Bước đầu đánh giá hiệu quả kinh tế xã hội của việc bảo vệ đa dạng sinh học cây dược liệu ở huyện Sa Pa tỉnh Lào Cai

Môc lôc Môc lôc 1 Lêi nãi ®Çu 3 Ch­¬ng i 6 B¶o tån nguån gen d­îc liÖu lµ biÖn ph¸p b¶o vÖ tµi nguyªn m«i tr­êng vµ ph¸t triÓn kinh tÕ 6 I. C¸c vÊn ®Ò vÒ ®a d¹ng sinh häc 6 1. Kh¸i niÖm vÒ ®a d¹ng sinh häc 6 2. TÇm quan träng cña ®a d¹ng sinh häc 7 2.1. Gi¸ trÞ kinh tÕ 8 2.2. Gi¸ trÞ sinh th¸i vµ m«i tr­êng 8 2.3. Gi¸ trÞ vÒ ®¸p øng nhu cÇu thÈm mü, v¨n ho¸, lÞch sö, tÝn ng­ìng vµ gi¶i trÝ cña con ng­êi 9 3. Nguyªn nh©n lµm suy tho¸i ®a d¹ng sinh häc 9 4. C¸c biÖn ph¸p b¶o tån ®a d¹ng sinh häc 10 4.1. BiÖn ph¸p b¶o tån nguyªn vÞ (In-situ) 10 4.2. BiÖn ph¸p b¶o tån chuyÓn vÞ (Ex-situ) 10 5. §a d¹ng sinh häc vµ vÊn ®Ò ph¸t triÓn bÒn v÷ng 10 II. Mèi quan hÖ gi÷a ®a d¹ng sinh häc vµ ®a d¹ng nguån gen c©y d­îc liÖu 11 III. Tµi nguyªn c©y d­îc liÖu vµ vÊn ®Ò liªn quan ®Õn tri thøc cæ truyÒn 13 Ch­¬ng II 18 T×nh h×nh khai th¸c tµi nguyªn d­îc liÖu ë huyÖn Sa Pa trong thêi gian qua 18 I. Qu¸ tr×nh h×nh thµnh huyÖn Sa Pa 18 II. §¸nh gi¸ c¸c nguån tµi nguyªn 19 1. VÞ trÝ ®Þa lý, kinh tÕ 19 2. §Æc ®iÓm ®Þa h×nh, khÝ hËu 20 3. Tµi nguyªn ®Êt 21 4. Tµi nguyªn rõng. 23 5. Tµi nguyªn nh©n lùc 25 6. Tµi nguyªn du lÞch Sa Pa: 26 7. Tµi nguyªn d­îc liÖu 27 7.1. Qu¸ tr×nh h×nh thµnh vïng d­îc liÖu cña Sa Pa 27 7.2. TiÒm n¨ng c©y thuèc ë huyÖn Sa Pa, thùc tr¹ng vµ triÓn väng 29 Ch­¬ng III 35 B­íc ®Çu ®¸nh gi¸ hiÖu qu¶ khai th¸c, chÕ biÕn, sö dông tµi nguyªn d­îc liÖu ë huyÖn Sa Pa 35 I. §¸nh gi¸ hiÖn tr¹ng c©y thuèc mäc tù nhiªn quan träng phè biÕn cña sa Pa 35 1. Nhãm c©y thuèc mäc tù nhiªn cßn kh¶ n¨ng tiÕp tôc khai th¸c ë Sa Pa 35 2. Nh÷ng c©y thuèc bÞ suy gi¶m nghiªm träng kh«ng cßn kh¶ n¨ng khai th¸c thuéc diÖn quý hiÕm cã nguy c¬ bÞ tuyÖt chñng t¹i Sa Pa cÇn ®­îc b¶o tån 37 2.1. X¸c ®Þnh ®èi t­îng 37 2.2. C¬ së khoa häc ®Ó x¸c ®Þnh vµ ®¸nh gi¸ vÒ t×nh tr¹ng bÞ ®e do¹ 39 II. Kh¸i qu¸t vÒ nhu cÇu vÒ d­îc liÖu hiÖn nay 43 1. VÒ nhËp khÈu 44 2. VÒ xuÊt khÈu d­îc liÖu 45 III. B­íc ®Çu ®¸nh gi¸ hiÖu qu¶ kinh tÕ x· héi cñaviÖc b¶o vÖ ®a d¹ng sinh häc c©y d­îc liÖu ë Sa Pa 48 1. So s¸nh trÞ kinh tÕ cña c©y d­îc liÖu so víi mét sè c©y l­¬ng thùc truyÒn thèng 49 2. Nh÷ng lîi Ých kh¸c tõ viÖc ph¸t triÓn c©y d­îc liÖu 61 ch­¬ng IV. kÕt luËn vµ mét sè kiÕn nghÞ I. kÕt luËn II. mét sè kiÕn nghÞ 1. VÒ nhËn thøc 64 2. VÒ thùc tiÔn 65 KÕt luËn 69 Tµi liÖu tham kh¶o 69 Lêi nãi ®Çu ViÖt Nam lµ n­íc ®ang ph¸t triÓn, tuy nhiªn vÉn cßn lµ n­íc nghÌo, sù ph¸t triÓn gi÷a c¸c vïng, c¸c d©n téc cßn cã nhiÒu chªnh lÖch vµ kh«ng ®ång ®Òu, c¸c khu vùc kÐm ph¸t triÓn chñ yÕu lµ c¸c vïng cã nhiÒu ®ång bµo d©n téc sinh sèng, vïng cao, vïng s©u, vïng xa, vïng biªn giíi. Môc tiªu æn ®Þnh chÝnh trÞ, ph¸t triÓn kinh tÕ x· héi, xo¸ ®ãi gi¶m nghÌo lu«n lµ ­u tiªn hµng ®Çu trong ®­êng lèi chiÕn l­îc, chÝnh s¸ch cña §¶ng vµ nhµ n­íc ta nh»m dÇn ®­a ®Êt n­íc ®i lªn, h­íng tíi sù ph¸t triÓn bÒn v÷ng. HuyÖn Sa Pa lµ mét huyÖn vïng cao cña tØnh Lµo Cai n»m trªn d·y Hoµng Liªn S¬n. N¬i ®©y trong nh÷ng n¨m qua ®· cã nh÷ng b­íc chuyÓn m×nh míi trong ph¸t triÓn kinh tÕ, ®êi sèng ®ång bµo ngµy cµng ®­îc n¨ng cao vµ ®i vµo æn ®Þnh. Víi ®é cao trung b×nh 1500 mÐt trªn d·y Hoµng Liªn S¬n, n¬i ®©y lµ mét phÇn cña V­ên quèc gia Hoµng Liªn S¬n. Cã khÝ hËu «n ®íi m¸t mÎ quanh n¨m, tÝnh ®a d¹ng sinh häc rÊt cao nªn huyÖn Sa Pa cã lîi thÕ ®Æc biÖt trong viÖc ph¸t triÓn du lÞch. Tuy nhiªn, ®Ó tËn dông tèi ®a lîi thÕ ®ã phôc vô cho môc tiªu ph¸t triÓn kinh tÕ, huyÖn Sa Pa cÇn ph¶i lµm nhiÒu viÖc n÷a. Lµ sinh viªn chuyªn ngµnh Kinh tÕ Qu¶n lý M«i tr­êng vµ §« thÞ - §¹i häc Kinh tÕ Quèc d©n, khi thùc tËp t¹i Së Khoa häc C«ng nghÖ vµ M«i tr­êng Lµo Cai, t«i ®Æc biÖt quan t©m ®Õn lÜnh vùc b¶o tån vµ ph¸t triÓn bÒn v÷ng ë huyÖn Sa Pa. Víi ®Ò tµi tèt nghiÖp “B­íc ®Çu ®¸nh gi¸ hiÖu qu¶ kinh tÕ x· héi cña viÖc b¶o vÖ ®a d¹ng sinh häc c©y d­îc liÖu ë huyÖn Sa Pa tØnh Lµo Cai ”, T«i cè g¾ng thiÕt lËp cho m×nh mét c¸i nh×n tæng quan vÒ mét lÜnh vùc réng lín vµ khã kh¨n nµy. §©y còng lµ lÜnh vùc mµ chÝnh quyÒn ®Þa ph­¬ng ®ang rÊt quan t©m. V× thêi gian h¹n hÑp, tr×nh ®é ph©n tÝch vµ kiÕn thøc cßn nhiÒu h¹n chÕ, ®Ò tµi nµy sÏ kh«ng tr¸nh khái nh÷ng thiÕu sãt. Víi tinh thÇn cÇu thÞ, rÊt mong nhËn ®­îc gãp ý, chØ d¹y cña c¸c thÇy c« vµ c¸c b¹n ®Ó t«i cã thÓ tiÕn bé h¬n. §èi t­îng vµ ph¹m vi nghiªn cøu lµ c¸c c©y d­îc liÖu tù nhiªn ®ang ®­îc khai th¸c, ®­îc trång víi môc ®Ých th­¬ng m¹i, môc ®Ých b¶o tån ë huyÖn Sa Pa tØnh Lµo Cai. §Ó cã ®­îc c¸i nh×n tæng quan vÒ c«ng t¸c d­îc liÖu ë huyÖn Sa Pa, kÕt hîp gi÷a lý luËn vµ thùc tiÔn, ®Ò tµi cã bè côc nh­ sau: Ch­¬ng I: B¶o tån nguån gen d­îc liÖu lµ biÖn ph¸p b¶o vÖ tµi nguyªn m«i tr­êng vµ ph¸t triÓn kinh tÕ. Ch­¬ng II: T×nh h×nh khai th¸c tµi nguyªn d­îc liÖu ë huyÖn Sa Pa trong thêi gian qua. Ch­¬ng III: B­íc ®Çu ®¸nh gi¸ hiÖu qu¶ khai th¸c, chÕ biÕn, sö dông tµi nguyªn d­îc liÖu ë huyÖn Sa Pa. Ch­¬ng IV: KÕt luËn vµ mét sè kiÕn nghÞ. §Ò tµi nµy ®­îc t«i hoµn thµnh víi sù chØ d¹y tËn t×nh cña thÇy gi¸o Lª Träng Hoa, gi¶ng viªn cña khoa vµ bµ N«ng BÝch Thuû, tr­ëng phßng Qu¶n lý M«i tr­êng - Së Khoa häc C«ng nghÖ vµ M«i tr­êng Lµo Cai. T«i xin tr©n träng c¶m ¬n nh÷ng sù chØ d¹y vµ gióp ®ì tËn t×nh ®ã. Lêi cam ®oan T«i xin cam ®oan néi dung b¸o c¸o ®· viÕt lµ do b¶n th©n thùc hiÖn, kh«ng sao chÐp, c¾t ghÐp c¸c b¸o c¸o hoÆc luËn v¨n cña ng­êi kh¸c. NÕu sai ph¹m t«i xin chÞu kû luËt cña nhµ tr­êng.  