Đề tài Hệ thống nhân vật trong mối quan hệ với các cốt truyện của sử thi anh hùng Tây Nguyên

a tröïc tieáp cuoäc giao tranh cuûa ngöôøi anh huøng vôùi caùc ñoái thuû nhö nhöõng nhaân vaät duõng só ñoàng minh, ''nhaân vaät ñaùm ñoâng" nhieàu khi chæ ñöùng voøng ngoaøi chöùng kieán, coå vuõ. Khung caûnh cuoäc vaät loän, thi taøi vaø giao chieán baát phaân thaéng baïi giöõa Gioâng vôùi TreVaét (Ktmon Tre Vaét ghen gheùt Gioâng) nhö roäng lôùn, kyø vó hôn bôûi söï hieän dieän cuûa "nhaân vaät ñaùm ñoâng": "Laøng Xeùt tôùi heát, laøng TreVaét cuõng coù maët ñoâng ñuû, caùc laøng khaùc cuõng keùo tôùi xem. Haøng traêm haøng nghìn trai traùng haï nguoàn ruû nhau ñi xem Gioâng vaø TreVaét ñaùnh nhau. Hoï noùi: "Thaät ñaùng ñôøi TreVaét, con ngöôøi xaáu buïng khoâng beø baïn ñöôïc vôùi ai! Haén khoâng sôï ai, luoân ganh gheùt Gioâng, mong ñöôïc gaëp Gioâng, ao öôùc gieát cheát Gioâng. Bay giôø chaéc haén ñaõ gaëp Gioâng roài! Ta haõy mau tôùi xem sao! Ngöôøi ngöôøi vöøa ñi vöøa cheâ cöôøi TreVaét" [43, 241]. Nhaân vaät ñaùm ñoâng beânh vöïc, coå vuõ Gioâng, cheâ bai coâng kích keû gaây chieán TreVaét. Coäng ñoàng ngöôøi ñoâng ñuùc naøy sung söôùng khi Gioâng thaéng theá, nhaéc nhôû chaøng haõy caûnh giaùc tröôùc ñoái thuû. Thaät haøo huøng khi moät khoái ñoâng daân chuùng laïi nhieät tình cao ñoä ñeán theá trong cuoäc chieán ñaáu vôùi keû aùc. Söï thaát baïi cuûa TreVaét khieám ñaùm ñoâng voâ cuøng phaán khích: "TreVaét khoâng coøn choáng cöï noåi, haén meàm ngöôøi bò Gioâng eùp vaøo moät taûng ñaù döôùi nöôùc boùp coå loâi leân cho moïi ngöôøi xem. Daân caùc laøng cöôøi vang voã tay reo möøng" [43, 250]. Nhöng "nhaân vaät ñaùm ñoâng" khoâng chæ ñoùng vai troø "khaùn giaû", duø laø nhöõng khaùn giaû haêng haùi, coâng minh tröôùc saân khaáu giao tranh. Nhöõng cuoäc xuaát quaân 78 cuûa ngöôøi anh huøng bao giôø cuõng raàm roä vôùi caû khoái ñoâng ngöôøi uûng hoä. Cuøng Gioâng vaø caùc chieán höõu thaân caän ñi ñaùnh NgarUnh (h'mon Giôù doøi) laø toaøn theå daân laøng: "Gioâng khoan thai ñi tröôùc daãn ñöôøng, sau chaøng ngöôøi uøn uøn keùo theo khoâng theå naøo ñeám heát. Ngöôøi daøy ñaëc ñöôøng ñi nhö kieán chaïy, nhö moái boø. Ñi töø luùc maët trôøi vöøa moïc khoûi ñænh nuùi, ñi maõi ñi maõi, qua khoâng bieát bao nhieâu laø nuùi cao, röøng raäm. Ñoaøn ngöôøi leân nuùi, xuoáng nuùi, vöôït haàm, baêng soâng. Khaép nôi daøy ñaëc nhöõng ngöôøi laø ngöôøi" [44, 100]. "Nhaân vaät ñaùm ñoâng" ôû khan Ñam Saên laø khoái ngöôi "ñoâng nhö baày caø-tong, ñaëc nhö baày thieâu thaân, uøn uøn nhö kieán nhö moái" [42, 171]. "Nhaân vaät ñaùm ñoâng" naøy coù maët ñuû hai laàn trong hai cuoäc tieán ñaùnh Mtao Gröï vaø Mtao Maây cuûa tuø tröôûng Ñam Saên. Tham döï leã tang long troïng, bi traùng cuûa Ñam Saên laø ñoaøn ngöôøi "cuoàn cuoän nhö baày caø-tong, nghìn nghòt nhö baày keân keân, töøng töøng lôùp lôùp ñaëc caû nuùi soâng" [42, 216]. "Nhaân vaät ñaùm ñoâng" trong cuoäc giao tranh giöõa Gioâng vôùi Tôñaêm Pôla (Ktmon Tôñaêm Pôla cöôùp vôï Gioâng - TLCXB) laø daân caùc laøng lieân minh. Ñaùm ngöôøi ñoâng ñaûo naøy “töø lôùn ñeán nhoû töø treû ñeán giaø”, "ñoàng loøng vaùc cuoác ñi phaù nuùi. Nhöng khoán thay duø cuoác bao nhieâu ñi chaêng nöõa nuùi vaãn söøng söõng chaúng heà lay chuyeån. Ñaõ vaäy ñaù vaêng truùng ai ngöôøi ñoù bò ñau eâ aåm. Ñaù truùng vaøo chaân, chaân ñau nhöùc, ñaù truùng vaøo maét, maét bò muø" (Ktmon Tôñaêm Pôla cöôùp vôï Gioâng - TLCXB). Ngoïn nuùi ñaù bò ñaùm ñoâng taán coâng ñoù chính laø nôi caát giaáu söùc maïnh cuûa Tôñaêm Pôla. ÔÛ ñaây, "nhaân vaät ñaùm ñoâng" laø ñoàng minh huøng haäu cuûa ngöôøi anh huøng. Duø hoï cuõng baát löïc tröôùc ñoái thuû nhö chính con ngöôøi maø hoï uûng hoä. Khaéc hoïa hình aûnh "nhaân vaät ñaùm ñoâng", caùc khan, h'ri, h'mon... Taây Nguyeân ñaõ töï toâ ñaäm theâm tính chaát söû thi cuûa chuùng. Giöõa nhaân vaät ngöôøi anh huøng (trong vai troø thuû lónh coâng cuoäc baûo veä coäng ñoàng) vaø caùc nhaân vaät phuï laø moái quan heä gaén boù, hoøa hôïp. Ñaây laø khoái nhaân vaät mang tính coäng ñoàng cao, raát ñaëc thuø cuûa söû thi Taây Nguyeân, nhöõng caâu chuyeän veà vaän meänh buoân laøng vaø lieân minh buoân laøng. 79 CHÖÔNG II HEÄ NHAÂN VAÄT ÑOÁI THUÛ NGÖÔØI ANH HUØNG VAØ CAÙC NHAÂN VAÄT KHAÙC 1. Nhaân vaät ñoái thuû ngöôøi anh huøng. Xuaát hieän song haønh nhöng töông phaûn (ôû möùc ñoä nhaát ñònh laø ñoái laäp nöõa) vôùi nhaân vaät ngöôøi anh huøng laø nhaân vaät ñoái thuû. Ñoù coù khi laø keû ñaày loøng "ghen gheùt", "ñoá kî", hung haõn nhö Giarô Buù (khan Xing Nhaõ); ngaïo maïn, tham voïng nhö Carô Buù (khan Ñaêm Di ñi saên); taøi ba, can ñaûm vaø ngang taøng nhö 80 TreVaét (h'mon Tre Vaét ghen gheùt Gioâng) v.v... Tröôùc nhöõng caùi hôn cuûa keû khaùc (giaøu hôn, danh tieáng hôn, vôï ñeïp hôn...) nhöõng con ngöôøi naøy voâ cuøng töùc toái, tìm caùch chieám ñoaït, taøn phaù. Giarô Buù maát aên maát nguû, aùm aûnh gheâ gôùm tröôùc söï thinh vöôïng cuûa buoân Giarô Koát baïn haén. Tieáng "chieâng nuùm", "chieâng baèng" (bieåu töôïng cuûa söï no aám) vang leân ngaøy ñeâm töø laøng Giarô Koát khieán haén khoâng theå naøo chòu noåi. Haén phaûi thoûa maõn khaùt voïng taán coâng, cöôùp boùc ñeå chöùng toû söï hôn ngöôøi cuûa haén vaø buoân haén. Giarô Buù roát cuoäc ñaõ ñaït ñöôïc ñieàu haén khao khaùt, haén ñaõ laø keû maïnh: Giarô Koát bò gieát, buoân laøng Giarô Koát bò trieät haï, daân laøng vaø vôï Giarô Koát bò baét laøm noâ leä. Giarô Buù laø ñoái thuû ñaùng gôøm cuûa Xing Nhaõ - con Giarô Koát. Nhöng Giarô Buù chæ laø keû maïnh cuûa thôøi quaù khöù. Trong cuoäc ñoï söùc vôùi Xing Nhaõ, con ngöôøi ñaïi dieän cho söï phuïc thuø, haén trôû thaønh keû yeáu, keû thua. Ngay khi vöøa nhaùc thaáy Xing Nhaõ, haén ñaõ toû ra luùng tuùng, hoaûng sôï. Haén giuïc vôï ñoùn ngöôøi khaùch "khoâng môøi maø tôùi", con ngöôøi seõ ñònh ñoaït soá phaän haén vôùi lôøi leõ cay cuù, ñoäc ñòa: "Ô Hôbia Gueâ em ñi naáu côm cho con ma con quæ naøy aên, laáy thuoác noå xöông trong caùi gioû, laáy thuoác raùch da trong caùi guøi, troän vaøo côm ñaõi khaùch quí" [20, 53]. Duø tham voïng vaø söï taøn aùc cuûa Giarô Buù laø khoâng thay ñoåi (muoán gieát Xing Nhaõ nhö "ñaõ töøng gieát cha noù ngaøy tröôùc"), nhöng giao tranh vôùi Xing Nhaõ, haén muùa khieân "loanh quanh nhö con gaø maéc nöôùc, nhö sao laïc ñöôøng ñi. Ñöôøng ñao chæ ñaâm vaøo giöõa troáng khoâng" [20, 66]. Giarô Buù cheát bôûi löôõi göôm phuïc thuø quyeát lieät cuûa Xing Nhaõ. Caùi keát thuùc bi ñaùt nhö theá cuûa Giarô Buù (vaø nhöõng keû nhö haén) laø khoâng theå khaùc ñöôïc . Tuy nhieân, böùc tranh nhaân vaät söû thi ñaõ khoâng ñôn giaûn ñöôïc toâ ñaäm bôûi hai gam maøu saùng, toái; khoâng hoaøn toaøn ñöôïc phaân bieät raïch roøi bôûi hai loaïi ngöôøi thieän, aùc; chính, taø v.v… ÔÛ khan Xing Nhaõ beân caïnh Giarô Buù, ngöôøi em haén Pô Rong Möng laïi khoâng phaûi laø keû xaáu, keû aùc (khen Giarô Koát laø ngöôøi toát, can Giarô Buù khi haén taán coâng laøng Giarô Koát, khuyeân Hôbia Gueâ ñöøng ñaùnh Hôbia Ñaù (vôï Giarô Koát)...). 