Cách tiếp cận tác phẩm “Người lái đò sông Đà” của nhà văn Nguyễn Tuân

I. §Æt vÊn ®Ò 1. Lý do chän ®Ò tµi: Nh÷ng n¨m gÇn ®©y, vÊn ®Ò ®æi míi ph­¬ng ph¸p d¹y häc trong nhµ tr­êng phæ th«ng l¹i ®­îc ®Æt ra mét c¸ch cÊp b¸ch vµ khÈn thiÕt h¬n bao giê hÕt. Nãi nh­ vËy, cã nghÜa lµ vÊn ®Ò nµy ®· ®­îc nªu lªn tõ nhiÒu lÇn vµ tõ rÊt l©u. Tõ nh÷ng n¨m b¶y m­¬i cña thÕ kû tr­íc, khÈu hiÖu “Ph¸t huy tÝnh tÝch cùc cña ng­êi häc sinh” ®· ®­îc d­¬ng cao. B¶n th©n c©u khÈu hiÖu Êy ®· nãi ra ®­îc môc ®Ých vµ ý nghÜa cña nã. TiÕp ®Õn nh÷ng n¨m t¸m m­¬i, vÊn ®Ò d¹y häc theo thiÕt kÕ víi chñ tr­¬ng: “ThÇy thiÕt kÕ, trß thi c«ng” vµ khÈu hiÖu “Chèng ®äc chÐp” thùc chÊt còng nh»m ph¸t huy tÝnh chñ ®éng tÝch cùc cña ng­êi häc sinh. Råi nh÷ng n¨m chÝn m­¬i, vÊn ®Ò ®æi míi l¹i dÊy lªn m¹nh mÏ víi hµng lo¹t ®Þnh h­íng nh­: “LÊy häc sinh lµm trung t©m”; “TÝch cùc ho¸ ho¹t ®éng cña ng­êi häc”; “Ph­¬ng ph¸p gi¸o dôc tÝch cùc” hoÆc cô thÓ h¬n trong m«n V¨n nh­: “Häc sinh lµ b¹n ®äc s¸ng t¹o”. Vµ giê ®©y, nh÷ng n¨m ®Çu cña thÕ kû XXI, thÕ kû bïng næ c«ng nghÖ th«ng tin, häc sinh chØ thÝch ngåi tr­íc mµn h×nh vi tÝnh h¬n lµ viÖc ®äc V¨n, häc V¨n; vÊn ®Ò ®æi míi ph­¬ng ph¸p d¹y häc nhÊt lµ d¹y häc V¨n qu¶ lµ mét sù th«i thóc, mét ®ßi hái chÝnh ®¸ng cña ngµnh gi¸o dôc. Nh­ vËy ®æi míi ph­¬ng ph¸p d¹y häc V¨n thùc ra kh«ng ph¶i lµ mét vÊn ®Ò míi, tuy mçi thêi kú cã nh÷ng quan niÖm, thÓ hiÖn ë nh÷ng ph­¬ng ch©m cô thÓ Ýt nhiÒu kh¸c nhau. Nh­ng tÊt c¶ ®Òu cã chung mét môc ®Ých lµ nh»m ph¸t huy tÝnh tÝch cùc chñ ®éng, s¸ng t¹o cña häc sinh. Trªn thùc tÕ, nh÷ng n¨m gÇn ®©y, häc sinh d­êng nh­ rÊt thê ¬ víi m«n V¨n - Mét m«n häc chÝnh cña ch­¬ng tr×nh THPT, mét m«n thi tèt nghiÖp vµ lµ m«n trô cét cña khèi C. Më réng ra, m«n V¨n lµ m«n häc lµm ng­êi. VËy lý do nµo ®· khiÕn häc sinh ngµy cµng rêi xa m«n V¨n. Ph¶i ch¨ng v× m«n V¨n vµ khèi C cã Ýt tr­êng §¹i häc, C§ tuyÓn chän hay cßn v× mét lý do nµo kh¸c tõ nh÷ng gi¸o viªn trùc tiÕp gi¶ng d¹y m«n V¨n? Qu¶ thùc, suèt mÊy chôc n¨m liªn tôc suy nghÜ ®Ó ®æi míi viÖc d¹y vµ häc trong nhµ tr­êng nh­ thÕ, nh­ng cho ®Õn nay kÕt qu¶ d­êng nh­ vÉn ch­a cã g× khëi s¾c. “Mét bé phËn lín gi¸o viªn vÉn d¹y theo c¸ch d¹y tõ mÊy chôc n¨m nay- d¹y nÆng vÒ ghi nhí, d¹y nhåi nhÐt, d¹y theo kiÓu ®äc chÐp...” (TrÇn KiÒu - Mét vµi suy nghÜ vÒ ®æi míi ph­¬ng ph¸p d¹y häc trong tr­êng phæ th«ng ë n­íc ta). Nh­ vËy, ph¶i thõa nhËn r»ng, chÝnh gi¸o viªn V¨n ®· lµm mÊt ®i sù hÊp dÉn cña m«n V¨n, ch­a kh¬i dËy ®­îc niÒm yªu thÝch vµ ®am mª v¨n häc ë häc sinh. V× thÕ vÊn ®Ò ®Æt ra lµ ph¶i t×m ra mét “Con ®­êng s¸ng”, mang l¹i hiÖu qu¶ cao vµ v÷ng ch¾c trong d¹y häc V¨n; biÕn mçi giê V¨n lµ mét giê häc høng thó bëi häc sinh ®­îc kh¸m ph¸, ®­îc ph¸t hiÖn c¸i hay, c¸i ®Ñp cña t¸c phÈm. Vµ quan träng h¬n, gi¸o viªn cßn ph¶i h×nh thµnh vµ rÌn luyÖn cho häc sinh kü n¨ng ph©n tÝch, tiÕp cËn t¸c phÈm v¨n häc, c¸ch t×m hiÓu, c¸ch ®¸ng gi¸ thÈm ®Þnh nh÷ng gi¸ trÞ v¨n häc. NghÜa lµ cung cÊp cho c¸c em con ®­êng ®Ó c¸c em tù t×m ra c¸i hay c¸i ®Ñp ®ã. Trong ch­¬ng tr×nh V¨n häc 12, cã mét t¸c phÈm v¨n häc mµ d­êng nh­ kho¸ häc nµo häc sinh còng rÊt “sî”, vµ còng rÊt ®¸ng suy nghÜ lµ chÝnh b¶n th©n gi¸o viªn còng rÊt ng¹i. §ã lµ tuú bót “Ng­êi l¸i ®ß s«ng §µ” cña t¸c gi¶ NguyÔn Tu©n. §· nhiÒu n¨m gi¶ng d¹y khèi 12, chóng t«i thÊy ®ã lµ mét thùc tÕ ®¸ng ph¶i bËn t©m. §óng lµ chØ ra c¸i hay c¸i ®Ñp cña t¸c phÈm nµy lµ rÊt khã. Nªu vÊn ®Ò, gîi më vÊn ®Ò ®Ó häc sinh suy nghÜ t×m tßi tù t×m ra ®­îc c¸i hay c¸i ®Ñp cña nã l¹i cµng khã h¬n. V× thÕ chóng t«i nghÜ cÇn ph¶i ®­a ra mét gi¶i ph¸p vÒ “C¸ch tiÕp cËn t¸c phÈm Ng­êi l¸i ®ß s«ng §µ cña nhµ v¨n NguyÔn Tu©n”. 2. Môc ®Ých: §Æt ra vÊn ®Ò nµy chóng t«i kh«ng ngoµi môc ®Ých lµm thay ®æi th¸i ®é cña c¸c em ®èi víi thiªn tuú bót næi tiÕng nµy. §ång thêi nh»m Ýt nhiÒu th¸o gì cho mét sè gi¸o viªn khi gi¶ng d¹y t¸c phÈm “Ng­êi l¸i ®ß s«ng §µ” cña NguyÔn Tu©n. Trªn c¬ së ®ã bµi viÕt hy väng kh¬i dËy chót Ýt niÒm yªu thÝch v¨n häc cña häc sinh dï chØ qua mét t¸c phÈm cô thÓ. II. Gi¶i quyÕt vÊn ®Ò 1. Mét sè ®iÒu tra cô thÓ: Tr­íc thùc tÕ häc sinh khèi 12 cã vÎ “rÊt mÖt” khi häc t¸c phÈm “Ng­êi l¸i ®ß s«ng §µ” cña NguyÔn Tu©n mµ chóng t«i ®· nhËn thÊy qua nhiÒu n¨m gi¶ng d¹y khèi 12 vµ «n luyÖn vµo §¹i häc vµ cao ®¼ng, chóng t«i ®· tiÕn hµnh ®iÒu tra 4 líp 12 n¨m häc 2005-2006 bao gåm: Mét líp chuyªn A: Líp 12E Mét líp chuyªn C: Líp 12C Mét líp c«ng lËp: Líp 12D Mét líp b¸n c«ng: Líp 12N Qua mét sè c©u hái chóng t«i thu ®­îc kÕt qu¶ nh­ sau: Trªn 80% sè häc sinh d­îc hái cho r»ng, ®©y lµ mét t¸c ph¶m khã häc, khã nhí 90% l¹i tá ra yªu thÝch Nguyªn Tu©n khi ®­îc tiÕp cËn t¸c phÈm “Ng­êi l¸i ®ß s«ng §µ”. Nh­ng còng cã ®Õn 85% häc