Đề cương môn văn minh Ai Cập

§Ò c­¬ng V¨n minh : VM trong tiÕng anh lµ “civilization” lµ kh¸i niÖm dïng ®Ó chØ nh÷ng tr¹ng th¸i tiÕn bé vÒ vËt chÊt vµ tinh thÇn cña x· héi loµi ng­êi, nã chØ xuÊt hiÖn khi v¨n ho¸ cña loµi ng­êi ph¸t triÓn ®Õn cÊp ®é cao. §èi lËp víi VM lµ x· héi nguyªn thuû m«ng muéi. V¨n ho¸ : V¨n hiÕn V¨n minh ai cËp A, Tæng quan vÒ lÞch sö Ai CËp cæ ®¹i : 1. §iÒu kiÖn tù nhiªn vµ d©n c­ : Ai CËp lµ 1 n­íc n»m ë §«ng B¾c ch©u Phi cã vÞ trÝ ®Þa lý : phÝa B¾c gi¸p §Þa Trung H¶i, phÝa §«ng gi¸p biÓn Hång H¶i, phÝa Nam gi¸p Céng hoµ Xu §¨ng, phÝa T©y gi¸p Céng hoµ LiBi vµ Sa m¹c Sahara. DiÖn tÝch kho¶ng 1 triÖu km2, d©n sè h¬n 70 triÖu ng­êi. Trong thêi cæ ®¹i, AC chia thµnh 2 khu vùc : phÝa Nam lµ Th­îng AC, phÝa B¾c lµ H¹ AC. §Þa h×nh : Th­îng AC : nhiÒu ghÒnh th¸c ë s«ng Nin ch¶y qua nªn giao th«ng ®i l¹i khã kh¨n, cã nhiÒu nói ®¸ däc 2 bªn bê s«ng cïng thung lòng dµi vµ hÑp kh¸ thuËn lîi cho nÒn kinh tÕ ch¨n nu«i ®¹i gia sóc. H¹ AC : lµ ®ång b»ng ph× nhiªu mµu mì do n­íc phï sa cña s«ng Nin båi ®¾p. Trong thêi cæ ®¹i hä trång lóa m×, m¹ch, ngò cèc, ¨n qu¶ vµ cho thu ho¹ch n¨ng suÊt cao. Vai trß cña s«ng Nin : S«n Nin cã chiÒu dµi kho¶ng 6700 km, b¾t nguån tõ vïng nói xÝch ®¹o ch©u Phi hå Victoria, ch¶y qua ®Êt AC dµi 700km. H¹ nguån s«ng Nin chia thµnh 7 nh¸nh kh¸c nhau. S«ng Nin chiÕm vÞ trÝ quan träng trong s¶n xuÊt ë AC v× nã cung cÊp nguån phï sa lín cho ®ång b»ng H¹ AC Lµ trôc giao th«ng ®­êng thuû quan träng cña ng­êi AC dïng vËn chuyÓn hµng ho¸, vËn chuyÓn vËt t­ ®Ó x©y dùng c«ng tr×nh kiÕn tróc thêi cæ, nèi c¸c vïng miÒn kh¸c nhau. Cung cÊp nguån thuû s¶n dåi dµo cho ng­êi AC. Tµi nguyªn thiªn nhiªn : ®¸ vµ c©y papyrut §¸ cã nhiÒu lo¹i : ®¸ v«i, ®¸ hoa c­¬ng, m· l·o dïng ®Ó x©y dùng c¸c c«ng tr×nh kiÕn tróc nh­ ®Òn ®µi, kim tù th¸p vµ lµm ®å trang søc C©y papyrut ®Ó chÕ t¹o giÊy Tµi nguyªn ®éng thùc vËt : th«ng qua ch÷ t­îng h×nh cæ vµ nghi thøc t«n gi¸o ng­êi ta biÕt ®­îc AC cæ ®¹i cã tµi nguyªn ®éng thùc vËt rÊt phong phó. Kim lo¹i : ®ång, vµng ë phÝa ®«ng biÓn Hång H¶i vµ b¸n ®¶o Xina. KhÝ hËu : thuËn lîi cho ®êi sèng con ng­êi vµ nÒn s¶n xuÊt n«ng nghiÖp. V× thÕ, cã nhiÒu d©n téc di c­ ®Õn AC tõ rÊt sím, c­ tró däc 2 bê s«ng Nin. C­ d©n AC ngµy nay chñ yÕu lµ ng­êi ArËp, nh­ng thêi cæ ®¹i, c­ d©n ë ®©y lµ ng­êi Libi, ng­ßi da ®en vµ cã thÓ cã c¶ ng­êi Xªmit di c­ tõ ch©u ¸ tíi n÷a. 2. Sù thµnh lËp v­¬ng quèc cæ ®¹i : §Çu thiªn nhiªn kØ 4 TCN, trªn c¬ së tan r· cña chÕ ®é c«ng x· nguyªn thuû, däc 2 bê ven s«ng Nin xuÊt hiÖn hµng lo¹t c¸c quèc gia s¬ khai víi kho¶ng 40 quèc gia trong ®ã th­îng AC cã 20 quèc gia, h¹ AC cã 20 quèc gia. Nh÷ng quèc gia nµy ®éc lËp víi nhau vÒ chÝnh trÞ, kinh tÕ, t«n gi¸o vµ mçi quèc gia cã 1 khu vùc hµnh chÝnh riªng. Tr¶i qua nhiÒu thÕ kØ, nh÷ng quèc gia nµy th­êng x¶y ra xung ®ét, th«n tÝnh lÉn nhau, tranh chÊp nguån n­íc vµ t«n gi¸o. N¨m 3200 TCN, vua cña vïng th­îng AC sau khi ®· chinh phôc c¸c quèc gia ®· thèng nhÊt AC thµnh 1 nhµ n­íc. 3. C¸c thêi k× vµ sù kiÖn lÞch sö chñ yÕu cña AC cæ ®¹i : T¶o v­¬ng quèc (3200 – 3000 TCN) : Kinh tÕ n«ng nghiÖp b¾t ®Çu ph¸t triÓn, v¨n ho¸, v¨n tù còng ®­îc x©y dùng, mÇm mèng trÝ thøc ®­îc h×nh thµnh, n¨ng lùc nghÖ thuËt còng ®­îc ph¸t triÓn nhanh chãng. Cæ v­¬ng quèc (3000 – 2000 TCN) : Gåm 8 v­¬ng triÒu, tõ v­¬ng chiÒu III ®Õn v­¬ng triÒu X. Thêi Cæ v­¬ng quèc nµy cßn gäi lµ thêi k× kim tù th¸p, AC b­íc vµo giai ®o¹n h­ng thÞnh. C¸c Phara«ng lÇn l­ît cho x©y kim tù th¸p. Cã kho¶ng > 70 kim tù th¸p ®­îc x©y dùng ë bê t©y s«ng Nin tõ kho¶ng 2800 TCN – 2300 TCN. Trung v­¬ng quèc (2200 – 1570 TCN) : Gåm 7 v­¬ng triÒu, tõ v­¬ng triÒu XI ®Õn v­¬ng triÒu XVII, tron ®ã thêi k× thèng trÞ cña v­¬ng triÒu XI vµ v­¬ng triÒu XII lµ thêi k× æn ®Þnh nhÊt. Ph¸t triÓn m¹nh vÒ kinh tÕ n«ng nghiÖp, thñ c«ng nghiÖp, th­¬ng nghiÖp. X· héi cã nhiÒu biÕn ®éng vÒ chÝnh trÞ, nhiÒu cuéc khëi nghÜa næ ra. §iÓn h×nh lµ cuéc khëi nghÜa næ ra vµo n¨m 1750 TCN. T©n v­ong quèc (1570 – 1100 TCN) : Nhµ vua AC më réng cuéc bµnh tr­íng th«n tÝnh ®Êt ®ai, v¬ vÐt cña c¶I, b¾t tï binh chiÕn tranh ë quèc gia l¸ng giÒng. HËu v­¬ng quèc (1000 – 30 TCN) : ChÝnh trÞ AC bÞ khñng ho¶ng, kinh tÕ bÞ suy yÕu, liªn tiÕp bÞ c¸c téc ng­êi trµn vµo x©m l­îc. N¨m 30 TCN, AC bÞ biÕn thµnh 1 tØnh cña ®Õ quèc La M·. Tõ ®ã, VM AC bÞ suy sôp. Nh­ vËy, nÒn VM AC h×nh thµnh ph¸t triªn tr¶i qua 4 thiªn nhiªn kØ ®· ®Ó l¹i nhiÒu thµnh tùu VM rùc rì. 4. Mét sè ®Æc ®iÓm chÝnh trÞ - x· héi cña AC cæ ®¹i : ChÝnh tri : Nhµ n­íc AC thêi cæ ®¹i lµ nhµ n­íc qu©n chñ chuyªn chÕ, ®øng ®Çu lµ Pharaon n¾m quyÒn lùc tèi cao vÒ v­¬ng quyÒn lÉn thÇn quyÒn. Vua cßn lµ ng­êi së h÷u tèi cao vÒ ruéng ®Êt. Vua dïng ruéng ®Êt ®Ó ban cÊp cho quý téc, quan l¹i, ng­êi th©n vua. ë ®Þa ph­¬ng, ®Êt ®ai giao cho c«ng x· qu¶n lý cã tr¸ch nhiÖm nép thuÕ cho nhµ n­íc. D­íi vua lµ bé m¸y chÝnh quyÒn tõ TW ®Õn ®Þa ph­¬ng. §øng ®Çu quan l¹i TW lµ Tæng ph¸p quan (quan sau vua). D­íi lµ cÊp …………………………… Nghi lÔ ®øng ®Çu lµ ng­êi th©n vua do vua bæ nhiÖm chøc vô. D­íi ®Þa ph­¬ng chia nhiÒu ch©u kh¸c nhau. §øng ®Çu lµ chóa ch©u. Quan l¹i chóa ch©u rÊt lín chiÕm gi÷a nhiÒu ruéng ®Êt, tµi s¶n, n« lÖ, cã tr¸ch nhiÖm thu thuÕ, huy ®éng lao dÞch, huy ®éng nghÜa vô qu©n sù. Bé m¸y cai trÞ cña AC kh¸ hoµn chØnh, quan l¹i tËp trung quyÒn lùc vµo tay vua. Chøc n¨ng cña nhµ n­íc AC : + §èi néi gåm nh÷ng nhiÖm vu nh­ thu thuÕ, huy ®éng lao dÞch, nghÜa vô qu©n sù, trÊn ¸p cuéc khëi nghÜa. + §èi ngo¹i : th­êng më nhiÒu cuéc bµnh tr­íng l·nh thæ, x©m chiÕm ®Êt ®ai, v¬ vÐt cña c¶i, b¾t tï binh chiÕn tranh. X· héi : cã 2 giai cÊp c¬ b¶n + Giai cÊp thèng trÞ : vua, chñ n«, quý téc, quan l¹i, t¨ng l÷. Hä cã ®Æc quyÒn ®Æc lîi lín, ®Þa vÞ kinh tÕ chÝnh trÞ x· héi rÊt lín, tËp trung trong tay nhiÒu ruéng ®Êt, tµi s¶n vµ n« lÖ. + Giai cÊp bÞ trÞ : n«ng d©n, thî thñ c«ng, th­¬ng nh©n, n« lÖ. N«ng d©n chiÕm sè l­îng ®«ng nhÊt. Hä trùc tiÕp s¶n xuÊt ra cña c¶i vËt chÊt ………………… Thî thñ c«ng, th­¬ng nh©n cã sè l­îng Ýt h¬n, cã chót tµi s¶n riªng nh­ng ph¶i lao ®éng trong ®iÒu kiÖn rÊt khæ cùc. N« lÖ xuÊt th©n