Các phương tiện giao tiếp phi ngôn ngữ được sử dụng trong một số tiểu thuyết và truyện ngắn Việt Nam hiện đại

ng thất bại cay đắng. Nhân vật thƣờng trĩu nặng suy tƣ và những day dứt trong đời sống nội tâm mà ít hành động. Khắc họa kiểu tính cách này, Nam Cao rất chú ý miêu tả các PTGTPNN đƣợc họ sử dụng trong giao tiếp hàng ngày. Thứ và San giống nhau ở bi kịch tinh thần - bi kịch “sống mòn”, nhƣng tính cách họ có phần khác nhau. Thứ điềm tĩnh, kín đáo, giàu suy tƣ, nhiều day dứt; San sôi nổi, bồng bột, nông cạn hơn, tuy cả hai đều nếm trải những vị chát đắng của Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 101 cuộc đời. Để cá biệt hoá tính cách hai nhân vật, Nam Cao chú ý miêu tả sự khác nhau trong cử chỉ, điệu bộ của họ. Miêu tả Thứ và San, nhà văn đặc tả tiếng cười. Ngoài tiếng cƣời và điệu bộ tặc lưỡi, bĩu môi, hai nhân vật rất ít đƣợc miêu tả thêm các cử chỉ, điệu bộ khác. Có thể phân tích điệu thái tiếng cƣời của họ để thấy sự khác nhau về tính cách giữa hai nhân vật này. ● Nhân vật Thứ Thứ sử dụng khá nhiều điệu bộ, cử chỉ để giao tiếp nhƣng tiếng cười và hành động tặc lưỡi đƣợc nhân vật sử dụng nhiều hơn cả. - Về điệu cƣời của Thứ: Nhật vật Thứ đƣợc miêu tả 12 lần điệu mỉm cười khi nói chuyện [32,tr.71, 144, 158, 165, 193, 201, 118, 214, 253, 271, 136]; 6 lần cười [32,tr.227, 112, 82, 237, 238, 96]; 6 lần cười nhạt [32,tr.272, 83, 124, 109, 262, 161]. Ngoài ra còn có cười nhã nhặn [32,tr.107], cười ranh mãnh [32,tr.84,224], cười xòa [32,tr.130], cười tủm tỉm [32,tr.207], cười gượng [32,tr.229],… Thứ mỉm cười có khi là để chế giễu, đùa vui, nhƣng rất nhiều khi các điệu cƣời của Thứ là để biểu lộ sự mỉa mai, chua chát, sự cay đắng, sự xấu hổ,… Xin dẫn một vài trƣờng hợp: + "Thứ cười chua chát: - Mày tính cơm nƣớc thế nào mà chúng tao ăn chả đƣợc! Cơm nhà mày còn nuốt đƣợc nữa là!..." [32,tr.114] + "Thứ mỉm cười: - Anh tin vào luật thừa trừ, nghĩa là ông trời ông ấy cứ nhè những ngƣời nào đƣợc hƣởng sự học thức nhiều để phân phát cho nhiều đau khổ hay sao?" [32,tr.193]. + "San mà hôm nay cũng thâm thúy thế ƣ ? Thứ mỉm cười. Y kết luận hộ San: - À, thế thì ra tại anh chỉ ăn rau nên cũng suốt đời è cổ làm cho ngƣời khác, phải không?" [32,tr.163] + "Thứ hơi đỏ mặt. Y cố cười thật to làm nhƣ chỉ thấy trong những lời của Mô một câu chuyện ngộ nghĩnh, buồn cƣời. Thật ra thì y xấu hổ vô cùng" [32,tr.115]… Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 102 - Về cử chỉ tặc lưỡi của Thứ: Cùng với các điệu cƣời, Thứ còn thƣờng sử dụng cử chỉ tặc lưỡi để buông xuôi, thỏa hiệp, đồng ý, để xuê xoa cho xong chuyện. + "Thứ tặc lưỡi: - Cũng hơi dễ chịu" [32,tr.172] + "Thứ nghĩ ngợi một lát, rồi tặc lưỡi: - Kể thì cũng hơi phiền (….)" [32,tr.111] + "Thứ tặc lưỡi một cái và nói tiếp: - Với lại, cô mày chịu đƣợc thì chúng tao cũng chịu đƣợc" [32,tr.126] Tổng hợp các cử chỉ, điệu bộ mà nhân vật thƣờng sử dụng ta cũng thấy đƣợc phần nào tính cách nhân vật. Đó là con ngƣời sống thiên về nội tâm, nhiều dằn vặt và rất nhạy cảm. Thứ thể trạng yếu đuối (Thứ đã lăn lộn ở Sài Gòn 3 năm với hi vọng luyện tài, nhƣng một trận ốm thập tử nhất sinh đã đem y về trả cho đất chôn rau cắt rốn), lại sống nội tâm nên con ngƣời này dè dặt trong từng cử chỉ và hành động. Bày tỏ sự vui mừng, Thứ cũng chỉ cười; khó chịu và tức giận, Thứ cũng chỉ bĩu môi, nhún vai, cười gằn; ngạc nhiên, Thứ cũng chỉ biểu hiện bằng đôi mắt mở to,… các điệu thái tiếng cƣời của Thứ cũng đơn điệu với cƣờng độ âm thanh nhỏ. Thanh tƣớng học chỉ ra: Những ngƣời hay cƣời gƣợng, thanh âm không tự nhiên, âm lƣợng không đáng kể, là ngƣời nhu nhƣợc, ít ƣa giao tiếp, sợ bị chú ý, tự ti, mặc cảm mạnh, nhƣng có khát vọng ngầm [11,tr.467]. Thứ mang hoài bão lớn nhƣng thể trạng và bản tính yếu đuối cùng gánh nặng cơm áo đã không cho phép nhân vật bứt phá khỏi hoàn cảnh để đạt đƣợc mục đích của đời mình. ● Nhân vật San Cũng ôm những mộng đẹp nhƣng số phận San bế tắc vì không gặp thời. Con ngƣời San phức tạp hơn Thứ. San cũng nhiều lúc mỉm cười, cười nhạt biểu lộ sự chua chát, cũng hay tặc lưỡi, chép miệng,… tỏ ra là con ngƣời ƣa suy nghĩ, không thanh thản trong tâm hồn. Nhƣng San nông nổi hơn, bồng bột và dễ nổi loạn hơn, hay nhƣ chính Nam Cao nhận xét: "Anh chàng ấy nhiều thú tính, thƣờng không nén nổi sự bồng bột của lòng mình". Các điệu thái tiếng cƣời của San rất phong phú, có âm lƣợng lớn và âm sắc đa dạng: cười ăng ắc, cười gằn, cười mũi, cười hơ Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 103 hớ, cười toe toét, cười rũ, cười sằng sặc, cười tít mắt, cười phì,… Đặc biệt San có lối cƣời riêng khi y ngƣợng, đƣợc nhà văn nhắc tới 5 lần, đó là cười xì/phì/khì ra đằng mũi [32,tr.71,86,136,161, 109] + "Thứ mỉm cƣời: - Ý hẳn suốt đêm qua cu cậu không đƣợc ngủ. San đáp, bằng một tiếng cười phì ra đằng mũi, cái lối cƣời của riêng y khi y cƣời gƣợng" [32,tr. 86] Khác với Thứ dè dặt trong từng cử chỉ, San lại khá thoải mái khi dùng cử chỉ để biểu lộ các trạng thái tình cảm, cảm xúc. Khi đau đớn San biểu hiện cảm xúc bằng tiếng cƣời của kẻ điên: + "Y cười cái cƣời của một ngƣời điên, bảo bằng một cái giọng hả hê, giả dối. - Tôi bằng lòng lắm! Phen này sẽ biết nhau…Sống thì sống hẳn mà chết thì chết hẳn (…)" [32,tr.288]. + "Nói xong, y cười ăng ắc. Tiếng cƣời thái quá ấy nghe còn đau đớn hơn tiếng khóc" [32,tr.174]. Khi vui sƣớng, hả hê, khoái trá, San bộc lộ bằng các cử chỉ, động tác rất đa dạng: + "- Chúng tôi đánh lừa cô ấy, chúng tôi chƣa đi đâu! - Y đập tay xuống chiếu, giãy lên đành đạch, để cười" [32,tr 164] + "Y cười rũ lên, gục mặt vào đùi Thứ: - Nhỉ? Anh Thứ nhỉ?" [32,tr.164] + "San vỗ tay xuống đùi cười hô hô. - Phải rồi, tôi biết mà!" [32,tr.138] + "Y trâng tráo bảo: - Tôi cố làm cho nó chửa, bà béo tất nhiên phải van tôi mà gả nó cho tôi. Bấy giờ, dù có biết tôi một vợ, hai con rồi, cũng chẳng làm gì, vẫn phải gả nhƣ thƣờng (…). Y ran rả, cười sằng sặc" [32,tr.83,84] Tiếng cƣời của San dù là khi vui thì cũng chất chứa một nỗi buồn, một sự nổi loạn. Nó khác với tiếng cƣời của Mô. Nhân vật Mô là ngƣời ở ít học, bản tính thật thà, hiền lành, chất phác, tâm hồn cũng đơn giản, không có những suy tƣ, day dứt, vì thế mà Nam Cao miêu tả cử chỉ của nhân vật này cũng rất tự nhiên, thoải mái: Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 104 toét môi/mồm cười, cười hi hí, cười hừng hực, cười cười, cười hi hi, cười nhăn nhở, cười khanh khách… Trong tác phẩm "Sống mòn", bằng việc chú trọng miêu tả PTGTPNN (cử chỉ, điệu bộ, động tác,…) Nam Cao đã thành công trong việc khắc họa đậm nét tính cách và cá biệt hóa nhân vật. c. Tác phẩm "Mùa lá rụng trong vườn" (Ma Văn Kháng) Nhà văn Ma Văn Kháng rất quan tâm đến việc miêu tả và đã miêu tả hết sức sinh động PTGTPNN của nhân vật. Nhờ vậy, tính cách của các nhân vật trong "Mùa lá rụng trong vườn" đƣợc khắc họa rất đậm nét. Đặc biệt, hai nhân vật Đông và Lý đƣợc cá tính hóa cao độ, để lại ấn tƣợng đậm nét trong lòng ngƣời đọc cũng bởi họ đƣợc nhà văn quan tâm miêu tả PTGTPNN trong giao tiếp hàng ngày. Nhân vật Lý có một tính cách rất phức tạp. Con ngƣời chị có lúc sâu sắc, lại có khi rất nông nổi; có lúc nhân hậu, sáng trong, lại có khi nhỏ nhen, ti tiện đến mức cay nghiệt. Là ngƣời phụ nữ nhanh nhẹn, đảm đang, tháo vát trong mọi công việc, hội tụ những phẩm chất cần thiết của con ngƣời vào thời kỳ đổi mới, nhƣng ở chị lại cũng đồng thời thiếu hụt một nền tảng tri thức văn hóa cơ bản, vì vậy mà chị sống thiên về bản năng nhiều hơn lí trí. Trong con ngƣời chị lẫn lộn cả cái tốt và cái xấu, lại thiếu ngƣời hƣớng đạo nên vốn đã chông chênh lại càng chông chênh, cuối cùng sa ngã của Lý là không tránh khỏi. Lý là nhân vật nữ đa sắc màu, không chỉ phức tạp ở tính cách mà cả ở hành động, đồng thời có những cử chỉ, điệu bộ rất đa dạng. Các PTGTPNN đƣợc Lý sử dụng trong giao tiếp hàng ngày rất phong phú, cùng các yếu tố cơ thể vận động đơn bộ phận, phối hợp các bộ phận, sự thay đổi tƣ thế, không gian cá nhân, các hành động. Con ngƣời Lý có thể thoắt vui, thoắt buồn, thoắt thiên thần rồi cũng ngay đó lại thoắt thành trần tục đến mức lỗ mãng, đầy dục vọng. Khi vui khi buồn, nhiều lúc nhân vật bộc lộ với các PTGTPNN khác nhau. Ví dụ: "Lý bật chồm dậy, siết chặt tay Phƣợng, giọng đang nhuốm vẻ bỡn cợt bỗng cao vóng lên và có mùi vị cay chua thế nào: Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 105 - Chẳng thà cứ nhƣ hồi ông ấy ở chiến trƣờng tôi lại thích, lại sung sƣớng (…). Lý khoanh tay, ngả đầu vào lƣng ghế. Mặt chị mất hẳn cái vẻ sắc sảo, lịch lãm, cả cái sắc tƣơi ròn cũng mất. Chị lờ đờ bâng khuâng và vẻ nhƣ khó hiểu với cả chính mình" [29,tr.16] Để biểu lộ sự xúc động chân thành, Lý có thể "ngước lên, chớp chớp hai con mắt mở to, đen láy, chân tình"; "ôm chầm lấy ngƣời phụ nữ đã một thời là dâu trƣởng, nức nở"…; để mỉa mai, giễu cợt, Lý có thể trề môi, dẩu môi, giậm chân, xỉa tay, mắt kéo một vệt nguýt sắc lẻm…; để đay nghiến, nguyền rủa, thách thức, Lý có thể "nhếch mép cười nhạt"; "hếch mép và bĩu môi", "nghiến răng". Đặc biệt phong phú ở Lý là các PTGTPNN biểu lộ sự vui sƣớng, đắc ý: "Lý cười ré lên, đắc chí và mãn nguyện", "cười rung cả ngực", "phì cười", "vỗ tay đồm độp, cười ha hả", "cười khành khạch"… Khi tức giận, Lý cũng biểu lộ bản tính mạnh mẽ, ƣa hành động của mình qua các cử chỉ, hành động và lời nói. + "- À, thế thì tôi cũng xin nói thẳng vào cái mặt anh rằng: các ngƣời cũng chẳng tốt đẹp, mĩ miều gì đâu. - Bỏ tay xoắn tóc, rút hai bàn tay lên sƣờn, môi Lý cong vênh đẩy vẻ thách đố và ngực chị nhô hẳn về phía trước nhƣ sẵn sàng lao vào trận chiến sinh tử, (…) sau vài giây yên lặng, chị nhƣ bỗng hóa thân, biến thành một kẻ khác trong động tác nhảy chồm chồm về phía Luận hết sức dữ tợn và những câu rủa xả trôi chảy, tựa nhƣ những câu học thuộc lòng (…) [29,tr.255]. Lý lăn đùng ra đất, mắt sặc tiết, chân đạp, tay đấm rồi ôm mặt khóc hức hức một cách rất oan uổng, xót xa" [29,tr.257]. + "… mắt Lý đã giần giật tia lửa man dại. Chị nhảy vào giữa đống chăn màn, đồ dùng mới đem từ buồng ông Bằng xuống, chân giẫm đạp liên hồi và giọng giật từng hồi, đành hanh và trợn trạo (…)" [29,tr.252] (Các PTGTPNN đƣợc Lý sử dụng rất phong phú, bộc lộ tính cách riêng của nhân vật này, xin đƣợc trích dẫn đầy đủ ở Phụ lục 2). Trong tác phẩm, Ma Văn Kháng đã để nhân vật Luận phân tích con ngƣời Đông và Lý. Nếu nhƣ Lý nhanh nhẹn, tháo vát, thực tế, năng động, là cuộc sống tự nhiên đa sắc màu thì Đông, trái lại, chậm chạp, thản nhiên, ụ ị, mù mờ, dƣờng nhƣ Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 106 khách quan với tất cả mọi sự kiện, kể cả việc quan thiết đến mình. Đông bản chất tốt lành nhƣng vô tình, vô tích sự. Hai ngƣời quá khác nhau về gốc gác, tâm lí, sở trƣờng, sở nguyện. Đông chỉ quen với sự đơn giản nên khi đối mặt với tình huống phức tạp, rối ren là Đông bối rối mất phƣơng hƣớng, mất tự chủ ngay. Câu nói cửa miệng quen thuộc của Đông là: "Đời đơn giản lắm chứ không có gì phức tạp đâu!”. Sau bao năm chiến đấu vì Tổ quốc, trở về sống bên vợ trong cuộc đời thƣờng, Đông tự cho mình quyền hƣởng thụ mà không bỏ công vun trồng cho cái cây hạnh phúc mà anh đã có. Đã vậy còn sống chểnh mảng trong sự ỷ lại đã tập nhiễm thành bản tính. Sống bên ngƣời vợ đầy ƣu điểm nhƣng cũng pha trộn đầy cái xấu, đầy dục vọng tầm thƣờng, Đông đã không thành ngƣời hƣớng đạo cho vợ lại còn thờ ơ, vô tình, vô trách nhiệm nên kết cục đau đớn xảy ra là không tránh khỏi. Bản tỉnh hiền lành, chất phác của Đông bộc lộ rõ qua điệu cƣời và tiếng cƣời của anh: "Đông cười trong cổ họng nhìn ngƣời phụ nữ trẻ", "ngả người, cười khì khì thật hồn nhiên", "vỗ đùi cười hà hà", "cười khì một tiếng ngắn ngủn"… Con ngƣời Đông vốn đơn giản nên khi đối mặt với tình huống phức tạp của cuộc sống là anh bối rối ngay. Không biết giải quyết ra sao trƣớc việc của vợ con Cừ, Đông chỉ biết "thở hắt ra", "thở dài", "ngáp một cái, nhìn Phượng than thở", "gãi đầu, gãi tai, gãi gáy"… kèm câu "Gay đấy!". Khi vợ chồng Luận góp ý việc của Lý, Đông cũng chỉ biết gãi đầu, gãi