sinh sî gÆp t¸c phÈm “Ng­êi l¸i ®ß s«ng §µ” trong c¸c kú thi tèt nghiÖp vµ ®¹i häc, cao ®¼ng. Nh­ vËy, häc sinh Ýt nhiÒu ®· c¶m nhËn ®­îc c¸i hay c¸i ®Ñp cña t¸c phÈm nh­ng sî thi cö mµ gÆp ph¶i t¸c phÈm nµy lµ v× c¸c em thÊy khã häc, khã nhí nghÜa lµ mét phÇn c¸c em ch­a chÞu khã t×m hiÓu t¸c phÈm; mÆt kh¸c ch¾c ch¾n c¸c em ch­a biÕt c¸ch tiÕp cËn t¸c phÈm, kh¸m ph¸ c¸i hay c¸i ®Ñp cña t¸c phÈm. §ã lµ ch­a nãi ®Õn “Ng­êi l¸i ®ß s«ng §µ” cña NguyÔn Tu©n ®­îc t¹o nªn bëi mét phong c¸ch nghÖ thuËt ®éc ®¸o, tµi hoa, uyªn b¸c h¬n ng­êi. T¸c phÈm l¹i thuéc thÓ tµi tuú bót - mét thÓ tµi cã phÇn xa l¹ víi c¸c em trong ch­¬ng tr×nh v¨n häc phæ th«ng. §©y lµ t¸c phÈm thuéc thÓ tµi tuú bót duy nhÊt c¸c em ®­îc häc trong 3 n¨m ë tr­êng THPT. ChÝnh nh÷ng lý do ®ã khiÕn “Ng­êi l¸i ®ß s«ng §µ” trë thµnh mét t¸c phÈm khã, v­ît qu¸ søc häc, søc c¶m thô cña c¸c em. S¸ch gi¸o khoa V¨n 12 còng kh¼ng ®Þnh: “V¨n NguyÔn Tu©n (...) kh«ng ph¶i ai còng ­a thÝch”, huèng hå lµ häc sinh - mét ®èi t­îng chØ phï hîp víi nh÷ng t¸c phÈm gi¶n ®¬n, râ nghÜa. V× thÕ chóng t«i quyÕt ®Þnh chän ®Ò tµi nµy víi niÒm tin lµm cho c¸c em kh«ng cßn c¶m gi¸c sî gÆp NguyÔn Tu©n, gÆp “Ng­êi l¸i ®ß s«ng §µ”, kh«ng nh÷ng thÕ cßn cã thÓ ®em ®Õn cho c¸c em niÒm høng thó sù say mª cïng víi t¸c gi¶ vÒ vÎ ®Ñp trÇn ®Çy chÊt th¬ mµ còng rÊt hïng vÜ cña thiªn nhiªn vµ con ng­êi T©y b¾c; yªu c¸i tµi hoa uyªn b¸c, lÞch l·m cña nhµ v¨n NguyÔn Tu©n. 2. Kh¸i qu¸t chung: S¸ch gi¸o khoa V¨n häc 12 cã nhËn ®Þnh: “NguyÔn Tu©n lµ mét c¸i ®Þnh nghÜa vÒ ng­êi nghÖ sü. §èi víi «ng, v¨n ch­¬ng tr­íc hÕt ph¶i lµ v¨n ch­¬ng, nghÖ thuËt tr­íc hÕt ph¶i lµ nghÖ thuËt vµ ®· lµ nghÖ thuËt th× ph¶i cã phong c¸ch ®é ®¸o”. Qu¶ thùc, NguyÔn Tu©n lµ mét ng­êi nghÖ sü lu«n lu«n ®Ò cao tÝnh nghÖ thuËt, ®Ò cao c¸i t«i c¸ nh©n cña ng­êi nghÖ sü. Bëi chÝnh «ng lµ mét phong c¸ch v« cïng ®éc ®¸o trong nÒn v¨n xu«i hiÖn ®¹i ViÖt Nam. NguyÔn Tu©n lu«n cã ý thøc viÕt sao cho kh«ng gièng ai tõ ®Ò tµi, nh©n vËt, lèi kÕt cÊu cho ®Õn hµnh v¨n, c¸ch dïng tõ, ®Æt c©u,...vµ trong thùc tÕ s¸ng t¸c, NguyÔn Tu©n ®· lµm ®óng ®­îc nh­ thÕ. T¸c phÈm “Ng­êi l¸i ®ß s«ng §µ” ®­îc rót tõ tËp tuú bót “ S«ng §µ”, xuÊt b¶n lÇn ®Çu n¨m 1960 thÓ hiÖn râ phong c¸ch nghÖ thuËt ®éc ®¸o cña NguyÔn Tu©n sau c¸ch m¹ng. T×m hiÓu t¸c phÈm nµy, chóng t«i cho r»ng nªn tõ phong c¸ch cña Nguyªn Tu©n soi chiÕu vµo t¸c phÈm ®Ó cã thÓ c¶m nhËn ®­îc c¸i hay c¸i ®Ñp cña t¸c phÈm. Tøc lµ ë mét khÝa c¹nh nµo ®ã chóng ta ®· d¹y häc t¸c phÈm theo thi ph¸p t¸c gi¶. CÇn h­íng dÉn häc sinh biÕt c¸ch tiÕp cËn t¸c phÈm, ph©n tÝch t×m hiÓu t¸c phÈm tõ phong c¸ch t¸c gi¶. MÆt kh¸c, “Ng­êi l¸i ®ß s«ng §µ” cña NguyÔn Tu©n nh­ trªn ®· nãi lµ mét t¸c phÈm thuéc thÓ tµi tuú bót, thÓ tµi rÊt kh«ng quen thuéc ®èi víi häc sinh phæ th«ng, v× thÕ ch¾c ch¾n cã Ýt nhiÒu khã kh¨n trong viÖc kh¸m ph¸ t¸c phÈm cña c¸c em. Huèng hå “Ng­êi l¸i ®ß s«ng §µ” l¹i lµ tuú bót cña mét lèi viÕt thùc sù rÊt ®éc ®¸o, phong phó vµ tµi hoa ®Ëm c¸i t«i nghÖ sü cña NguyÔn Tu©n. Vµ v× thÕ trong nÒn v¨n xu«i hiÖn ®¹i ViÖt Nam chØ cã NguyÔn Tu©n míi cã thÓ trë thµnh nhµ tuú bót xuÊt s¾c. VËy tiÕp cËn t¸c phÈm nµy cßn cÇn ph¶i ®i tõ thi ph¸p thÓ lo¹i - mét thÓ lo¹i míi, khã ®èi víi c¸c em nªn l¹i cµng ph¶i chó träng h¬n. Cã nh­ vËy, häc sinh míi thÊy ®­îc c¸i hay cña t¸c phÈm vµ cßn râ hay ë chç nµo v× sao nh­ thÕ l¹i hay. Vµ ch¾c ch¾n c¸c em còng kh«ng nh÷ng kh«ng sî gÆp NguyÔn Tu©n gÆp “Ng­êi l¸i ®ß s«ng §µ” mµ biÕt ®©u l¹i cßn mong ®­îc gÆp ®Ó tr×nh bµy ®Ó phat biÓu vÒ vÎ ®Ñp cña t¸c phÈm theo con m¾t, c¸i nh×n, trÝ tuÖ, tr¸i tim cña chÝnh c¸c em. Víi riªng “Ng­êi l¸i ®ß s«ng §µ” th× gi÷a phong c¸ch nghÖ thuËt cña nhµ v¨n víi thÓ lo¹i cña t¸c phÈm l¹i cã mèi quan hÖ mËt thiÕt víi nhau. Bëi v× mét dÆc ®iÓm trong phong c¸ch cña NguyÔn Tu©n chÝnh lµ ë së tr­êng tuú bót. ChØ cã tuú bót míi cã thÓ gióp NguyÔn Tu©n thÓ hiÖn ®­îc phong c¸ch tù do, phãng tóng vµ c¸i t«i ®éc ®¸o, tµi hoa, uyªn b¸c cña chÝnh «ng. Chung quy l¹i, c¸ch kh¸m ph¸ “Ng­êi l¸i ®ß s«ng §µ” cña NguyÔn Tu©n vÉn ®i tõ phong c¸ch cña NguyÔn Tu©n (chó träng thªm thÓ lo¹i cña t¸c phÈm) ®Ó c¶m nhËn vÎ ®Ñp cña thiªn tuú bót xuÊt s¾c nµy. 3. Cô thÓ: a, TiÕp cËn t¸c phÈm tõ thi ph¸p t¸c gi¶ tøc lµ tõ phong c¸ch nghÖ thuËt cña nhµ v¨n: NguyÔn Tu©n lµ ng­êi ­a míi l¹ ®éc ®¸o, thÝch biÕn ¶o, biÕn ho¸ nªn v¨n cña «ng còng b¾t ng­êi ®äc ph¶i thùc sù tham gia vµo trß ch¬i r­ît ®uæi nghÖ thuËt ®Çy thó vÞ mµ còng rÊt nhäc nh»n, c«ng phu. Vèn lµ kÎ cã s½n m¸u phiªu l·ng giang hå, lu«n cã nhu cÇu s¨n t×m c¶m gi¸c l¹, NguyÔn Tu©n ®· t×m ®Õn víi s«ng §µ, mét dßng ch¶y vÜ ®¹i cña nói rõng T©y b¾c nªn th¬ hïng vÜ. §ã lµ mét con ng­êi hiÕu ®éng, thÝch “xª dÞch”, v× thÕ mµ hay ®i. §i ®Ó “thay thùc ®¬n cho gi¸c quan”. TÊt nhiªn ph¶i lµ míi l¹ bÊt ngê vµ m·nh liÖt. NguyÔn Tu©n quyÕt kh«ng chÊp nhËn, kh«ng chÞu næi nh÷ng g× b»ng ph¼ng, nhît nh¹t, yªn æn, mùc th­íc, khu«n phÐp, nh÷ng c¸i quÈn quanh ®¬n ®iÖu. ChØ cã ®i, mµ ®· ®i th× ®i ®Õn ®Çu s«ng, ngän nguån tíi nh÷ng n¬i tËn cïng cña tæ quèc, “xª dÞch” trªn bé, trªn s«ng, trªn trêi, trªn biÓn. Nªn nhí lµ NguyÔn Tu©n “xª dÞch” cã môc ®Ých: ®i thùc tÕ, ®i c«ng t¸c, ®i mµ g¾n bã, mµ thÊy ®©u còng lµ quª h­¬ng; chø kh«ng nh­ tr­íc c¸ch m¹ng, “xª dÞch” v× ch¸n ®êi, v× bÊt m·n víi thêi cuéc, v× “cã chç ®Ó bá”. Vµ thÕ lµ NguyÔn Tu©n ®Õn víi §µ giang vµ «ng ®· in c¸i b¶n ng· ®éc ®¸o vµ vÎ ®Ñp rÊt chñ quan cña t©m hån, thªm c¸i t­ëng t­îng vµo c¶i vÎ ®Ñp kh¸ch quan cña dßng s«ng ®Ó d­íi ngßi bót cña nhµ v¨n tu«n ch¶y mét §µ giang mang dÊu Ên thËt riªng cña NguyÔn Tu©n. Kh«ng ph¶i ngÉu nhiªn mµ NguyÔn Tu©n t×m ®Õn s«ng §µ ®Ó tho¶ m·n sù kh¸t thÌm c¶m gi¸c l¹; s«ng §µ thùc sù lµ c¶ mét nguån c¶m høng v« cïng m·nh liÖt cña ngßi bót NguyÔn Tu©n. Bëi s«ng §µ còng ®éc ®¸o nh­ sù ®éc ®¸o cña chÝnh t¸c gi¶ nã. C¸i ®éc ®¸o cña §µ giang n»m ngay ë lêi ®Ò tõ: Chóng thuû giai ®«ng tÈu §µ giang ®éc b¾c l­u S«ng §µ ®i ng­îc víi mäi dßng s«ng. ChØ riªng ®iÒu ®ã ®· kÝch thÝch m¹nh gi¸c quan cña ng­êi nghÖ sü vèn ­a sù ®éc ®¸o duy nhÊt nµy. Mét ®èi t­îng ®éc l¹ rÊt thÝch hîp víi mét ngßi bót ®éc chiªu. Vµ NguyÔn Tu©n ®· lµm cho s«ng §µ thªm phÇn ®éc ®¸o bëi c¸ch nh×n l¹ lÉm, tµi hoa cña m×nh: Mét dßng s«ng võa hung b¹o l¹i võa tr÷ t×nh. TÝnh c¸ch cña s«ng §µ lµ mét hÖ thèng nh÷ng ph¶m chÊt ®èi chäi nhau, vµ ph¶i tõ nh÷ng nghÞch lý Êy, con s«ng míi cã ®iÒu kiÖn ph« bµy hÕt vÎ phøc t¹p, sù phong phó ®Çy hÊp dÉn cña nã. * NguyÔn Tu©n thùc sù chØ cã c¶m høng m·nh liÖt víi nh÷ng hiÖn t­îng g©y c¶m gi¸c l¹: S«ng §µ cña NguyÔn Tu©n tr­íc hÕt lµ mét con s«ng tét cïng cña sù d÷ déi, b¹o liÖt víi nh÷ng c¸i hót n­íc khñng khiÕp lµm chãng mÆt ng­êi, nh÷ng th¸c gÒnh ngang ng­îc, lÊc cÊc, ®Æc biÖt lµ c¶nh giã th¸c man d¹i, cuång lo¹n, bña v©y vµ s½n sµng nhÊn ch×m tÊt c¶. ë c¶nh nµy NguyÔn Tu©n ®· ®em ®Õn cho ng­êi ®äc c¸i c¶m gi¸c thãt tim, cã ng­êi cßn cho r»ng «ng thÝch g©y ¸p lùc lªn hÖ thÇn kinh ng­êi ®äc, b¾t hä ph¶i chiªm nghiÖm c¶m gi¸c l¹ lïng Êy cïng víi «ng. Cßn «ng th× høng khëi, say mª thÝch thó nh­ mét ®øa trÎ th¬ tr­íc mét trß ch¬i míi l¹. ThÕ míi biÕt ng­êi nghÖ sü lu«n lµ ng­êi trÎ trung lu«n lµ kÎ ®am mª tr­íc vÎ ®Ñp mu«n mµu mu«n vÎ cña cuéc sèng. NguyÔn Tu©n b»ng sù ®am mª Êy ®· lµm ch« s«ng §µ dËy sèng, dËy ®¸. Sãng d÷ vµ ®¸ còng d÷ - ®ã lµ t©m ®iÓm d÷ déi cña s«ng §µ. NguyÔn Tu©n ®· dùng ®¸ dËy cho lé b¶n chÊt cña nã ra. Nh÷ng kÎ yÕu bßng vÝa ch¾c ph¶i rên rîn tr­íc nh÷ng hßn ®¸ mµ mÆt hßn nµo còng “ngç ng­îc”, “nh¨n nhóm, mÐo mã” trong d¸ng vÎ ®Çy oai phong lÉm liÖt, ®Çy sù khiªu khÝch kiªu c¨ng, ®ang “HÊt hµm th¸ch thøc” «ng ®ß. NguyÔn Tu©n kh«ng nh÷ng t¹o kh¾c h×nh ng­êi cho ®¸ vµ cßn truyÒn vµo ®Êy nh÷ng h×nh ng­êi. S«ng §µ ®· bµy mét th¹ch trËn ®Ó ¨n chÕt con thuyÒn. C¸i d÷ tîn hung b¹o cña nã chÝnh lµ ë chç ®ã. H·y xem c¸ch bµy binh bè trËn cña §µ giang: rÊt bµi b¶n. §¸m ®¸ hßn ®¸ t¶ng chia lµm ba vßng chÆn ngang trªn s«ng, dµn trËn ®Þa s½n ®Ó ®¸nh gi¸p l¸ cµ víi «ng l¸i ®ß. Mçi chÆng cã mét nhiÖm vô kh¸c nhau. ChÆng thø nhÊt hai hßn tiÒn vÖ canh cöa míi nh×n th× cã vÎ s¬ hë nh­ng nhiÖm vô cña chóng lµ dô ®èi ph­¬ng ®i s©u vµo tuyÕn gi÷a ®Ó ®¸nh khuýp quËt vu håi l¹i. NÕu thuyÒn chäc thñng tuyÕn hai th× boong ke ch×m ph¸o ®µi ë tuyÕn ba ph¶i ®¸nh tan c¸i thuyÒn lät l­íi tuyÕn trªn, ph¶i tiªu diÖt thñy thñ thuyÒn tr­ëng ë ngay ch©n th¸c. Râ rµng trÝ t­ëng t­îng cña NguyÔn Tu©n qu¶ lµ ®¸ng th¸n phôc bëi v× §µ giang trong sù c¶m nhËn cña «ng kh«ng chØ ®éc ¸c d÷ tîn mµ cßn m­u m«, quû quyÖt, nham hiÓm ®Õn kh«ng ngê. §· thÕ NguyÔn Tu©n cßn nh×n ra tõng s¾c mÆt ng­êi ®Çy xÊc x­îc, hçn hµo, mÊt nÕt, du c«n trong tõng h×nh thï ®¸ v« tri v« gi¸c nh­ ®· nãi ë trªn. Råi NguyÔn Tu©n cßn cho s«ng §µ thªm mét lÇn ®¸ng sî mµ còng rÊt ®¸ng phôc ®èi víi chóng ta ë c¸ch nã bè trÝ cöa sinh cöa tö ®Ó lõa «ng l¸i ®ß. Vßng mét nã më n¨m cöa trËn: bèn cöa tö, mét cöa sinh lÖch nhau. Vßng hai t¨ng thªm nhiÒu cöa tö ®Ó lõa ®èi ph­¬ng, cöa sinh vÉn chØ mét vµ bè trÝ ng­îc víi vßng ®Çu. Cßn vßng ba Ýt cöa h¬n song bªn ph¶i bªn tr¸i ®Òu lµ cöa tö. Luång sèng duy nhÊt n»m ngay ë bän ®¸ hËu vÖ. Phèi hîp víi ®¸, n­íc th¸c reo hß lµm thanh viÖn cho ®¸ mét c¸ch rÊt hµo høng, nhiÖt t×nh vµ ®¾c lùc. Chóng x«ng tíi ®èi ph­¬ng vµ ®· dïng ®Õn ngãn ®ßn ®éc hiÓm nhÊt ®Ó tÊn c«ng «ng l¸i ®ß. Vµ thÕ lµ víi NguyÔn Tu©n s«ng §µ ghª gím khñng khiÕp nh­ mét loµi thuû qu¸i khæng lå mang diÖn m¹o vµ t©m ®Þa cña