81 PôRongMöng cuõng taøi ba, khoûe maïnh khoâng thua keùm Xing Nhaõ, trôû thaønh ñoái thuû cuûa Xing Nhaõ moät caùch baát ñaéc dó. Neáu nhö caùi cheát cuûa Giarô Buù laø ñích ñaùng thì tröôùc söï soáng caùi cheát cuûa Pô Rong Möng, thaàn linh cuõng baên khoaên, khoù xöû. Theá neân khi cuoäc giao tranh cuûa Xing Nhaõ vôùi ñoái thuû naøy ñeán hoài keát thuùc "ñoâi beân chæ coøn Pô Rong Möng vaø Xing Nhaõ ñaùnh nhau", thì töø treân trôøi, oâng Goãn "veùn töøng lôùp maây ñen maây traéng nhìn theo khoâng chôùp maét. Hai ngöôøi ñaùnh nhau baûy ngaøy baûy ñeâm. Gioù, baõo, maây, möa, saám chôùp reàn trôøi. OÂng Goãn ñöùng ôû giöõa. Khi thaáy Xing Nhaõ maïnh thì oâng Goãn bôùt söùc Xing Nhaõ ñi, Khi thaáy Pô Rong Möng coù söùc hôn, thì oâng laïi taêng söùc cho Xing Nhaõ" [20, 67]. Caùch thöùc hai con ngöôøi ôû hai chieán tuyeán naøy ñoái xöû vôùi nhau cuõng khoâng heà phaûi laø theo kieåu moät maát moät coøn thöôøng tình. Khi ñoâi beân cuøng kieät söùc, ngaõ xuoáng thì khoâng ai nôõ ra tay tröôùc: "Xing Nhaõ: - Baïn Pô Rong Möng, cheùm toâi ñi!","Pô Rong Möng: - Baïn Xing Nhaõ, gieát toâi ñi" [20, 68]. Tröôùc vaän meänh hai chaøng trai treû, Hôbia Bôlao (ngöôøi yeâu cuûa Pô Rong Möng, chôùm yeâu Xing Nhaõ) voâ cuøng khoù xöû: "Neáu baây giôø caét coå Xing Nhaõ thì chaøng coøn trai traùng, Xing Nhaõ ñeán ñaây ñeå traû thuø cho cha, ñeå cöùu meï giaø khoûi laøm noâ leä. Neáu caét coå Pô Rong Möng thì ta maát moät ngöôøi yeâu töø luùc nhoû" [20, 68]. Trong tình theá aáy, moät laàn nöõa thaàn xuaát hieän, soá phaän Pô Rong Möng ñöôïc ñònh ñoaït: "Hôbia Bôlao ñöông boái roái, thì oâng Goãn haát tay ñao cuûa naøng, gieát cheát Pô Rong Möng" [20, 68]. Xing Nhaõ, keû ñi "traû thuø cho cha, cöùu meï giaø khoûi laøm noâ leä" phaûi thaéng. Pô Rong Möng, em keû aùc Giarô Buù taát yeáu phaûi cheát. Trieát lyù ñôn giaûn nhöng saâu saéc aáy ñaõ thaám vaøo ngheä thuaät söû thi, laán aùt moïi söï ña daïng cuûa cuoäc ñôøi. Hai nhaân vaät Carô Buù, Carô Möng ñoái thuû cuûa anh em Ñaêm Di (khan Ñaêm Di ñi saên) coù phaàn töông ñoàng vôùi caëp nhaân vaät Giarô Buù - Pô Rong Möng ôû khan Xing Nhaõ. Carô Buù ñöôïc mieâu taû laø keû tham lam, thoâ bæ vaø xaáu xí. Bieát buoân Ñaêm Di giaøu coù, tieán ñaùnh seõ "tha hoà laáy ñöôïc nhieàu cuûa caûi, chieâng 82 nuùm, chieâng baèng, chum cheù... cuøng taát caû toâi tôù, daân laøng" veà laøm noâ leä "mieäng haén rung rung, traùn haén giaät giaät. Maét haén saùng, moàm haén cöôøi eành eäch, eàng eäch” [26, 45]. Ham muoán cuûa Carô Buù laø chieám ñoaït, laø huøng cöôøng töø söï tranh cöôùp cuûa caûi keû khaùc. Haén tuyeân boá: "Daøng (thaàn) cho meï sinh ra ta laø con trai, thaáy con teâ giaùc ta phaûi thöû söùc, gaëp con hoå ta quyeát cheùm ñaàu, gaëp ngöôøi giaøu ta phaûi ñaùnh cöôùp, gaëp con gaùi ñeïp ta phaûi chieám laáy cho baèng ñöôïc. Nhö vaäy môùi xöùng laø Carô Buù huøng maïnh" [26, 45]. Carô Buù ñaõ thöïc hieän ñöôïc ñieàu haén noùi, laøng Ñaêm Di bò haén ñaùnh cöôùp, daân laøng Ñaêm Di trôû thaønh toâi tôù cuûa haén. Nhöng Carô Buù laïi cheát theâ thaûm (nhö Giarô Buù) döôùi löôõi ñao keû phuïc thuø treû trung, duõng maõnh. Caùi cheát cuûa haén dieãn ra moät caùch töùc khaéc khi duõng só Hô Lat Dang ra tay: "Hô Lat Dang tay khieân tay ñao nhaûy moät nhaûy ñaõ ñuoåi kòp Carô Buù. Chaúng ñeå haén kòp van xin, chaøng vung ñao lieäng moät nhaùt, caùi buïng Carô Buù ñöùt ñoâi" [26, 120]. Carô Möng em Carô Buù laø moät chaøng trai toát, khoâng ñoàng tình vieäc Carô Buù ñaùnh cöôùp laøng Ñaêm Di nhöng cuõng bò löôõi ñao phuïc thuø cuûa Hô Lat Dang keát thuùc maïng soáng. Trong phaïm truø vaên hoïc daân gian vaø theå loaïi söû thi, caùi keát thuùc aáy vaãn laø thuaän chieàu vaø phoå bieán. ÔÛ khan Ñam Saên, Mtao Gröï, Mtao Mxaây laø hai duõng töôùng löøng danh "chuyeân ñi daøy xeùo ñaát ñai caùc tuø tröôûng nhaø giaøu", "quen ñi ñaùnh thieân haï, baét tuø binh". Mtao Mxaây coù veû ñeïp döõ tôïn. Haén laø "moät trang thanh nieân xinh ñeïp thaàn cho caùi giaøu, goâng cuøm ñaày aép hai beân coång laøng. Loâng chaân haén nhö chaûi, loâng ñuøi haén nhö chuoát, loâng mi trui cöùng giaêng ñeàu. Maët haén nhö höøng hôi men, nhö ngaám nöôùc vang, traâu tô thaáy haén khoâng daùm qua maët" [20, 179]. Chaúng keùm gì Ñam Saên, Mtao Mxaây laø "moät tuø tröôûng giaøu maïnh, ñaàu ñoäi khaên nhieãu, vai mang naûi hoa" [20, 186]. Khi laøm khaùch, haén laø moät vò khaùch thoâ loã: chöûi tuïc khi vaøo laøng, tôùi böõa "ngoài vaøo maâm côm. Haén boác moãi mieáng to baèng ñaàu choàn, ñuùt moãi mieáng to baèng moät ñaàu gaáu"; aên côm, rau thì ít 83 nhöng thòt gaø thì "moãi laàn quô luoân ba mieáng" [20, 183, 184]. Xuaát hieän tröôùc Ñam Saên, haén nhö moät hung thaàn duø ñaõ coù chuùt nao nuùng: "Baø con xem, khieân haén troøn nhö ñaàu cuù, göôm haén oùng aùnh nhö caùi caàu voàng. Troâng haén döõ tôïn nhö moät vò thaàn. Haén ñoùng moät caùi khoá soïc gaáp boû muùi, maëc moät caùi aùo daøy nuùt, ñi töø nhaø trong ra nhaø ngoaøi, daùng taàn ngaàn do döï, moãi böôùc moãi ñaén ño..." [20, 191]. Ñöôïc bieát tôùi laø moät duõng töôùng chuyeân ñi "daøy xeùo ñaát ñai thieân haï", "baét tuø binh", nhöng giaùp traän vôùi Ñam Saên, Mtao Gröï nhanh choùng laâm vaøo theá bí. Ñam Saên vöøa rung khieân muùa moät chaëp uy hieáp, haén ñaõ "böôùc thaáp böôùc cao, chaïy troán muõi giaùo thaàn". Bò Ñam Saên phoùng giaùo truùng ñuøi, Mtao Gröï "laûo ñaûo nhö gaø gaõy caùnh, khaäp khieãng nhö gaø gaõy chaân, vöøa chaïy vöøa keâu oai oaùi" [20, 