tai ậm ừ. Có đến 6 lần nhà văn miểu tả cử chỉ gãi gãi chỏm đầu, gãi tai, gãi gáy, vò đầu của Đông khi nói chuyện. Cử chỉ này cho thấy sự bối rối, bất lực và cả sự căng thẳng, buồn chán. "Mỗi khi chúng ta lặp đi lặp lại một hay nhiều điệu bộ đơn giản, nghĩa là chúng ta đang cảm thấy buồn chán hoặc căng thẳng. Sờ hoặc xoắn tóc liên tục là một ví dụ thƣờng gặp, nhƣng nếu tách biệt nó với các điệu bộ khác thì động tác này rất có thể là dấu hiệu cho thấy ngƣời đó đang cảm thấy không chắc chắn hoặc lo âu. Ngƣời ta vuốt tóc hay vò đầu bởi vì đó là cách họ đƣợc mẹ an ủi khi còn nhỏ" [17,tr.46] Cũng vì suy nghĩ quá đơn giản về cuộc sống nên khi đối mặt với bi kịch xảy đến với mình (vợ ngoại tình, bỏ nhà đi), Đông lại có những phản ứng hết sức tiêu Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 107 cực. Anh không khoan dung mà chỉ biết căm giận vợ, cho rằng mình không có gì sai. Anh bằng lòng để cơ quan kỉ luật Lý. Hiền lành vậy nhƣng khi tức giận và đau khổ, Đông cũng có những cử chỉ, hành động đáng sợ: + "Đông chồm lên, và thật bất ngờ, giáng nắm đấm xuống mặt cái bàn nƣớc".[tr.35] + "Mặt co rút trong nỗi đau sinh tử, Đông đập bàn gào lên thống thiết và uất hận: - Khốn nạn! Tôi ghê tởm…(…)" [tr.312] + "Cuối cùng, đến cao điểm, Đông tiến đến trước mặt Luận, hai mắt đỏ nọc và giọng lạc đi". [tr.321] (Về các PTGTPNN đƣợc nhân vật Đông sử dụng trong tác phẩm, xin xem Phụ lục 2) Những phản ứng tiêu cực của Đông là hệ quả tất yếu của cách sống và cách nghĩ giản đơn, thụ động, một chiều anh vốn quen thuộc. Nhà văn MaVăn Kháng bằng tài năng nghệ thuật của mình đã xây dựng chân dung hai nhân vật chính, hai con ngƣời của thời đại mới, hết sức chân thực, sống động và hấp dẫn. TIỂU KẾT PTGTPNN xuất hiện thƣờng xuyên trong hội thoại. Các nhà văn Việt Nam hiện đại đã chú ý miêu tả các PTGTPNN đƣợc nhân vật sử dụng trong tác phẩm văn chƣơng. Nhờ đó, các cuộc hội thoại của nhân vật trong tác phẩm đƣợc tái hiện hết sức chân thực và sinh động. Nhiều nhà văn hiện đại còn chú ý miêu tả PTGTPNN đƣợc nhân vật sử dụng trong hội thoại và xem đây nhƣ là một thủ pháp nghệ thuật để khắc họa tính cách nhân vật. Trong số các nhà văn có tác phẩm đƣợc khảo sát, đặc biệt phải kể đến là các nhà văn Nam Cao, Vũ Trọng Phụng, Ma Văn Kháng. Nhờ miêu tả các PTGTPNN của nhân vật, các nhà văn đã thành công trong việc xây dựng tính cách và cá biệt hóa nhân vật trong tác phẩm của mình. Luận văn chƣa có điều kiện đi sâu phân tích hết tất cả các tác phẩm đƣợc khảo sát, cũng chƣa có điều kiện tìm hiểu xem PTGTPNN góp phần định hình phong cách nhà văn nhƣ thế nào. Mặc dù qua phân tích phần nào có thể nhận thấy sự khác biệt trong khuynh hƣớng lựa chọn Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 108 miêu tả PTGTPNN của nhân vật. Chẳng hạn, Nam Cao chú ý miêu tả các PTGTPNN bộc lộ nội tâm nhân vật trong những tình huống bi kịch; Vũ Trọng Phụng chú ý nhiều hơn đến các PTGTPNN trong giao tiếp xã giao; Ma Văn Kháng thiên về miêu tả PTGTPNN nhân vật sử dụng trong sinh hoạt đời thƣờng nhằm bộc lộ các trạng thái tình cảm phong phú của nhân vật. Ngƣời nghiên cứu xem những kết quả nghiên cứu ở chƣơng này nhƣ một sự gợi ý để ngƣời đọc thấy đƣợc vai trò của PTGTPNN trong tác phẩm văn chƣơng. Hy vọng sẽ có thêm những công trình tiếp tục nghiên cứu về vấn đề này. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 109 KẾT LUẬN 1. PTGTPNN là loại phƣơng tiện xuất hiện thƣờng xuyên trong giao tiếp trực diện của con ngƣời. Khó có thể hình dung ra một cuộc đối thoại mà trong suốt quá trình trao đổi, ngƣời nói và ngƣời nghe lại không hề có một sự thay đổi, dù là nhỏ nhất, về nét mặt, cử chỉ, điệu bộ, tƣ thế, hành động,... PTGTPNN, cùng với lời nói, đã đáp ứng nhu cầu trao đổi thông tin, tình cảm của con ngƣời một cách hiệu quả. Nghiên cứu về các PTGTPNN cũng chính là một bộ phận của sự nghiên cứu về hội thoại, là một công việc cần thiết và nên làm. 2. Cử chỉ, điệu bộ, hành động, tƣ thế,... của con ngƣời đƣợc sử dụng nhƣ một phƣơng tiện giao tiếp, bên cạnh ngôn ngữ bằng lời, đã đƣợc những ngƣời nghiên cứu đi trƣớc gọi bằng nhiều thuật ngữ khác nhau. Luận văn xin gọi là “phƣơng tiện giao tiếp phi ngôn ngữ” và đƣa ra một cách hiểu riêng. PTGTPNN đƣợc quan niệm rộng, gồm những tín hiệu cơ thể - vận động do con ngƣời cố ý hay hay không cố ý tạo ra trong quá trình giao tiếp mà có khả năng mang lại cho ngƣời tiếp nhận một giá trị thông báo bổ sung nào đó. Luận văn nghiên cứu PTGTPNN ở góc độ tín hiệu học bởi PTGTPNN mang bản chất tín hiệu, đáp ứng những yêu cầu cần có của một tín hiệu: có tính hai mặt – cái biểu hiện và cái đƣợc biểu hiện, có thể cảm nhận đƣợc bằng các giác quan, có tính hệ thống. Xét ở phƣơng diện cái biểu hiện, các PTGTPNN đƣợc tiếp nhận bằng thị giác là phong phú nhất, tiếp đến là các PTGTPNN đƣợc tiếp nhận bằng nhiều giác quan (thị giác và thính giác, thị giác và xúc giác). Giác quan thị giác hầu nhƣ luôn đƣợc dùng để nhận biết các PTGTPNN bởi không mấy ai lại “nhắm mắt” khi đối thoại. Xét ở phƣơng diện cái đƣợc biểu hiện, các PTGTPNN đƣợc tìm hiểu theo tính chất đồng nghĩa, đa nghĩa và đơn nghĩa về cái đƣợc biểu hiện. Do số lƣợng hữu hạn trong khi nhu cầu biểu hiện lại rất lớn nên hầu hết các PTGTPNN là đồng nghĩa và đa nghĩa về cái đƣợc biểu hiện. Các PTGTPNN đơn nghĩa rất ít. Ý nghĩa biểu hiện của PTGTPNN là rất phong phú và tinh tế. Ngƣời tham gia giao tiếp nếu chú ý quan sát sẽ thu đƣợc nhiều thông tin thú vị. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 110 3. Tìm hiểu về PTGTPNN trên một số bình diện ngữ dụng học, luận văn đã và rút ra đƣợc một số kết luận: - Các PTGTPNN cũng có khả năng thể hiện các hành vi ở lời, giống nhƣ ngôn ngữ bằng lời. Vì số lƣợng các PTGTPNN hạn chế nên khả năng thể hiện hành vi ở lời của PTGTPNN, trong nhiều trƣờng hợp, cần có lời nói đi kèm. - Chủ thể sử dụng, đặc biệt là vị thế xã hội của ngƣời sử dụng, cũng chi phối việc sử dụng các PTGTPNN. - Việc sử dụng PTGTPNN cũng chịu sự chi phối của hoàn cảnh giao tiếp. Có những PTGTPNN chỉ có thể dùng trong sinh hoạt đời thƣờng mà không thể sử dụng trong hoàn cảnh giao tiếp mang tính trang trọng, nghi thức. Những PTGTPNN dùng trong hoàn cảnh trang trọng, nghi thức hầu hết đều dùng đƣợc trong sinh hoạt đời thƣờng. - Theo tác giả Đỗ Hữu Châu, PTGTPNN nằm trong thành tố hình thức của diễn ngôn. Chúng có vai trò rất quan trọng trong hoạt động giao tiếp. Luận văn đã chỉ ra và làm rõ đƣợc ba loại vai trò (chức năng) chính của PTGTPNN, đó là vai trò thay lời, vai trò trợ lời và vai trò điều hành hội thoại. 