Lµo Cai, th¸ng 04 n¨m 2003 Sinh viªn §µo Thµnh C«ng   Ch­¬ng i B¶o tån nguån gen d­îc liÖu lµ biÖn ph¸p b¶o vÖtµi nguyªn m«i tr­êng vµ ph¸t triÓn kinh tÕ I. C¸c vÊn ®Ò vÒ ®a d¹ng sinh häc §a d¹ng sinh häc lµ c¬ së cña sù sèng, sù thÞnh v­îng vµ bÒn v÷ng cña loµi ng­êi còng nh­ cña tr¸i ®Êt nãi chung. Tuy nhiªn, con ng­êi ®· vµ ®ang khai th¸c nguån tµi nguyªn nµy mét c¸ch qu¸ møc vµ kh«ng khoa häc dÉn tíi sù suy tho¸i c¸c hÖ sinh th¸i, lµm nghÌo kiÖt nguån ®a d¹ng sinh häc, thËm chÝ huû diÖt nguån tµi nguyªn quý gi¸ ®ã ®Ó ®¸p øng nhu cÇu ngµy cµng t¨ng cña m×nh. ë ViÖt Nam, suy tho¸i ®a d¹ng sinh häc ®· ®Õn møc b¸o ®éng ë nhiÒu n¬i vµ trªn diÖn réng. B¶o tån ®a d¹ng sinh häc nh»m phôc vô cho cuéc sèng lµ tr¸ch nhiÖm cña mäi ng­êi vµ ®· trë thµnh vÊn ®Ò nãng báng trong x· héi, t¸c ®éng trùc tiÕp ®Õn tõng c¸ nh©n còng nh­ toµn thÓ céng ®ång. Nh÷ng vÊn ®Ò vÒ ®a d¹ng sinh häc võa mang tÝnh nhµ n­íc, võa mang tÝnh x· héi. ViÖc gi¶i quyÕt vÊn ®Ò nµy hiÖn nay còng nh­ trong t­¬ng lai phô thuéc vµo tr×nh ®é nhËn thøc cña c¸c nhµ ho¹ch ®Þnh chÝnh s¸ch, còng nh­ phô thuéc vµo tr×nh ®é d©n trÝ, th¸i ®é vµ hµnh vi cña mäi tÇng líp nh©n d©n trong x· héi. V× vËy, mçi ng­êi cÇn ph¶i hiÓu râ vÒ c¸c vÊn ®Ò liªn quan ®Õn ®a d¹ng sinh häc. 1. Kh¸i niÖm vÒ ®a d¹ng sinh häc §a d¹ng sinh häc ®­îc hiÓu lµ sù phong phó vÒ sù sèng trªn tr¸i ®Êt víi hµng triÖu loµi thùc vËt, ®éng v©t, vi sinh vËt cïng nguån gen cña chóng vµ c¸c hÖ sinh th¸i mµ chóng lµ thµnh viªn. Tõ ®ã, ®a d¹ng sinh häc ®­îc ®Þnh nghÜa lµ sù ®a d¹ng cña c¸c sinh vËt tõ tÊt c¶ c¸c nguån, trong ®ã bao gåm c¸c hÖ sinh th¸i trªn c¹n, d­íi biÓn, c¸c thuû vùc kh¸c vµ c¸c phøc hÖ sinh th¸i mµ chóng cÊu thµnh, ®a d¹ng sinh häc bao gåm sù ®a d¹ng cña loµi gi÷a c¸c loµi vµ c¸c hÖ sinh th¸i. C¸c nhµ sinh häc th­êng xem xÐt ®a d¹ng sinh häc ë 3 gãc ®é: §a d¹ng di truyÒn, ®a d¹ng loµi vµ ®a d¹ng hÖ sinh th¸i. §a d¹ng di truyÒn ®­îc hiÓu lµ sù phong phó vÒ sè l­îng vµ sù ®a d¹ng vÒ c¸c gen, bé gen trong mçi quÇn thÓ vµ gi÷a c¸c c¸ thÓ. §a d¹ng loµi lµ sù giµu cã vÒ sè l­îng vµ sù phong phó cña c¸c loµi trong hÖ sinh th¸i. §a d¹ng hÖ sinh th¸i lµ sù phong phó vÒ tr¹ng th¸i vµ lo¹i h×nh cña c¸c hÖ sinh th¸i kh¸c nhau. Tõ 3 gãc ®é nµy, ta cã thÓ tiÕp cËn ®a d¹ng sinh häc ë 3 møc ®é kh¸c nhau: Møc ®é ph©n tö (gen), møc ®é c¬ thÓ vµ møc ®é hÖ sinh th¸i. Nh­ vËy, ®a d¹ng sinh häc bao gåm sù phong phó cña tÊt c¶ thÕ giíi sinh vËt ë tÊt c¶ c¸c d¹ng, c¸c bËc ph©n lo¹i, c¸c møc ®é vµ sù tæ hîp cña chóng. §ã kh«ng chØ lµ tæng sè cña c¸c hÖ sinh th¸i, c¸c loµi, c¸c vËt chÊt di truyÒn mµ cßn bao gåm tÊt c¶ c¸c mèi quan hÖ phøc t¹p bªn trong vµ gi÷a chóng víi nhau, víi thÕ giíi v« sinh vµ víi x· héi loµi ng­êi. V× vËy, còng cã thÓ nãi r»ng ®a d¹ng sinh häc lµ kÕt qu¶ cña sù t­¬ng t¸c gi÷a hai hÖ thèng tù nhiªn vµ x· héi. 2. TÇm quan träng cña ®a d¹ng sinh häc §a d¹ng sinh häc cã mét gi¸ trÞ kh«ng thÓ thay thÕ ®­îc, tr­íc tiªn lµ ®èi víi sù tån t¹i vµ ph¸t triÓn cña thÕ giíi sinh häc trong ®ã cã con ng­êi, tiÕp ®Õn lµ vÒ mÆt kinh tÕ x· héi, v¨n hãa vµ gi¸o dôc. Nh­ng quan träng h¬n c¶ lµ ®a d¹ng sinh häc cã mét gi¸ trÞ ®Æc biÖt vÒ khoa häc vµ øng dông trong thùc tiÔn thuéc c¸c lÜnh vùc s¶n xuÊt n«ng nghiÖp, l©m nghiÖp, c«ng nghiÖp, y tÕ vµ c¸c lÜnh vùc kh¸c. VÒ gi¸ trÞ cña ®a d¹ng sinh häc cã thÓ kh¸i qu¸t nh­ sau: 2.1. Gi¸ trÞ kinh tÕ §a d¹ng sinh häc lµ nguån tµi nguyªn thiªn nhiªn ®¶m b¶o cho loµi ng­êi tån t¹i vµ ph¸t triÓn. Tõ khi xuÊt hiÖn trªn tr¸i ®Êt, loµi ng­êi hÇu nh­ chØ dùa hoµn toµn vµo tµi nguyªn thiªn nhiªn ( Thùc vËt vµ ®éng vËt hoang d· lµm thøc ¨n, hang ®éng vµ s«ng suèi ®Ó sinh sèng). Trong qu¸ tr×nh h×nh thµnh nªn nÒn n«ng nghiÖp, viÖc trång c©y l­¬ng thùc vµ ch¨n nu«i ®éng vËt xuÊt ph¸t tõ thùc vËt vµ ®éng vËt trong tù nhiªn råi thuÇn ho¸ dÇn dÇn nh»m thÝch nghi víi m«i tr­êng vµ ®iÒu kiÖn sèng. §èi víi søc khoÎ con ng­êi, ®a d¹ng sinh häc lµ nguån d­îc liÖu quý gi¸ vµ cßn nhiÒu tiÒm Èn. C¸c loµi thùc vËt, ®éng vËt, vi sinh vËt cung cÊp mét sè l­îng lín c¸c s¶n phÈm phôc vô cho con ng­êi. Sù cung cÊp nµy râ rµng cã ý nghÜa rÊt lín vµ nÕu sù ®a d¹ng sinh häc cµng phong phó th× lîi Ých thu ®­îc tõ ®a d¹ng sinh häc cµng nhiÒu vµ sÏ cã nhiÒu kh¶ n¨ng ®­îc chia sÎ mét c¸ch c«ng b»ng cho céng ®ång. Ngµy nay, c¸c ®éng thùc vËt hoang d· vÉn lµ mét nguån tµi nguyªn quan träng, mét nguån gen quý gi¸ lµm c¬ së t¹o ra nh÷ng gièng vËt nu«i vµ c©y trång cã n¨ng suÊt cao, cã c¸c tÝnh n¨ng tèt phôc vô cho n«ng nghiÖp vµ ®êi sèng. Cã thÓ nãi ®a d¹ng sinh häc ®ãng vai trß cùc kú quan träng trong viÖc lai t¹o c¸c gièng míi cã n¨ng suÊt cao, cã søc chèng chÞu ®­îc víi c¸c ®iÒu kiÖn ngµy cµng kh¾c nghiÖt cña m«i tr­êng, lµ c¬ së ®¶m b¶o cho mét nÒn n«ng nghiÖp, kinh tÕ bÒn v÷ng. 2.2. Gi¸ trÞ sinh th¸i vµ m«i tr­êng C¸c hÖ sinh th¸i cã gi¸ trÞ quan träng trong qu¸ tr×nh ®iÒu hoµ khÝ hËu, lµm trong s¹ch m«i tr­êng kh«ng khÝ, n­íc, ®¶m b¶o chu tr×nh chÊt dinh d­ìng trong thiªn nhiªn, b¶o vÖ ®Êt, c©n b»ng nguån n­íc vµ ng¨n chÆn dÞch bÖnh. Sù ®a d¹ng loµi cµng cao trong c¸c quÇn x· sinh vËt cµng lµm cho quÇn x· ®ã cã tÝnh æn ®Þnh cao, Ýt bÞ x¸o trén. Mçi khi sù ®a d¹ng nµy bÞ thay ®æi th× c¸c kh¶ n¨ng cña hÖ sinh th¸i còng thay ®æi theo, vÝ dô kh¶ n¨ng ®iÒu hoµ qu¸ tr×nh trao ®æi vËt chÊt trong hÖ sinh th¸i, kh¶ n¨ng hÊp thô c¸c chÊt « nhiÔm... 2.3. Gi¸ trÞ vÒ ®¸p øng nhu cÇu thÈm mü, v¨n ho¸, lÞch sö, tÝn ng­ìng vµ gi¶i trÝ cña con ng­êi C¸c loµi sinh vËt còng nh­ c¸c hÖ sinh th¸i kh¸c nhau cho con ng­êi nh÷ng h×nh ¶nh ®éc ®¸o, nh÷ng c¶nh quan ®Ñp ®Ï cã gi¸ trÞ vÒ thÈm mü, v¨n ho¸, lÞch sö, tÝn ng­ìng. Kh¸m ph¸ thiªn nhiªn hoang d· lu«n lµ nguån yªu thÝch cña hµng triÖu ng­êi trªn kh¾p thÕ giíi. Ngµy nay, du lÞch sinh th¸i lu«n lµ mét trong nh÷ng tiÒm n¨ng kinh tÕ vµ gi¶i trÝ ®ang ®­îc khai th¸c m¹nh mÏ. 3. Nguyªn nh©n lµm suy tho¸i ®a d¹ng sinh häc Trong lÞch sö cËn ®¹i vµ hiÖn ®¹i, suy tho¸i ®a d¹ng sinh häc ®· xÈy ra víi mét tèc ®é khñng khiÕp, tr­íc ®©y ë c¸c n­íc c«ng nghiÖp ph¸t triÓn vµ hiÖn nay ë c¸c n­íc ®ang ph¸t triÓn vµ kÐm ph¸t triÓn. Sù suy tho¸i ®a d¹ng sinh häc ®­îc thÓ hiÖn chñ yÕu ë c¸c mÆt: - HÖ sinh th¸i bÞ biÕn ®æi dÉn ®Õn mÊt n¬i ë cña loµi. - MÊt loµi. - MÊt ®a d¹ng di truyÒn. - Sù di nhËp, x©m lÊn cña c¸c loµi sinh vËt l¹. Sù mÊt m¸t cña c¸c loµi, sù sãi mßn nguån gen, sù di nhËp x©m lÊn cña c¸c loµi sinh vËt l¹, sù suy tho¸i c¸c hÖ sinh th¸i tù nhiªn nhÊt lµ rõng nhiÖt ®íi diÔn ra mét c¸ch nhanh chãng ch­a tõng cã mµ nguyªn nh©n chñ yÕu lµ do t¸c ®éng cña con ng­êi, trong ®ã sù thiÕu nhËn thøc lµ mét nguyªn nh©n quan träng. Nguyªn nh©n cña sù suy tho¸i ®a d¹ng sinh häc ë ViÖt Nam, còng nh­ trªn thÕ giíi, ®­îc chia thµnh 2 nhãm: Do thiªn nhiªn nh­ c¸c biÕn cè ®Þa chÊt, b·o lôt, sù thay ®æi khÝ hËu, hoang m¹c ho¸, h¹n h¸n. Do ho¹t ®éng cña con ng­êi ®· trùc tiÕp t¸c ®éng ®Õn m«i tr­êng tù nhiªn (C¸c nguyªn nh©n trùc tiÕp, c¸c nguyªn nh©n