174]. Mtao Mxaây giao tranh quyeát lieät hôn, khieán Ñam Saên "thaám meät", "vöøa chaïy vöøa nguû", phaûi caàu vieän tôùi söï maùch nöôùc cuûa thaàn (oâng Trôøi). Nhöõng ñoái thuû ngang taøi ngang söùc, khoù khaên laém ngöôøi anh huøng môùi thaéng noåi nhö Mtao Mxaây khoâng phaûi laø hieám trong söû thi Bahnar. TreVaét (Ktmon Tre Vaét ghen gheùt Gioâng) töø dieän maïo, söùc khoûe cho tôùi taøi khieân ñao ñeàu khoâng heà thua keùm Gioâng. Danh tieáng haén vang löøng caû moät vuøng haï nguoàn. Nhöng trong veû ngoaøi ñeïp ñeõ, traùng kieän, trong con ngöôøi taøi ba, löøng laãy laø moät taâm hoàn ñen toái. TreVaét laø keû ñaày loøng ñoá kî, tính tình noùng naûy, döõ daèn. Con ngöôøi khieán haén caêm gheùt toät ñoä, mong gaëp maët seõ "baêm vaèm" cho tan xaùc, seõ ñaâm cho "xoå ruoät", "loøi gan" chính laø Gioâng. Oaùi aêm thay vì chính Gioâng, con ngöôøi voâ tö, ñoái thuû cuûa TreVaét laïi khoâng heà bieát haén. TreVaét caêm haän Gioâng vì haén thaáy haén cuõng ñeïp ñeõ, taøi ba maø laïi chaúng ai khen ngôïi, ñeå yù. Trong khi khaép nôi nôi ngöôøi ta laïi heát lôøi ca tuïng Gioâng. Chæ vì ghen töùc tröôùc söï noåi danh cuûa Gioâng, TreVaét "khoâng muoán laøm vieäc gì nöõa, nguû meâ meät trong nhaø roâng" [42, 236]. Vì quaù töùc toái, maët muõi haén luùc naøo cuõng "quaøu quaïu mieäng mím chaët". Danh tieáng cuûa Gioâng khieán haén aên khoâng ngon nguû khoâng yeân, ñi ñöôøng haén cuõng vöøa ñi vöøa chöûi. Tình côø ñi qua caùi raãy Gioâng cuøng daân 84 laøng vöøa phaùt meânh moâng, tuyeät ñeïp, TreVaét giaän döõ quaùt thaùo caây coû moïc laïi cho boõ töùc. Traùng só Tôñaêm Pôla ôû h'mon Tôñaêm Pôla cöôùp vôï Gioâng coù phaàn gioáng TreVaét. Tôñaêm Pôla löøng laãy caû moät vuøng haï nguoàn. Haén laø moät chaøng trai ñeïp, taøi ba khoâng thua keùm Gioâng. So veà söùc maïnh vaø loøng can ñaûm thì haén coøn vöôït xa caû Gioâng. Nhöng Tôñaêm Pôla laø keû buïng daï xaáu xa, heïp hoøi. Töø khi nghe tin Gioâng coù vôï ñeïp, haén luoân soáng trong noãi ghen töùc. Haén khoâng chaáp nhaän noåi chuyeän BiaPhu coâ gaùi xinh ñeïp nhaát vuøng laïi thuoäc veà keû khaùc maø khoâng phaûi laø chính haén. Maëc moïi lôøi can ngaên, haén quyeát leân ñöôøng cöôùp ngöôøi ñeïp. Tre Vaét vaø Tôñaêm Pôla laø nhöõng ñoái thuû huøng maïnh. Ngöôøi anh huøng khoâng theå ñôn ñoäc giao tranh vaø ñoaït thaéng lôïi deã daøng tröôùc caùc ñoái thuû naøy. Ñeå giaønh laïi ngöôøi ñeïp BiaPhu, Gioâng laâm vaøo cuoäc so taøi khieân ñao baát phaân thaéng baïi: “Khoâng ai chòu thua ai, ngöôøi naøy ñaõ maïnh, ngöôøi kia coøn maïnh hôn. Gioâng vaø Tôñaêm Pôla giao tranh khieán trôøi nhö muoán raùch, ñaát nhö muoán suïp… Gioâng khoâng thaéng noåi Tôñaêm Pôla, maët muõi röïc ñoû… Vöøa ra söùc choáng ñôõ, Gioâng vöøa nhôù tôùi Giôù, lieàn caát tieáng goïi: - Ô caùc em, caùc anh, haõy mau leân giuùp toâi. Toâi khoâng coøn ñòch noåi Tôñaêm Pôla nöõa roài. Tay giô khoâng noåi, chaân cöïa khoâng xong. Toâi cheát maát, haõy mau leân ñaây giuùp toâi…” (Ktmon Tôñaêm Pôla cöôùp vôï Gioâng x TLCXB). Nhöng söùc maïnh vöôït baäc vaãn khoâng giuùp keû chieám ñoaït giaønh thaéng lôïi. Söï hoã trôï huøng haäu, kòp thôøi cuûa Giôù, BiaLuùi, XemÑum, XemTreng, MaÑong, MaVaét vaø RangHu (vôï Gioâng) cuøng nhöõng ngöôøi anh em giuùp Gioâng gieát ñöôïc TreVaét. Söùc maïnh ngöôøi anh huøng laø söùc maïnh ñoaøn keát cuûa coäng ñoàng. Ngöôøi anh huøng laø con ngöôøi xuaát saéc, loãi laïc. Nhöng con ngöôøi naøy veà moïi maët (söùc maïnh, taøi naêng) khoâng phaûi bao giôø cuõng laø tuyeät ñoái. Ñaêm Saên laø keû cheùm ñaàu taát caû caùc Mtao tranh cöôùp vôï mình, nhöng ngöôøi anh huøng naøy laïi boû maïng ñôn ñoäc trong khu röøng “buøn ñen ñaát nhaõo”. Ñeå chieán thaéng ñoái phöông, ngöôøi anh huøng söû thi thöôøng phaûi coù söï uûng hoä cuûa daân 85 laøng, ñoàng ñoäi, chieán höõu thaân caän. Trong caùc Ktmon, TreVaét, Tôñaêm Pôla cuõng khoâng hoaøn toaøn laø nhöõng keû ngoan coá, xaáu xa. Tröôùc thaát baïi vaø caùi cheát, löông taâm böøng tænh, nhöõng con ngöôøi naøy toû ra aên naên, hoái haän. Tôñaêm Pôla than khoùc cho keát cuïc haønh ñoäng cöôùp ñoaït cuûa haén: “Hôõi ôi, ta cheát vì theo ñuoåi ñaøn baø, vì BiaPhu ñaõ löøa doái ta. Nhôù tieác bieát bao ngoâi nhaø roâng cuûa ta, buoân laøng ta. Neáu tröôùc ñaây ta bieát nghe lôøi em gaùi ta thì giôø ñaâu ñeán noãi phaûi cheát theá naøy! Baây giôø, ta chæ coøn bieát cheát nöõa maø thoâi”. (htmon Tôñaêm Pôla cöôùp vôï Gioâng x TLCXB). Tôñaêm Pôla cheát khoâng phaûi do thua keùm veà taøi naêng, söùc maïnh. Haén cheát vì quaù ñôn ñoäc trong chieán traän. Coøn TreVaét, phuùt cuoái cuoäc giao tranh, haén caát lôøi traàn tình vôùi chính keû haén töøng caêm gheùt: “Ô Gioâng, chæ vì tao quaù yeâu XemYang neân môùi sinh loøng ganh gheùt maøy. Tao sôï XemYang gaëp maøy, seõ ñem loøng yeâu maøy, phuï raãy tao neân tao môùi gaây chuyeän ñaùnh nhau vôùi maøy. Tao mong maøy seõ laáy ñöôïc XemYang. Naøng ñeïp laém, ñeïp nhö BiaLuùi em gaùi maøy ñoù.” [43, 270]. TreVaét chaáp nhaän caùi cheát moät caùch duõng caûm: “TreVaét khoâng coøn choáng cöï noåi, meàm yeáu heát caû chaân tay. Chaân haén ñi khoâng vöõng, tay haén cöïa khoâng xong nöõa roài. Haén giuïc: - Ô Gioâng, haõy gieát tao ñi. Tao khoâng coøn laøm gì noåi nöõa roài!” [43, 270, 271]. Trong caùc Ktmon, nhaân vaät traùng só GlaihPhang (moät ñoái thuû quen thuoäc cuûa anh huøng Gioâng) con thaàn Saám ñöôïc mieâu taû laø moät chaøng trai tính tình noùng naûy, ghen tuoâng döõ doäi, oàn aøo. Moãi laàn GlaihPhang giaùng traàn “gioù noåi leân, möa rôi loäp ñoäp’. Bò Gioâng laáy maát vôï chöa cöôùi, GlaihPhang voâ cuøng giaän döõ [43]. Nhöng con ngöôøi ñaày loøng can ñaûm naøy quyeát giao tranh vôùi Gioâng chöù nhaát ñònh khoâng chaáp nhaän ñöôïc Gioâng traû laïi vôï. Nhieàu cuoäc giao tranh vôùi Gioâng, GlaihPhang laø keû thaát baïi. Nhöng vôùi ngoùn ñoøn hieåm giaùng thaúng saám seùt töø khoâng trung xuoáng, coù laàn haén ñaõ khieán Gioâng bò töû chieán (Ktmon Gioâng thöû thaùch x TLCXB). Raát quen thuoäc trong soá nhieàu ñoái thuû cuûa anh huøng Gioâng laø anh em Jrai, Lao. Caëp nhaân vaät “tuy hai maø moät” (khoâng coù söï phaân 86 bieät veà tính caùch) naøy thöôøng ñöôïc mieâu taû vôùi nhöõng neùt bieám hoïa roõ reät. Neáu Gioâng treû trung, laøm