù yù khai thaùc, nuoâi vaø söû duïng ngaøy caøng nhieàu vaø daàn trôû thaønh nguoàn thöïc phaåm phoå bieán ñem laïi giaù trò kinh teá khaù cao. Baûng 2: Giaù caû thò tröôøng cuaû caù keøo thòt Caù keøo gioáng Khoaûng 600.000 ñoàng/kg Caù keøo thòt Khoaûng 40.000 ñoàng/kg – 65.000 ñoàng/kg Caù keøo khoâ ñaõ cheá bieán Khoaûng 170.000 ñoàng/kg – 200.000 ñoàng/kg Caù keøo phôi khoâ Khoaûng 80.000 ñoàng/kg Soá löôïng hoä nuoâi caù keøo ôû ñoàng baèng soâng Cöûu Long ngaøy caøng taêng. Ñieån hình toaøn tænh Caø Mau coù treân 1000 hoä nuoâi, trong ñoù coù hôn 300 hoä thu nhaäp cao töø 50 trieäu ñoàng/ha trôû leân, nhieàu hoä thu hoaïch ñöôïc vaøi taán caù/vuï. Vieäc khai thaùc caù keøo gioáng giaûi quyeát vieäc laøm cho nhieàu lao ñoäng vaø thu nhaäp cao khoâng keùm nuoâi toâm. Hieän nay coù 3 hình thöùc nuoâi chuû yeáu: nuoâi taän duøng hoà sau khi thu hoaïch toâm thaû nuoâi xen canh, nuoâi treân chaân ruoäng luùa, nuoâi coâng nghieäp. Thöùc aên daønh cho caù keøo chöa ñöôïc nghieân cöùu trieät ñeå, ngöôøi nuoâi thöôøng cho aên thöùc aên cuûa toâm, caùc loaïi caù khaùc. Vieäc söû duïng loaïi thöùc aên khoâng ñuùng vôùi ñaëc tính rieâng cuûa ñoái töôïng daãn ñeán hieäu quaû söû duïng thöùc aên khoâng cao. Muøi vò thöùc aên cuûa toâm, caùc loaïi caù khaùc cuõng khoâng phuø hôïp vôùi caù keøo coù moâi tröôøng soáng ñaëc tröng ôû ñaùy buøn. Do ñoù vieäc tìm hieåu hoaøn chænh veà ñaëc ñieåm sinh hoïc, phöông phaùp nuoâi, Khoùa luaän toát nghieäp Toång quan taøi lieäu Phan Thò Thanh Phöông Trang 13 coâng thöùc thöùc aên rieâng cho ñoái töôïng naøy laø vieäc laøm heát söùc caàn thieát ñeå phaùt huy toái ña nguoàn lôïi töø gioáng caù naøy trong neàn kinh teá. CHÖÔNG III BAÕ CAØ PHEÂ 1. Phaân loaïi khoa hoïc caây caø pheâ [14] - Giôùi: Plantae - Ngaønh: Magnoliophyta - Lôùp: Magnoliopsida - Boä: Gentianales - Hoï: Rubiaceae Coffea - Chi: Coffea (a) (b) 2. Tình hình troàng vaø saûn xuaát caø pheâ ôû Vieät Nam Vieät Nam naèm trong vaønh ñai nhieät ñôùi Baéc baùn caàu, traûi daøi theo phöông kinh tuyeán töø 8030' ñeán 23030' vó ñoä Baéc. Ñieàu kieän khí haäu vaø ñòa lyù raát thích hôïp vôùi vieäc phaùt trieån vaø ñem laïi cho caø pheâ Vieät Nam moät höông vò raát rieâng. Mieàn Nam thuoäc khí haäu nhieät ñôùi noùng aåm thích hôïp vôùi caø pheâ Robusta. Mieàn Baéc coù muøa ñoâng laïnh vaø coù möa phuøn thích hôïp vôùi caø pheâ Arabica. Caø pheâ Vieät Nam hieän ñöôïc xuaát khaåu döôùi hai daïng: caø pheâ xanh nguyeân lieäu vaø caø pheâ cheá bieán vaø ñöùng thöù hai theá giôùi veà löôïng xuaát khaåu, chæ sau Barzil. Caø pheâ Vieät Nam ñang coù maët ôû taát caû caùc chaâu luïc, laø thaønh vieân quan troïng cuûa Hieäp hoäi Caø pheâ theá giôùi (ICO). Trong vaøi naêm gaàn ñaây, trung bình caû nöôùc xuaát khaåu ñöôïc khoaûng 160 taán caø pheâ rang. Hình 6: Haït caø pheâ (a) Haït caø pheâ chín treân caây, (b) Haït caø pheâ thaønh phaåm Khoùa luaän toát nghieäp Toång quan taøi lieäu Phan Thò Thanh Phöông Trang 14 3. Baõ caø pheâ [15] Moãi naêm caû nöôùc ta coù gaàn 382,500 taán baõ caø pheâ ñöôïc thaûi ra töø caùc doanh nghieäp saûn xuaát caø pheâ hoaø tan, moät thöùc uoáng ngaøy caøng phoå bieán. Ngoaøi ra, soá löôïng haøng quaùn baùn caø pheâ taïi Vieät Nam raát nhieàu, ñaây cuõng chính laø nguoàn thaûi ra moät löôïng raát lôùn baõ caø pheâ moãi ngaøy. 