s©u xa vÒ kinh tÕ – x· héi, vµ c¶ do chiÕn tranh). Do ®iÒu kiÖn kh«ng cho phÐp nªn t«i kh«ng nªu cô thÓ. 4. C¸c biÖn ph¸p b¶o tån ®a d¹ng sinh häc 4.1. BiÖn ph¸p b¶o tån nguyªn vÞ (In-situ) §©y lµ h×nh thøc b¶o tån loµi, b¶o tån c¸c sinh c¶nh ngay t¹i chç vµ lµ biÖn ph¸p b¶o tån mang lai hiÖu qu¶ cao nhÊt b»ng c¸ch thµnh lËp c¸c khu b¶o tån. §Õn thêi ®iÓm th¸ng 5/2002, ViÖt Nam cã tæng sè 16 v­ên quèc gia, 15 khu b¶o tån biÓn vµ 64 khu b¶o tån ®Êt ngËp n­íc ®· ®­îc lËp luËn chøng ®Ó tr×nh ChÝnh phñ, ®iÒu nµy cho thÊy ViÖt Nam rÊt quan t©m ®Õn vÊn ®Ò b¶o tån nguyªn vÞ. 4.2. BiÖn ph¸p b¶o tån chuyÓn vÞ (Ex-situ) BiÖn ph¸p nµy sö dông c¸ch di chuyÓn ®Ó b¶o tån loµi hoÆc c¸c vËt chÊt di truyÒn cña chóng ®Õn n¬i kh«ng ph¶i lµ n¬i c­ tró tù nhiªn vèn cã cña chóng mµ lµ mét m«i tr­êng míi. BiÖn ph¸p nµy cã mét sè h×nh thøc: Tr¹m ®a d¹ng sinh häc, c¸c v­ên thùc vËt, v­ên ®éng vËt, tr¹m cøu hé ®éng vËt, ng©n hµng gièng... 5. §a d¹ng sinh häc vµ vÊn ®Ò ph¸t triÓn bÒn v÷ng §Þnh nghÜa phæ biÕn nhÊt vÒ ph¸t triÓn bÒn v÷ng lµ ®Þnh nghÜa cña Uû ban thÕ giíi vÒ ph¸t triÓn bÒn v÷ng (WCED): Ph¸t triÓn bÒn v÷ng lµ sù ph¸t triÓn tho¶ m·n nh÷ng nhu cÇu trong hiÖn t¹i mµ kh«ng x©m ph¹m ®Õn kh¶ n¨ng tho¶ m·n nhu cÇu cña thÕ hÖ t­¬ng lai. C¬ së cña ®Þnh nghÜa nµy lµ sù c«ng b»ng trong c¸c thÕ hÖ, hiÖn t¹i vµ t­¬ng lai. Con ng­êi ®­îc sinh ra ®Òu cã quyÒn nh­ nhau. §iÒu kiÖn ®Ó ph¸t triÓn bÒn v÷ng lµ cã sù chuyÓn giao di s¶n t­ b¶n. §iÒu nµy ngô ý r»ng thÕ hÖ hiÖn t¹i ph¶i ®¶m b¶o ®Ó l¹i cho thÕ hÖ mai sau mét tr÷ l­îng t­ b¶n kh«ng Ýt h¬n nh÷ng g× mµ thÕ hÖ nµy ®ang cã. Sù bÒn v÷ng cã hai d¹ng: sù bÒn v÷ng thÊp dùa trªn gi¶ thiÕt cøng nh¾c lµ cã kh¶ n¨ng thay thÕ hoµn toµn c¸c d¹ng t­ b¶n; sù bÒn v÷ng cao th× kh«ng tin t­ëng hoµn toµn vµo kh¶ n¨ng ®ã v× cã nhiÒu d¹ng t­ b¶n, vÝ dô nh­ t­ b¶n tù nhiªn lµ c¸i kh«ng dÔ g× thay thÕ ®­îc. Loµi ng­êi tõ x­a ®Õn nay vÉn lu«n bÞ phô thuéc vµo thiªn nhiªn dï Ýt hay nhiÒu. Tµi nguyªn sinh vËt cho chóng ta l­¬ng thùc thùc phÈm, quÇn ¸o, nhµ ë, thuèc men vµ c¸c mãn ¨n tinh thÇn. Nguån tµi nguyªn Êy ®­îc t×m thÊy trong c¸c hÖ sinh th¸i tù nhiªn cña rõng, c¸c vïng Savan, ®ång cá vµ ®Êt rõng, s«ng, hå, biÓn. Nguån tµi nguyªn nµy còng t×m thÊy ë trªn c¸c c¸nh ®ång, trong c¸c v­ên nhµ, trong c¸c ng©n hµng gen, trong c¸c v­ên thùc vËt vµ b¸ch thó. Loµi ng­êi ®· cã trong tay mét khèi l­îng t­ b¶n khæng lå ®Ó ®Ó l¹i cho thÕ hÖ mai sau nh­ c¸c c«ng tr×nh x©y dùng, c¸c trÝ tuÖ vµ tri thøc nh©n lo¹i, nh­ng loµi ng­êi còng ®· vµ ®ang lµ nguyªn nh©n cña sù tuyÖt chñng vµ suy gi¶m cña rÊt nhiÒu loµi ®éng vËt, thùc vËt, c¸c hÖ sinh th¸i giµu cã. §Ó ®¶m b¶o mét sù ph¸t triÓn bÒn v÷ng, loµi ng­êi cÇn cã mét sù ®¶m b¶o vÒ sù an toµn cho giíi sinh häc - b¶o vÖ ®a d¹ng sinh häc. II. Mèi quan hÖ gi÷a ®a d¹ng sinh häc vµ ®a d¹ng nguån gen c©y d­îc liÖu C©y d­îc liÖu gi÷ mét vÞ trÝ quan träng trong viÖc x©y dùng nÒn y häc ViÖt Nam. Tõ l©u viÖc nghiªn cøu, sö dông vµ ph¸t triÓn c©y d­îc liÖu ®· ®­îc kh¼ng ®Þnh trong ®­êng lèi x©y dùng nÒn y häc d©n téc. ChØ thÞ 210/TTg ngµy 06/12/1966 cña Thñ t­íng ChÝnh phñ ®· x¸c ®Þnh vÞ trÝ vµ gi¸ trÞ cña d­îc liÖu: ” D­îc liÖu ë n­íc ta rÊt nhiÒu, gåm c¸c loµi c©y thuèc vµ mét sè ®éng vËt cã ë n­íc ta. Ch¼ng nh÷ng lµ c¬ së cña nÒn y häc d©n téc mµ cßn cã vÞ trÝ trong nÒn y häc hiÖn ®¹i, Ch¼ng nh÷ng lµ nguån tù cung tù cÊp vÒ thuèc Nam, thuèc B¾c vµ thuèc t©y mµ cßn lµ lo¹i hµng ho¸ xuÊt khÈu cã gi¸ trÞ ph¶i coi träng d­îc liÖu nh­ c©y c«ng nghiÖp cao cÊp “. Thùc tÕ trong mÊy thËp kû qua, cïng víi viÖc øng dông nh÷ng thµnh tùu y häc hiÖn ®¹i, c©y thuèc ®· gãp phÇn kh«ng nhá trong lÜnh vùc phßng bÖnh ch÷a bÖnh, båi bæ søc khoÎ cho nh©n d©n. NhiÒu loµi c©y thuèc ®· ®­îc ®­a vµo trång tõ quy m« gia ®×nh ®Õn hîp t¸c x·, n«ng tr­êng ®Ó sö dông trong y häc cæ truyÒn, cung cÊp nguyªn liÖu cho c«ng nghiÖp d­îc vµ xuÊt khÈu. Trong nh÷ng kÕt qu¶ míi c«ng bè gÇn ®©y ë ViÖt Nam, chóng ta ®· biÕt kho¶ng 3200 loµi thùc vËt bËc thÊp còng nh­ bËc cao ®­îc sö dông lµm thuèc. Trong sè nµy cã kho¶ng 300 loµi th­êng xuyªn ®­îc khai th¸c, sö dông trong y häc d©n téc, hoÆc lµm nguyªn liÖu lµm thuèc trong c¸c xÝ nghiÖp d­îc phÈm. Râ rµng r»ng: tõ nguån c©y d­îc liÖu ë ViÖt Nam, ®· ®¸p øng ®­îc mét phÇn nhu cÇu thuèc ch÷a bÖnh, b¶o vÖ søc khoÎ nh©n d©n, ®Æc biÖt lµ trong nh÷ng n¨m cã chiÕn tranh vµ thiÕu thuèc. Ngoµi ra, hµng n¨m cßn cã rÊt nhiÒu loµi d­îc liÖu vµ tinh dÇu quý cã gi¸ trÞ kinh tÕ cao ®· ®­îc xuÊt khÈu, ®em l¹i nguån thu ngo¹i tÖ cho ®Êt n­íc. Tuy nhiªn, do viÖc khai th¸c liªn tôc, thiÕu sù chó ý b¶o vÖ t¸i sinh cïng mét sè nguyªn nh©n kh¸c ®· lµm cho hÇu nh­ toµn bé nguån c©y d­îc liÖu ngoµi tù nhiªn bÞ suy gi¶m nghiªm träng, nhiÒu loµi c©y thuèc thuéc diÖn quý hiÕm cã nguy c¬ tuyÖt chñng. Riªng vÒ c©y thuèc trång, ngo¹i trõ mét vµi loµi c©y ®Æc s¶n nh­: QuÕ, Håi, Th¶o Qu¶ lµ cßn ®­îc chó ý tíi v× nã lµ lo¹i lu«n cã gi¸ trÞ kinh tÕ cao. Nh×n chung, c«ng t¸c trång c©y d­îc liÖu ë n­íc ta trong thêi gian gÇn ®©y bÞ suy gi¶m râ rÖt. HÇu hÕt c¸c lo¹i c©y d­îc liÖu b¾c ®Çu vÞ, tõ chç ®· di thùc thµnh c«ng vµ ®¸p øng tho¶ m·n nhu cÇu trong n­íc hoÆc ®· tõng ®­îc t¸i xuÊt khÈu nay l¹i bÞ mai mét dÇn dÉn ®Õn ph¶i nhËp khÈu nguån nguyªn liÖu nµy vµ phô thuéc vµo nguån cung cÊp tõ n­íc ngoµi. MÆc dï vËy, trong bèi c¶nh chung cña nÒn kinh tÕ thÞ tr­êng, nguån c©y d­îc liÖu ë n­íc ta vÉn kh«ng ngõng ®­îc khai th¸c. NhiÒu loµi c©y thuèc Nam kh«ng thÓ thay thÕ vÉn ®­îc trång ë nhiÒu n¬i. Trªn thùc tÕ, nhu cÇu sö dông d­îc liÖu ®Ó ch÷a bÖnh vµ båi bæ søc khoÎ trong nh©n d©n vÉn cã xu thÕ gia t¨ng. HiÖn nay, trªn thÕ giíi c¸c bÖnh ung th­, AIDS ... hoÆc c¸c triÖu chøng vÒ c¶m xóc vÉn cßn tån t¹i vµ c¸c bÖnh g©y nguy hiÓm cho céng ®ång vÉn lµ nguy c¬ tiÒm Èn, do ®ã viÖc duy tr× c¸c c©y d­îc liÖu lµ rÊt cÇn thiÕt vµ cÇn tiÕp tôc ®­îc ­u tiªn, ®Çu t­ nghiªn cøu. ViÖc t×m kiÕm c¸c lo¹i thuèc míi kh«ng nh÷ng tõ trong phßng thÝ nghiÖm mµ chÝnh lµ tõ c©y cá trong tù nhiªn ®ang ®­îc nhiÒu quèc gia, nhiÒu tËp ®oµn d­îc phÈm quan t©m. ViÖt Nam ta, trong chiÕn l­îc ch¨m sãc søc khoÎ céng ®ång cña ngµnh y tÕ ®· ®Ò ra môc tiªu phÊn ®Êu tõng b­íc ®Ó tù tóc ®­îc kho¶ng 40% thuèc ch÷a