4. Khảo sát PTGTPNN trên tƣ liệu là một số tiểu thuyết và truyện ngắn Việt Nam hiện đại, luận văn còn nhận thấy một số vai trò của việc miêu tả PTGTPNN trong tác phẩm văn chƣơng: Các nhà văn Việt Nam hiện đại đã chú ý miêu tả các PTGTPNN đƣợc nhân vật sử dụng trong tác phẩm văn chƣơng. Nhờ đó, các cuộc hội thoại của nhân vật trong tác phẩm đƣợc tái hiện hết sức chân thực và sinh động. PTGTPNN còn đƣợc miêu tả nhằm mục đích khắc họa tính cách nhân vật. Nhờ miêu tả các PTGTPNN của nhân vật mà các nhà văn Nam Cao, Vũ Trọng Phụng, Ma Văn Kháng đã thành công trong việc xây dựng tính cách và cá biệt hóa nhân vật trong tác phẩm của mình. 5. Tìm hiểu về PTGTPNN nhƣ đã tiến hành, là một công việc thú vị nhƣng cũng khó khăn bởi quan niệm về loại phƣơng tiện này còn nhiều điều chƣa thống nhất (chẳng hạn về thuật ngữ, khái niệm, sự nhận diện). Tìm hiểu về PTGTPNN Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 111 trên tƣ liệu là các tác phẩm văn chƣơng còn nhiều điều cần khám phá, chẳng hạn khái quát về văn hóa của ngƣời Việt trong việc sử dụng loại PTGTPNN, về phong cách nhà văn trong việc phát huy sở trƣờng miêu tả PTGTPNN,... Ngƣời nghiên cứu hy vọng có điều kiện tiếp tục đƣợc tìm hiểu vấn đề và đƣợc đón đọc những công trình nghiên cứu của các tác giả quan tâm đến loại phƣơng tiện giao tiếp này. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 112 THƢ MỤC THAM KHẢO I/ Giáo trình và tài liệu tham khảo A. Giáo trình và tài liệu tiếng Việt 1. Đỗ Hữu Châu, Bùi Minh Toán (1992), Đại cương về Ngôn ngữ học, Nxb Giáo Dục, Hà Nội. 2. Mai Ngọc Chừ, Vũ Đức Nghiệu, Hoàng Trọng Phiến (2007), Cơ sở ngôn ngữ học và tiếng Việt, Nxb Giáo Dục, Hà Nội. 3. Nguyễn Đức Dân (2002), Nỗi oan thì, là, mà, Nxb Trẻ, TP HCM 4. Hà Minh Đức (chủ biên) (1998), Lí luận văn học, Nxb Giáo Dục, Hà Nội. 5. Phi Tuyết Hinh (1996), “Thử tìm hiểu ngôn ngữ của cử chỉ, điệu bộ”, Tạp chí Ngôn ngữ - Viện Ngôn ngữ học, (số 4, 1/1996) 6. Thục Khánh (1990), “Bƣớc đầu tìm hiểu giá trị thông báo của cử chỉ, điệu bộ ở ngƣời Việt trong giao tiếp”, Tạp chí Ngôn ngữ - Viện Ngôn ngữ học, (số 3, 1/1990) 7. Đinh Trọng Lạc, Nguyễn Thái Hoà (1998), Phong cách học tiếng Việt, Nxb Giáo Dục, Hà Nội. 8. Hồ Lê (1996), Quy luật ngôn ngữ, Quyển hai – Tính quy luật của cơ chế ngôn giao, Nxb Khoa học – Xã hội. 9. Trần Thị Nga (2005), Nghiên cứu đặc điểm văn hoá ngôn ngữ cử chỉ của người Việt, Đề tài NCKH cấp ĐHQG, Hà Nội. 10. Hoàng Phê chủ biên (1992), Từ điển tiếng Việt, Trung tâm Từ điển ngôn ngữ, Hà Nội. 11. Nhiều tác giả (1997), Almanach – Những nền văn minh thế giới, Nxb VH- TT, Hà Nội. 12. Trần Ngọc Thêm (1997), Cơ sở văn hoá Việt Nam, Nxb Giáo dục, Hà Nội. 13. Tạ Văn Thông ( 2009), “Con mắt liếc lại”, Tạp chí Ngôn ngữ và đời sống – Hội Ngôn ngữ học Việt Nam (số 5 /2009) 14. Hoàng Tuệ (1984), “Lời chào với cái bắt tay và nụ cƣời”, Tạp chí Ngôn ngữ - Viện Ngôn ngữ học, (số phụ, 2/1984) Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 113 15. Việt Văn Books biên soạn (2006), Vận dụng khoa học nhân dạng trong cuộc sống, Nxb Lao Động, Hà Nội. B. Tài liệu dịch từ tiếng nƣớc ngoài 16. (Không rõ tên tác giả )(Nguyễn Thu Hằng dịch), “Ngôn ngữ cử chỉ”, thuộc cuốn Ngôn ngữ và nền văn hoá (Không rõ Nxb và năm xuất bản) 17. Allan & Barbara Pease (Lê Huy Lâm dịch) (2008), Cuốn sách hoàn hảo về ngôn ngữ cơ thể (The Definitive book of body languague), Nxb Tổng hợp thành phố Hồ Chí Minh 18. Atenla Alenikova (Đặng Công Toại dịch), “Ngôn ngữ cử chỉ điệu bộ”, Tạp chí Sputnik (số tháng 3/1986) 19. Fecdinand de Saussure (1973), Giáo trình Ngôn ngữ học đại cương (dịch theo bản tiếng Pháp), Nxb Khoa học - Xã hội, Hà Nội. 20. J. Vendryes (1990)(Nguyễn Thục Khánh dịch), “Về Ngôn ngữ thính giác và thị giác”, trong cuốn Funosemanticheskie idei v zarubezhnom jazykoznanii, LGU, L., 21. Julius Fast (Phạm Anh Tuấn biên dịch) (không có năm xuất bản), Ngôn ngữ của cơ thể, Nxb Trẻ. 22. K.A. Pshenko (1989) (Nguyễn Thục Khánh dịch), “Huấn luyện các phƣơng tiện á ngữ học ở các khoa tiếng Nga ngắn hạn”, trong cuốn Tiếng Nga ở nước ngoài, (không rõ Nxb) 23. Roger E. Axtell (Y Nhã LST biên dịch) (không có năm xuất bản), Cử chỉ - những điều nên làm và nên tránh trong ngôn ngữ cử chỉ khắp thế giới, Nxb Trẻ. II/ Tác phẩm đƣợc chọn khảo sát 24. Nguyễn Đăng Na (giới thiệu và tuyển soạn) (2000), Văn xuôi tự sự Việt Nam thời trung đại, tập 3 – Tiểu thuyết chƣơng hồi, Nxb Giáo Dục, Hà Nội. 25. Bảo Ninh (2005), Nỗi buồn chiến tranh, Nxb Phụ Nữ, Hà Nội. 26. Hoàng Nhƣ Mai - Nguyễn Đăng Mạnh chủ biên (2000) SGK Văn học 12, tập 1, Nxb Giáo dục, Hà Nội. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 114 27. Lê Lựu (2002), Thời xa vắng, Nxb Hội Nhà văn, Hà Nội. 28. Ma Văn Kháng (2002), Đám cưới không có giấy giá thú, Nxb Văn Học, Hà Nội. 29. Ma Văn Kháng (2007), Mùa lá rụng trong vườn, Nxb Lao Động, Hà Nội. 30. Nam Cao (1998), Truyện ngắn tuyển chọn, Nxb Văn Học, Hà Nội 31. Nguyễn Minh Châu (2006), Tuyển tập truyện ngắn, Nxb Văn học, Hà Nội. 32. Tuyển tập Nam Cao, tập 2 (2008), Nxb Thanh Niên, Hà Nội, 33. Tuyển tập Vũ Trọng Phụng, tập 1 (1996), Nxb Văn học 34. Tuyển tập Vũ Trọng Phụng, tập 2 (1996), Nxb Văn học Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 1 PHỤ LỤC Phụ lục 1 PHƯƠNG TIỆN GIAO TIẾP PHI NGÔN NGỮ XÉT TỪ PHƯƠNG DIỆN CHỦ THỂ SỬ DỤNG STT PTGTPL VÍ DỤ MIÊU TẢ CỦA NHÀ VĂN [TP,tr.] 1. vỗ vai Xuân Tóc Đỏ thỉnh thoảng lại vỗ vai Văn Minh một cách thân mật (...) 