tõ tï binh chiÕn tranh vµ nhiÒu ng­êi nî kh«ng tr¶ ®­îc. Th©n phËn n« lÖ rÊt thÊp kÐm, bÞ coi lµ hµng ho¸, chØ cã thÓ ®em chuyÓn nh­îng, trao ®æi. Do bÞ thèng trÞ bãc lét nªn n«ng d©n vµ n« lÖ th­êng næi dËy khëi nghÜa, ®iÓn h×nh lµ cuéc khëi nghÜa 1750 TCN (thêi Trung V­¬ng quèc). B, Thµnh tùu v¨n ho¸ : 1. Ch÷ viÕt cæ : Ch÷ viÕt ban ®Çu cña AC lµ ch÷ t­îng h×nh. §èi víi c¸c kh¸i niÖm phøc t¹p th× ph¶i dïng ph­¬ng ph¸p m­în ý. DÇn xuÊt hiÖn h×nh vÏ biÓu thÞ ©m tiÕt vµ sau ®ã nh÷ng ch÷ chØ ©m tiÕt biÕn thµnh ch÷ c¸i. Tæng sè ch÷ t­îng h×nh cña AC cæ ®¹i cã kho¶ng 1000 ch÷, trong ®ã sè ch÷ c¸i cã 24 ch÷. Ch÷ viÕt cæ cña AC ®­îc viÕt trªn gç, ®¸, ®å gèm, … nh­ng chÊt liÖu phæ biÕn nhÊt lµ giÊy papyrus. Tõ thÕ kØ V ®Õn thÕ kØ XIX, nhiÒu nhµ häc gØa ®· t×m c¸ch ®äc lo¹i ch÷ cæ nµy nh­ng kh«ng thµnh c«ng. §Õn n¨m 1822, mét nhµ ng«n ng÷ häc ng­ßi Ph¸p 32 tuæi míi t×m ®­îc c¸ch ®äc thø ch÷ nµy. 2. T«n gi¸o, tÝn ng­ìng : T«n gi¸o ë AC cã céi nguån tõ thêi nguyªn thuû sau khi nhµ n­íc ra ®êi th× t«n gi¸o ®­îc h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn tr¶i qua c¸c giai ®o¹n lÞch sö. §Æc ®iÓm : T«n gi¸o AC lµ t«n gi¸o ®a thÇn, tõ thÇn TW (thÇn bß Apis) cho ®Õn thÇn ®Þa ph­¬ng (thÇn r¾n, thÇn ong, … ), tõ thÇn tÇm th­êng ®Õn thÇn vò trô, thÇn mang h×nh thÓ nöa ng­êi nöa vËt (nh©n s­). Nhµ sö häc Hªr«®èt ng­êi Hi L¹p khi ®Õn AC ®· nhËn ®Þnh : nh÷ng c­ d©n AC lµ nh÷ng tÝn ®å t«n gi¸o thËn träng nhÊt, hä sèng v× thÇn th¸nh, tu©n thñ mäi luËt lÖ cña thÇn th¸nh ®Æt ra. Cã 2 h×nh thøc t«n gi¸o ë AC : + H×nh thøc 1 : Sïng b¸i tù nhiªn vµ ®éng vËt. Së dÜ ng­êi AC thê c¸c vÞ thÇn tù nhiªn v× hä quan niÖm tù nhiªn cã quan hÖ ®Õn ®êi sèng con ng­êi, mang h¹nh phóc ®Õn hoÆc ho¸ h¹nh phóc cña con ng­êi. Nh÷ng vÞ thÇn ®­îc thê nhiÒu nhÊt : Pta (thÇn s¸ng t¹o), Ra (thÇn mÆt trêi), Thèt (thÇn mÆt tr¨ng), Horót (søc m¹nh trÝ tuÖ), OzirÝt (thÇn s«ng Nin). Së dÜ cã hiÖn t­îng thê ®éng vËt v× theo c¸ thÇn tÊt c¶ ®éng vËt ®Òu lµ ho¸ th©n cña c¸c thÇn nªn tõ TW ®Õn ®Þa ph­¬ng c¸c ®éng