luïng chaêm chæ, vui chôi laønh maïnh thì Jrai, Lao laø trai giaø quaù löùa, löôøi bieáng, naùt röôïu. Voùc ngöôøi Gioâng taàm thöôùc, ñi ñöùng khoan thai, maët muõi ngôøi saùng thì Jrai, Lao cao lôùn quaù khoå, ñi ñöùng ngaät ngöôõng, raâu toùc bôøm xôøm, maét nöûa nhaém nöûa môû. Dung maïo xaáu xí, tính neát hai gaõ laïi caøng xaáu. Jrai, Lao tham lam, khoaùc laùc, khoe meõ; khaùc vôùi Gioâng con ngöôøi khieâm nhöôøng, ñoân haäu. Thaáy Jrai, Lao caùc coâ gaùi laûng traùnh, khoâng muoán gaàn guõi. Ngöôïc laïi, vöøa thaáy Gioâng caùc coâ ñaõ “muoán oâm muoán hoân muoán ñöôïc nguû chung giöôøng…”. Jrai, Lao thöôøng xuaát hieän vôùi ñieäu boä hung haêng, lôøi leõ xuùc xieåm. Laø khaùch, nhöng hai gaõ laïi quaùt naït chuû nhaø, sai baûo haùch dòch (Ktmon Xeùt giaøu coù vaøng x TLCXB). Kieåu caùch aên uoáng cuûa hai gaõ cuõng thaät thoâ loã, khoâng chôø chuû nhaø môøi ñeán laàn thöù hai, ñaõ “vôù ngay laáy caàn röôïu, vöøa uoáng vöøa boác thòt aên laáy aên ñeå”. Hai gaõ laïi nhieãm thoùi “troïng giaøu khinh ngheøo” raát naëng. Khaùch tôùi laøng, goïi coång thì daën ngay luõ nhoû ngöôøi giaøu (ñi ngöïa, cöôõi voi) thì môøi vaøo, keû ngheøo thì ñuoåi ñi (Ktmon BiaPhu mang thai ñaù x TLCXB). Trong caùc cuoäc giao tranh, Jrai, Lao thöôøng cuõng raát hieáu chieán. Nhöng tröôùc söùc maïnh cuûa ñoái phöông. Hai gaõ nhanh choùng bò voâ hieäu hoùa. Ñoái phoù khoâng noåi nhöõng ñoøn ñaùnh lieân tuïc cuûa Gioâng, Jrai, Lao “ñoäi khieân leân ñaàu”, khoùc than ñôïi cheát [43]. Cuoäc giao tranh naøy ñeán hoài caêng thaúng, khoâng coøn ai chòu noåi nöõa “trôøi ñaát toái taêm muø mòt, gioù thoåi maïnh khieán con ngöôøi cöù chöïc rôi xuoáng ñaát” thì Jrai, Lao “buoäc khoá vaøo nhau ñeå soáng cuøng soáng, cheát cuøng cheát” [43, 216, 217]. Tình theá bi ñaùt naøy taùi dieãn trong htmon Gioâng, Giôù moà coâi töø thuôû beù: “Gioù quaát maïnh khieán ñuoâi khoá Jrai, Lao bay phaàn phaät, raùch tôi taû, raâu toùc bay tung phuû kín heát caû maët muõi. Chuùng khoâng coøn bieát ñaâm cheùm vaøo ñaâu, khoâng coøn troâng thaáy gì nöõa”. [45, 140]. Jrai, Lao laø caëp nhaân vaät ñoái thuû taàm thaáp trong nhieàu kieåu loaïi nhaân vaät ñoái thuû cuûa ngöôøi anh huøng. 2. Nhöõng nhaân vaät phuï khaùc. 87 + Nhaân vaät xuùi giuïc, xuùc xieåm. Laø loaïi nhaân vaät xuaát hieän khaù thöôøng xuyeân trong caùc khan, htmon. ÔÛ khan Xing Nhaõ ñoù laø muï HôBia Gueâ “moàm daøi” “moû nhoïn” thuùc giuïc choàng laø Giarô Buù ñaùnh cöôùp buoân laùng gieàng: “Neáu anh khoâng daùm ñi ñaùnh Giarô Koát taän nhaø, khoâng daùm vaây buoân baét con trai, con gaùi cuûa noù taän laøng, thì anh chæ nhö caùi soït ñöïng caù, caùi naám khoâ ruùc döôùi laù tranh, laù laùch…” [20, 14]. Thay cho nhaân vaät ngöôøi vôï tham voïng, ôû khan Ñaêm Di ñi saên, nhaân vaät xuùi giuïc, xuùc xieåm laø hai keû gian thöông YHuù, YJuù. Chaân dung hai teân laùi buoân kieâm do thaùm naøy ñöôïc khaéc hoïa thaät ñaäm neùt: buoân khaép laøng Ñoâng, buoân Taây; moàm mieäng deûo queïo, mua thaáp baùn cao; aên bôùt thu laõi; khoâng bieát caùi cuoác chöøng bao ngaén, bao daøi; caùi rìu khoâng bieát troøn hay vuoâng; chaët caây, phaùt nöông, cuoác raãy ñeàu chaúng bieát v.v… Tính tình keo kieät, YHuù, YJuù thueâ “döïng moät caùi nhaø to” maø chæ “traû coâng moät con beâ gaày”. Ngöôøi laøm nhaø trong luùc buïng ñoùi, coå khaùt, haén chæ naáu cho côm gaïo taám, gaïo muïc…” [20, 29]. Theá vaãn chöa heát, YHuù, YJuù “xaáu töø teân goïi ñeán maët muõi, daùng ñi”. Hai anh em ñeàu “coå cong” “ñaàu nhoïn”, buïng “xeä baèng caùi bòch raùch ñöïng traáu”, maét “trôïn troøn traéng daõ”. Khoâng chæ laø gian thöông, YHuù, YJuù laø hai keû “mieäng löôõi mang noïc ñoäc nhö raén hoå”, chæ chuyeân “thích traâu ñoï söùc, ngöïa chaïy ñua vôùi ngöôøi khaùc ñeå cöôùp cuûa caûi” [20, 30]. Nhö baát kyø nhaân vaät phaûn dieän naøo khaùc, YHuù, YJuù xaáu caû neát aên “côm moãi laàn chuùng boác to baèng ñaàu choù, thòt moãi mieáng chuùng xeù to baèng ñaàu con caùo”, vaøo böõa aên thì “aên caém aên cuùi” v.v… Theøm muoán söï giaøu coù cuûa buoân Ñaêm Di, chuùng kích ñoäng Carô Buù: “Ñaùnh laøng Ñaêm Di coøn deã hôn ngöôøi ta löøa con traâu, con boø vaøo chuoàng. Caùc anh seõ giaøu coù, seõ huøng maïnh nhaát gaàm trôøi naøy” [ 20, 45]. Nhöõng xung ñoät, tranh chaáp trong caùc Ktmon vaãn thaáp thoaùng hình boùng nhaân vaät kieåu Hôbia Gueâ, YHuù, YJuù. Kích ñoäng Jrai, Lao vaø ñoàng boïn ñi cöôùp boùc, taøn phaù laøng Xeùt (Ktmon Xeùt giaøu coù vaøng - TLCXB) laø coâ aû ÑingNor möu 88 moâ. ÑingNor ñaõ thöïc hieän ñöôïc yù ñoà cuûa aû, gia ñình laøng buoân Xeùt noåi tieáng giaøu coù, boãng choác tan hoang. Tham voïng chieám ñoaït geø quùi, Bia Rôgoen con gaùi NgarUnh (keû möôïn geø) xuùi trai laøng haõm haïi Giôù, caûn trôû vieäc ñoøi geø (Ktmon Giôù doøi). Nhaân vaät xuùi giuïc, xuùc xieåm laø moät trong nhöõng kieåu nhaân vaät ñaëc thuø trong caùc khan, htmon Taây Nguyeân. + Nhaân vaät ñaùm ñoâng phi nghóa. Ñaùm ñoâng hung haõn, hieáu chieán laø daïng “nhaân vaät xuaát hieän vôùi taàn soá ñaùng keå. ÔÛ Ktmon Gioâng, Giôù moà coâi töø thuôû beù ñoù laø nhöõng teân “XorMam, PöPöng, RengKheng, Giôê Ngal, TreVaét, GlaihPhang, Jrai, Lao, ÑaêmHlongKoâng…”. Tieán ñaùnh laøng Gioâng, chuùng “baét ñaàu ra ñi töø haï nguoàn, ñi nhö chaïy, vöøa ñi vöøa chöûi ruûa…”[45, 135]. Nhöng söï hung haêng töôûng chöøng nuoát chöûng ñoái phöông aáy laïi mau choùng tieâu tan khi vaáp phaûi söï khaùng cöï cuûa ñoái phöông. Thaát baïi vaø caùi cheát khieán chuùng aân haän, hoái tieác “cuùi ñaàu xuoáng ñaát ngoaûnh nhìn veà phía buoân laøng, veà maùi nhaø mình, veà ngoâi nhaø roâng, nôi chuùng töøng gaén boù ngaøy ñeâm”. [45, 149]. Theá giôùi nhaân vaät ñoâng ñuùc, soâi ñoäng cuûa söû thi (Ñoâng vaø Taây), luoân coù söï xuaát hieän cuûa “nhaân vaät ñaùm ñoâng” ôû hai chieán tuyeán naøy. + Nhaân vaät kyø dò. Nhaân vaät kyø dò (ngöôøi röøng, ma röøng, hoàn ma, raén thaàn, hoå…) ít thaáy trong caùc khan, htri maø xuaát hieän nhieàu trong nhoùm Ktmon Bahnar. Ñieàu naøy coù cho pheùp ta nghó tôùi söï coå xöa hôn cuûa caùc Ktmon so vôùi khan, htri hay khoâng? Haõy khoan ñöa ra lôøi keát luaän. Nhöng roõ raøng vôùi caùc nhaân vaät kyø dò, böùc tranh nhaân vaät caùc Ktmon quaû laø ñaäm neùt tín ngöôõng. Ta seõ khoâng theå queân Bok Tôlum ngöôøi röøng khi ñaõ laø thính giaû (hay ñoäc giaû) Ktmon Gioâng, Giôù moà coâi töø thuôû beù. OÂng laõo ngöôøi röøng naøy laø ñieån hình cuûa söï kyø quaùi. Bò Gioâng nöôùng treân löûa, roùc thòt chæ coøn trô moãi boä xöông, laõo 89 vaãn coù theå caát tieáng keâu xin. Bok Tôlum, nhö baát kyø laõo oâng naøo khaùc, coù theå baét lôïn moå thòt, gaøi röôïu ñaõi khaùch kheùo leùo. Laõo raát thaønh thaïo nghi thöùc buù maùu, beá, aüm trong leã keát nghóa cha con. Cuõng trong Ktmon naøy, baø XôkYer ngöôøi röøng chæ khaùc ngöôøi thöôøng vôùi caùi choøi raãy, quaây baèng da hoå, da nai. Choù giöõ nhaø cuûa baø laø gaáu, hoå. Hai con maét baø “ñoû nhö ôùt”, vöøa thaáy ngöôøi laõo ñaõ “lao tôùi voà”. Baø XôkYer khoâng coù khaû naêng gì gheâ gôùm cuûa moät quaùi vaät. Söùc löïc cuûa baø laø cuûa moät ngöôøi giaø coâ ñôn. Bôûi theá, trong cuoäc giao tranh ngaén nguûi, Gioâng vöøa ñaïp maïnh khi baø lao tôùi, baø ñaõ “rôi baén xuoáng saân choøi”. Bò “daãm leân ngöôøi” baø laäp töùc “ngaõ ra ñaát cheát töôi”. Baø XôkYer cuõng laøm raãy, troàng chuoái. Baø soáng trong ngoâi nhaø “xaây toaøn baèng ñaù” (chaéc laø hang ñaù). Caùc thöù cuûa quí tích tröõ ñöôïc chaát ñaày nhaø cuõng chæ laø luùa, gaïo v.v… OÂng Tôlum vaø baø XôrYer nöûa laø quaùi vaät kyø dò, nöûa nhö laø con ngöôøi thaáp keùm, laïc haäu vôùi ñoâi neùt cuûa nhöõng aùc thuù nhö hoå, gaáu, ma röøng… Ngöôøi anh huøng vöøa taán coâng tieâu dieät nhöng cuõng vöøa thu phuïc, soáng chung vôùi nhöõng con ngöôøi kyø laï naøy. Hoå (Bok Kla) laø “nhaân vaät” khaù quen thuoäc trong caùc Ktmon. Con hoå trong Ktmon Gioâng, Giôù moà coâi töø thuôû beù laø nöûa ngöôøi nöûa thuù. Noù bieát khuyeân nhuû Gioâng laáy theâm vôï ñeå giöõ vöõng vaø môû mang söï nghieäp. Nhö moät giaø laøng khoân ngoan, coù traùch nhieäm, noù ñöa Gioâng ñi kieám vôï ñeïp, coù nhieàu anh em huøng maïnh. Noù (nhö moät daïng choù saên) bieát saên baét thuù röøng laøm thöùc aên cho daân laøng. OÂng Xöh, baø Xöh (Bok Xö, Yaê Xöh) laø caëp vôï choàng hoå trong Ktmon Gioâng ñaïp nuùi (TLCXB). Ñoâi hoå naøy khieán duõng só khaép thöôïng vaø haï nguoàn chòu thua. Nhöng noù laïi ngoan ngoaõn quy phuïc anh huøng Gioâng. Trong Ktmon Laáy choàng hoå, nhaân vaät chính laø chaøng hoå taøi ba, lòch thieäp. Noù giaû daïng chaøng trai tuaán tuù, phong thaùi ñaøng hoaøng, noùi naêng deã öa ñi löøa laáy con gaùi ñeïp caùc laøng. Raén thaàn vaø hoàn ma laø ñoái thuû cuûa ngöôøi duõng só trong Ktmon Gioâng thöû thaùch vaø Ktmon Tôñaêm Kram Ngai (TLCXB). Raén thaàn Prao (Ktmon Gioâng thöû thaùch) laø con vaät khoång loà, hung döõ. Noù coù theå döïng ñöùng thaân mình ñoà soä töø 90 maët ñaát leân taän trôøi cao, phun löûa giao tranh. Chaøng ma (Ktmon Tôñaêm Kram Ngai) laø hoàn ma moät traùng só cheát traän. Tôñaêm Kiaêk (chaøng ma) hieän hình vôùi boä xöông cao lôùn, hoác maét saâu hoõm, giun boø ra töø muõi, maét, löôõi theø leø tôùi ngöïc. Töø thaân hình leânh kheânh nhöõng ñoám löûa lieân tuïc rôi xuoáng v.v… Nhaân vaät caùc Ktmon bao goàm ngöôøi, thaàn, ma quaùi, thuù döõ hoãn hôïp. Ñoù laø toå hôïp nhaân vaät vöøa hieän thöïc vöøa ñaày chaát töôûng töôïng, tín ngöôõng. Tö duy thaàn thoaïi, tín ngöôõng daân gian vaãn laø ngoïn nguoàn “töôi maùt” cho caùc caâu chuyeän xöa naøy. Söû thi caùc daân toäc Taây Nguyeân roõ raøng vaãn “ra ñôøi vaøo thôøi ñieåm noái tieáp thaàn thoaïi töùc laø theá giôùi cuûa caùc vò thaàn baét ñaàu chuyeån sang theá giôùi cuûa con ngöôøi”[35, 285]. KEÁT LUAÄN 1. Phaàn lôùn caùc khan, htri, htmon, otntroângg caùc daân toäc baûn ñòa Taây Nguyeân laø nhöõng caâu chuyeän ngôïi ca chieán coâng cuûa nguôøi duõng só. Ñoù laø nhöõng söû thi anh huøng, nhöõng taùc phaåm ñoàng daïng vôùi Iliad, Odyssey, 91 Mahabharatag Song trong söï töông ñoàng, caùc khan, htri, htmon, otntroâng vaãn coøn coù nhieàu ñieåm khaùc bieät vôùi nhöõng aùng söû thi danh tieáng theá giôùi (Ñeà taøi naøy khoâng nghieân cöùu nhöõng dò bieät taát yeáu aáy). 2. Nhaân vaät cuûa söû thi anh huøng Taây Nguyeân luoân vöôït xa veà soá löôïng so vôùi nhaân vaät caùc theå loaïi töï söï daân gian khaùc nhö truyeàn thuyeát, truyeän coå tích, nguï ngoân… Ñieåm khaùc bieät nöõa laø, nhaân vaät chính cuûa söû thi luoân laø ngöôøi duõng só vôùi raát nhieàu phaåm chaát vaø khaû naêng phi thöôøng (töø söùc maïnh theå löïc ñeán taøi naêng chieán traän) ñaõ laäp neân nhöõng chieán coâng, kyø tích baûo veä cuoäc soáng gia ñình, coäng ñoàng laøng buoân. Haøng chuïc söû thi khaùc nhau veà ñeà taøi – coát truyeän nhöng laïi gioáng nhau ôû ñieåm ñeàu ca ngôïi chieán coâng cuûa ngöôøi duõng só. Ba ñeà taøi – coát truyeän bao truøm nhöõng caâu chuyeän veà ngöôøi anh huøng, duõng só ñoù laø: Ñeà taøi – coát truyeän cuoäc chieán ñaùnh cöôùp baûo veä ngöôøi ñeïp, ñeà taøi – coát truyeän cuoäc chieán ñoøi nôï, traû thuø, ñeà taøi – coát truyeän cuoäc chieán phuïc thuø, khoâi phuïc vaø töï veä. Ba ñeà taøi – coát truyeän ñeàu höôùng tôùi toân vinh caùc chieán coâng, kyø tích cuûa ngöôøi anh huøng: Chieán coâng ñaùnh cöôùp baûo veä ngöôøi ñeïp, chieán coâng ñoøi nôï, traû thuø, chieán coâng phuïc thuø, khoâi phuïc vaø töï veä. 3. Nhaân vaät söû thi anh huøng Taây Nguyeân phaân bieät thaønh hai heä roõ neùt: Heä nhaân vaät ngöôøi anh huøng vôùi nhöõng nhaân vaät töông öùng, heä nhaân vaät ñoái thuû ngöôøi anh huøng vaø caùc nhaân vaät cuøng daïng. Ñaëc ñieåm naøy bao quaùt haàu heát caùc khan, htri, htmon. Cuøng vôùi söï phaân bieät hai heä nhaân vaät laø söï khaùc nhau veà tính caùch cuûa hai heä nhaân vaät naøy. Song ñaáy khoâng phaûi laø söï khaùc bieät hoaøn toaøn, ñoái laäp saâu saéc maø vaãn xen keõ nhöõng neùt töông ñoàng. Ñoái thuû ngöôøi anh huøng coù khi cuõng laø nhöõng traùng só can ñaûm, taøi cao. Ngöôøi anh huøng laém khi cuõng “voâ tình” “laáy nhaàm” vôï cuûa ñoái thuû daãn ñeán tranh chaáp, giao chieán v.v… Nhaân vaät söû thi anh huøng Taây Nguyeân laø böùc tranh soáng ñoäng veà theá giôùi quan, nhaân sinh quan ñaëc thuø cuûa ngöôøi xöa. Tö duy thaàn thoaïi vaãn thaám ñaãm trong töøng caâu chuyeän xuaát hieän töø raát laâu ñôøi naøy. Ñaëc bieät, phaûn aùnh hieän thöïc lòch 92 söû xaõ hoäi voán ñaày nhöõng xung ñoät, tranh chaáp cuûa Taây Nguyeân xöa laø ñieàu caùc