34, Tr.440 Nghị Hách cười ha hả một hồi, cứ vỗ mãi vào vai Long, cười như cười một điều gì thú vị lắm. 33, Tr.279 Xuân Tóc Đỏ vỗ vai rất thân mật ông đốc tờ Trực Ngôn, nháy ông ta ra cửa sổ để thì thào: (...) 34, Tr.402 Anh thanh niên làng chỉ một cái cổng gạch nhỏ, quay lại bảo tôi: - Ngõ này đây, ông Hoàng ở đây. - Cám ơn anh nhé. Lát nữa tôi sẽ sang nhà anh chơi. Tôi vỗ vai anh bảo vậy. 26, Tr.62 Anh Hoàng vỗ vai bảo tôi: - Anh nghĩ có buồn không? (...) 26, Tr.70 Cụ bá (...) đứng lên vỗ vai hắn mà bảo rằng: (...) 30,Tr.25 Người Tây vỗ vai nghị Hách, nói khẽ: - (...) 33, Tr.392 2. hất hàm Người coi ga, (...) sau khi nhận được vé, hất hàm hỏi Long: - Về đâu khuya khoắt còn đi một mình thế? 33, Tr.315 Xuân Tóc Đỏ hất hàm hỏi: - Ông hỏi gì? Mời ông ngồi! 34, Tr.405 Thấy Luận đăm chiêu, Lý quay lại, hất hàm, trịch thượng: - Thế nào? Sai à? 29, Tr.47 - Nào! – kiên giật AK khỏi vai, hất hàm. – Một hàng ngang! 28, Tr.44 - Hồ Cá Sấu à! Thì ra đây là nơi cô muốn đưa chúng tôi đến để vãn cảnh phải không? – Kiên hất hàm hỏi (...) 25, Tr.235 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 2 - (...) Chính trị là gì nữa, các đồng chí? – Dương hất hàm về phía các cô giáo trẻ. 28, Tr.168 Lý ôm cái ví đứng ngoài rìa đám khách, mặt vênh vênh (...) hất hàm rất quyền thế và thân thuộc: - Hai ba mươi nhé! 29, Tr.149 3. bắt tay Bác sĩ bắt tay nó rất vui vẻ rồi giới thiệu: - Đây, giáo sư Xuân, một nhà quần vợt (...) 34, Tr.463 Ông Victor Ban kinh hãi cúi đầu rất thấp, bắt tay Xuân Tóc Đỏ (...) 34, Tr.356 Một cô gái mới đứng lên bắt tay Tuyết và Xuân, rồi giới thiệu (...) 34, Tr.355 ... một thiếu niên khác (...) vừa đến chào thiếu niên trông nom việc đặt bảng hiệu kia. Hai người bắt tay nhau, tiếng Tây ngậu sị cả phố. 34, Tr.294 Văn Minh đến bắt tay ông bố một cách thân mật (...) 34, Tr.489 4. cúi chào, khoanh tay /chắp tay vái chào Ông kia chắp tay vái chào: - Bẩm lạy quan lớn ạ! 33, Tr.492 Nghị Hách (...) chắp tay vái dài, lưng cúi thật khom mà rằng: - Bẩm lạy cụ lớn ạ. 33, Tr.206 Cô Kiểm (...) đến bên ngay xe, và trước khi người thiếu niên xuống xe, đã kính cẩn vái dài một cái: - Lạy cậu ạ! Cậu mới lên chơi. 33, Tr.200 Thiếu niên kia khi đến gần Xuân, liền vòng tay vái chào như những nhà thâm nho. Xuân Tóc Đỏ gạt phăng đi rằng: - Hủ lậu! Chưa được tiến hóa mấy!(...) 34, Tr.446 5. xoa xoa hai bàn tay Lý (...) xoa xoa hai bàn tay rất ý tứ trước ông Bằng: - Ông ạ, con đề nghị thế này (...) mời ông lại khấn cho lễ cúng gia tiên bắt đầu ạ. 29, Tr.85 Long xoa tay, lễ phép hỏi lại: - Bẩm xin ông tha lỗi cho, thế ngộ nhỡ người ta không bằng lòng thì sao? 33, Tr.241 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 3 Sư ông lại xoa hai bàn tay: - Ấy ngài chớ trả rẻ nhà chùa mà phải tội. 34, Tr.409 Xuân lúng túng, xoa tay: - Bẩm... bẩm... bà lớn Phó Đoan, hôm qua... 34, Tr.296 Thứ vừa xoa tay vừa cố nói lấp tiếng cười của San đi: - Im đã nào! Anh dốt lắm. Anh để tôi cắt nghĩa cho anh hiểu. 32, Tr.138 6. chỉ tay Rồi nhà mĩ thuật quay lại chỉ vào mặt Xuân: - Tôi đã bắt được quả tang anh dùng những thứ văn chương bóng bẩy ra mê hoặc vợ tôi, (...) 34, Tr.313 (...) bà Phó chỉ tay: - Các người ngồi đây chờ tôi. 34, Tr.283 Nhà mĩ thuật trợn mắt, so vai, trỏ mặt Xuân 34, Tr.305 Ông Thống (...) chỉ tay vào mặt Thuật, cười khặc khặc: - Thầy đoán sai toét cả. (...) Tôi chỉ có nhõn hai mươi cái răng. 28, Tr.56 Bà cô Thị Nở chỉ tận mặt cháu mà đay nghiến: - Phúc đời nhà mày, con nhé. (...) 30, Tr.47 7. gật đầu - Thế hai cậu cho đồng rưỡi nhé? (...) Nó (Mô) cười hi hi, gật gật đầu. 32, Tr.168 Cần gật đầu, đầy vẻ hiểu biết: - Em không phản đối anh. (...) 29, Tr.355 Đông gật: - Được đấy. Nhân thể cậu chuyể lá thư nông trường gửi cho cô Cừ, (...) 29, Tr.356 Luận (...): - Ba đừng nghĩ ngợi nữa, ba ạ. Ông Bằng gật đầu. 29, Tr.300 8. lắc đầu Cần ngẩng lên, lắc lắc cái đầu rậm, đầy vẻ quả quyết: - Em cho rằng công nghiệp hóa xong thì sẽ thanh toán hàng loạt cái xấu! - Chưa hẳn đâu. – Đông lắc đầu. 29, Tr.354 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 4 - Ba có di chơi chợ hoa không ba? Ông Bằng lắc đầu. 29, Tr.60 9. bĩu môi Cụ cố Hồng bĩu môi mà rằng; - Thua! Nhưng mà có năm bảy thứ thua! (...) Thưa bà, xin bà làm ơn tìm cách mắng tôi nữa đi! (...) 34, Tr.486 Tuyết bĩu môi (...): - Ê! Ê! Thôi đốt anh đi! (...) 34, Tr.449 Mô (...) bĩu môi ra và bảo: - Không cho con vay cũng chả xong. (...) 32, Tr.90 Luận nhận ra cái bĩu môi của Lý ngay sau khi Đông dứt lời. 29, Tr.285 10. vỗ đùi Đông không tự ái, lại vỗ đùi cười hà hà nhắc lại cái câu cửa miệng muôn thuở: “Đời không phức tạp lắm đâu, ông ơi!” 29, Tr.68 Ông già ngồi lên, điềm tĩnh đáp: - Bà vợ cả là người hư chứ gì! Vạn tóc mai vỗ đùi: - Chính đấy! 33, Tr.441 Xuân Tóc Đỏ bèn để kết thúc bài diễn văn (...), Joseph Thiết vỗ đùi kêu to lên: - Hay! Hay! Bravo! 34, Tr.381 Anh Hoàng (...).Mỗi khi đến đoạn hay, anh lại vỗ đùi kêu: - Tài thật! Tài thật! (...) 26, Tr.73 San vỗ tay xuống đùi cười hô hô: - Phải rồi! Tôi biết mà! Y khoái trá vì tưởng Thứ ngơ ngẩn không hiểu y mỉa mai. 32, Tr.138 Quan huyện xung thiên chỉ nộ đập bàn mà rằng: - (...) 33, Tr.273 Quan huyện đập bàn một cái, giận giữ nói: - Thế nào, quan đùa với mày đấy à? 33, Tr.266 - Tôi yêu cầu! – Đập tay xuống bàn đánh chát, bà trưởng phòng đứng dậy bỏ ra giữa phòng. 29, Tr.238 Quan lớn Lại đập bàn: Im đi! (...) Cút! 28, Tr.114 Cáu tiết, cụ bà đập xuống bàn đánh thình một cái, gắt: - Tôi 34, Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 5 không gọi! Ông hãy nhịn đi một chốc! (...) Tr.385 11. vỗ tay - Há há!... Đẹp mặt chưa!- Vỗ tay đồm độp, Lý cười ha hả. Chị em tôi mà tin ông thì có ngày rã họng. 29, Tr.29 Đứng giữa phòng, bà vỗ tay đôm đốp: - Nào các cô! Mỗi người một tay chuyển giúp giấy trên ô tô vào kho nào. (...) 29, Tr.142 Ngồi trong phòng, ông Dương (...) quay ra, vỗ tay bồm bộp: - Các đồng chí ơi! Khe khẽ cái miệng một tí nào. (...) 