bÖnh vµo kho¶ng nh÷ng n¨m ®Çu cña thÕ kû 21. §Ó thùc hiÖn môc tiªu nµy, bªn c¹nh sù quan t©m ph¸t triÓn c«ng nghiÖp d­îc vµ kh¸ng sinh, mét vÊn ®Ò v« cïng quan träng lµ ph¶i dùa vµo thÕ m¹nh vÒ sù ®a d¹ng c©y d­îc liÖu trong n­íc. H¬n n÷a, d­îc liÖu lµ nguån thuèc gÇn nh­ duy tr× trong y häc cæ truyÒn, lµ nguyªn liÖu trong c«ng nghiÖp d­îc vµ xuÊt khÈu nh»m bï ®¾p mét phÇn cho nhËp khÈu. III. Tµi nguyªn c©y d­îc liÖu vµ vÊn ®Ò liªn quan ®Õn tri thøc cæ truyÒn C©y d­îc liÖu = C©y cá (®¬n thuÇn nh­ lµ mét nguån gen: mét yÕu tè mang tÝnh vËt thÓ) + C¸ch dïng chóng ®Ó ch÷a bÖnh (lµ tri thøc: mét yÕu tè phi vËt thÓ). §©y lµ c«ng thøc c¬ b¶n ph©n biÖt c©y gäi lµ c©y d­îc liÖu víi c¸c lo¹i c©y kh¸c. Mét lo¹i c©y chØ ®­îc coi lµ c©y d­îc liÖu nÕu nã héi tô c¶ hai yÕu tè trªn. VËy ®Ó b¶o vÖ c©y thuèc tr­íc nguy c¬ tuyÖt chñng th× chóng ta võa ph¶i b¶o tån mÆt vËt thÓ, võa ph¶i g×n gi÷ yÕu tè phi vËt thÓ. Tri thøc cæ truyÒn ®­îc hiÓu lµ nh÷ng thµnh tùu, nh÷ng kÕt qu¶, kinh nghiÖm cã ®­îc cña céng ®ång, ®·, ®ang ®ãng gãp vµ cã Ých cho cuéc sèng cña céng ®ång d©n b¶n ®Þa. §ã lµ nh÷ng gièng c©y con, nh÷ng ph­¬ng ph¸p thô tinh, ph­¬ng ph¸p nu«i trång, c¸ch chÕ biÕn, b¶o qu¶n, nh÷ng kinh nghiÖm hay nh÷ng bµi thuèc quý. ViÖc së h÷u sù ®a d¹ng vÒ tµi nguyªn sinh häc cïng víi nh÷ng tri thøc cæ truyÒn mµ nh÷ng ng­êi b¶n ®Þa n¾m gi÷ lµ mét tiÒm n¨ng lín mµ ViÖt Nam ta cã. §Æc biÖt, trong khi nÒn kinh tÕ quèc d©n cßn phô thuéc nhiÒu vµo vèn thiªn nhiªn, viÖc sö dông tµi nguyªn sinh häc ®ãng mét vai trß rÊt quan träng trong N«ng - L©m - Ng­ nghiÖp ®Ó b¶o ®¶m ®êi sèng cña ®a sè nh©n d©n hiÖn ®ang lao ®éng, s¶n xuÊt trong c¸c ngµnh nµy vµ cho an ninh l­¬ng thùc cña c¶ n­íc. C¸c c©y trång, vËt nu«i, gièng lai míi ®· gióp cho viÖc t¨ng s¶n l­îng l­¬ng thùc, tæng s¶n l­îng ®· ®¹t trªn 35 triÖu tÊn, ®¸p øng yªu cÇu trong n­íc vµ cßn cã thÓ xuÊt khÈu ®Ó thu ngo¹i tÖ. Ngoµi ra, nh÷ng bµi thuèc cæ truyÒn cßn gióp phßng vµ ®iÒu trÞ nhiÒu bÖnh tËt vµ cã ý nghÜa rÊt lín trong vÊn ®Ò b¶o vÖ søc khoÎ céng ®ång, ®Æc biÖt lµ ®èi víi c¸c ®ång bµo d©n téc vïng cao. Thùc tÕ cho thÊy, viÖc sö dông c¸c gièng c©y trång truyÒn thèng vµ viÖc thÝch nghi c¸c gièng néi th­êng dùa vµo c¸c thµnh tùu nghiªn cøu khoa häc vµ tri thøc b¶n ®Þa. Trong khi d©n téc kinh lµ nhãm d©n téc lín nhÊt, chiÕm 85% tæng d©n sè vµ ph©n bè trong c¶ n­íc, lµ lùc l­îng chñ yÕu trong viÖc ph¸t triÓn vµ duy tr× sù ®a d¹ng phong phó vÒ n«ng nghiÖp (trång lóa n­íc), th× cßn kho¶ng 53 d©n téc kh¸c, chñ yÕu sèng ë miÒn nói còng ®­îc coi lµ nh÷ng ng­êi ®Çu tiªn s¸ng t¹o vµ ch¨m sãc cho sù ®a d¹ng n«ng nghiÖp. Còng t­¬ng tù nh­ vËy, ®èi víi c¸c lo¹i c©y d­îc liÖu vµ c¸c lo¹i s¶n phÈm thiªn nhiªn kh¸c ®­îc ph¸t triÓn tõ tri thøc cña d©n b¶n ®Þa vµ c¸c céng ®ång ®Þa ph­¬ng. HiÖn nay, ë n­íc ta cã hµng ngµn loµi c©y ®­îc sö dông lµm l­¬ng thùc thùc phÈm, thuèc ch÷a bÖnh, thøc ¨n gia sóc, t¬ sîi vµ nguyªn liÖu. §a sè c¸c loµi c©y n«ng nghiÖp ®· ®­îc thuÇn ho¸ vµ trång trät tõ nhiÒu n¨m tr­íc ®©y vµ rÊt quen thuéc ®èi víi nh©n d©n. Tuy nhiªn, mét sè c©y ch­a ®­îc thuÇn ho¸ ®Ó trång trät mµ chØ mäc tù nhiªn, hoang d¹i. ViÖc b¶o tån, sö dông, ph¸t triÓn vµ th­¬ng m¹i ho¸ c¸c gièng c©y lµ dùa vµo ho¹t ®éng nghiªn cøu vµ thèng kª, còng nh­ thùc tiÔn s¶n xuÊt cña n«ng d©n, trong khi mµ kiÕn thøc truyÒn thèng th× ®­îc sö dông mét c¸ch th«ng th­êng vµ mét phÇn nµo ®ã ®­îc th­¬ng m¹i ho¸. C¸c ViÖn nghiªn cøu vµ Tr­êng §¹i häc chuyªn ngµnh th­êng cã vai trß chñ ®¹o trong viÖc hîp t¸c víi c¸c ®Þa ph­¬ng ®Ó thu thËp c¸c gièng c©y trång nh»m lµm thÝch nghi c¸c gièng míi. Nh÷ng thÝ dô ®ã cho thÊy râ r»ng, chóng ta cÇn ph¶i t¹o lËp mèi quan hÖ ®èi t¸c gi÷a c¸c c¬ quan KHKT vµ n«ng d©n. ViÖc nghiªn cøu vµ ph¸t triÓn c¸c gièng míi hoÆc gièng lai, viÖc nhËp néi vµ lµm thÝch nghi c¸c gièng tõ bªn ngoµi, th­êng ®­îc tiÕn hµnh bëi c¸c c¬ quan nµy, cïng víi sù céng t¸c chÆt trÏ cña c¸c céng ®ång ®Þa ph­¬ng, hä sÏ lµ nh÷ng ng­êi kh¶o nghiÖm, ®¸nh gi¸ vµ sö dông. Quan hÖ ®èi t¸c ®ã còng cÇn thiÕt cho viÖc c¶i tiÕn vµ ph¸t triÓn kiÕn thøc cæ truyÒn trªn c¬ së ph©n tÝch khoa häc. MÆt kh¸c, c¸c c¬ quan KHKT/Tr­êng §¹i häc còng th­êng ®­îc h­ëng thô nh÷ng kinh nghiÖm vµ sù khÐo lÐo cña ng­êi d©n b¶n ®Þa trong viÖc b¶o tån vµ sö dông tµi nguyªn di truyÒn mµ kh«ng cÇn ph¶i tr¶ lÖ phÝ hoÆc ®Òn bï g× râ rÖt cho c¸c céng ®ång ®Þa ph­¬ng c¶. Còng cã vµi quy ®Þnh vÒ viÖc chia sÎ lîi Ých gi÷a nh÷ng ng­êi cã liªn quan, nh­ng c¸c quy ®Þnh nµy th­êng cã lîi cho ng­êi t¹o gièng, nhiÒu h¬n lµ cho c¸c céng ®ång ®Þa ph­¬ng lµ ng­êi n¾m gi÷ kiÕn thøc cæ truyÒn. Nãi riªng vÒ lÜnh vùc tri thøc cæ truyÒn, th× sö dông vµ th­¬ng m¹i ho¸ ®­îc thùc hiÖn theo ba c¸ch (kÓ c¶ tr­êng hîp c©y trång, c©y d­îc liÖu vµ c¸c ph­¬ng ph¸p thùc tiÔn): a. Tri thøc cæ truyÒn ®· trë thµnh phæ biÕn vµ ®­îc sö dông réng r·i. ThÝ dô, ®a sè c¸c ph­¬ng ph¸p canh t¸c lµ phæ biÕn, v× c¸c tri thøc b¶n ®Þa th­êng ®­îc ph¸t triÓn t¨ng tiÕn dÇn dÇn vµ do tËp thÓ, cho nªn th­êng khã x¸c ®Þnh râ c¸ nh©n nµo hoÆc nhãm ng­êi nµo lµ t¸c gi¶ s¸ng chÕ cña mét bµi thuèc cæ truyÒn hoÆc mét gièng c©y trång cã Ých tuy r»ng trong nhiÒu tr­êng hîp, cuèi cïng chÝnh c¸c céng ®ång ®Þa ph­¬ng lµ ng­êi b¶o vÖ vµ ch¨m sãc ®a d¹ng sinh häc. Mét nÐt cã tÝnh chÊt d©n gian, nhÊt lµ ë c¸c vïng n«ng th«n, nhiÒu loµi c©y d­îc liÖu ®­îc trång trong v­ên nhµ vµ hµng ngµy ®uîc nh©n d©n sö dông nh­: m¬ tam thÓ, gõng, hoÌ ... C¸c loµi c©y thuèc kh¸c ®· ®­îc thuÇn ho¸ vµ trång réng r·i ë quy m« s¶n xuÊt lín nh­: S©m ®¹i hµnh, Ých mÉu, Xuyªn t©m liªn ... Cã khi, viÖc kÕt hîp gi÷a y häc cæ truyÒn vµ y häc hiÖn ®¹i rÊt cã Ých vµ cã thÓ ch÷a c¸c bÖnh nghiªm träng, nh­ Thanh th¶o ch÷a bÖnh sèt rÐt, Dõa c¹n ch÷a bÖnh ung th­ m¸u... Nh÷ng thµnh qu¶ nh­ vËy th­êng ®­îc triÓn khai bëi c¸c ViÖn KHKT vµ c¸c XÝ nghiÖp d­îc phÈm, c¸c s¶n phÈm cña hä ®­îc ®¨ng ký víi c¸c nh·n hµng (Tªn th­¬ng phÈm) cña hä. b. ViÖc nh©n vµ s¶n xuÊt gièng do n«ng d©n thùc hiÖn, phÇn lín pgôc vô cho nhu cÇu cña gia ®×nh, mét phÇn dïng ®Ó trao ®æi. Hä cã quyÒn mÆc nhiªn gi÷ l¹i c¸c h¹t gièng míi ®Ó t¸i t¹o vµ dïng sau ®ã hoÆc ®Ó trao ®æi víi nhau, mµ kh«ng tr¶ bÊt cø mét kho¶n lÖ phÝ nµo cho ng­êi