khan, htri, htmon ñaõ vöôn tôùi ñöôïc. Söû thi anh huøng Taây Nguyeân, ñaáy laø nhöõng böùc thoâng ñieäp kyø laï veà lòch söû, vaên hoùa moät vuøng ñaát vaãn chôø ñôïi ñöôïc chuùng ta tieáp tuïc giaûi maõ. Chuù thích: (1) Chuyeån daãn theo Nguyeãn Vaên Khoûa (1978), Anh huøng ca cuûa Hoâmerô, Nxb Ñaïi hoïc vaø Trung hoïc Chuyeân nghieäp Haø Noäi, trang 357. (2) Taøi lieäu nghieân cöùu trong ñeà taøi naøy laø nhöõng coâng trình söu taàm ñaõ ñöôïc xuaát baûn vaø nhöõng tö lieäu rieâng cuûa baûn thaân chöa ñöôïc coâng boá veà nhoùm söû thi Bahnar (Kon Tum). Söû thi naøo taùc giaû ñeà taøi ñaõ söu taàm chöa coâng boá thì ñöôïc ghi taét laø TLCXB (Taøi lieäu chöa xuaát baûn). Caùc trích daãn töø nhöõng söû thi Bahnar ñaõ ñöôïc xuaát baûn cuûa taùc giaû xin coù nhöõng söûa chöõa veà caâu chöõ. (3) Chuyeån daãn theo E. M. Meletinsky, Veà nguoàn goác söû thi anh huøng, Taïp chí vaên hoïc, Soá 1/1974, trang 118 (Leâ Sôn dòch). TAØI LIEÄU THAM KHAÛO ™&˜ PHAÀN TIEÁNG VIEÄT 93 1. Vöông Anh (chuû bieân) (1997), Mo, söû thi daân toäc Möôøng, Nxb Vaên hoùa daân toäc, Haø Noäi. 2. Aristote (1997), “Ngheä thuaät thô ca”, (Leâ Ñaêng Baûng, Thaønh Theá Thaùi Bình, Ñoã Xuaân Haø, Thaønh Theá Yeân Baùy dòch), Taïp chí Vaên hoïc nöôùc ngoaøi, Soá 1, tr.180 - 221. 3. Laïi Nguyeân AÂn (bieân soaïn) (1999), 150 thuaät ngöõ vaên hoïc, Nxb Ñaïi hoïc Quoác gia Haø Noäi, Haø Noäi. 4. Bakhtin. M. (1992), Lyù luaän vaø thi phaùp tieåu thuyeát, (Phaïm Vónh Cö tuyeån choïn, dòch vaø giôùi thieäu), Boä Vaên hoùa Thoâng tin vaø Theå thao - Tröôøng vieát vaên Nguyeãn Du xuaát baûn, Haø Noäi. 5. Nguyeãn Duy Baéc (2000), “Söû thi caùc daân toäc thieåu soá”, Taïp chí Vaên hoùa Ngheä thuaät, Soá 2, tr. 46 - 49. 6. Tröông Bi, Kna Y Wôn (2002) (söu taàm, bieân soaïn), Ñaêm Tioâng, Sôû Vaên hoùa - Thoâng tin Ñaklak. 7. Ngoâ Vónh Bình söu taàm (1981), Truyeän coå Xeâ Ñaêng, Nxb Vaên hoùa, Haø Noäi. 8. Noâng Quoác Chaán, Vi Hoàng Nhaân, Hoaøng Tuaán Cö (nhoùm bieân soaïn) (1996), Giöõ gìn vaø baûo veä baûn saéc vaên hoùa caùc daân toäc thieåu soá Vieät Nam, Nxb Vaên hoùa daân toäc, Haø Noäi. 9. Nguyeãn Vaên Daân (1998), Lyù luaän vaên hoïc so saùnh, Nxb Khoa hoïc Xaõhoäi, Haø Noäi. 10. Ro Mah Del (1994), Veà coâng taùc söu taàm, nghieân cöùu vaên hoïc daân gian ôû Gia Lai, Taïp chí Vaên hoïc, Soá 9, tr.25 - 26. 11. Chu Xuaân Dieân (1994), Veà phöông phaùp so saùnh trong nghieân cöùu vaên hoùa daân gian, Taäp san Khoa hoïc, Ñaïi hoïc Toång hôïp Thaønh phoá Hoà Chí Minh,Taäp 1. 12. Chu Xuaân Dieân (1995), Vaên hoùa daân gian (folklore) vaø phöông phaùp nghieân cöùu lieân ngaønh, taäp 1, Tuû saùch Ñaïi hoïc Toång hôïp Thaønh phoá Hoà Chí Minh. (109 trang). 13. Chu Xuaân Dieân (2001), Vaên hoùa daân gian maáy vaán ñeà phöông phaùp luaän vaø nghieân cöùu theå loaïi, Nxb Giaùo duïc, Haø Noäi. 94 14. Ngoâ Vaên Doanh (1995), Leã hoäi boû maû Baéc Taây Nguyeân, Nxb Vaên hoùa daân toäc, Haø Noäi. 15. Hoaøng Höõu Ñaûn (dòch, chuù thích, giôùi thieäu) (1997), Anh huøng ca Iliade, Taäp I, Nxb Vaên hoïc, Haø Noäi. 16. Nguyeãn Taán Ñaéc (1996), Moái giao löu vaø töông taùc vaên hoùa giöõa caùc daân toäc ôû Ñoâng Nam AÙ qua kieåu truyeän keå Taám Caùm, Taïp chí Vaên hoïc, Soá 6, tr.19 - 23. 17. Nguyeãn Taán Ñaéc (2001), Truyeän keå daân gian, ñoïc baèng Type vaø Motif, Nxb Khoa hoïc Xaõ hoäi, Haø Noäi. 18. Maïc Ñöôøng (chuû bieân) (1983), Vaán ñeà daân toäc ôû Laâm Ñoàng, Sôû Vaên hoùa Thoâng tin Laâm Ñoàng xuaát baûn. 19. Y Ñieâng, Ngoïc Anh (1963), Tröôøng ca Taây Nguyeân, Nxb Vaên hoïc, Haø Noäi. 20. Y Ñieâng, Y OÂng vaø caùc taùc giaû khaùc (söu taàm) (1978), Xing Nhaõ, Ñaêm Di, hai baûn tröôøng ca EÂñeâ vaø Giarai, Nxb Vaên hoùa daân toäc, Haø Noäi. 21. Ñoaøn Thò Ñieåm (2001), Truyeàn kyø taân phaû, Nxb Vaên hoïc, Haø Noäi. 22. Cao Huy Ñænh (1976), Tìm hieåu tieán trình vaên hoïc daân gian Vieät Nam, Nxb Khoa hoïc Xaõ hoäi, Haø Noäi. 23. Cao Huy Ñænh (1998), Boä ba taùc phaåm, Nxb Vaên hoùa - Thoâng tin, Haø Noäi. 24. Trònh Baù Ñónh (2002), Chuû nghóa caáu truùc vaø vaên hoïc, Nxb Vaên hoïc- Trung taâm nghieân cöùu quoác hoïc. 25. Haø Minh Ñöùc (2001), C. Maùc-Ph.AÊnghen-V.I. Leâ Nin vaø moät soá vaán ñeà lyù luaän vaên ngheä, Nxb Chính trò Quoác gia, Haø Noäi. 26. Y Ñöp, Noâng Phuùc Töôùc (söu taàm) (1979), Ñaêm Di ñi saên, Nxb Vaên hoùa, Haø Noäi. 27. Sigmund Freud (2000), Nguoàn goác cuûa vaên hoùa vaø toân giaùo vaät toå vaø caám kî, (Löông Vaên Keá dòch), Nxb Ñaïi hoïc Quoác gia Haø Noäi, Haø Noäi. 28. A.JA. Gureâvich (1998), Caùc phaïm truø vaên hoùa Trung coå (Hoaøng Ngoïc Hieán dòch), Nxb Giaùo duïc, Haø Noäi. 29. V. Guxep (1999), Mó hoïc folklore (Hoaøng Ngoïc Hieán dòch), Nxb Ñaø Naüng. 95 30. Haø Giao, Ñinh Yoan (söu taàm vaø dòch) (1999), Dyoâng Wiwin, Tröôøng ca Ba Na, Nxb Kim Ñoàng, Haø Noäi. 31. Nguyeãn Thò Bích Haø (1998), Thaïch Sanh vaø kieåu truyeän duõng só trong truyeän coå Vieät Nam vaø Ñoâng Nam AÙ, Nxb Giaùo duïc, Haø Noäi. 32. Phaïm Thò Haø (dòch) (1985), +tmon Ñaêm Noi, Tröôøng ca daân toäc Bahnar, Nxb Vaên hoùa, Haø Noäi. 33. Ñoã Thu Haø (1998), “Thöû so saùnh söû thi Ramayana coå ñaïi cuûa AÁn Ñoä vôùi Rieâm keâ cuûa Campuchia”, Taïp chí Vaên hoïc, Soá 3, tr.56 - 65. 34. Toâ Ñoâng Haûi (2002), “Nhöõng phaùt hieän môùi xung quanh söû thi nrong”, Taïp chí Vaên hoùa daân gian, Soá 4, tr. 31 - 44. 35. Leâ Baù Haùn-Traàn Ñình Söû-Nguyeãn Khaéc Phi (ñoàng chuû bieân) (2004), Töø ñieån thuaät ngöõ vaên hoïc, Nxb Giaùo duïc. 36. Nguyeãn Vaên Haïnh (1996), “Tieáp caän söû thi Ramayana töø nhöõng ñaëc tröng theå loaïi”, Taïp chí Vaên hoïc nöôùc ngoaøi, Soá 2, tr. 236-238. 37. Nguyeãn Vaên Haïnh - Huyønh Nhö Phöông (1999), Lyù luaän vaên hoïc- vaán ñeà vaø suy nghó, Nxb Giaùo duïc, Haø Noäi. 38. Nguyeãn Vaên Haïnh (2002), Vaên hoïc vaên hoùa - vaán ñeà vaø suy nghó, Nxb Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi. 39. Hegel (1999), Mó hoïc, Taäp 1, (Phan Ngoïc dòch), Nxb Vaên hoïc, Haø Noäi. 40. Hegel (1999), Mó hoïc, Taäp 2, (Phan Ngoïc dòch), Nxb Vaên hoïc, Haø Noäi. 41. Phan Thu Hieàn (1999), Söû thi AÁn Ñoä, taäp 1, Nxb Giaùo duïc. 42. Nguyeãn Vaên Hoaøn (chuû bieân)(1982), Ñam Saên söû thi EÂñeâ, Nxb Khoa hoïc Xaõ hoäi, Haø Noäi. 43. Phan Thò Hoàng (söu taàm vaø dòch) (1996), Gioâng ngheøo taùm vôï, Tre Vaét ghen gheùt Gioâng, Tröôøng ca daân toäc Ba Na, Nxb Vaên hoùa daân toäc. 44. Phan Thò Hoàng (söu taàm vaø dòch) (1999), Giôù doøi (Giôù hrai), Gioâng ñi saên (Gioâng boâêk loa), Tröôøng ca daân toäc Ba Na, Nxb Vaên hoùa daân toäc. 45. Phan Thò Hoàng (söu taàm vaø dòch)(2002), Gioâng, Giôù moà coâi töø thuôû beù, Söû thi daân toäc Ba Na, Nxb Ñaø Naüng. 