28, Tr.50 12. lừ mắt Thấy Đông vừa hỉ hả nâng cốc với ông Bằng, Lý vội bước lại, lừ mắt nhìn chồng: - Anh Đông, ông bị cao huyết áp đấy. 29, Tr.94 Đông lừ mắt: - Cô này ăn nói hay nhỉ? 29, Tr.250 13. lườm, nguýt Tham thế! – Phượng nguýt yêu chồng. 29, Tr.347 Ngồi phịch xuống giường nhìn Đông (...), mắt Lý kéo một vệt nguýt sắc lẻm: - Để sẵn thịt gạo đấy, chỉ có việc nấu mà cũng lười! 29, Tr.168 Dương lườm anh giáo toán tếu táo (...) 28, Tr.60 Phượng lườm yêu chồng: - Thế mới cần có nam giới, mới cần có anh chứ! 29, Tr.205 Ông đò Uẩn lườm con rồi chán đời (...) 33, Tr.262 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 6 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên Phụ lục 2 PHƯƠNG TIỆN GIAO TIẾP PHI NGÔN NGỮ CỦA NHÂN VẬT ĐÔNG, LÝ ĐƯỢC MIÊU TẢ TRONG TÁC PHẨM “MÙA LÁ RỤNG TRONG VƯỜN” NHÂN VẬT ĐÔNG Trang Đông cười trong cổ họng, nhìn người phụ nữ trẻ: - Ăn được, ngủ được là tiên, cô Phượng ạ. Ở Trường Sơn, tôi đặt mình xuống bao giờ cũng hẹn đồng đội: Thấy tớ ngáy, cứ việc đấm, cho tha hồ đấm. 10 (...)Đông nhăn trán: - - Có gì mà phức tạp. Nó nhiễm độc tư tưởng tư sản, hưởng lạc. Có vậy thôi! 35 - Thôi, cậu đừng có bênh che nó. - Đông chồm lên, và thật bất ngờ, giáng nắm đấm xuống mặt cái bàn nước. 35 Đông lừ mắt, như bồi thêm một phát đạn nữa cùng với một cú đập bàn nhỏ hơn: - Nó là một thằng phản động! (...) Theo nghĩa chính xác của từ đó. - Đông ngồi thẳng dậy. - Cậu hiểu không? 35 Đông chép miệng: - Ba nên dưỡng sức ba ạ. 61 (...)Đông quay vào nhà, bỗng nhiên vằng tay, cau có: - Tôi cho là ngốc và vô lí hết chỗ nói là cái câu này: No ba ngày Tết, đói ba tháng hè 66 (...)Đông không hề phật ý vì cái giọng gay gắt như lên án của Luận, ngả người, cười khì khì thật hồn nhiên: - Ông ơi, ông đọc sách đã nhiều mà chưa thấy được ý nghĩa câu này: Làm trai mà đánh tổ tôm. Uống chè mạn hảo, ngâm nôm Thuý Kiều. Ông đã biết thế nào là ù chi nhảy chưa? (...) 68 Đông không tự ái, lại vỗ đùi cười hà hà nhắc lại cái câu cửa miệng muôn thuở: "Đời không phức tạp lắm đâu, ông ơi". 68 Đông đã tỉnh, chống tay ngồi dậy, gãi gãi chỏm đầu, lờ mờ: - Ồ, cô bói bài tây đấy à? Mặc áo vào chứ không là cảm lạnh đấy. 125 Đã tỉnh hẳn, Đông đứng dậy nhét vạt áo vào trong quần, chậc chậc lưỡi: 126 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên - Sao hồi này cô cứ hay tạo ra những chuyện tức tối không đâu thế? Đông ngồi phịch xuống giường, ôm đầu kêu khe khẽ: - Trời, sao cô lại nghĩ thế! 127 (...)Thấy cô em dâu, Đông nhệch một cái cười như mếu mà mặt vẫn ngơ ngơ như vừa ngủ đậy: - Ơ, xe đạp đâu mà cô đi bộ về? 157 Phượng ra sân, nhìn Đông, nhỏ nhẻ mời. Đông gãi cái gáy rậm, ngập ngừng: - Ông đi chơi hội bên Bắc Ninh sáng nay. Hồi này nghe đâu ông ăn ở cửa hàng ăn. (...)- Anh ăn lúc nào! Thôi, vào ăn với em cho vui đi. Lại gãi gãi gáy, mặt Đông ngô nghê hẳn đi: - Phiền quá nhỉ? À, nhưng mà cô có nấu cơm tôi đâu. (...)Đông cười hiền lành, chân thật. 162 - Há! Thằng này khá! - Đông cười, nhưng môi vẫn mím, hai má phồng miếng cơm đang nhai. 164 (...)- Anh cứ nói thế. Anh Luận em mà ăn được như anh, giả dụ có thiếu, em cũng nhường hết cho anh ấy ăn. (...) Đông gật gật đầu. Không hiểu anh nghĩ gì. Nhưng rõ ràng là anh vui. 165 Phượng cười, Đông bật cười theo và công nhận rằng mình đuểnh đoảng, không quen tỉ mẩn, cụ thể. 166 (...)Đông hơi cúi xuống, mặt bất thần, ngắc ngứ một lát rồi như bị thúc ép, tọt ra một câu nói nghe như một người khác vậy: - Phải có cách sinh lợi, cô Phượng ạ. 166 (...)Đông chống tay, đứng dậy, cười khì một tiếng ngắn ngủn: - Thôi, bà ơi. Hỏi thế làm gì? Nó là cái duyên cái số mà. 169 - Hừ, thế thì gay đấy! - Đông lại thở dài. - Bây giờ trước mắt là ăn ở ngủ nghê ở đâu, học hành của trẻ con thế nào. 195 Phượng đáp hơi sẵng. Đông đập tay vào đùi: - Ờ, nhưng còn việc làm? Gay đấy. (...) Mặt Đông đờ ra, những lúc khác thì Phượng thấy rất tội nghiệp, nhưng lúc này thì cô thật sự giận ông anh chồng quá 195 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên Phượng đứng dậy theo Đông, dứt khoát: - Cụ đi hội về, anh phải gặp cụ nói ngay. Nói, cụ phải thương chúng, chúng vô tội, chúng là nạn nhân, phải cứu giúp chúng. Đông gật đầu, lừng lững đi ra cửa, lên gác. 197 (...) nghe Phượng kể lại câu chuyện bi đát của vợ con Cừ, Đông đưa mắt nhìn lướt qua khuôn mặt của ba con người đáng thương nọ, rồi ngồi xuống, thở hắt ra: - Cái thằng Cừ khốn nạn thật! Sau khi xổ ra cái câu ấy với một giọng nói gần như bình thản, Đông gãi gãi gáy, lẩm nhẩm một câu gì đó, rồi Đông ngồi im. 214 Đông gãi gãi gáy: - Bây giờ lớp trẻ nó thế đấy, ba ạ. Con cũng không hiểu nó nghĩ thế nào. Đời thì giản dị mà chúng cứ làm rối tinh lên. Được ở lại học thì phải ở lại học chứ sao lại thế được. 214 Đông thở một hơi dài, nhẹ nhõm: - Kể cũng gay đấy. Nhưng, con chắc là lo được, Phượng nó đảm đang, cứng cáp chứ không mềm yếu như trước đây con tưởng đâu, ba ạ. 215 (...)Đông vò đầu, bực dọc: - Tôi không tin nó. 228 (...)- Cậu nói ai? Bất ngờ, thật rất bất ngờ, Đông chồm lên, với một độ nhạy cảm kì thường, túm chặt cổ áo Luận. Mặt Đông bệch bạc mà hùng hổ. 229 Đông lừ mắt: - Cô này ăn nói hay nhỉ? 250 - Câm ngay! Tôi cấm cô động đến chuyện ông cụ và bà Chí. Đồ vô đạo đức! Đấm mạnh vào bậu cửa, Đông quát to rồi đi ra khỏi phòng, xuống thang. 252 (...)Đông ra sau cánh cửa, mặc quần dài, chép miệng: - Thôi thì cũng là một chút kỉ niệm. Vả lại mình có thiếu thốn gì. 294 (...)Đông vụt đứng dậy, ngay lúc ấy, gào lên hai câu mà sau này nghĩ lại vừa thấy đúng, vừa thấy không nên: "Cút ngay đi! Đồ nhẫn tâm!” 297 Mặt Đông hằm hằm khi Luận nhắc tới Cừ. Đông nhếch mép: 300 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên - Cũng chẳng có gì phải buồn, ba ạ. Hình như mỗi gia đình phải có nhiệm vụ cung cấp cho xã hội một hai đứa khốn nạn, ba ạ. Không thì xã hội tốt quá! (...) Mặt co rút trong một nỗi đau sinh tử. Đông đập bàn gào lên thống thiết và uất hận: - Khốn nạn! Tôi ghê tởm. Nó ăn phải bả tư sản, bả thực dân mới. (...) 