t¹o gièng. c. §èi víi tr­êng hîp c©y d­îc liÖu vµ c¸c ph­¬ng ph¸p ch÷a bÖnh cæ truyÒn, cã nhiÒu khi mµ bÝ quyÕt vÉn ®­îc gi÷ nh­ mét bÝ mËt riªng. Cã thÓ cã mét ng­êi nµo ®ã n¾m gi÷ ®­îc th«ng tin vÒ mét loµi c©y ®Æc thï nµo ®ã (n¬i c©y mäc, c¸c ®Æc tr­ng, t¸c dông ch÷a bÖnh, c¸ch chÕ biÕn, liÒu l­îng vµ c¸ch dïng ®Ó ch÷a bÖnh). Trong nhiÒu tr­êng hîp, v× ®¬n thuèc theo y häc cæ truyÒn th­êng chøa nhiÒu vÞ, thay ®æi tuú theo ®iÒu kiÖn cô thÓ cña bÖnh nh©n, mét c©y thuèc cã thÓ ®­îc dïng trong nhiÒu bµi thuèc víi nh÷ng liÒu l­îng kh¸c nhau, phèi hîp víi c¸c c©y kh¸c, cho nªn cã nh÷ng bµi thuèc ®­îc tæ tiªn ®Ó l¹i vµ ®­îc coi lµ “nh÷ng bÝ mËt cña gia ®×nh” ®­îc truyÒn tõ ®êi nµy tíi ®êi kh¸c. KiÓu tri thøc kh«ng Paten, kh«ng chÝnh thøc, nh­ng ®­îc thõa nhËn ®ã ®· gióp cho ng­êi ta cã thu nhËp vµ kh«ng muèn truyÒn thô. Ng­êi n¾m ®­îc bµi thuèc còng kh«ng muèn ®¨ng ký xin b¶o hé v× hä sî ®iÒu bÝ mËt sÏ bÞ lé cho ng­êi kh¸c. Nh©n tiÖn còng cÇn nªu nªn r»ng, nh÷ng tri thøc quý gi¸ ®ã, cïng víi viÖc mÊt c¸c gièng c©y ®Þa ph­¬ng vµ sù tµn ph¸ nh÷ng n¬i c­ tró, ®ang biÕn dÇn víi tèc ®é ®¸ng b¸o ®éng. Sù suy gi¶m cña c¸c loµi d­îc liÖu nãi chung, vµ c¸c loµi quý nãi riªng, lµ do ph¸ rõng quy m« lín vµ do thu h¸i qu¸ møc. Mét bµ lang ng­êi M­êng ë Hoµ B×nh buån rÇu nhËn xÐt r»ng “nh÷ng c¸nh rõng mÊt ®i th× còng lµm mÊt lu«n nhiÒu loµi c©y thuèc kh«ng thÓ t×m thÊy t¹i nh÷ng vïng trång trät lín, n¬i ng­êi ta trång c¸c lo¹i c©y mäc nhanh”. Tri thøc cæ truyÒn cña bµ còng kh«ng thÓ truyÒn l¹i cho con ch¸u ®­îc, v× ch¼ng cßn c©y thuèc mµ dïng n÷a . Sù viÖc nµy còng cho thÊy, khiÕm khuyÕt trong chÝnh s¸ch vµ luËt ph¸p ®· g©y tæn thÊt cho tÊt c¶ ®a d¹ng sinh häc vµ kiÕn thøc cæ truyÒn. Ch­¬ng II T×nh h×nh khai th¸c tµi nguyªn d­îc liÖu ë huyÖn Sa Pa trong thêi gian qua I. Qu¸ tr×nh h×nh thµnh huyÖn Sa Pa Sa Pa tªn gäi nµy lµ tõ tiÕng Quan Tho¹i. Theo tiÕng Quan Tho¹i, ”Sa” lµ c¸t, ”P¶” lµ b·i. §Þa danh cña “b·i c¸t” nµy ë bªn ph¶i cÇu Km32 tõ thÞ x· Lµo Cai vµo Sa Pa. Ngµy x­a ch­a cã thÞ trÊn Sa Pa, c­ d©n cña vïng ®Êt nµy ®Òu häp chî ë “b·i c¸t“ ®ã, do vËy, d©n ®Þa ph­¬ng ai còng nãi lµ ”®i chî Sa P¶”. Tõ hai ch÷ “Sa P¶”, ng­êi ph­¬ng T©y ph¸t ©m kh«ng cã dÊu, nªn thµnh Sa Pa, hä ®· viÕt b»ng ch÷ Ph¸p hai ch÷ ®ã lµ “Cha Pa” vµ mét thêi gian rÊt l©u ng­êi ta th­êng gäi lµ “Cha Pa” theo nghÜa cña tõ tiÕng ViÖt. Cßn thÞ trÊn Sa Pa ngµy nay, tr­íc kia cã mét m¹ch n­íc ®ïn lªn ®ôc ®á, nªn d©n ®Þa ph­¬ng gäi lµ “Hïng Hå”, ”Hïng” lµ ®á, ”Hå” lµ hµ, lµ suèi ®á. HuyÖn Sa Pa ngµy nay cã 37.816 ng­êi gåm 6 d©n téc c­ tró lµ M«ng, Dao, Tµy, Gi¸y, Xa Phã vµ Kinh ngoµi ra cßn cã hai hé ng­êi Hoa c­ tró ë thÞ trÊn. Ch¹y däc theo ch©n nói Hoµng Liªn S¬n, tõ phÝa B¾c d­íi ch©n Ngò ChØ S¬n gi¸p M­êng Hum (B¸t X¸t) ®Õn phÝa Nam gi¸p víi x· NËm Chµy, NËm M¶ (V¨n Bµn)... víi diÖn tÝch lµ 678 km2. HuyÖn Sa Pa cã 17 x· vµ 1 thÞ trÊn. Sa Pa cã ®Ønh Phan-Xi-Ph¨ng cao 3.143 mÐt, trªn d·y Hoµng Liªn S¬n. Gäi lµ Hoµng Liªn S¬n v× duy nhÊt trªn d·y nói nµy cã c©y Hoµng Liªn, mét lo¹i d­îc liÖu quý, hiÕm, ngoµi ra d·y Hoµng Liªn cßn lµ “má” cña loµi gç quý nh­ th«ng dÇu, cña chim thó nh­ gµ g«, gÊu, khØ s¬n d­¬ng vµ cña hµng ngµn lo¹i c©y d­îc liÖu. Khu rõng quèc gia Hoµng Liªn cã 136 loµi chim, 56 loµi thó, 553 loµi c«n trïng. Cã 37 loµi thó ®­îc ghi trong ”s¸ch ®á ViÖt Nam”. Rõng Hoµng Liªn cã 2027 loµi thùc vËt, trong ®ã cã 328 loµi c©y thuèc. HuyÖn Sa Pa cã nói Hµm Rång ë s¸t ngay thÞ trÊn, bÊt kú du kh¸ch nµo còng cã thÓ lªn ®ã ®Ó ng¾m toµn c¶nh thÞ trÊn, thung lòng M­êng Hoa, Sa P¶, T¶ Ph×n Èn hiÖn trong s­¬ng trong m©y mµ chØ riªng thÞ trÊn Sa Pa míi cã. Hiªn nay, víi bµn tay t«n t¹o cña con ng­êi, Hµm Rång thùc sù lµ mét th¾ng c¶nh ®Çy hoa tr¸i cña Sa Pa. Vµ nÕu ai ®Õn Th¹ch L©m (V©n Nam, Trung Quèc ) th× Hµm Rång còng cã thÓ gióp c¸c b¹n t­ëng t­îng ra Th¹ch L©m ®­îc. Lªn Hµm Rång, du kh¸ch nh­ l¹c vµo v­ên tiªn, m©y ïn kÝn th©n ng­êi, hoa rùc rì mÆt ®Êt. HuyÖn Sa Pa cßn cã nhµ thê cæ ë ngay thÞ trÊn vµ tõ thÞ trÊn ®i ng­îc vÒ phÝa §«ng B¾c, trªn ®­êng ®i tíi ®éng T¶ Ph×n l¹i cã mét tu viÖn ®­îc x©y gÇn nh­ hoµn toµn b»ng ®¸ t¹i mét s­ên ®åi quang ®·ng, tho¸ng m¸t. Qua tu viÖn ®i bé 3 c©y sè theo h­íng B¾c ta ®Õn mét hang ®éng víi ®é réng cã thÓ ®ñ chøa mét trung ®oµn ng­êi. Trong hang cã nhiÒu nhò ®¸ t¹o nªn nh÷ng h×nh thï kú thó nh­ h×nh tiªn móa, ®oµn tiªn ngåi, c¸nh ®ång xa, rõng c©y lÊp l¸nh. T¹i T¶ Ph×n nµy víi 2 téc ng­êi lµ M«ng vµ Dao ®· t¹o nªn c¬ së s¶n xuÊt mÆt hµng thæ cÈm kh¸ næi tiÕng ®Ó b¸n cho du kh¸ch ®Õn Sa Pa. II. §¸nh gi¸ c¸c nguån tµi nguyªn 1. VÞ trÝ ®Þa lý, kinh tÕ HuyÖn Sa Pa lµ huyÖn vïng cao cña tØnh Lµo cai cã diÖn tÝch tù nhiªn lµ 67.905 ha, chiÕm 8,44% diÖn tÝch toµn tØnh. To¹ ®é ®Þa lý: VÜ ®é B¾c: 22o00’00’’ ®Õn 22o10’00’’ Kinh ®é §«ng : 102o51’105’’ ®Õn 103o92’00’’ HuyÖn Sa Pa lµ huyÖn miÒn nói, cã khu du lÞch nghØ m¸t næi tiÕng. Vµ trªn trôc kinh tÕ träng ®iÓm Sa Pa - Cam ®­êng – Lµo Cai nèi liÒn ViÖt Nam víi V©n Nam, Trung quèc. Cã thÓ thÊy ®©y lµ lîi thÕ rÊt quan träng ®Ó giao l­u hµng ho¸, ph¸t triÓn kinh tÕ, v¨n ho¸, dÞch vô …NÒn kinh tÕ Sa Pa cã c¬ cÊu: DÞch vô (du lÞch vµ dÞch vô), N«ng nghiÖp (c¶ l©m nghiÖp) vµ C«ng nghiÖp (chñ yÕu lµ tiÓu thñ c«ng nghiÖp vµ söa ch÷a nhá). + HuyÖn Sa Pa cã d·y Hoµng Liªn S¬n, lµ mét phÇn m¸i nhµ xanh cã vai trß rÊt quan träng trong viÖc phßng hé ®Çu nguån s«ng Hång vµ ®ång b»ng B¾c Bé. + HuyÖn Sa Pa cïng víi huyÖn B¸t x¸t, Phong thæ, thÞ x· Lµo Cai lµ vïng nói cao nhÊt cña c¶ n­íc, nã cã vÞ trÝ rÊt quan träng ®èi víi an ninh quèc phßng trong viÖc bè trÝ x©y dùng phßng tuyÕn biªn giíi phÝa b¾c. 2. §Æc ®iÓm ®Þa h×nh, khÝ hËu Sa Pa lµ huyÖn vïng cao cña tØnh Lao Cai, cã ®é cao trung b×nh 1.500 mÐt, cao nhÊt lµ ®Ønh Phan Xi P¨ng 3.143 mÐt, thÊp nhÊt t¹i suèi Bo ®é cao 200 mÐt. KÕt qu¶ ph©n tÝch ®Þa h×nh theo ®é cao cho thÊy: - §ai ®é cao d­íi 300 m chiÕm 17,1% diÖn tÝch. - §ai ®é cao tõ 300 -700 m, chiÕm 17,8% diÖn tÝch. - §ai ®é cao tõ 700 - 1700 m, chiÕm 41,5% diÖn tÝch. - §ai ®é cao trªn 1.700 m chiÕm 23.6% diÖn tÝch. Do ®iÒu kiÖn ®Þa h×nh dèc, chia c¾t m¹nh ®· ¶nh h­ëng rÊt lín ®Õn kh¶ n¨ng ph¸t triÓn kinh tÕ x· héi. §Æc biÖt ®èi víi