thø kÎ thï sè mét cña con ng­êi. Nã ®ang trong ®Ønh ®iÓm cña sù cuång lo¹n, man d¹i: c¬n dËn d÷ chÕt ng­êi. §äc NguyÔn Tu©n ng­êi ®äc kh«ng thÓ döng d­ng mµ cßn bÞ cuèn hót, l«i kÐo, nhËp cuéc cïng t¸c gi¶ ®Ó råi cã thÓ h·i hïng, rîn ngîp, c¨ng th¼ng; thÇn kinh ph¶i ho¹t ®éng thËm chÝ cã lóc c¨ng lªn nh­ sîi d©y ®µn. Nh­ng cã mét ®iÒu rÊt l¹ lµ sao vÉn thÊy thó vÞ ng¹c nhiªn ngì ngµng ®Õn nh­ vËy. Cø nh­ lµ cã ma lùc Êy. Ph¶i ch¨ng ®ã lµ c¶m gi¸c l¹ mµ chØ cã NguyÔn Tu©n míi ®em l¹i ®­îc cho ®éc gi¶. Sao l¹i kh«ng yªu thÝch nh÷ng trang v¨n ®Çy Ên t­îng nh­ thÕ cña NguyÔn Tu©n! Ch¼ng ph¶i chóng ta hÇu nh­ còng kh¸t thÌm c¶m gi¸c l¹ ®ã sao? ch¼nh ph¶i còng ta còng dÔ dµng bÞ chinh phôc bëi nh÷ng g× míi mÎ, l¹ lÉm ®ã sao? VËy th× NguyÔn Tu©n ®· thùc sù thuyÕt phôc chóng ta b»ng sù kh¸m ph¸ ®Çy tinh tÕ cña «ng ë nh÷ng c¶nh trÝ g©y Ên t­îng m¹nh, hiÕm cã. * NguyÔn Tu©n lµ nhµ v¨n lu«n kh¸m ph¸ sù vËt hiÖn t­îng ë ph­¬ng diÖn v¨n ho¸, thÈm mü. Nh­ trªn ®· kh¼ng ®Þnh, c¸i mµ NguyÔn Tu©n h­íng tíi ph¶i lµ ®éc chiªu, biÕn ¶o, s«ng §µ cña NguyÔn Tu©n lµ vËy kh«ng chØ hung b¹o kh«ng §µ cßn rÊt ®çi tr÷ t×nh. ë nÐt tÝnh c¸ch nµy cña con s«ng ng­êi ®äc sÏ nhËn thÊy mét c¸i nh×n thùc sù tinh tÕ, tµi hoa cña NguyÔn Tu©n vÒ con s«ng T©y b¾c. S«ng §µ qu¶ lµ lung linh ngêi s¸ng tr­ícm¾t ng­êi ®äc vµ lµ biÓu t­îng cña c¸i ®Ñp, c¸i ®Ñp tuyÖt mü, tét cïng cña sù tuyÖt mü. C¸i b¹o liÖt cña s«ng §µ lµ vïng th­îng nguån. Cßn khi ªm ¶ vÒ xu«i, §µ giang rÊt tr÷ t×nh, hån nhiªn, ®Çy th¬ trÎ, m¬ méng, l·ng m¹n nh­ mét thiÕu n÷ lóc ®­¬ng th×. “S«ng §µ tu«n dµi, tu«n dµi nh­ mét ¸ng tãc tr÷ t×nh...”, mÒm m¹i, th­ít tha, yªu kiÒu vµ duyªn d¸ng. Sau nh÷ng thÐt gµo man d¹i, sau nh÷ng qu»n qu¹i vËt v· nh­ con qu¸i vËt bÞ bãp cæ, s«ng §µ bçng nhiªn dÞu l¹i chØ cßn mét ©m h­ëng du d­¬ng, ngät ngµo, ªm ¸i. ThËt l¹! Lµm sao cã thÓ cã mét dßng s«ng võa lµ “kÎ thï sè mét cña con ng­êi” võa lµ “cè nh©n” rÊt gîi c¶m “®»m ®»m, ©m Êm” khiÕn cho du kh¸ch khi xa th­¬ng nhí ®Õn ngÈn ng¬. S«ng §µ ®¸ng sî mµ l¹i ®¸ng yªu ®Õn vËy sao? Gîi c¶m nh­ mét ng­êi t×nh nh©n, ®i xa ®Ó th­¬ng ®Ó nhí, gÆp l¹i vui mõng kh«n xiÕt “nh­ thÊy n¾ng gißn tan sau kú m­a dÇm”, “nh­ nèi l¹i chiªm bao ®øt qu·ng” ®ã lµ nh÷ng c¶m gi¸c võa cô thÓ râ rµng l¹i võa trõu t­îng m«ng lung. Nh­ng cã mét ®iÒu rÊt thùc lµ du kh¸ch thùc sù vui s­íng ngÈn ng¬ tr­íc sù t×nh tø nång nµn vµ còng rÊt dÞu hiÒn hån nhiªn cña mét §µ giang thÊm ®Ém hån ng­êi. §óng lµ c¸i nh×n nªn ho¹ nªn th¬ t¹o nªn nh÷ng trang hoa ®Çy hÊp dÉn. “Bê s«ng hoang d¹i nh­ mét bê tiÒn sö. Bê s«ng hån nhiªn nh­ mét nçi niÒm cæ tÝch tuæi x­a”. VÎ ®Ñp tinh kh«i trong s¸ng, thanh tho¸t cña §µ giang khiÕn cho ng­êi nghÖ sü trÎ l¹i. NguyÔn Tu©n yªu ®êi l¾m, g¾n bã víi thiªn nhiªn ®Êt n­íc l¾m kh«ng nh­ tr­íc c¸ch m¹ng lu«n cã c¶m gi¸c b¬ v¬ l¹c lâng cña kÎ “sinh lÇm thÕ kû”. “Xª dÞch” trªn dßng s«ng quª h­¬ng thanh b×nh yªn ¶ “l÷ng lê nh­ nhí th­¬ng nh÷ng hßn ®¸ th¸c xa x«i ®Ó l¹i trªn th­îng nguån T©y b¾c”, NguyÔn Tu©n nh­ thÊy lßng m×nh l¾ng ®äng bao yªu th­¬ng g¾n bã víi cuéc sèng víi quª h­¬ng. §Ó råi “nãi chuyÖn víi ng­êi l¸i ®ß nh­ cµng thªm lai l¸ng c¸i lßng muèn ®Ò th¬ vµo s«ng n­íc”. ChØ ®Õn víi nh©n d©n, ®Õn víi c¸ch m¹ng, con ng­êi næi tiÕng ch¬i “ng«ng” mét thêi míi cã thÓ cã ®­îc c¶m gi¸c thanh th¶n nhÑ nhâm, ngËp trµn xóc c¶m tin yªu ®èi víi cuéc ®êi nh­ vËy. §Êy, c¸i tµi hoa, c¸i ®éc ®¸o trong phong c¸ch cña NguyÔn Tu©n lµ ë c¸ch nh×n c¸ch c¶m thËt l¹ lÉm ®éc chiªu. ¤ng chØ c¶m xóc ®­îc víi nh÷ng c¶nh trÝ g©y Ên t­îng m·nh liÖt, chØ høng thó kh¸m ph¸ sù vËt ë ph­¬ng diÖn thÈm mü víi mét môc ®Ých lµ lµm næi bËt vÎ ®Ñp phong phó cña s«ng §µ. Tõ nh÷ng nÐt phong c¸ch nµy soi vµo t¸c phÈm “Ng­êi l¸i ®å s«ng §µ” ta kh«ng chØ thÊy tµi hoa cña nhµ v¨n mµ cßn c¶m nhËn ®­îc mét t×nh c¶m s©u nÆng víi non s«ng ®Êt n­íc lai l¸ng niÒm tin, t×nh yªu cuéc sèng. * NguyÔn Tu©n lµ nhµ v¨n lu«n lu«n kh¸m ph¸ con ng­êi ë ph­¬ng diÖn tµi hoa nghÖ sü. §Õn víi §µ giang cã ph¶i NguyÔn Tu©n chØ lµ ®Ó ngîi ca vÎ ®Ñp tuyÖt vêi hïng vü cña thiªn nhiªn T©y b¾c? Cã ph¶i chØ lµ ®Ó tho¶ m·n nhu cÇu s¨n t×m c¶m gi¸c l¹ cña nhµ v¨n? Hay cßn v× mét lý do nµo kh¸c? Thùc ra NguyÔn Tu©n ®Õn víi T©y b¾c ®Õn víi s«ng §µ cßn lµ ®Õn víi con ng­êi T©y b¾c, ®Õn víi s¶n phÈm cña dßng s«ng hung b¹o: ng­êi l¸i ®ß s«ng §µ. NguyÔn Tu©n ®· dån bót lùc cho mét §µ giang gãc c¹nh, d÷ d»n lµ mét c¸ch ®Ó nhµ v¨n ®Ò cao «ng l¸i ®ß. Ngîi ca dßng s«ng §µ lµ ®Ó t«n vinh ng­êi l¸i ®ß, chØ cã con ng­êi Êy míi tá ra t­¬ng xøng víi mét s«ng §µ hung b¹o. Thùc ra «ng l¸i ®ß chØ lµ mét ng­êi lao ®éng rÊt b×nh th­êng lµm nghÒ chÌo ®ß däc trªn dßng s«ng T©y b¾c. Nh­ng d­íi c¸i nh×n ®Çy nghÖ thuËt cña NguyÔn