312 Đông bị choáng, cơn giận dữ đau xé, biến đổi con người từ bản tính, Luận định lựa lời khuyên giải thì Đông ném tạch quyển sổ nhỏ đang cầm ở tay xuống sàn nhà, nói như quát: - Thư nó nói: nó không thể sống chung được với tôi. Nhưng cậu xem những tờ cuối ở quyển sổ này sẽ rõ hết. Khốn nạn đến thế là cùng. (...) 319 Nhưng, Đông vụt đứng dậy: - Chẳng lẽ tôi là thằng khốn nạn à? 320 Cuối cùng, đến cao điểm, Đông tiến đến trước mặt Luận, hai mắt đỏ nọc và giọng lạc đi. - Cậu mà con bênh con đĩ ấy hả? Trời ơi sao tôi không chết luôn lúc tiến đến cửa ngõ Sài Gòn cho rồi! - (...) Đông đứng lặng, to lớn, run rẩy, đầu bạc phếch, nước mắt xối trên hai gò má xám 321 - Cuộc sống phức tạp lắm chứ không đơn giản đâu. Đông chép miệng. Luận như chồm lên. Đông đã tiến một bước dài từ câu nói cửa miệng quen thuộc một năm trước đây: "Đời có gì phức tạp lắm đâu" tới câu nói vừa rồi, 353 - Chưa hẳn đâu. - Đông lắc đầu. - Mức sống và lối sống là hai vấn đề khác nhau. 354 Đông gật: - Được đấy. (...) 356 (...) Đông như bất động trong lòng ghế, bàn tay dày xoà rộng úp vào mặt, trong khi hai ngón cái và ngón trỏ bấm chặt vào hai bên thái dương. Đông đang tê dại trước một sự thật kinh dị và phũ phàng. (...)Nhưng, Đông đã buột bàn tay che mặt. (...). Mặt Đông nùng nục bỗng nghiêm lại một cách ngờ nghệch, biến thái của cơn đau thất thần, lạc trí và môi Đông hé mở, thoát ra một giọng nói gần như tuyệt vọng: - Cái đó thì… tuỳ các đồng chí thôi! 323 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên (...)Phượng (...) yêu cầu Luận giục Đông đến xí nghiệp Lý hỏi han trao đổi tình hình Lý. (...)Nhưng ông anh lại ngần ngừ, rồi gãi đầu gãi tai ầm ừ: "Ừ, kể cũng được… Nhưng chuyện này cũng có cái khó của nó. Với lại đây là chuyện gia đình… ". Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên Bảng 4: Phương tiện giao tiếp phi ngôn ngữ được tiếp nhận bằng thị giác Phân loại STT PTGTPNN ví dụ mô tả của nhà văn [tác phẩm, trang] phương tiện dùng mắt 1 1 tránh cái nhìn của người đối thoại (...) Trong khi nói San tránh cái nhìn của Thứ. Thứ ngờ ngay câu chuyện San nói là chuyện bịa. 32, Tr.86 2 nhìn xuống San nhìn xuống, bảo: - Khi ấy anh vẫn còn là anh. Chẳng bao giờ chúng mình có thể liều được đâu. 32, tr.260 3 nhìn vào mặt người đối thoại Thứ nhìn mặt San để dò ý tứ (...) 32, Tr.110 4 nhìn vào mắt người đối thoại (...) Can từ từ đứng dậy, đối diện, nhìn thẳng mắt Kiên: - cả đời đi đánh nhau, thú thật tôi chả thấy trò này là có gì vinh (...) 29, tr.25 5 đưa mắt nhìn nhau Họ đưa mắt nhìn nhau như để hỏi ý kiến nhau. 32, tr. 157 6 trợn mắt Hắn trợn mắt lên quát: - Thế thì thằng nào ăn đi? 30, tr.21 7 mở to mắt Thứ mở thật to đôi mắt nhìn San: - Trọ ở nhà Hải Nam ấy à? 32, tr.129 8 nháy nháy mắt Cái đầu trọc nháy nháy một con mắt, hất hất về phía người đàn bà, hóm hỉnh: - Cánh nào đấy? 26, tr.107 9 lườm - Gớm sao lúc nãy nói chuyện dai thế, đợi sốt cả ruột. - Thị lườm hắn, không trả lời. 26, tr.114 10 lừ mắt Thấy Đông vừa hỉ hả nâng cốc với ông Bằng, Lý vội bước lại, lừ mắt nhìn chồng: - Anh Đông, ông bị cao huyết áp đấy! 29, tr.96 11 nguýt Lý kéo tay chị Hoài, nguýt ông em chồng: - (...) 29,tr.15 12 nhắm nghiền mắt - Mặc cậu! Mặc cậu! Chúng tôi không biết… (...) San vừa lắc đầu, vừa xua tay, vừa nhắm nghiền hai mắt, nhất định không nghe gì nữa. 32, tr.146 phương 13 xua tay Khoan, chưa hết. – Lý xua tay, tranh lời 29, Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên tiện dùng tay Phượng tr.15 14 xoa tay Lý (...) xoa xoa hai bàn tay rất ý tứ trước ông Bằng: - Ông ạ, con đề nghị thế này, (...) 29, tr.85 15 dang tay Luận (...) dang rộng hai cánh tay, thở phù một hơi: - Chẳng có gì cả! Bị tịch thu hết rồi! 29, Tr.29 16 hất tay San đỏ mặt, hất tay một cái, nói như người giận dỗi:- Thôi! Thế này này (...) 32, Tr.149 17 xỉa tay, xỉa xói Lí nhảy ra khỏi ghế, giậm chân, xỉa tay: - Bịa! Bịa! (...) 29, Tr.29 Bà mẹ đứng lên, tiến đến xỉa xói vào mặt ông con: - Là vì ông Xuân đã ngủ với em mày rồi, mày biết chưa, thằng khốn nạn! 34,tr.34 18 chống nạnh San chống nạnh tay, ngửa mặt lên trần nhà, cười mũi, bảo: - Phải nói rằng: Bố mẹ chúng mình sinh chúng mình ra không cho chúng mình ăn thịt nên chúng mình không biết ăn thịt, thì đúng hơn 32, tr.163 19 giơ ngón tay - (...) Một con thôi. – Bà giơ một ngón tay lên, miệng cười rất tươi. 29, Tr.138 20 để tay lên mồm Xuân để tay lên mồm làm một cái suỵt rồi khẽ đáp: - Chính đấy 34, tr.284 21 đập tay lên trán (vỗ trán, bóp trán) Đập tay lên trán, mặt nhăn nhăn, miệng Lí lẩm bẩm: - Bánh, kẹo, mứt mua rồi. Pháo mua rồi. (...) 29, tr.19 22 ôm đầu Đông ngồi phịch xuống giường, ôm đầu kêu khe khẽ: - Trời! Sao cô lại nghĩ thế! 29, Tr.127 23 bịt tai - Đừng nói nữa! – Lý thét, áp tay vào tai, ngực dội lên dội xuống 29, Tr. 24 vung tay Tự hào hứng vung tay cao giọng: - (...)Ông nghe tôi trình bày nốt cái ý này đã (...) 28, tr.8 25 giơ nắm đấm (...)ông chánh hội xắn tay áo, giơ một quả đấm lên trần nhà hăng hái nói: - (...) 33, tr.184 26 giơ tay Thuật đắc ý, giơ tay, cao giọng: - Bây giờ 28, Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên tôi nói về ông hiệu trưởng của chúng ta. (...) tr.55 27 ngoắc ngón tay, vẫy tay Hắn đưa ngón tay ngoắc ngoắc: - Lên đây! Lẹ lên! (...) 25, tr.232 28 chỉ tay Hắn trợn mắt, chỉ tay vào mặt cụ: - Tao không đến đây xin năm hào. 30, tr.45 29 xoè bàn tay Ông Thống đứng ở đầu bàn, xoè bàn tay: - Báo cáo là kinh phí không còn một trinh một kẽm ạ. 28, tr.85 30 gãi gáy Lại gãi gáy, mặt Đông ngô nghê hẳn đi: - Phiền qúa nhỉ? (...) 29, tr.162 31 gãi đầu, gãi tai Đông vò đầu, bực dọc: - Tôi không tin nó. Cẩm gãi tai tiu nghỉu: - (...) 29, tr.228 28, tr.120 32 giơ tay gõ vào trán người đối thoại Thị giơ tay củng vào trán hắn. - Chỉ được cái thế là nhanh. Dơ! 26, tr.114 33 đập tay vào ngực Ông chánh hội (...)đập tay vào ngực thình thịch một cách đáng sợ, lại nói: - (...) 