s¶n xuÊt N«ng - L©m nghiÖp, x©y dùng c¬ së h¹ tÇng giao th«ng, thuû lîi... viÖc x©y dùng c¸c vïng chuyªn canh víi quy m« tËp trung bÞ h¹n chÕ ®Æc biÖt lµ viÖc sö dông c¸c biÖn ph¸p kü thuËt lµm ®Êt, t­íi tiªu... Do sù ph©n tÇng theo ®é cao cña ®Þa h×nh ®a d¹ng, nªn huyÖn Sa Pa cã nhiÒu kh¶ n¨ng bè trÝ hÖ thèng c©y trång ®a d¹ng: tõ tËp ®oµn c©y nhiÖt ®íi ®Õn «n ®íi tõ c©y l­¬ng thùc ®Õn c©y c«ng nghiÖp, c©y ¨n qu¶ cã c¸c nguån gèc kh¸c nhau, ®Æc biÖt lµ c¸c c©y ­a l¹nh c©y d­îc liÖu quý hiÕm. 3. Tµi nguyªn ®Êt B»ng c¸ch chän: ®Þa h×nh, khÝ hËu, ®é dèc, ®é dµy tÇng ®Êt vµ lo¹i ®Êt theo thµnh phÇn ®¸ mÑ lµm c¸c yÕu tè tham gia ph©n lo¹i. Trªn c¬ së hÖ l­u gi÷ th«ng tin ®Þa lý, qu¸ tr×nh ph©n lo¹i ®­îc tiÕn hµng b»ng ph­¬ng ph¸p chång sÕp c¸c b¶n ®å ®¬n tÝnh ®Ó x©y dùng b¶n ®å lËp ®Þa. * §Þa h×nh, khÝ hËu. §Æc ®iÓm næi bËt ®Êt ®ai huyÖn SaPa lµ ®Þa h×nh chia c¾t phøc t¹p, chi phèi m¹nh mÏ chÕ ®é khÝ hËu, kh«ng chØ theo quy luËt ®ai cao mµ cßn ®­a ®Õn sù ph©n ho¸ côc bé chÕ ®é nhiÖt, Èm do s­ên cã h­íng ph¬i ch¾n hay khuÊt giã. B¶ng 1: DiÖn tÝch c¸c kiÓu ®Þa h×nh, khÝ hËu huyÖn SaPa TT  KiÓu ®Þa h×nh - KhÝ hËu  DiÖn tÝch (ha)  Tû lÖ (%)    Tæng  67.905,00  100   1  Nói cao - ¸ nhiÖt ®íi Èm  16.009,00  23,60   2  Nói trung b×nh - ¸ nhiÖt ®íi Èm  28.192,00  41,50   3  Nói thÊp - ¸ nhiÖt ®íi Èm  12.103,00  17,8   4  §åi – NhiÖt ®íi Èm  3.581,00  5,30   5  Phï sa suèi - §Êt dèc tô nhiÖt ®íi Èm  1.381,00  2,00   6  Nói ®¸ - §Êt kh¸c  6.639,00  9,80   * Nói cao - ¸ nhiÖt ®íi Èm KiÓu ®Þa h×nh, khÝ hËu nµy ph©n bè hÇu hÕt c¸c x· miÒn T©y cña huyÖn. §Þa h×nh chia c¾t phøc t¹p, th¶m thùc vËt ph¸t triÓn, cßn nhiÒu rõng thùc vËt nguyªn sinh trong khu b¶o tån thiªn nhiªn Hoµng Liªn S¬n, cßn tiÒm chøa nguån ®a d¹ng sinh häc phong phó, d©n c­ ph©n bè th­a thít, chñ yÕu lµ ng­êi H’M«ng. Lµ ®Þa h×nh chØ nªn ph¸t triÓn thuÇn tuý L©m nghiÖp b¶o vÖ rõng ®Æc dông, rõng phßng hé ®Çu nguån. * Nói thÊp - ¸ nhiÖt ®íi Èm Ph©n bè hÇu hÕt c¸c x· trong huyÖn. ë ®©y, tr­íc kia rõng cßn tèt, hiÖn ®· bÞ t¸c ®éng cña tù nhiªn vµ con nguêi mét sè n¬i chØ cßn l¹i rõng nghÌo vµ ®åi nói träc. D©n c­ tËp trung chñ yÕu lµ ng­êi H’M«ng, Dao lµ ®Þa h×nh cÇn ®­îc khoanh nu«i, t¸i sinh vµ b¶o vÖ rõng song song víi ph¸t triÓn kinh tÕ ®Ó c¶i thiÖn ®êi sèng cho nh©n d©n th«ng qua c¸c m« h×nh N«ng - L©m kÕt hîp. * §åi – NhiÖt ®íi Èm Ph©n bè hÇu hÕt ë c¸c x·, nhÊt lµ c¸c x· trong vïng h¹ huyÖn. Víi ®Æc ®iÓm næi bËt lµ cã diÖn tÝch ®Êt trèng, ®åi nói träc chiÕm tû lÖ lín, ®ang ®­îc ph©n ho¸ thµnh: Khu vùc khoanh nu«i phôc håi rõng. §Êt s¶n xuÊt N«ng - L©m cña c¸c hé gia ®×nh. TiÕp ®Õn lµ ®Êt trèng ®åi nói träc. §©y lµ ®Þa bµn sinh sèng cña c¸c d©n téc H’M«ng, Dao, X¹ Phã, Th¸i, Tµy, Kinh,... cÇn cã chÝnh s¸ch khuyÕn n«ng, khuyÕn l©m tÝch cùc ®Ó n«ng d©n cã ®ñ kh¶ n¨ng ph¸t triÓn kinh tÕ v­ên, trang tr¹i, kinh tÕ R-VAC vèn rÊt phï hîp víi ®iÒu kiÖn tù nhiªn vµ nguyÖn väng cña n«ng d©n trong vïng. * Phï sa suèi - §Êt dèc tô nhiÖt ®íi Èm PhÇn lín lµ ®Êt s¶n xuÊt l­¬ng thùc (lóa n­íc, mµu), c©y c«ng nghiÖp, c©y ¨n qu¶, rau mµu... §Êt ®­îc sö dông t­¬ng ®èi triÖt ®Ó, æn ®Þnh. NhiÒu m« h×nh N«ng - L©m nghiÖp kÕt hîp xuÊt hiÖn vµ ®· cho hiÖu qu¶ kinh tÕ. Tãm l¹i : Tµi nguyªn ®Êt cña huyÖn Sa Pa ®a d¹ng vµ phong phó, ®Êt cßn tèt vµ phï hîp víi nhiÒu lo¹i c©y trång, song vÉn cã nh÷ng khã kh¨n nh­ ®iÒu kiÖn ®Þa h×nh chia c¾t phøc t¹p, ®é dèc lín, ®é m­a trong n¨m cao, tû lÖ che phñ cña rõng thÊp. ChÝnh v× vËy, mét sè ®Êt ®ai bÞ sãi mßn, röa tr«i dÉn ®Õn nghÌo kiÖt, b¹c mµu. §Ó b¶o vÒ vµ ph¸t huy tiÒm n¨ng ®Êt ®ai cña Sa Pa cã hiÖu qu¶, viÖc b¶o vÖ, ph¸t triÓn rõng vµ ph­¬ng thøc canh t¸c bÒn v÷ng trªn ®Êt dèc víi hÖ thèng c©y trång hîp lý lµ vÊn ®Ò cÇn quan t©m hµng ®Çu hiÖn nay. KÕt qu¶ ph©n tÝch cho thÊy ë huyÖn Sa Pa cã 6 lo¹i h×nh sö dông ®Êt: Ph¸t triÓn rõng vµ c©y d­îc liÖu cã diÖn tÝch 23.394 ha. Ph¸t triÓn rõng céng N«ng L©m kÕt hîp cã diÖn tÝch 22.619 ha. N«ng L©m kÕt hîp céng d­îc liÖu cã diÖn tÝch 323 ha. N«ng L©m kÕt hîp vµ trång c©y ¨n qu¶ cã diÖn tÝch 13.172 ha. C©y c«ng nghiÖp céng c©y ¨n qu¶ cã diÖn tÝch 377 ha. C©y l­¬ng thùc vµ rau mµu cã diÖn tÝch 1.381 ha. Cßn viÖc chän c©y cô thÓ lµ tuú thuéc vµo ®Æc ®iÓm cña ®Êt ®ai, ë ®©y t«i ch­a cã ®iÒu kiÖn ®Ó nghiªn cøu chi tiÕt. 4. Tµi nguyªn rõng. DiÖn tÝch c¸c lo¹i rõng Tæng diÖn tÝch tù nhiªn huyÖn Sa Pa lµ 67.905 ha, trong ®ã; DiÖn tÝch cã rõng lµ 22.618 ha chiÕm 33,3%. Rõng tù nhiªn lµ 20.543 ha, chiÕm 30,3% diÖn tÝch tù nhiªn cña huyÖn vµ chiÕm 90,8% diÖn tÝch cã rõng, trong ®ã: - Rõng gç: 19.679 ha chiÕm 95,8% diÖn tÝch rõng tù nhiªn. + Rõng giµu: 1.482 ha, tr÷ l­îng b×nh qu©n 197 m3/ha. + Rõng trung b×nh: 3.607 ha, tr÷ l­îng b×nh qu©n 147 m3/ha. + Rõng nghÌo: 5.068 ha tr÷ l­îng b×nh qu©n 77 m3 /ha. + Rõng phôc håi: 9522 ha, tr÷ l­îng b×nh qu©n 44 m3 /ha. Rõng che løa, vÇu chiÕm 4,2% diÖn tÝch rõng tù nhiªn. Rõng trång: 2075 ha chiÕm 3% diÖn tÝch toµn huyÖn, tæng tr÷ l­îng 57.828 m3 . Bao gåm c¸c lo¹i c©y Sa méc, tèng qu¸n sñi, bå ®Ò, trÈu.... Ngoµi ra, d­íi t¸n rõng hiÖn nay cã kho¶ng 1.400 ha th¶o qu¶ vµ c¸c lo¹i d­îc liÖu kh¸c. Nh­ vËy, ®é che phñ cña rõng Sa Pa thÊp, 33,3% . Trong ®ã rõng giµu chØ cßn 7,2% diÖn tÝch rõng tù nhiªn, cßn l¹i rõng ®· bÞ t¸c ®éng, ®Æc biÖt lµ diÖn tÝch rõng nghÌo, rõng phôc håi, chiÕm 71% diÖn tÝch rõng tù nhiªn. Rõng trång chiÕm tû lÖ thÊp, trong ®ã diÖn tÝch ®Êt trèng ®åi nói träc cßn rÊt lín; 34.641 ha, nã ph¶n ¸nh tiÒm n¨ng lín vÒ ®Êt ®ai song còng lµ th¸ch thøc lín trong c«ng t¸c trång rõng, phôc håi rõng ë Sa Pa. Tµi nguyªn thùc vËt: §Æc ®iÓm khu hÖ thùc vËt rõng Sa Pa: Do tÝnh chÊt khÝ hËu thæ nh­ìng nh­ ®· tr×nh bµy, nªn rõng cña Sa Pa pha trén gi÷a nhiÖt ®íi, ¸ nhiÖt ®íi, vµ «n ®íi nói cao víi 6 kiÓu rõng. Rõng kÝn th­êng xanh m­a Èm nhiÖt ®íi. Rõng kÝn th­êng xanh c©y l¸ réng nhiÖt ®íi giã mïa nói thÊp. Rõng kÝn th­êng xanh m­a Èm nhiÖt ®íi giã mïa trªn møc trung b×nh. Rõng kÝn th­êng xanh hçn giao c©y l¸ réng, l¸ kim. Rõng l¸ kim nhiÖt ®íi nói cao (rõng rªu). Rõng c©y lïn ®Ønh nói. Tµi nguyªn ®éng vËt rõng HuyÖn Sa Pa cã hÖ ®éng vËt rõng phong phó, kÕt qu¶ ®iÒu tra ®éng vËt rõng cña v­ên quèc gia Hoµng Liªn cã 37 loµi ®éng