Tu©n, «ng l¸i ®ß lµ mét ng­êi phi th­êng kh«ng nh÷ng thÕ cßn lµ mét nghÖ sü tµi hoa vµ ®ã lµ mét nÐt phong c¸ch v« cïng ®éc ®¸o cña NguyÔn Tu©n: Nh©n vËt cña «ng dï lµ ai, giµ hay trÎ, nam hay n÷ dï lµm nghÒ g× th× còng thuÇn mét lo¹i tµi hoa, tµi tö. Ph¶i ch¨ng, ®ã lµ sù ho¸ th©n cña chÝnh NguyÔn Tu©n “con ng­êi sinh ra ®Ó mµ thê nghÖ thuËt víi hai ch÷ viÕt hoa”. ¤ng l¸i ®ß cña NguyÔn Tu©n dï chØ lµ l¸i ®ß th× vÉn mang phong th¸i rÊt riªng cña nh©n vËt NguyÔn Tu©n - mét “tay l¸i ra hoa”. Con ng­êi Êy cã c¸i t­ thÕ hiªn ngang cña mét “ng­êi l¸i ®ß cã tù do”. Bëi ng­êi l¸i ®ß Êy ®· n¾m ®­îc quy luËt tÊt yÕu cña dßng n­íc s«ng §µ. H×nh ¶nh «ng hiÖn lªn thËt ®Ëm nÐt, d÷ déi, t­¬ng xøng víi c¸i d÷ déi cña th¸c n­íc §µ giang. C¶nh v­ît th¸c cña «ng còng lµ mét c¶nh t­îng kÝch thÝch m¹nh gi¸c quan nghÖ thuËt cña NguyÔn Tu©n. C¶m høng hµo hïng khiÕn nhµ v¨n t¶ cuéc v­ît th¸c diÔn ra th­êng nhËt thµnh mét trËn ®¸nh biÕn ¶o, hÊp dÉn, mét khóc h¸t ngîi ca chiÕn c«ng cña mét bËc anh hïng. Vµ «ng l¸i ®ß kh«ng chØ cã t­ thÕ cña mét ng­êi anh hïng, «ng cßn cã phong c¸ch cña mét ng­êi nghÖ sü tµi hoa. Víi NguyÔn Tu©n l¸i ®ß lµ c¶ mét nghÖ thuËt cao c­êng, hÕt søc tµi ba trÝ dòng. ThËt vËy «ng l¸i ®ß ®· tËp trung cao ®é mäi gi¸c quan ®Ó ®èi phã, øng chiÕn thËt linh ho¹t, nhanh nhÑn, tµi trÝ tr­íc mét ®èi thñ m¹nh h¬n m×nh. ¤ng ph¶i thay ®æi chiÕn thuËt ®Ó khÐo trÞ b»ng ®­îc c¸i d÷ tîn cu¶ th¸c n­íc §µ giang buéc nã ph¶i tu©n thñ, ph¶i phôc tïng con ng­êi tuy bÐ nhá vµ ®¬n ®éc gi÷a luång th¸c cuång phong. N¾m ch¾c ®èi ph­¬ng vµ thªm phÇn tµi ba trÝ dòng «ng ®ß ®· n¾m ch¾c phÇn th¾ng trong tay. Kú thùc ng­êi l¸i ®ß kh«ng hÒ cã phÐp mµu, nh­ng «ng cã kinh nghiÖm ®ß giang s«ng n­íc, “n¾m ch¾c binh ph¸p cña thÇn s«ng, thÇn ®¸”. Hay nãi ®óng h¬n «ng cã trÝ tuÖ cña Con ng­êi lao ®éng. H·y xem c¸i c¸ch «ng v­ît th¸c: “n¾m chÆt lÊy ®­îc c¸i bêm sãng ®óng luång råi, «ng ®ß gh× c­¬ng l¸i, b¸m ch¾c lÊy luång n­íc ®óng mµ phãng nhanh vµo cöa sinh, mµ l¸i miÕt mét ®­êng chÐo vÒ phÝa cöa ®¸ Êy”. D­êng nh­ kh«ng mét c¶n trë, con ®ß cña «ng l­ít qua nh÷ng tªn t­íng ®¸ lÇm l× ngç ng­îc. H×nh ¶nh «ng hiÖn lªn nh­ mét viªn t­íng dòng m·nh oai phong phãng th¼ng vµo chiÕn trËn. ThÕ cña «ng lµ thÕ c­ìi hæ chØ tiÕn mµ kh«ng lïi. Hµnh ®éng tr¸ch ®¸ “r¶o b¬i chÌo” hoÆc “ chÆt ®«i ra ®Ó më ®­êng tiÕn” thËt tµi hoa ®iÖu nghÖ, thËt nhÑ nhµng vµ còng ®Çy høng khëi. Råi “ vót, vót, cöa ngoµi, cöa trong, l¹i cöa trong cïng, thuyÒn nh­ mét mòi tªn tre xuyªn nhanh qua h¬i n­íc võa xuyªn võa tù ®éng l¸i ®­îc, l­în ®­îc”. ThËt lµ l·o luyÖn võa chÝnh x¸c l¹i võa ngo¹n môc, rÊt hµo hoa. Ba líp trïng vi cña mét th¹ch trËn ®Çy cöa tö ®· kh«ng ¨n chÕt ®­îc mét con thuyÒn ®¬n ®éc kh«ng cã chç lïi. ¤ng ®ß nh­ mét viªn t­íng dòng m·nh ph¸ trËn ngµy x­a, ®¸nh thèc ®óng cöa sinh khiÕn cho ®èi ph­¬ng tan tµnh thÕ trËn. C¸i tµi hoa trÝ dòng cña ng­êi l¸i ®ß ®· ®em ®Õn cho NguyÔn Tu©n mét niÒm høng khëi say mª. Nh­ng cã lÏ chÝnh c¸i vÎ gi¶n dÞ, khiªm nh­êng, sù ung dung thanh th¶n cña «ng ®ß d­êng nh­ cã søc hót m¹nh mÏ h¬n ®èi víi ngßi bót NguyÔn Tu©n . Sau cuéc v­ît th¸c ®Çy vinh quang n¬i cöa ¶i n­íc ®ñ t­ëng d÷ qu©n tîn, ch¼ng ai ®Ó ý quan t©m g×. Sù ®iÒm ®¹m b×nh th¶n tr­íc chiÕn th¾ng cña ng­êi l¸i ®ß khiÕn NguyÔn Tu©n rÊt c¶m kÝch. Cßn nhí tr­íc c¸ch m¹ng NguyÔn Tu©n næi tiÕng ng«ng ng¹o, kiªu b¹c, ngang tµng, coi th­êng thiªn h¹ qua mét HuÊn cao l¹nh lïng trong “Ch÷ ng­êi tö tï”. V× thÕ qua h×nh t­îng «ng l¸i ®ß chóng ta nhËn ra sù biÕn ®æi trong phong c¸ch cña NguyÔn Tu©n sau c¸ch m¹ng. ¤ng l¸i ®ß biÓu t­îng cña c¸i ®Ñp c¸i tµi thuéc vÒ vÎ ®Ñp cña cuéc sèng ®êi th­êng h«m nay chø kh«ng ph¶i lµ c¸i ®Ñp cña qu¸ khø g¾n víi sè Ýt ng­êi ®Æc tuyÓn xuÊt chóng. Tr­íc c¸ch m¹ng, nh©n vËt cña NguyÔn Tu©n lµ sù kÕt hîp ®Õn møc lý t­ëng gi÷a mét hµo kiÖt víi mét nghÖ sü. Tµi hoa, khÝ ph¸ch, thiªn l­¬ng cña «ng HuÊn mang tÇm vãc siªu phµm. Cßn b©y giê nh©n vËt cña NguyÔn Tu©n lµ nh÷ng ng­êi lao ®éng b×nh th­êng, tÊt nhiªn vÉn kh«ng kÐm phÇn phi th­êng. Vµ v× lµ ng­êi lao ®éng b×nh th­êng nªn ë hä cã sù b×nh dÞ gÇn gòi. Hay nãi kh¸c ®i nh©n vËt cña NguyÔn Tu©n ë thêi kú nµy lµ sù kÕt hîp hµi hoµ gi÷a dung dÞ vµ tµi hoa, cÇn lao vµ nghÖ sü. VËy lµ con ng­êi cña NguyÔn Tu©n ®· cã mét sù thay ®æi lín trong t­ t­ëng: Hoµ m×nh vµo cuéc sèng cña nh©n d©n ®Ó ph¸t hiÖn ra vÎ ®Ñp trong cuéc sèng th­êng ngµy cña ng­êi lao ®éng. ViÕt vÒ «ng l¸i ®ß lµ mét c¸ch NguyÔn Tu©n ca ngîi lao ®éng t«n kÝnh c«ng søc lao ®éng cña con ng­êi, n©ng cao gi¸ trÞ tÇm vãc cña con ng­êi. b, TiÕp cËn t¸c phÈm tõ thi ph¸p thÓ lo¹i. NguyÔn Tu©n mçi khi cÇm bót d­êng nh­ l¹i tù ®Æt cho m×nh c¸i yªu cÇu ®Çy kh¾t khe ®èi víi bÊt cø ng­êi