33, tr.257 34 vỗ đùi “Anh Hoàng vừa hút thuốc lá vừa nghe. Mỗi khi đến đoạn hay, anh lại kêu: - Tài thật! Tài thật! Tài đến thế là cùng! Tiên sư anh Tào Tháo!” [26,tr.73] 26, tr.73 35 khoanh tay (...) Quan tổng đốc nói đến đấy thì đứng lên, tay khoanh trước ngực 33, tr.234 36 chắp tay “Nghị Hách, mặc lòng mặc bộ áo trào vào ngày dạ tiệc, cũng chắp tay vái dài, lưng cúi thật khom mà rằng: - Bẩm lạy cụ lớn ạ.” 33, tr.206 37 dùng tay chỉ, gõ,… vào sự vật được nói đến trong phát ngôn San chỉ cho Thứ thấy cái lỗ đục mãi tít trên đầu hồi, khẽ bảo: - Kể thì cũng đủ lối cho không khí ra vào. 32, tr.158 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên phương tiện dùng đầu-cổ 38 cúi chào San và Thứ cúi chào: - Bà ạ. 32,tr.152 39 cúi mặt - Bởi vì… Bởi vì… - San cúi mặt, bỏ tiếng ta, dùng tiếng Pháp. - Người ta lừa dối anh… 32, tr.139 40 cúi đầu Thứ cười nhã nhặn, khẽ cúi đầu, như đáp chuyện một phu nhân: - (...) 32,tr.170, 171 41 vênh mặt Oanh đã vênh cái mặt đỏ bừng lên: - Chưa hẳn đúng. (...) 32, tr.166 42 lắc đầu, nguẩy đầu San lắc đầu: - Không đợi được “Xuân lưỡng lự rồi nguẩy đầu: - Tôi chả thế. Thế là giết người! Tôi không muốn làm kẻ sát nhân! (…)” 32, Tr.85 34,tr.412 43 gật đầu (...) Thứ gật đầu. Bởi vì đó là sự thật. 32, Tr.89 44 gật gù (Nghe Lý nói) ông Bằng gật gù 29,tr.25 45 hất hàm Nó nhăn nhở, hất hàm: - A! người chị em! … Không đi à? 32, tr.99 46 so vai, nhún vai, Ông chủ trẻ tuổi so vai, nghiêm khắc mà rằng: - Thày đừng nói càn! (...) 33, tr.241 47 nghiêng đầu “Thiếu niên tiến đến chỗ tám người, nghiêng đầu chào cả lũ…” 33, tr.190 phương tiện dùng nét mặt 48 chúm môi Mô chúm mỏ, nói tiếp: - Chịu! Nội đời con, con chưa thấy ai kiệt như cô giáo. (...) 32, tr. 124 49 bĩu môi (dẩu môi, trề môi) Thứ bĩu môi, cười nhạt hỏi: - Anh có chân trong Độc lập văn đoàn đấy ư? 32, Tr.83 50 nhăn mặt Tú Anh nhăn mặt khó chịu (...) 33, tr.250 51 cau mặt Thứ cau mặt, đẩy y ra: - Anh điên đấy à? 32, tr.164 52 cười nhạt, mỉm cười, tủm tỉm cười, cười gượng,… Thứ mỉm cười: - Thừa đủ. Chúng mình có hai người, và xưa nay cũng sẻn mãi không khí, quen rồi. 32, tr.158 53 nhăn trán Đông nhăn trán: - Có gì mà phức tạp. 29, tr.35 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên Bảng 5: Phương tiện giao tiếp phi ngôn ngữ được tiếp nhận bằng tổng hợp nhiều giác quan Giác quan STT PTGTPNN Ví dụ mô tả của nhà văn [tp, trang] 54 nhíu mày Luận nhíu nhíu cặp mày: - sao chị bảo vợ thằng Cừ dại? 29, tr.45 55 nghiêm nét mặt … Phượng đã thôi cười, mặt nghiêm hẳn đi: - Em nói đùa thế thôi (...) 29, tr. 166 56 nhếch mép Hoàng nhếch một khoé môi lên, gay gắt: - (...) 26,tr.68 thay đổi tư thế (vận động toàn thân) 57 vái lạy Người đàn bà hướng về phía Đẩu, tự nhiên chắp tay vái lia lịa: - Con lạy quý toà. 31, tr.342 58 quỳ Luận quỳ xuống cạnh giường cha, (...), nghẹn ngào: - (...) 29, tr.306 59 nghiêng mình - Chào các em. Các em ngồi xuống! - Tự hơi nghiêng mình, đáp lại cái chào của 40 người học trò. 28, tr.14 60 ưỡn ngực Xuân Tóc đỏ bắt tay xong, ưỡn ngực lên cất giọng lanh lảnh nói to: - Thưa ngài, ngài là một người chồng mọc sừng 34, tr.345 61 đứng lên Thứ và San vào nhà (...). một người đàn bà (...) mải mốt ẵm đứa nhỏ nhất, đứng lên 32, tr.152 62 đứng phắt dậy, ngồi nhổm dậy, đi đi lại lại… (thay đổi tư thế) Ông Phán đứng phắt dậy như bị một cái lò xo đẩy lên, kêu thất thanh: - Giời ơi! Thế thì tôi chết mất! (...) Hừ! – Lão chủ đi đi lại lại trên đường, bực tức cực điểm 34, tr.346 33, tr.173 thay đổi không gian tương tác 63 tiến lại gần, ghé lại gần, ghé tai người đối thoại,… Bây giờ cụ bá mới lại gần hắn, khẽ lay và gọi: - Anh Chí ơi! Sao anh lại làm ra thế? 31, tr.14 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên tiếp nhận thị giác + xúc giác 1 siết tay Hiền cười to, siết chặt tay bà: “Mẹ ơi, bộ đội chúng con mà rèn thì có dữ như hùm như gấu cũng phải lành như thỏ, mẹ lo gì.” 27, tr.162 2 bắt tay - Cảm ơn cô nhé! - Cần bắt tay cô gái, (...) 29, tr.289 3 nắm tay người đối thoại Chị Hoài nắm tay Phượng, xót xa: - (...) 29, tr.114 4 đặt tay lên vai, nắm lấy vai người đối thoại Tôi nắm lấy cái vai gầy của lão, ôn tồn bảo: - Chẳng kiếp gì sung sướng thật (...) 31, tr.91 5 phát, véo,… người đối thoại - Khỉ gió! - Thị phát đánh đét vào lưng hắn, khoặm mặt lại 26, tr.108 6 giơ tay gõ vào trán người đối thoại Thị giơ tay củng vào trán hắn: - Chỉ được cái thế là nhanh. Dơ! 26, tr.114 7 bịt miệng người đối thoại Y bịt lấy miệng Liên: - Ai bắt mình thề? Tôi có trách gì mình mà mình phải thề bồi? 32, tr.276 8 vỗ vai, vỗ lưng, lay vai,… người đối thoại Sau cùng, Hải Vân vỗ hai vai con, nói gọn: - Thôi, ở lại và sống cho can đảm! 33, tr.502 9 Vuốt tóc người đối thoại Kiên! – Nàng thì thào, sát vào anh, nhè nhẹ vuốt tóc anh. - Tội nghiệp anh! 25, tr.175 10 xoa vai Xoa vai vợ nhè nhẹ, Luận hơi cúi xuống: - (...) 29, tr.175 11 tát (...) Một cái tát như trời giáng đã dập tắt cái thói giả dối của anh ta. 27, tr.234 12 ôm hôn Cụ cố Hồng bèn bá cổ ông con để hôn, rồi đáp: - Cảm ơn vô cùng! Hân hạnh tạm biệt! Toa ăn ở đến thế với Moa thì quý hóa lắm". 34,tr. 489,490 thị 13 vỗ đùi Mỗi khi đến đoạn hay, anh lại vỗ đùi 26,tr.73 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên giác + thính giác kêu: - Tài thật! Tài thật! Tài đến thế là cùng! (...) 14 gõ bút, gõ ngón tay lên mặt bàn, lên tường,… Viên thẩm phán dỗ dỗ đầu bút xuống mặt giấy như gõ nhịp: - Chị đã nghe rõ ý kiến của anh Sài chưa? 27,tr.33 5 15 đập bàn (đập chiếu, đấm tay vào cửa,…) Quan lớn Lại đập bàn: - Im đi! (...) 28, tr.114 16 cười thành tiếng với các điệu thái khác nhau Y ran rả, cười sằng sặc Nhưng San lại cười xoà, bảo: - Ai để cho bà béo biết mà anh sợ San bỗng lại phì cười, y bảo: - Chúng mình khổ thật (...) Anh cười gằn một tiếng, nhìn bao trùm cả người tôi, hỏi: - Anh sống ở nhà quê nhiều, anh có hiểu tâm lí của họ không? (...) 32,tr.84 32,tr.82 32,tr.71 26, Tr.66 17 thở dài Y thở dài và bảo: - Thế nào rồi tôi cũng phải đi Sài Gòn chuyến nữa (...) 32,Tr.7 9 18 chép miệng Y chép miệng: - Giá chúng mình chưa có vợ con gì cả!... 32,tr.79 19 tặc lưỡi (tắc lưỡi) Thứ nghĩ ngợi một lát rồi tặc lưỡi: - Kể thì cũng hơi phiền (...) 32, tr.111 20 giậm chân Xuân Tóc Đỏ giậm chân xuống đất, chán đời: - (...) 34,Tr.3 70