vËt quý hiÕm ®­îc ghi trong s¸ch ®á ViÖt Nam, bao gåm: 15 loµi thó, 5 loµi chim, 16 loµi bß s¸t l­ìng c­. Trong ®ã cã c¸c loµi nh­ : Hæ, B¸o, V­în, Lîn rõng, C«ng, Tr¨n,… ChÝnh v× vËy, khu b¶o tån thiªn nhiªn Hoµng Liªn S¬n ®· ®­îc Nhµ n­íc ra QuyÕt ®Þnh 194 - CT/1986 lµ mét trong 87 khu b¶o tån quèc gia. Ngµy 11/1/1994, UBND tØnh Lao Cai cã QuyÕt ®Þnh sè 25 - Q§UB v/v phª chuÈn dù ¸n khu b¶o tån thiªn nhiªn Hoµng Liªn S¬n réng 29.831 ha, trong ®ã huyÖn Sa Pa cã 22.281 ha chiÕm 74,7% diÖn tÝch khu b¶o tån. Vµ n¨m 1998 ChÝnh phñ ®· cã QuyÕt ®Þnh n©ng khu b¶o tån lªn thµnh v­ên quèc gia Hoµng Liªn S¬n. 5. Tµi nguyªn nh©n lùc HuyÖn Sa Pa cã 7 d©n téc anh em cïng chung sèng, trong ®ã: ng­êi H’M«ng chiÕm 53%. Dao 26%. Kinh 12,8%, D¸y 2,5%, Sa phã, Tµy, Th¸i 5,7%. Tû lÖ trong ®ã c¸c d©n téc thuéc nhãm ng«n ng÷ MÌo - Dao chiÕm 97,9% M­êng - Kinh chiÕm 12,8%, c¸c nhãm kh¸c 8,2%. Thùc tÕ cho thÊy mçi d©n téc th­êng c­ tró trªn tõng ®Þa bµn nhÊt ®Þnh víi phong tôc tËp qu¸n riªng biÖt thÓ hiÖn b¶n s¾c v¨n ho¸ cña d©n téc m×nh. C¨n cø vµo ®Þa bµn c­ tró, phong tôc tËp qu¸n cña tõng d©n téc cã thÓ chia lµm 2 nhãm: Nhãm ng­êi Tµy, Th¸i, Kinh sèng ë vïng thÊp, gÇn nguån n­íc cã ®iÒu kiÖn giao th«ng thu©n lîi, s¶n xuÊt lóa n­íc lµ chñ yÕu, kÕt hîp lµm n­¬ng rÉy cè ®Þnh, vµ ph¸t triÓn ch¨n nu«i, mét bé ph©n ®ång bµo ng­êi Kinh kÕt hîp bu«n b¸n, kinh doanh nghÒ phô, dÞch vô du lÞch. Nh×n chung nhãm ®ång bµo nµy cã tæ chøc bu«n lµng vµ gia ®×nh kh¸ chÆt chÏ, ®ång bµo cã cuéc sèng æn ®Þnh, tr×nh ®é d©n trÝ kh¸. Nhãm ng­ßi H’M«ng, Sa Phã, Dao, D¸y; hä th­êng sinh sèng ë vïng cao, vïng s©u, n¬i gÇn rõng cã nguån n­íc, giao th«ng ®i l¹i khã kh¨n. Kinh tÕ n­¬ng rÉy lµ nguån sèng chÝnh, ngoµi ra, cßn kÕt hîp ch¨n nu«i, thu l­îm s¶n phÈm cã trong rõng, s¶n xuÊt vµ ®êi sèng phô thuéc nhiÒu vµo tù nhiªn nªn mïa mµng bÊp bªnh, ®ång bµo th­êng xuyªn thiÕu ®ãi vµ ph¶i nhËn sù trî gióp tõ phÝa Nhµ n­íc. Tæng sè lao ®éng cña huyÖn Sa Pa (1999) lµ 14.466 ng­êi chiÕm 42,2% d©n sè, trong ®ã: Lao ®éng n«ng nghiÖp chiÕm 95%, cßn l¹i 5% lµ khèi c¸n bé CNV Nhµ n­íc, dÞch vô, s¶n xuÊt, bu«n b¸n. Trong 95% lao ®éng n«ng nghiÖp th× trång trät lµ chñ yÕu víi mét vô s¶n xuÊt. Do ®ã thêi gian dµnh cho s¶n xuÊt n«ng nghiÖp chØ chiÕm 1/3 – 1/2 trong n¨m thêi gian cßn l¹i kh«ng cã viÖc lµm. Nguån lao ®éng nµy nÕu ®­îc tæ chøc vµ biÕt khai th¸c sö dông hîp lý sÏ ph¸t triÓn thªm nhiÒu ngµnh nghÒ kh¸c t¹o thªm nhiÒu s¶n phÈm cho x· héi. Ngoµi lùc l­îng lao ®éng trong ®é tuæi cña huyÖn cßn cã nguån lao ®éng phô cã kh¶ n¨ng tham gia lao ®éng víi kho¶ng 3.000 ng­êi. Nh­ vËy, nÕu tÝnh c¶ lao ®éng phô th× tæng sè lao ®éng cã thÓ chiÕm tíi 50% d©n sè ®©y lµ nguån lao ®éng lín, ngoµi s¶n xuÊt n«ng nghiÖp, cã thÓ tham gia ph¸t triÓn c¸c ngµnh thñ c«ng, du lÞch, l©m nghiÖp còng nh­ trång vµ chÕ biÕn d­îc liÖu. 6. Tµi nguyªn du lÞch Sa Pa: “Sa Pa th¸c b¹c, cÇu m©y §µo lª t¸o mËn ngÊt ng©y lßng ng­êi” “Sa Pa hÌ m¸t h¬n thu ChØ lµn giã nhÑ còng du lßng ng­êi”... §ã lµ nh÷ng c©u th¬ mµ bÊt cø ng­êi con cña huyÖn Sa Pa nµo còng nh­ ng­êi Lµo Cai nµo còng cã thÓ lÊy lµm c©u mêi mäc th©n t×nh b¹n bÌ gÇn xa lªn th¨m quª h­¬ng m×nh. Sa Pa lµ n¬i ®­îc thiªn nhiªn ban phó cho mét vïng tiÓu khÝ hËu “HÌ m¸t h¬n thu”, víi c¶nh trÝ tuyÖt vêi, cã nói cao trïng ®iÖp, khÝ hËu m¸t mÎ, kh«ng khÝ trong lµnh, kh«ng gian yªn tÜnh. §ång bµo d©n téc Sa Pa tuy tr¶i qua nhiÒu b­íc th¨ng trÇm cña lÞch sö nh­ng vÉn gi÷ ®­îc b¶n s¾c v¨n ho¸ riªng cña m×nh. Sù hoµ ®ång gi÷a thiªn nhiªn vµ con ng­êi Sa Pa ®· t¹o ra nh÷ng s¶n phÈm du lÞch ®a d¹ng cña ®Þa ph­¬ng nh­ du lÞch v¨n ho¸, du lÞch sinh th¸i, du lÞch nghØ d­ìng, du lÞch thÓ thao, du lÞch m¹o hiÓm, du lÞch nghiªn cøu khoa häc... §©y còng lµ lîi thÕ so s¸nh v­ît tréi so víi nhiÒu ®Þa ph­¬ng kh¸c trong c¶ n­íc. TÊt c¶ ®· t¹o cho Sa Pa thµnh mét ®iÓm du lÞch ngµy cµng hÊp dÉn du kh¸ch trong vµ ngoµi n­íc. 7. Tµi nguyªn d­îc liÖu 7.1. Qu¸ tr×nh h×nh thµnh vïng d­îc liÖu cña Sa Pa Sa Pa lµ mét huyÖn vïng cao cña Lµo Cai, l¹i n»m trªn d·y nói Hoµng Liªn S¬n ch¹y xuyªn suèt tö T©y B¾c xuèng T©y Nam, cã ®Ønh Fanxip¨ng cao 3.143 mÐt, do ®ã ¶nh h­ëng lín ®Õn viÖc chi phèi ®Æc ®iÓm ®Þa h×nh còng nh­ khÝ hËu cña Sa Pa. §ã lµ ®iÒu kiÖn thiªn nhiªn ®Æc biÖt cña huyªn, t¹o cho Sa Pa mét thÕ m¹nh vÒ tiÒm n¨ng c©y thuèc. Theo nh÷ng kÕt qu¶ ®iÒu tra ®· ®­îc c«ng bè trong thµnh phÇn tµi nguyªn thùc vËt phong phó ë Lµo Cai, cã tíi vµi tr¨m loµi c©y ®­îc sö dông lµm thuèc. D·y Hoµng Liªn S¬n cã kho¶ng 2.027 loµi c©y trong ®ã kho¶ng 328 loµi cã c«ng dông lµm thuèc. §Æc biÖt lµ sù hiÖn diÖn phong phó cña nhiÒu loµi c©y thuèc quý ¸ nhiÖt ®íi vµ «n ®íi nh­ Hoµng Liªn ch©n gµ, Tam thÊt, S©m tróc tiÕt, Hoµng Liªn « r«, Hoµng Liªn gai, Kim tuyÕn, B¶y l¸ mét hoa, §ång thêi do cã khÝ hËu ¸ nhiÖt ®íi nói cao, l¹i lµ huyÖn n»m trong tØnh cã ®­êng biªn giíi víi Trung Quèc nªn cã kh¶ n¨ng trång ®­îc mét sè loµi c©y thuèc b¾c ®Çu vÞ di thùc tõ Trung Quèc cã gi¸ trÞ nh­: §­¬ng quy, B¹ch truËt, Méc h­¬ng, Xuyªn khung, B¹ch chØ, §¼ng s©m, §ç träng, Hoµng B¸. §¹i diÖn cho sù phong phó vÒ c©y thuèc cña Lµo Cai chÝnh lµ Sa Pa. Tõ nh÷ng n¨m 1960 ®Õn nay, nguån c©y d­îc liÖu mäc tù nhiªn còng nh­ c©y d­îc liÖu trång ë Sa Pa th­êng xuyªn ®­îc khai th¸c, thu mua, cung cÊp mét sè l­îng lín c¸c d­îc liÖu quý phôc vô cho nhu cÇu lµm thuèc trong n­íc vµ xuÊt khÈu. Song bªn c¹nh ®ã, do khai th¸c d­îc liÖu nhiÒu n¨m liªn tôc, céng víi sù suy gi¶m n¬i c­ tró truyÒn thèng, dÉn ®Õn t×nh tr¹ng c¹n kiÖt nguån nhiªn liÖu thiªn nhiªn, nhiÒu loµi c©y thuèc quý hiÖn nay tr÷ l­îng bÞ gi¶m sót nghiªm träng vµ cã nguy c¬ tuyÖt chñng. MÆt kh¸c, rõng th­êng xuyªn bÞ chÆt ph¸ do nhiÒu nguyªn nh©n: khai th¸c gç, lÊy cñi lµm chÊt ®èt, ph¸ rõng lµm n­¬ng dÉy lµm cho m«i tr­êng sèng cña c©y d­îc liÖu bÞ thu hÑp. Thªm vµo ®ã, mét nguyªn nh©n hÕt søc quan träng lµ do c¬ chÕ thÞ tr­êng (tÝnh bÊt æn), c«ng t¸c d­îc liÖu ë Sa Pa cã nhiÒu sù thay ®æi kh«ng æn ®Þnh cã lóc thõa, cã lóc thiÕu, s¶n xuÊt vµ tiªu thô s¶n phÈm d­îc liÖu mang tÝnh tù ph¸t kh«ng cã kÕ ho¹ch lµm cho c©y d­îc liÖu nãi chung vµ c©y d­îc liÖu ®­îc trång nãi riªng ch­a ph¸t huy ®­îc thùc sù trong lÜnh vùc ph¸t triÓn