nghÖ sü nµo: Ph¶i chøng tá cho ®­îc c¸i tµi hoa uyªn b¸c h¬n ®êi. “ChÝnh phong c¸ch tù do phãng tóng vµ ý thøc s©u s¾c vÒ c¸i t«i c¸ nh©n khiÕn NguyÔn Tu©n t×m ®Õn thÓ tuú bót nh­ mét ®iÒu tÊt yÕu. §©y lµ mét ®ãng gãp cña «ng vÒ mÆt thÓ lo¹i v¨n häc”. S¸ch gi¸o khoa kh¼ng ®Þnh nh­ vËy. V× thÕ, ph©n tÝch kh¸m ph¸ t¸c phÈm nµy kh«ng thÓ bá qua ®Æc ®iÓm thÓ lo¹i cña t¸c phÈm. Trong v¨n häc cã lÏ tuú bót lµ thÓ tµi chñ quan nhÊt vµ tù do nhÊt. Tuú bót, b¶n th©n kh¸i niÖm ®· tù gi¶i thÝch lµ phãng bót, tuú bót mµ viÕt. Cã c¶m gi¸c nh­ lµ kh«ng cã quy t¾c thÓ lo¹i. §ã lµ mét thÓ lo¹i rÊt ph¸t triÓn ë ph­¬ng t©y hiÖn ®¹i. Nh­ng cµng ph¸t triÓn, kh¸i niÖm tuú bót cµng m¬ hå h¬n. Cã thÓ hiÓu mét c¸ch ®¹i kh¸i r»ng m­în cí thuËt l¹i mét sù kiÖn, mét c©u chuyÖn, t¸c gi¶ nªu ra nh÷ng vÊn ®Ò nµy kh¸c mµ bµn b¹c, nghÞ luËn, mµ bµy tá nh÷ng c¶m xóc suy t­ëng cña m×nh mét c¸ch tho¶i m¸i, tù do. T­ëng lµ gi¶n ®¬n nh­ng kú thùc ®Ó trë thµnh mét nhµ tuú bót, chuyªn viÕt tuú bót, t¹o ra mét sù nghiÖp v¨n ch­¬ng chñ yÕu b»ng bót ký, tuú bót th× cã lÏ chØ cã NguyÔn Tu©n. * Tuú bót cña NguyÔn Tu©n cã nhiÒu yÕu tè truyÖn. T×m hiÓu t¸c phÈm Ng­êi l¸i ®ß s«ng §µ cña NguyÔn Tu©n tr­íc hÕt cÇn chó ý ®Õn ®Æc ®iÓm ®ã. Còng do tÝnh chÊt tù do cña tuú bót mµ ë mçi c©y bót l¹i cã nh÷ng s¾c mµu riªng. Cã nhiÒu yÕu tè truyÖn lµ ®Æc ®iÓm riªng cña tuú bót NguyÔn Tu©n. NghÜa lµ dïng nhiÒu trÝ t­ëng t­îng ®Ó dùng c¶nh, dùng truyÖn vµ cã m« t¶ t©m lý, kh¾c ho¹ tÝnh c¸ch nh©n vËt ë mét møc ®é nµo ®ã. C¶nh v­ît th¸c cña ng­êi l¸i ®ß ®­îc dùng nªn bëi mét trÝ t­îng t­îng thËt phong phó kú tµi. §ã lµ mét trËn ®¸nh ®Çy biÕn ¶o gi÷a mét bªn lµ «ng l¸i ®ß lÎ loi, ®¬n ®éc yÕu thÕ víi mét bªn lµ th¸c d÷ s«ng §µ ®éc ¸c, nham hiÓm, quû quyÖt, ranh ma, hung h·n nh­ mét hung thÇn. NguyÔn Tu©n ®· t­ëng t­îng ra mét th¹ch trËn rÊt bµi b¶n trªn s«ng, t­ëng t­îng ra bao nhiªu lµ khu«n mÆt ®¸ víi h×nh thï ®¸ng sî, thËm chÝ chóng cßn cµ khÞa, trªu ng­¬i ng­êi l¸i ®ß víi b¶n mÆt thËt ®¸ng ghÐt “mét hßn Êy tr«ng nghiªng th× y nh­ lµ ®ang hÊt hµm hái c¸i thuyÒn ph¶i x­ng tªn tuæi tr­íc khi giao chiÕn. Mét hßn kh¸c lïi l¹i mét chót vµ th¸ch thøc c¸i thuyÒn cã giái th× tiÕn vµo”. B»ng trÝ t­ëng t­îng tµi t×nh nh­ thÕ s«ng §µ míi hiÖn lªn sèng ®éng m¹nh mÏ, cøng cái gãc c¹nh nh­ mét loµi thuû qu¸i. Cßn «ng ®ß th× b×nh tÜnh, dòng m·nh, tù tin, b¶n lÜnh nh­ mét dòng t­íng ngµy x­a lÇn l­ît ph¸ tan ba trïng vi th¹ch trËn dµy ®Æc nh÷ng cöa tö cña th¸c d÷ s«ng §µ. Vµ s«ng §µ cña NguyÔn Tu©n thùc sù lµ mét tÝnh c¸ch v¨n häc: hung b¹o vµ tr÷ t×nh . Mét tÝnh c¸ch ®éc ®¸o mµ ®a d¹ng ®Çy c¸ tÝnh, d­êng nh­ ch­a cã mét con s«ng nµo trong v¨n häc mang vÎ ®Ñp ®éc ®¸o nh­ vËy. Võa ®éc ¸c d÷ d»n nh­ thuû qu¸i l¹i võa gîi c¶m ®»m ®»m Êm Êm nh­ mét cè nh©n. §ã ch¼ng ph¶i lµ s¶n phÈm cña mét trÝ t­ëng t­îng phong phó kú diÖu sao? * Tuú bót cña NguyÔn Tu©n ®ång thêi mang ®Ëm tÝnh chÊt ký. NghÜa lµ tuú bót cña «ng ghi chÐp sù thËt vµ th«ng tin thêi sù chÝnh x¸c. Mét thø tuú bót pha du ký, ký sù hay phãng sù ®iÒu tra. Víi ®Æc ®iÓm Êy, thªm t¸c phong kh¶o cøu ®µo s©u gióp cho tuú bót NguyÔn Tu©n cã l­îng th«ng tin ®¸ng tin cËy vµ cã nhiÒu gi¸ trÞ t­ liÖu. ChÝnh ®Æc ®iÓm nµy cña tuú bót NguyÔn Tu©n lµ nguyªn nh©n cña sù thÝch thó vµ còng lµ lý do ®¸ng “sî” cña häc sinh khi tiÕp cËn t¸c phÈm Ng­êi l¸i ®ß s«ng §µ. ThÝch thó lµ bëi c¸c em ®­îc th©m nhËp vµo mäi lÜnh vùc am hiÓu vÒ nh÷ng g× liªn quan ®Õn s«ng §µ vµ ng­êi l¸i ®ß còng nghÒ chÌo ®ß däc trªn s«ng mµ kh«ng ph¶i t¸c phÈm nµo còng ®em ®Õn cho c¸c em ®iÒu ®ã. “Sî” lµ v× vèn tri thøc trong t¸c phÈm qu¸ “®å sé” ®èi víi c¸c em, nhÊt lµ nh÷ng tri thøc hiÕm thÊy trong v¨n ch­¬ng nh­ vâ thuËt, qu©n sù, thÓ thao mµ NguyÔn Tu©n ®· vËn dông rÊt thµnh c«ng, ®Çy thó vÞ khi miªu t¶ cuéc chiÕn ®Êu cña ng­êi l¸i ®ß víi th¸c d÷ s«ng §µ. Nµo lµ th¹ch trËn, trËn ®Þa, boong ke, ph¸o ®µi, nµo lµ c¸c lèi ®¸nh du kÝch, ®¸nh khuýp vu håi, ®¸nh håi lïng, ®¸nh ®ßn tØa, ®¸nh ®ßn ©m cña ®¸, cña th¸c. Nµo lµ hµng tiÒn vÖ, bän hËu vÖ, nµo lµ cöa tö, cöa sinh... cø rèi tung rèi mï c¶ lªn. HiÓu còng khã, mµ nhí còng khã. Nh­ng khi hiÓu råi th× thÝch thó say mª, råi kinh ng¹c s÷ng sê, råi thèt lªn ®Çy th¸n phôc. Mµ ®©u ®· hÕt, d­êng nh­ NguyÔn Tu©n cßn kh¶o s¸t nghiªn cøu rÊt kü vÒ thùc tÕ s«ng §µ, vÒ nghÒ chÌo ®ß däc trªn s«ng. Nhµ v¨n truy t×m tËn gèc tËn n¬i tªn khai sinh cña s«ng §µ víi nh÷ng c¸i tªn thËt lµ th¬ méng: Li Tiªn, B¶ Biªn Giang. ThÕ mµ thêi T©y thùc d©n Ph¸p l¹i kho¸c lªn nã mét c¸i tªn thËt lµ lÕu l¸o: S«ng §en, khiÕn cho nhµ v¨n bùc béi hÕt søc. C¸i tµi hoa, uyªn b¸c, lÞch l·m h¬n ®êi, h¬n ng­êi cña NguyÔn Tu©n chÝnh lµ ë nh÷ng chç ®ã. Råi bao nhiªu c©u th¬ hay vÒ s«ng n­íc, vÒ §µ giang tõ cæ chÝ kim tõ §«ng sang T©y ®Òu ®­îc NguyÔn Tu©n tuyÓn chän ®­a vµo bµi tuú bót cña m×nh. Råi nh÷ng kiÕn thøc vÒ c¸c ngµnh nghÖ thuËt nh­ héi ho¹, ©m nh¹c, ®iªu kh¾c, ®iÖn ¶nh,...®Òu héi tô ®Çy ®ñ. Vµ c¸i c¶m gi¸c l¹ mµ NguyÔn Tu©n muèn truyÒn ®Õn cho ng­êi ®äc ph¶i m­în tõ lÜnh vùc ®iÖn ¶nh. T­ëng t­îng ra ®· khã, nhí lµm sao næi ®èi víi häc sinh. ThÕ lµ trß “sî” kÐo theo nçi ¸i ng¹i cña thÇy c« khi gi¶ng d¹y t¸c phÈm. B¶n giao h­ëng cña sãng th¸c §µ giang mµ khóc d¹o ®Çu lµ nh÷ng nØ non “o¸n tr¸ch”, “van xin”, “khiªu khÝch”, “chÕ nh¹o”. Mµ ®×nh ®iÓm lµ gÇm thÐt, lång lén, bïng bïng nh­ næi c¬n cuång phong thÞnh né. Nh­ng råi cuèi cïng lµ ngät ngµo ªm ¸i, “l÷ng lê nhí th­¬ng”. Ng­êi ®äc nÓ phôc NguyÔn Tu©n lµ ë sù hiÓu biÕt tinh t­êng ®Õn møc hiÕm cã nh÷ng g× «ng nãi tíi trong Ng­êi l¸i ®ß s«ng §µ. NÓ phôc h¬n lµ ë sù c«ng phu kh«ng tiÕc c«ng tiÕc søc t×m hiÓu cña nhµ v¨n. Th× ®©y, ®Ó cã mÊy c©u v¨n t¶ s¾c n­íc s«ng §µ, NguyÔn Tu©n ®· ph¶i bay qua mÊy lÇn ngay trªn miÒn s«ng Êy ®Ó ph¸t hiÖn ra mïa xu©n n­íc xanh mµu ngäc bÝch chø kh«ng xanh mµu xanh canh hÕn cña s«ng G©m, s«ng L«. Mïa thu n­íc s«ng §µ lõ lõ chÝn ®á... chø ch­a hÒ thÊy dßng s«ng §µ lµ ®en. ThËt bÊt ngê bëi cã lÏ chØ v× c¸i tªn T©y lÕu l¸o (s«ng §en) cña §µ giang mµ NguyÔn Tu©n ®· ph¶i c«ng phu ®Õn vËy hay v× niÒm ®am mª c¸i ®Ñp, yªu quÝ quª h­¬ng ®Êt n­íc m×nh. Tµi hay lµ t©m h¼n kh«ng cÇn tr¶ lêi chóng ta còng ®· râ nã lµ sù kÕt hîp gi÷a c¸i tµi hoa uyªn b¸c vµ c¸i t©m lu«n nÆng t×nh víi non s«ng ®Êt n­íc cña nhµ v¨n. V× thÕ chóng ta cÇn biÕt r»ng vèn hiÓu biÕt s©u réng, kh«n l­êng, kh«n s¸nh Êy ®©u ph¶i ®Ó khoe tµi mµ lµ ®Ó lµm næi bËt vÎ ®Ñp ®éc ®¸o phong phó cña §µ giang, lµ ®Ó ngîi ca thiªn nhiªn ®Êt n­íc con ng­êi, t«n vinh con ng­êi, ®Ò cao lao ®éng. * Tuú bót cã ®Æc ®iÓm giµu chÊt tr÷ t×nh. NghÜa lµ t¸c gi¶ ®­îc phÐp béc lé trùc tiÕp c¶m nghÜ cña m×nh, th«ng qua c¸i t«i chñ quan mµ ph¶n ¸nh hiÖn thùc. Tuú bót NguyÔn Tu©n ®óng lµ tuú bót, hÕt søc tù do. M¹ch v¨n phãng tóng theo dßng suy nghÜ miªn man vÒ s«ng §µ vµ nh÷ng g× liªn quan ®Õn s«ng §µ, vÒ «ng l¸i ®ß vµ nh÷ng g× liªn quan ®Õn nghÒ chÌo ®ß. Råi nh©n ®ã bµn luËn vÊn ®Ò nä vÊn ®Ò kia cña cuéc sèng. S«ng §µ vµ «ng l¸i ®ß chØ lµ c¸i cí ®Ó t¸c gi¶ tho¶i m¸i tù do béc lé nh÷ng c¶m xóc, suy nghÜ ®éc ®¸o, míi l¹, phong phó, tµi hoa tinh tÕ vÒ vÎ ®Ñp cña s«ng §µ vµ s¶n phÈm cña nã- ng­êi l¸i ®ß s«ng §µ. Mét §µ giang cøng cái m¹nh mÏ cña vâ thuËt qu©n sù, bay bæng l·ng m¹ncña nghÖ thuËt v¨n ch­¬ng. Mét «ng ®ß trÝ dòng tµi hoa trong nghÖ thuËt v­ît th¸c leo ghÒnh. Tuú bót NguyÔn Tu©n thùc sù rÊt phãng tóng trong sù liªn t­ëng ®Çy bÊt ngê t¸o b¹o. Hµnh v¨n v× thÕ biÕn ho¸ linh ho¹t, luång th«ng tin phong phó, h×nh t­îng chång chÊt ®a d¹ng. Cho nªn ®äc NguyÔn Tu©n cÇn ph¶i cã nhiÒu thêi gian, ph¶i chÞu khã ®äc chËm, ®äc kü, ®äc nhiÒu lÇn. Råi ph¶i t­ëng t­îng, ph¶i ®Æt m×nh vµo hoµn c¶nh cña t¸c gi¶ ®Ó chiªm nghiÖm ®Ó c¶m nhËn. Häc sinh mÖt, “sî” t¸c phÈm lµ v× thÕ. Nh­ng mét mÆt rÊt “sî” Ng­êi l¸i ®ß s«ng §µ mÆt kh¸c mÆt kh¸c häc sinh còng rÊt thÝch v× c¸i l¹ v× sù hån nhiªn trÎ trung cña t¸c gi¶. C¸i c¶m gi¸c l¹nh, tèi, sî khi ngåi trong khoang ®ß ®­îc t¸c gi¶ vÝ nh­ c¶m gi¸c ®øng ë hÌ ngãng lªn tÇng cao t¾t phôt ®Ìn ®iÖn... tinh tÕ, bÊt ngê vµ rÊt l¹ lïng. Hay sù nèi kÕt gi÷a h×nh s¾c ®éng th¸i thËt cña s«ng víi nh÷ng h×nh ¶nh t­ëng chõng nh­ kh«ng thÓ cã chót nµo dÝnh d¸ng ®Õn s«ng. T¶ c¶nh chÌo thuyÒn qua hót n­íc th× y nh­ «t« sang sè Ên ga. T¶ hót n­íc mµ liªn t­ëng tíi mét c¸i c«ng t¬ r¬ Phr¨nggiª cña mét ca me ra mµu tõ c¸i thuyÒn thóng trßn vµnh xoay tÝt d­íi ®¸y hót mµ lia ng­îc lªn v¸ch thµnh . §óng lµ g©y ¸p lùc lªn hÖ thÇn kinh ng­êi ®äc thËt. Lèi m« t¶ th× lu«n b»ng nh÷ng chuyÓn ®æi c¶m gi¸c ®Çy tinh tÕ. Tõ c¶m gi¸c chuyÓn sang t©m tr¹ng víi sù so s¸nh thËt l¹ lïng, so s¸nh kh«ng gian víi thêi gian. D­êng nh­ so s¸nh cña NguyÔn Tu©n kh«ng nh»m cô thÓ ho¸ mµ lµ ®Ó th¬ méng ho¸ sù vËt nªn cã phÇn trõu t­îng khã hiÓu ®èi víi häc sinh: “bê s«ng hoang d¹i nh­ mét bê tiÒn sö, bê s«ng hån nhiªn nh­ mét nçi niÒm cè tÝch tuæi x­a”. Nh­ng chØ ra cho c¸c em h¼n kh«ng cã g× ®¸ng sî n÷a, ë ®©y lµ chØ ra c¸i c¸ch NguyÔn Tu©n so s¸nh, c¸ch NguyÔn Tu©n liªn t­ëng vµ hiÖu qu¶ thÈm mü cña nã. Nh÷ng so s¸nh ®Æc biÖt Êy ®· t¹o ra nh÷ng c©u v¨n ®Çy nhÞp ®iÖu, nh­ cã khíp x­¬ng biÕt co duçi nhÞp nhµng. §Æc biÖt tõ ng÷ cña NguyÔn Tu©n rÊt giµu cã, kÕt qu¶ cña mét qu¸ tr×nh tÝch luü vµ lßng yªu say mª tiÕng mÑ ®Î. ¤ng cßn s¸ng t¹o tõ míi vµ lu«n cã ý thøc dïng tõ míi. Vèn tõ vùng phong phó Êy, tr­íc c¸ch m¹ng, NguyÔn Tu©n dïng ®Ó ch¬i ng«ng víi ®êi, ®Ó chäc ghÑo thiªn h¹, ®Ó khoe tµi , ph« ch÷. Cßn b©y giê lµ ®Ó ngîi