3.1 Taùc haïi cuûa baõ caø pheâ Do chöùa pectin vaø cellulose neân thôøi gian phaân huûy laâu vaø gaây oâ nhieãm. Thaûi boû löôïng lôùn baõ caø pheâ vaøo moâi tröôøng vaø xöû lyù baèng caùch ñoát laøm cho caùc chaát höõu cô bieán thaønh CO2, H2O vaø caùc ñoäc chaát SO2, SO3, H2S, NO, NO2, HCl. Trong khi ñoù, ñeå baõ caø pheâ phaân huyû töï nhieân thì chieám dieän tích, gaây muøi hoâi, coù theå sinh naám moác, vi sinh... Khi uû thaønh ñoáng, saûn sinh nhieàu nhoùm vi sinh vaät töï nhieân nhöng khoâng ñaëc hieäu neân quaù trình phaân huûy laâu (treân 8 thaùng). 3.2 Moät vaøi coâng duïng - öùng duïng cuûa baõ caø pheâ Baõ caø pheâ được söû duïng nhö phaân boùn höõu cô höõu hieäu, caûi taïo ñaát troàng bò kieàm hoùa; haïn cheá söï thaát thoaùt nitô; ngaên chaën, xua ñuoåi caùc loaøi coân truøng nhö kieán, saâu ngaøi aên ñeâm (cutworm), ve, beùt, reäp... Taùi cheá baõ caø pheâ thaønh nhöõng khuùc cuûi đoát loø söôûi coù teân goïi laø Java chaùy saùng vaø ít gaây oâ nhieãm. Baõ caø pheâ coøn laø moät chaát röûa tay, taåy saïch muøi khoù chòu, laøm saïch nhöõng vaät duïng maø tay khoâng thoø vaøo ñöôïc nhö chai loï hay caùc aám ñun nöôùc hoaëc laøm saïch, thoâng caùc oáng daãn nöôùc… Baõ caø pheâ mang laïi nhieàu lôïi ích nhöng cuõng laø nguoàn gaây oâ nhieãm ñaùng keå. Caø pheâ ñaõ trôû thaønh moät thöùc uoáng quen thuoäc cuûa nhieàu ngöôøi, nhö theá löôïng baõ thaûi ra moâi tröôøng seõ ngaøy caøng nhieàu. Vaán ñeà xöû lyù nguoàn chaát thaûi naøy ñang raát caáp thieát. Tuy nhieân, baõ caø pheâ vaãn coøn löu laïi moät hoãn hôïp muøi raát deã chòu, coù thôøi gian toàn taïi laâu vaø coù theå chòu nhieät cao. Keát hôïp xöû lyù nguoàn höông lieäu naøy boå sung nhö một chaát phuï gia taïo muøi vaøo thöùc aên caàn ñöôïc quan taâm ñeå cuøng luùc giaûi quyeát ñöôïc vaán ñeà oâ nhieãm moâi tröôøng, vöøa khoâng laõng phí nguoàn höông lieäu quyù naøy. * Moät soá tieâu chuaån ñaùnh giaù muøi [1] a. Ñoäc tính vaø ñoä an toaøn muøi Möùc ñoä ñoäc tính, an toaøn muøi ñöôïc ñaùnh giaù theo nhöõng yeâu caàu: - Xaùc ñònh coù söï nguy hieåm – coù gaây toån thöông - Ñaùnh giaù söï nguy hieåm – caùi gì ñoù coù theå coù khi toån thöông xaûy ra - So saùnh vôùi caùc nguy hieåm coù lieân quan - Xaùc ñònh ñoä an toaøn – möùc ñoä nguy hieåm nhoû coù theå chaáp nhaän ñöôïc b. Söï quyeán ruõ vaø öa chuoäng Khoùa luaän toát nghieäp Toång quan taøi lieäu Phan Thò Thanh Phöông Trang 15 Caûm nhaän muøi phuï thuoäc vaøo baûn chaát cuûa muøi vaø söï hoaøn thieän caáu truùc cô quan khöùu giaùc. Söï quyeán ruõ vaø öa chuoäng cuûa moät chaát muøi nhaát ñònh laïi phuï thuoäc vaøo khaû naêng caûm nhaän. Do ñoù ñeå khaûo saùt söï öa chuoäng vaø quyeán ruõ cuûa ligand muøi phaûi tieán haønh thöû nghieäm vôùi soá ñoâng vaø laáy con soá thoáng keâ. c. Cöôøng ñoä muøi Cöôøng ñoä muøi phuï thuoäc baûn chaát muøi vaø chuû theå nhaän muøi, bao goàm caùc thoâng soá chính: - Cöôøng ñoä taùc duïng ñeán phaàn töû nhaïy caûm - Cöôøng ñoä taùc duïng ñeán sinh lyù - Bieán ñoåi veà hoaù lyù d. Ñaùnh giaù taùc duïng muøi qua taùc duïng sinh lyù Baûn chaát muøi khi caûm nhaän ñöôïc bôûi caùc teá baøo thaàn kinh laø nhöõng doøng ñieän. Doøng ñieän phoùng ñaïi vaø taàn soá cuûa söï thay ñoåi ñieän theá khoâng tuyeán tính vôùi noàng ñoä kích thích, raát gioáng vôùi söï phaûn xaï cuûa caûm thuï trong chöùc naêng chi phoái taâm lyù... Nhö theá söï bieåu hieän sinh lyù ñieän theá naøy coù theå duøng ñeå ño cöôøng ñoä muøi tieáp nhaän cuûa ñoäng vaät. Chaát löôïng muøi coøn