kinh tÕ x· héi, vai trß xo¸ ®ãi gi¶m nghÌo ë Sa Pa. HiÖn nay, viÖc quy ho¹ch b¶o tån vµ ph¸t triÓn c©y d­îc liÖu lµ nhiÖm vô chiÕn l­îc ®· ®­îc x¸c ®Þnh trong chÝnh s¸ch quèc gia vÒ c©y thuèc cña ViÖt Nam. NghÞ ®Þnh sè 37/CP ngµy 20/6/96 cña ChÝnh phñ còng nªu râ: ”Chän läc, b¶o tån, ph¸t triÓn nguån gen vµ gièng c©y thuèc. KÕ ho¹ch hãa nhiÖm vô ph¸t triÓn nguån d­îc liÖu, x©y dùng c¸c vïng trång c©y lµm thuèc, kÕt hîp trång rõng víi trång c©y lµm thuèc” Tãm l¹i, vÊn ®Ò cÊp b¸ch ®Æt ra lµ cÇn tiÕn hµnh ®iÒu tra ®¸nh gi¸ l¹i hiÖn tr¹ng tiÒm n¨ng c©y d­îc liÖu vÒ sè chñng lo¹i cô thÓ ®èi víi c©y d­îc liÖu mäc hoang d¹i trong thiªn nhiªn còng nh­ c¸c lo¹i c©y d­îc liÖu hiÖn cã kh¶ n¨ng trång trong hé n«ng d©n. Trªn c¬ së ®ã ®Ò xuÊt gi¶i ph¸p quy ho¹ch, chiÕn l­îc b¶o tån vµ ph¸t triÓn nh»m ph¸t huy thÕ m¹nh s½n cã vÒ tiÒm n¨ng d­îc liÖu cña Sa Pa, gãp phÇn vµo tiÕn tr×nh ph¸t triÓn bÒn v÷ng kinh tÕ x· héi cña huyÖn Sa Pa. 7.2. TiÒm n¨ng c©y thuèc ë huyÖn Sa Pa, thùc tr¹ng vµ triÓn väng Víi vÞ trÝ ®Þa lý thuËn lîi, khÝ hËu quanh n¨m cã s­¬ng mï bao phñ, khÝ hËu m¸t mÎ, phï hîp cho nhiÒu loµi c©y thuèc quý sinh tr­ëng vµ ph¸t triÓn. §ång thêi do cã khÝ hËu «n ®íi nªn cßn lµ n¬i phï hîp ®Ó nghiªn cøu di thùc, thuÇn ho¸, nhËp néi nhiÒu loµi c©y thuèc b¾c quý tõ c¸c n­íc ph­¬ng B¾c vÒ ViÖt Nam (nh­ Trung Quèc, Hµn Quèc, NhËt B¶n). Trong ®ã cã nhiÒu loµi c©y thuèc ®· cung cÊp nguyªn liÖu lµm thuèc phôc vô cho nhu cÇu ch÷a bÖnh trong n­íc vµ xuÊt khÈu cã gi¸ trÞ kinh tÕ cao. Do cã ®iÒu kiÖn thiªn nhiªn ­u ®·i, Sa Pa cã nhiÒu loµi c©y thuèc ph©n bè réng r·i kh¾p n¬i. C©y thuèc chÝnh lµ nh÷ng loµi c©y cá th­êng thÊy trong v­ên, quanh n¬i ë, còng nh­ trªn c¸c quÇn thÓ thùc vËt hoang d· ë nói, trªn ®åi cá vµ ®Æc biÖt lµ trong c¸c quÇn thÓ rõng. Nh÷ng kÕt qu¶ ®iÒu tra c¬ b¶n tr­íc n¨m 1995 cho thÊy c©y thuèc mäc tËp trung nhÊt lµ ë c¸c vïng rõng nói, nh÷ng n¬i cµng cao, cµng nhiÒu c©y thuèc, ®Æc biÖt lµ nh÷ng c©y thuèc quý do chóng ®ßi hái khÝ hËu ®Æc biÖt. Sa Pa lµ vïng ®Êt nh­ thÕ. Danh môc c©y thuèc huyÖn Sa Pa: Tæng sè loµi c©y thuèc mäc tù nhiªn vµ c©y thuèc ®­îc trång do c¸c hé n«ng d©n bao gåm 306 loµi. §iÒu nµy minh chøng râ rµng lµ Sa Pa lµ vïng cã nguån d­îc liÖu vµo lo¹i phong phó bËc nhÊt ViÖt Nam. Tuy nhiªn, hiÖn tr¹ng vµ triÓn väng cña tõng loµi c©y cã kh¸c nhau. Cô thª ph©n lo¹i nh­ sau: B¶ng 2: Nhãm c©y d­îc liÖu cã gi¸ trÞ sö dông phæ biÕn mäc tù nhiªn cßn kh¶ n¨ng tiÕp tôc khai th¸c tõ 10 ®Õn 30 tÊn/ n¨m. TT  Tªn c©y thuèc  Vïng ph©n bè tËp trung  ­íc tÝnh kh¶ n¨ng khai th¸c tÊn /n¨m.   1  Ba ChÏ  Sö Phó, HÇu Thµo, T¶ Van, Sa P¶, Sµ XÐng    2  B¸ch Bé  T¶ Van, Lao Ch¶i, HÇu Thµo, Sö Ph¸n  8-10   3  B×nh V«i  Sa P¶, HÇu Thµo, T¶ Ph×n,Trung Tr¶i  6-9   4  C©u §»ng  Trung Tr¶i, Sa P¶, HÇu Thµo, T¶ Giµng Ph×nh  2-3   5  CÈu TÝch  B¶n Khoang, Chung Tr¶i, Thanh Kim  8-10   6  ChÌ D©y  T¶ Van, T¶ Giµng Ph×nh, Thanh Kim, Sö P¸n  4-7   7  Chïa Dï  Sa P¶, HÇu Thµo, B¶n Khoang, T¶ Ph×n  1-3   8  Cèt KhÝ  Sa P¶, HÇu Thµo, T¶ Ph×n, Trung Tr¶i  8-10   9  Cèt Toai Bæ  Sö Phó, HÇu Thµo, T¶ Van, Sa P¶, Sµ XÐng  5-7   10  Cñ CÇn  B¶n Khoang, ¤ Quý Hå, San S¶ Hå  8-10   11  CÊm §Þa La  B¶n Khoang, Chung Tr¶i, Thanh Kim, Sö P¸n  8-10   12  D¹ CÈm  Lao Ch¶i, San S¶ Hå, Sö P¸n, HÇu Thµo, Sa P¶  8-10   13  §¶ng S©m  T¶ Van, T¶ Giµng Ph×nh, T¶ Ph×n, HÇu Thµo  8-10   14  Hµ Thñ ¤ §á  Sö P¸n, HÇu Thµo, T¶ Van, B¶n Khoang  8-10   15  H¹ Kh« Th¶o  Sa P¶, HÇu Thµo, T¶ Van, T¶ Ph×n, Trung Tr¶i  2-3   16  Hoµng §»ng  Thanh Kim, Suèi ThÇu, B¶n Phïng, NËm Cung  8-10   17  Hy Thiªn  T¶ ph×n, Sa P¶, HÇu Thµo, Trung Ch¶i  3-5   18  TÝch MÉu  Sa Pa, Sa P¶, T¶ Ph×n  3-5   19  Kª HuyÕt §»ng  San S¶ Hå, B¶n Khoang, Sa Pa, T¶ Ph×n, Sö Phó, HÇu Thµo, T¶ Van, Sa P¶, Sµ XÐng  8-10   20  KÐ §Çu Ngùa  Sa P¶, Trung Tr¶i, HÇu Thµo, Sö P¸n  2-3   21  Nga TruËt  Sö P¸n, HÇu Thµo, T¶ Van, T¶ Ph×n, Sa P¶  8-10   22  Ng¶i Cøu D¹i  T¶ ph×n, B¶n Khoang, San S¶ Hå, Lao Ch¶i  8-10   23  NghÖ  Sö Phó, HÇu Thµo, T¶ Van, Sa P¶, Sµ XÐng  5-7   24  §¶ng S©m  Sö Phó, HÇu Thµo, T¶ Van, Sa P¶, Sµ XÐng  8-10   25  T¸o MÌo  San S¶ Hå, T¶ Van, HÇu Thµo, Lao Ch¶i  2-3   26  Th­¬ng QuyÕt Minh  Trung Tr¶i, HÇu Thµo, Thanh Kim, NËm Cung  3-5   27  Th­¬ng Liªn KiÖn  Suèi ThÇu, Thanh Kim, NËm Cung, B¶n Phïng, Thanh Phó  8-10   28  Th­¬ng Phôc Linh  Sa Pa, T¶ Ph×n, B¶n Khoang, T¶ Giµng Ph×n  8-10   29  Th­¬ng Lôc  Sö Phó, HÇu Thµo, T¶ Van, Sa P¶, Sµ XÐng  5-7   30  Tôc §o¹n  ¤ Quý Hå, T¶ Ph×n, B¶n Khoang, HÇu Thµo, San S¶ Hå, Lao Ch¶i  8-10   * NhËn xÐt §¸nh gi¸ hiÖn tr¹ng c©y d­îc liÖu tù nhiªn quan träng phæ biÕn cßn kh¶ n¨ng khai th¸c: Ph©n chia theo vïng sinh th¸i ë huyÖn Sa Pa, t¹m thêi chia ra thµnh 3 vïng sinh th¸i . - Vïng th­îng huyÖn: Bao gåm c¸c x· vïng cao, g¾n liÒn víi rõng nguyªn sinh, cã ®é cao trung b×nh trªn 1500 mÐt. Bao gåm: X· T¶ Giµng Ph×nh cã d·y nói Ngò ChØ S¬n. X· B¶n Khoang cã rõng B¶n Khoang. X· T¶ Ph×n tiÕp gi¸p rõng B¶n Khoang. X· Sa P¶ cã d·y Can Thµng, cã rõng Xµ XÐng. ThÞ trÊn Sa Pa cã nói Hµm Rång, cã ¤ Quý Hå. X· San S¶ Hå cã d·y Hoµng Liªn. X· Lao Ch¶i cã Lao Ch¶i San thuéc d·y Hoµng Liªn. X· T¶ Van cã th«n SÐo Mý Tû vµ §Ønh DÒn Thµng. §Æc tr­ng cña vïng th­îng huyÖn lµ: KhÝ hËu «n ®íi nói cao, tËp trung c¸c c©y d­îc liÖu quan träng phæ biÕn cã kh¶ n¨ng khai th¸c: D©y ®au x­¬ng R©m d­¬ng ho¾c Kim ng©n Ngò gia b×nh gai Phßng kû Ruét gµ Th«ng th¶o  B×nh v«i BÈy l¸ mét hoa Cñ cÇn Cèt to¸i bæ Hoµng tinh vßng C©u ®»ng CÈm ®Þa la  N÷ lang S× to Tam l¨ng Tôc ®oan Thæ phôc linh Th¹ch héc   - Vïng h¹ huyÖn: Bao gåm mét sè x· vïng thÊp, khÝ hËu nãng, tiÕp gi¸p víi thÞ x· Cam §­êng vµ huyÖn B¶o Th¾ng: X· Suèi ThÇu X· NËm Cang  X· Thanh Kim X· Thanh Phó  B¶n Phïng B¶n Hå   Mét sè c©y thuèc ph©n bè ë vïng thÊp nh­ : Hoµng §»ng Thiªn Niªn KiÖn Nh©n TrÇn  V«i Thuèc §¬n Ch©u ChÊu Mµng Tang   - Vïng trung huyÖn: Bao gåm mét sè x· cã ®é cao trung b×nh tõ 900 ®Õn 1.300 mÐt nh­: X· Sö P¸n X· T¶ Van X· HÇu Thµo  X· Lao Ch¶i X· Trung Ch¶i   §©y lµ vïng cã khÝ hËu ¸ nhiÖt ®íi nói cao cã nhiÒu loµi d­îc liÖu quý kh¸ phæ biÕn cã nhiÒu kh¶ n¨ng khai th¸c víi ch÷ l­îng lín: ChÌ d©y Cèt khÝ B¸ch bé §»ng s©m  Tôc ®oan Hoµng ®»ng Cñ cÇn