ca nh©n d©n, tæ quèc. Th­êng th× khi cÇn tËp trung ®i s©u vµo mét ®iÓm ®Ó m« t¶ sù vËt, NguyÔn Tu©n tung ra tÊt c¶ nh÷ng tõ ®ång nghÜa, vµ nhiÒu khi tõ s½n kh«ng ®ñ, «ng cßn s¸ng t¹o ra nh÷ng c¸ch diÔn ®¹t ®ång nghÜa kh¸c nhau. ¢m thanh cña s«ng §µ ®­îc t¹o nªn tõ mét vèn tõ ng÷ nh­ vËy rÊt míi mÎ rÊt l¹ lïng khiÕn ng­êi ®äc cã c¶m gi¸c ®Çy thó vÞ: “gïn ghÌ”, “Æc Æc”, “rÐo to”, “o¸n trach”, “van xin”, “khiªu khÝch”, “rèng”... hoÆc lµ khi cã hiÖn t­îng l¹ ®éc ®¸o, thó vÞ ®Ëp m¹nh gi¸c quan nghÖ sü cña «ng c¶m gi¸c ®­îc kh¬i dËy m¹nh liÖt nhiÒu khi bèc lªn men say, NguyÔn Tu©n ®· nÐm ra c¶ kho tõ vùng cña m×nh nh­ ®Ó ®ua víi vÎ ®Ñp cña cuéc sèng. Th¸c d÷ s«ng §µ vµ cuéc chiÕn ®Êu cña ng­êi l¸i ®ß víi th¸c d÷ s«ng §µ ®­îc x©y dùng nªn b»ng mét hÖ thèng ng«n tõ ®Çy phong phó khiÕn cho ng­êi ®äc c¨ng th¼ng mµ hµo høng håi hép mµ thó vÞ tr­íc nh÷ng trang hoa ®Çy Ên t­îng cña NguyÔn Tu©n. 4, KÕt qña: Vµo ®Çu th¸ng 4 chóng t«i ®· m¹nh d¹n tæ chøc mét chuyªn ®Ò vÒ cach kh¸m ph¸ t×m hiÓu t¸c phÈm Ng­êi l¸i ®ß s«ng §µ cña NguyÔn Tu©n cho ®èi t­îng líp 12 chuyªn C vµ nh÷ng em yªu thÝch v¨n häc ®Æc biÖt lµ yªu thÝch NguyÔn Tu©n. C¸c em ®· tham dù rÊt ®«ng, say s­a, ch¨m chó. B»ng sù kh¬i gîi, dÉn d¾t chóng t«i ®· gióp c¸c em biÕt c¸ch ®äc t¸c phÈm, ph©n tÝch, tiÕp cËn t¸c phÈm b¾t ®Çu tõ viÖc n¾m ch¾c c¸c ®Æc ®iÓm trong phong c¸ch nghÖ thuËt cña NguyÔn Tu©n vµ nh÷ng ®Æc ®iÓm cña thÓ lo¹i tuú bót nãi chung, thÓ lo¹i tuú bót cña NguyÔn Tu©n nãi riªng. Råi tõ ®ã soi chiÕu vµo t¸c phÈm ®Ó c¶m nhËn ®óng vÎ ®Ñp cña t¸c phÈm, thÊy râ ®­îc c¸i tµi hoa, uyªn b¸c, ®éc ®¸o trong nghÖ thuËt cña NguyÔn Tu©n. Kh«ng nh÷ng thÕ, cßn n¾m ®­îc sù biÕn ®æi trong t­ t­ëng nghÖ thuËt cña NguyÔn Tu©n so víi thêi kú tr­íc c¸ch m¹ng. Nh­ vËy víi t¸c phÈm Ng­êi l¸i ®ß s«ng §µ, c¸ch tiÕp cËn nã lµ tõ thi ph¸p t¸c gi¶ - phong c¸ch NguyÔn Tu©n vµ thi ph¸p thÓ lo¹i - tuú bót. Sau khi thùc hiÖn chuyªn ®Ò, b»ng c¸c c©u hái kiÓm tra , chóng t«i ®· thu ®­îc kÕt qu¶ ®¸ng mõng: hÇu hÕt sè häc sinh cã mÆt t¹i Héi tr­êng ®Òu tr¶ lêi ®· hÕt “sî” gÆp NguyÔn Tu©n, gÆp Ng­êi l¸i ®ß s«ng §µ. Vµ nÕu gÆp ®Ò ra vÒ t¸c phÈm t¸c gi¶ nµy trong kú thi tèt nghiÖp, §¹i häc, cao ®¼ng c¸c em sÏ “s½n sµng” bëi v× quan träng nhÊt lµ c¸c em ®· cã ®­îc mét c¸ch thøc kh¸m ph¸, mét con ®­êng t×m hiÓu, tiÕp cËn t¸c phÈm nµy. Nh×n vµo kÕt qu¶ sau khi thùc hiÖn chuyªn ®Ò, chóng t«i c¶m thÊy tù tin h¬n. VËy lµ m×nh ®· ®em ®Õn cho c¸c em mét c¸ch häc cô thÓ dï chØ lµ víi mét t¸c phÈm. Vµ vÊn ®Ò ®Æt ra lµ ph¶i lu«n suy nghÜ, t×m tßi ®æi míi ph­¬ng ph¸p ®Ó mong sao häc sinh ®õng qu¸ thê ¬ víi m«n v¨n- m«n häc rÊt cÇn thiÕt cho cuéc sèng con ng­êi: H×nh thµnh nh©n c¸ch, båi ®¾p t©m hån ... III. KÕt luËn §Ò tµi “C¸ch tiÕp cËn t¸c phÈm Ng­êi l¸i ®ß s«ng §µ cña NguyÔn Tu©n” Ýt nhiÒu gióp cho b¶n th©n t«i cã ®iÒu kiÖn t×m hiÓu kü h¬n vÒ mét t¸c phÈm, t¸c gi¶ träng t©m trong ch­¬ng tr×nh. Vµ còng trªn c¬ së ®ã thªm mét lÇn kh¼ng ®Þnh tµi n¨ng nghÖ thuËt, vÞ trÝ cña NguyÔn Tu©n trong nÒn v¨n xu«i hiÖn ®¹i ViÖt Nam. Vµ còng ®Ó cã mét gi¶i ph¸p cô thÓ ®Ó gióp c¸c em yªu thÝch h¬n NguyÔn Tu©n vµ t¸c phÈm Ng­êi l¸i ®ß s«ng §µ cña «ng. §Ò tµi còng Ýt nhiÒu gióp gi¸o viªn gi¶ng d¹y khèi 12 cã mét sù tham kh¶o khi d¹y bµi Ng­êi l¸i ®ß s«ng §µ, tõ ®ã suy nghÜ thªm vÒ c¸ch tiÕp cËn nh÷ng t¸c phÈm khã trong ch­¬ng tr×nh. Vµ thiÕt nghÜ còng nªn th­êng xuyªn “khuÊy ®éng” lµm sèng l¹i kh«ng khÝ v¨n ch­¬ng tõng cã tr­íc t×nh h×nh d¹y häc v¨n hiÖn nay b»ng nh÷ng chuyªn ®Ò nho nhá nh­ thÕ. Hy väng sÏ ®ãng gãp ®­îc ®iÒu g× ®ã dï chØ lµ chót Ýt cho häc sinh, cho ®ång nghiÖp, cho m«n v¨n ®Ó m«n v¨n häc vÉn lµ mét m«n häc chÝnh ®­îc yªu thÝch, ®­îc ®am mª, ®­îc lùa chon ®èi víi häc sinh. IV. Nh÷ng kiÕn nghÞ ®Ò xuÊt §Ò tµi nµy cã thÓ ®­îc vËn dông ®Ó so¹n gi¸o ¸n cho bµi d¹y t¸c phÈm Ng­êi l¸i ®ß s«ng §µ cña NguyÔn Tu©n. Còng cã thÓ dïng ®Ó gi¶ng d¹y líp chuyªn C trong ch­¬ng tr×nh «n thi ®¹i häc. HoÆc xem bµi viÕt nh­ mét tµi liÖu tham kh¶o vÒ t¸c phÈm Ng­êi l¸i ®ß s«ng §µ. Tuy nhiªn ®©y chØ lµ mét c¸ch tiÕp cËn vÒ mét t¸c phÈm cô thÓ. Mµ con ®­êng kh¸m ph¸ v¨n ch­¬ng vèn rÊt ®a d¹ng vµ phøc t¹p, huèng hå lµ ®èi víi mét t¸c phÈm hay vµ khã trong ch­¬ng tr×nh. V× thÕ cÇn cã sù suy nghÜ vµ ®ãng gãp ý kiÕn cña c¸c ®ång nghiÖp vµ cã thÓ ®­a ra nhiÒu gi¶i ph¸p kh¸c nhau. Quan träng lµ lµm sao ®Ó cho c¸c em cã ®­îc mét con ®­êng ®Õn víi t¸c phÈm v¨n ch­¬ng. Hay nãi c¸ch kh¸c lµ chó ý ®Õn viÖc cung cÊp cho c¸c em mét ph­¬ng ph¸p tiÕp cËn cô thÓ vµ t¸c phÈm v¨n häc. V× vËy chuyªn ®Ò nµy ch­a ph¶i lµ nh÷ng g× ®· hÕt vÒ t¸c phÈm Ng­êi l¸i ®ß s«ng §µ cña NguyÔn Tu©n. VÉn cßn nhiÒu ®iÒu ®Ó bµn ®Õn ®èi víi thiªn tuú bót næi tiÕng nµy. Th¸ng 5 n¨m 2006