96 46. Löu Huøng (1996), Vaên hoùa coå truyeàn Taây Nguyeân, Nxb Vaên hoùa daân toäc, Haø Noäi. 47. Tröông Só Huøng (1992), Söû thi thaàn thoaïi Möôøng, Nxb Vaên hoùa daân toäc, Haø Noäi. 48. Nguyeãn Thò Hueá (1999), Nhaân vaät xaáu xí maø taøi ba trong truyeän coå tích Vieät Nam, Nxb Khoa hoïc Xaõ hoäi, Haø Noäi. 49. Vuõ Ngoïc Khaùnh (1995), Töø vöïng thuaät ngöõ folklore Vieät Nam, Nxb Vaên hoùa-Thoâng tin, Haø Noäi. 50. Vuõ Ngoïc Khaùnh (1999), Tieáp caän kho taøng folklore Vieät Nam, Nxb Vaên hoùa daân toäc, Haø Noäi. 51. Vuõ Ngoïc Khaùnh-Phaïm Ngoïc Thaûo-Nguyeãn Vuõ (2002), Töø ñieån Vaên hoùa daân gian, Nxb Vaên hoùa-Thoâng tin, Haø Noäi. 52. Ñinh Gia Khaùnh (1989), Treân ñöôøng tìm hieåu vaên hoùa daân gian, Nxb Khoa hoïc Xaõ hoäi, Haø Noäi. 53. Ñinh Gia Khaùnh (1993), Vaên hoùa daân gian Vieät Nam trong boái caûnh vaên hoùa Ñoâng Nam AÙ, Nxb Khoa hoïc Xaõ hoäi, Haø Noäi. 54. Ñinh Gia Khaùnh (chuû bieân) Chu Xuaân Dieân -Voõ Quang Nhôn (1997), Vaên hoïc daân gian Vieät Nam, Nxb Giaùo duïc, Haø Noäi. 55. Nguyeãn Xuaân Kính (1989), “Vieäc nghieân cöùu thi phaùp vaên hoïc daân gian ôû Lieân Xoâ vaø Vieät Nam”, Vaên hoùa daân gian nhöõng lónh vöïc nghieân cöùu, Nxb Khoa hoïc Xaõ hoäi, Haø Noäi, tr. 136 - 167. 56. Nguyeãn Xuaân Kính (1997), “Quaù trình söû duïng thuaät ngöõ söû thi ôû Vieät Nam”, Taïp chí Vaên hoùa daân gian, Soá 2, tr. 3 - 10. 57. Nguyeãn Xuaân Kính (2002), “Nhöõng vaán ñeà ñaët ra trong nhöõng cuoán saùch söu taàm, nghieân cöùu söû thi ñaõ xuaát baûn”, Taïp chí Vaên hoùa daân gian, Soá 4, tr. 45 - 50. 58. Nguyeãn Vaên Khoûa (1978), Anh huøng ca cuûa Hoâ me rô, Nxb Ñaïi hoïc vaø Trung hoïc chuyeân nghòeâp, Haø Noäi. 59. Nguyeãn Vaên Khoûa (1990), Thaàn thoaïi Hy - Laïp, Taäp I, Nxb Khoa hoïc Xaõ hoäi, Haø Noäi. 97 60. Kpaï YMeo vaø Haø Nam Tieán (söu taàm)(1986), Xinh Chô Nieáp, Nxb Vaên hoùa, Haø Noäi. 61. Ñoã Hoàng Kyø (1992), “Vuõ truï quan vaø ngöôøi anh huøng vaên hoùa trong söû thi cuûa ngöôøi M’Noâng”, Taïp chí Vaên hoùa daân gian, Soá 2, tr. 41 - 46. 62. Ñoã Hoàng Kyø (1993), Söû thi coå sô M'noâng, Nxb Khoa hoïc Xaõ hoäi, Haø Noäi. 63. Ñoã Hoàng Kyø (1996), Söû thi thaàn thoaïi M'noâng, Nxb Khoa hoïc Xaõ hoäi, Haø Noäi. 64. Ñoã Hoàng Kyø (2002), “Söû thi cuûa ngöôøi M’noâng”, Taïp chí Vaên hoùa daân gian, Soá 4, tr. 19 - 30. 65. Ñinh Troïng Laïc (1998), 99 phöông tieän vaø bieän phaùp tu töø tieáng Vieät, Nxb Giaùo duïc. 66. Ñinh Troïng Laïc (1999), Phong caùch hoïc tieáng Vieät, Nxb Giaùo duïc. 67. Tuøng Laâm-Quaûng Ñaïi Cöôøng (söu taàm, bieân soaïn)(1983), Truyeän thô Chaøm, Nxb Vaên hoùa, Haø Noäi. 68. Nguyeãn Thò Mai Lieân (1998), “Ngheä thuaät xaây döïng hình töôïng nhaân vaät trong söû thi Ramayana”, Taïp chí Vaên hoïc, Soá 3, tr. 66 - 77. 69. Ka Soâ Lieãng (söu taàm) (1993), Tröôøng ca Xing Chi OÂn, Nxb Vaên hoùa daân toäc, Haø Noäi. 70. Ka Soâ Lieãng (söu taàm) (1997), Chi Lô Kok, Nxb Vaên hoùa daân toäc, HaøNoäi. 71. Ñoaøn Trieäu Long (1997), “AÛnh höôûng cuûa toân giaùo trong caùc söû thi AÁn Ñoä”, Taïp chí Vaên hoïc daân gian, Soá 2, tr. 11 - 14. 72. Nguyeãn Thò Myõ Loäc (2001), “Ñeà taøi cuûa söû thi Bana”, Taïp chí Vaên hoùa daân gian, Soá 6, tr. 31 - 34. 73. Ñaëng Vaên Lung (1996), “Giöõ gìn vaø phaùt trieån vaên ngheä truyeàn thoáng cuûa caùc daân toäc thieåu soá ôû Vieät Nam”, Taïp chí Vaên hoïc, Soá 9 , tr. 23 - 27. 74. Ñaëng Vaên Lung (1997), “Mo trong tang leã Möôøng”, Taïp chí Vaên hoïc, Soá 3, tr. 51 - 54. 75. C. Maùc- Ph. AÊng-Ghen - V.I. Leâ- Nin, (1977), Veà vaên hoïc vaø ngheä thuaät, Nxb Söï thaät, Haø Noäi. 98 76. E. M. Meâ-leâ-tin-xki (1974), “Veà nguoàn goác söû thi anh huøng”, (Leâ Sôn dòch), Taïp chí Vaên hoïc, Soá 1, tr. 112 - 125. 77. Phan Thò Mieán (dòch)(1983), Iliaùt, Nxb Vaên hoïc, Haø Noäi. 78. Phan Thò Mieán (dòch)(1996), Iliaùt vaø OÂñixeâ, Nxb Vaên hoïc, Haø Noäi. 79. Linh Nga Nieâkñaêm - Y Khem (1999) (söu taàm, dòch), Ñaêm Saên thôøi thô aáu, Nxb Vaên hoùa daân toäc, Haø Noäi. 80. Taêng Kim Ngaân (1994), Coå tích thaàn kyø ngöôøi Vieät ñaëc ñieåm caáu taïo coát truyeän, Nxb Khoa hoïc Xaõ hoäi, Haø Noäi. 81. Phan Ngoïc (1986), “Qua Ñeû ñaát ñeû nöôùc ta thaáy caû moät neàn vaên hoùa coå ñaïi Vieät-Möôøng”, Tuyeån taäp truyeän thô Möôøng, Taäp I, Nxb Khoa hoïc Xaõ hoäi, Haø Noäi, tr. 461-480. 82. Phan Ngoïc (2000), Caùch giaûi thích vaên hoïc baèng ngoân ngöõ hoïc, Nxb Treû, Thaønh phoá Hoà Chí Minh. 83. Buøi Vaên Nguyeân (chuû bieân)(1978), Lòch söû vaên hoïc Vieät Nam, Taäp I, Vaên hoïc daân gian, Nxb Giaùo duïc, Haø Noäi. 84. Hoaøng Anh Nhaân (tuyeån choïn vaø giôùi thieäu)(1986), Tuyeån taäp truyeän thô Möôøng, Taäp I-II , Nxb Khoa hoïc Xaõ hoäi, Haø Noäi. 85. Phan Ñaêng Nhaät (1981), Vaên hoïc caùc daân toäc thieåu soá ôû Vieät Nam (tröôùc Caùch maïng thaùng Taùm 1945), Nxb Vaên hoùa, Haø Noäi. 86. Phan Ñaêng Nhaät (1991), Söû thi EÂñeâ, Nxb Khoa hoïc Xaõ hoäi, Haø Noäi. 87. Phan Ñaêng Nhaät (2001), Nghieân cöùu söû thi Vieät Nam, Nxb Khoa hoïc Xaõ hoäi, Haø Noäi. 88. Buøi Maïnh Nhò (chuû bieân)(1999), Vaên hoïc daân gian, nhöõng coâng trình nghieân cöùu, Nxb Giaùo duïc. 89. Nhieàu taùc giaû (1965) Truyeän coå Ba - na, Taäp 1, Nxb Vaên hoïc, Haø Noäi. 90. Nhieàu taùc giaû (1965) Truyeän coå Ba - na, Taäp 2, Nxb Vaên hoïc, Haø Noäi. 91. Nhieàu taùc giaû (1980), Hoäi nghò söu taàm vaên ngheä truyeàn thoáng caùc daân toäc tænh Gia Lai-Kon Tum, (2 taäp), Ty Vaên hoùa vaø thoâng tin tænh Gia Lai-Kon Tum xuaát baûn. 99 92. Nhieàu taùc giaû (1980), Lòch söû vaên hoïc Vieät Nam, Taäp I, Nxb Khoa hoïc Xaõ hoäi, Haø Noäi. 93. Nhieàu taùc giaû (1983), Tröôøng ca Taây Nguyeân, Nxb Giaùo duïc Haø Noäi. 94. Nhieàu taùc giaû (1983), Töø ñieån Vaên hoïc, Taäp I, A-M, Nxb Khoa hoïc Xaõ hoäi, Haø Noäi. 95. Nhieàu taùc giaû (1984), Töø ñieån Vaên hoïc, Taäp II, N-Y, Nxb Khoa hoïc Xaõ hoäi, Haø Noäi. 96. Nhieàu taùc giaû (1985), Veà vaên hoïc daân gian mieàn Trung, Tröôøng Ñaïi hoïc Sö phaïm Vinh xuaát baûn. 97. Nhieàu taùc giaû (1989), Vaên hoùa daân gian nhöõng lónh vöïc nghieân cöùu, Nguyeãn Xuaân Kính, Leâ Ngoïc Canh, Ngoâ Ñöùc Thònh tuyeån choïn vaø bieân taäp, Nxb Khoa hoïc Xaõ hoäi, Haø Noäi. 98. Nhieàu taùc giaû (1989), Taây Nguyeân treân ñöôøng phaùt trieån, Nxb Khoa hoïc Xaõ hoäi, Haø Noäi. 99. Nhieàu taùc giaû (1990), Vaên hoùa daân gian nhöõng phöông phaùp nghieân cöùu, Ngoâ Ñöùc Thònh, Nguyeãn Xuaân Kính toå chöùc baûn thaûo, Nxb Khoa hoïc Xaõ hoäi, Haø Noäi. 100. Nhieàu taùc giaû (Hoaøng Pheâ chuû bieân)(1994), Töø ñieån tieáng Vieät, Nxb Khoa hoïc xaõ hoäi - Trung taâm töø ñieån hoïc Haø Noäi - Vieät Nam. 101. Nhieàu taùc giaû (1996), Vaên hoïc daân gian Gia Lai, Sôû vaên hoùa thoâng tin vaø theå thao Gia Lai - Pleiku. 102. Nhieàu taùc giaû (1997), 50 naêm nghieân cöùu, söu taàm phoå bieán vaên hoùa- vaên ngheä daân gian, Nxb Khoa hoïc Xaõ hoäi, Haø Noäi. 103. Nhieàu taùc giaû (1998), Giöõ gìn vaø phaùt huy taøi saûn vaên hoùa caùc daân toäc ôû Taây Baéc vaø Taây Nguyeân, Nxb Khoa hoïc Xaõ hoäi, Haø Noäi. 104. Nhieàu taùc giaû (1998), Söû thi Taây Nguyeân, Nxb Khoa hoïc Xaõ hoäi, HaøNoäi. 105. Nhieàu taùc giaû (1999), Baûo toàn vaø phaùt huy baûn saéc Vaên hoùa daân toäc, vai troø cuûa nghieân cöùu vaø giaùo duïc, Nxb Thaønh phoá Hoà Chí Minh. 106. Nhieàu taùc giaû (2000), Goùp phaàn naâng cao chaát löôïng söu taàm nghieân cöùu vaên hoùa-vaên ngheä daân gian, Nxb Vaên hoùa daân toäc, Haø Noäi. 100 107. Nhieàu taùc giaû (2001), Moät theá kyû söu taàm, nghieân cöùu vaên hoùa-vaên ngheä daân gian, Nxb Vaên hoùa Thoâng tin, Haø Noäi. 108. Voõ Quang Nhôn (1983), Vaên hoïc daân gian caùc daân toäc ít ngöôøi ôû Vieät Nam, Nxb Ñaïi hoïc vaø Trung hoïc chuyeân nghieäp, Haø Noäi. 109. Voõ Quang Nhôn (1986), Daân ca Taây Nguyeân, Nxb Vaên hoùa, Haø Noäi. 110. Voõ Quang Nhôn (1987), “Veà söû thi anh huøng cuûa caùc daân toäc ôû Taây Nguyeân Vieät Nam”, Taïp chí Vaên hoïc, Soá 4, tr. 5 - 21. 111. Voõ Quang Nhôn (1997), Söû thi anh huøng Taây Nguyeân, Nxb Giaùo duïc. 112. On - ric, (1984), “Quy luaät söû thi cuûa töï söï daân gian”, Taïp chí Vaên hoïc, Soá 3, tr. 170 - 177. 113. V. Ia. Proápp (1985), Folklore vaø thöïc taïi, (Chu Xuaân Dieân dòch), Thö vieän Vaên hoùa Daân gian, Haø Noäi, 351 trang. 114. V. Ia. Proápp (1989), “Nghieân cöùu caáu truùc vaø nghieân cöùu lòch söû veà truyeän coå tích thaàn kyø”, (Chu Xuaân Dieân dòch), Taïp chí Vaên hoùa daân gian, Soá 3 , tr. 42 - 54. 115. V. Ia. Proáp (1995), Nhöõng caên reã lòch söû cuûa truyeän coå tích thaàn kyø, Khoa Ngöõ vaên vaø Baùo chí, Ñaïi hoïc Toång hôïp Thaønh phoá Hoà Chí Minh thöïc hieän vi tính, Thaønh phoá Hoà Chí Minh. (Khoâng ghi teân ngöôøi dòch), 155 trang. 116. Leâ Chí Queá (chuû bieân) (1997), Vaên hoïc daân gian Vieät Nam, Nxb Ñaïi hoïc Quoác gia Haø Noäi, Haø Noäi. 117. Leâ Chí Queá (2001), Vaên hoùa daân gian, khaûo saùt vaø nghieân cöùu, NxbÑaïi hoïc Quoác gia Haø Noäi. 118. B. L. Riftin (2002), Söû thi lòch söû vaø truyeàn thoáng vaên hoïc daân gian Trung Quoác, (Phan Ngoïc dòch), Nxb Thuaän Hoùa - Trung taâm vaên hoùa ngoân ngöõ Ñoâng Taây. 119. Chu Thaùi Sôn - Nguyeãn Chí Huyeân (1992), “Moät caùch tieáp caän caùc tröôøng ca Taây Nguyeân”, Taïp chí Vaên hoùa daân gian, Soá 3 , tr. 33 - 42. 120. Traàn Ñình Söû (1998), Daãn luaän thi phaùp hoïc, Nxb Giaùo duïc, Haø Noäi. 101 121. Clau De Leùvi - Strauss. (1992), “Caáu truùc vaø hình thöùc” (suy nghó veà moät coâng trình cuûa Vlañimir Proâpp), (Voõ Quang Nhôn dòch), Taïp chí Vaên hoùa daân gian, Soá 2 , tr. 68 - 84. 122. Toâ Ngoïc Thanh, Ñaëng Nghieâm Vaïn vaø caùc taùc giaû khaùc (1988), Foânclo Bahnar, Sôû Vaên hoùa Thoâng tin Gia Lai - Kon Tum xuaát baûn. 123. Phaïm Nhaân Thaønh (2001), “Nhöõng ñaëc tröng thaåm myõ cuûa heä thoáng söû thi anh huøng Taây Nguyeân”, Taïp chí Vaên hoùa daân gian, Soá 6, tr. 35 - 42. 124. Nguyeãn Höõu Thaáu (1983), Ñaêm Kteh Mlan, Nxb Vaên hoùa, Haø Noäi. 125. Ngoâ Ñöùc Thònh (1992), Vaên hoùa daân gian EÂñeâ, Nxb Vaên hoùa daân toäc, Haø Noäi. 126. Ngoâ Ñöùc Thònh (2002), “Söû thi Taây Nguyeân phaùt hieän vaø caùc vaán ñeà”, Taïp chí Vaên hoùa daân gian, Soá 4 , tr. 3 - 16. 127. Buøi Thieän - Ñaëng Vaên Lung (1996), “Ñoâi ñieàu veà nguoàn goác Mo Möôøng”, Taïp chí Vaên hoïc, Soá 6 , tr. 36 - 39. 128. Nguyeãn Tuyeát Thu (1996), “Söï theå hieän nhaân vaät anh huøng trong söû thi coå ñaïi Mahabharata”, Taïp chí Vaên hoùa daân gian, Soá 3, tr. 16 - 19. 129. Traàn Töø (1978), Hoa vaên Möôøng, Nxb Vaên hoùa daân toäc, Haø Noäi. 130. Traàn Töø (1986), Hoa vaên caùc daân toäc Giarai - Ba Na, Sôû Vaên hoùa Thoâng tin Gia Lai - Kon Tum xuaát baûn. 131. Voõ Quang Troïng (2002), ““Ñaêm Gioâng”, phaùt hieän môùi veà söû thi cuûa ngöôøi Xeâ Ñaêng ôû Kon Tum”, Taïp chí Vaên hoùa daân gian, Soá 3, tr. 50 - 54. 132. Voõ Quang Troïng (2002), ““Ñaêm Duoâng” - boä söû thi lieân hoaøn cuûa ngöôøi Xeâ Ñaêng”, Taïp chí Vaên hoùa daân gian, Soá 4 , tr. 17 - 18. 133. Hoaøng Tieán Töïu (1990), Vaên hoïc daân gian Vieät Nam, Taäp 2, Nxb Giaùo duïc, Haø Noäi. 134. Ñaëng Nghieâm Vaïn - Caàm Troïng vaø taùc giaû khaùc (1981), Caùc daân toäc tænh Gia Lai - Coâng Tum, Nxb Khoa hoïc Xaõ hoäi, Haø Noäi. 135. Ñaëng Nghieâm Vaïn (chuû bieân)(2000), Toång taäp vaên hoïc Vieät Nam, Taäp 39, Chu Thaùi Sôn, Nguyeãn Höõu Thaáu, Luïc Vaên Paûo söu taàm, bieân soaïn, Nxb Khoa hoïc Xaõ hoäi, Haø Noäi. 102 136. Ñaëng Nghieâm Vaïn (chuû bieân)(2000), Toång taäp vaên hoïc Vieät Nam, Taäp 40, Chu Thaùi Sôn, Luïc Vaên Paûo söu taàm, bieân soaïn, Nxb Khoa hoïc Xaõ hoäi, Haø Noäi. 137. Ñaëng Nghieâm Vaïn (chuû bieân)(2000), Toång taäp vaên hoïc Vieät Nam , Taäp 41, Ñaëng Vaên Lung, Löông Ninh,Chu Thaùi Sôn, Leâ Trung Vuõ söu taàm, bieân soaïn, Nxb Khoa hoïc Xaõ hoäi, Haø Noäi. 138. Taán Vònh - Ñieåu Kaâu (1994), Caây neâu thaàn, Sôû Vaên hoùa Thoâng tin Ñaklak xuaát baûn. 139. Y Wang Mloâ Duoân Du (1992), Baøi ca chaøng Ñam San, Nxb Vaên hoùa daân toäc, Haø Noäi. PHAÀN TIEÁNG PHAÙP 140. P. Dourisboure (1929), Les sauvages Bah-Nars, Pierre Tequi, eùditeur Missions - eùtrangeøres, Paris. 141. P. Guilleminet (1959 - 1963), Dictionnaire Bahnar - Français, eùcole Francaise d’eùxtreâme - Orient, Paris.