vËt ®Òu ®­îc thê, trong ®ã bß c¶ n­íc thê. + H×nh thøc 2 : Sù thê cóng linh hån ng­ßi chÕt. Ng­êi AC cho r»ng, sau khi chÕt ®I th× linh hån tho¸t khái thÓ x¸c. Linh hån cã nhu cÇu sèng nh­ ng­êi b×nh th­êng cÇn 1 n¬i ®Ó c­ tró. NÕu thÓ x¸c ®­îc b¶o qu¶n kh«ng bÞ ph©n huû thi linh hån nhËp l¹i thÓ x¸c ®Ó ng­êi ®ã sèng l¹i, nªn ë AC cã tôc ­íp x¸c. Trong x· héi AC cã nhiÒu thî ­íp x¸c vµ hiÖn t­îng ­íp x¸c ng­êi lµ phæ biÕn. HiÖn nay, ë ¸C cã 29 x¸c ­íp vÉn ®­îc b¶o tån ë b¶o tµng TW cßn nguyªn. T«n gi¸o ë AC kh«ng chØ lµ mãn ¨n tinh thÇn cña d©n c­ mµ cßn chi phèi c¶ ®êi sèng chÝnh trÞ – x· héi. Vua AC – thñ lÜnh lµ thñ lÜnh t«n gi¸o. Quý téc dïng t«n gi¸o ®Ó thÓ hiÖn ®¼ng cÊp x· héi. T¨ng l÷ dïng t«n gi¸o ®Ó kiÕm tiÒn. 4. NghÖ thuËt : Trong tÊt c¶ c¸c thµnh tùu VMAC ®Ó l¹i, nghÖ thuËt lµ thµnh tùu quan träng nhÊt. V× : Nã ph¶n ¸nh kh¸ trung thùc tÊt c¶ c¶nh sinh ho¹t cña d©n AC NghÖ thuËt AC ®¹t tr×nh ®é cao vÒ quy m«, nghÖ thuËt, kÜ thuËt. Cã 2 lo¹i h×nh nghÖ thuËt ®iÓn h×nh lµ ®iªu kh¾c vµ kiÕn tróc. KiÕn tróc : + §Æc ®iÓm : phô thuéc vµo yÕu tè ®Þa lý, toµn bé c¸c c«ng tr×nh ®­îc x©y b»ng ®¸ hïng vÜ vµ to lín. Phô thuéc vµo t«n gi¸o v× tÊt c¶ c¸c c«ng tr×nh ®Òu phôc vô t«n gi¸o lµ chñ yÕu nh­ : må m¶, l¨ng tÈm, … + 2 thÓ lo¹i kiÕn tróc ë AC lµ hÖ thèng kim tù th¸p vµ ®Òn thê thÇn. Kim tù th¸p gåm 2 thÓ lo¹i : Kim tù th¸p bËc thang : ng­êi ®Çu tiªn x©y dùng lµ nhµ vua Gie®ª (v­¬ng triÒu III thêi cæ v­¬ng quèc), chiÒu cao 60m, ®¸y h×nh ch÷ nhËt 120mx106m Kim tù th¸p mÆt ph¼ng nghiªng : ng­êi ®Çu tiªn x©y dùng lµ nhµ vua Xªnªphru, «ng x©y 2 KTT : chiÕc thø 1 cao 36m, chiÕc thø 2 cao 99m. Trong hÖ thèng KTT cña AC cã 3 chiÕc ®iÓn h×nh : KTT cña nhµ vua KÕ«p cao 146,5m ®¸y h×nh vu«ng 230mx230m, diÖn tÝch lµ 52,9m2, sö dông 2,5 triÖu phiÕn ®¸, b×nh qu©n mçi phiÕn nÆng 2,5 tÊn, phiÕn nÆng nhÊt 30 tÊn. TÊt c¶ ®Òu mµi nh½n c¸c c¹nh, khi x©y dùng kh«ng dïng v÷a chØ chång lªn nhau. Kinh phÝ 16000 Tal¨ng b¹c vµ x©y trong vßng 30 n¨m. KTT KÕ«p cã nhiÒu ý nghÜa khoa häc : to¸n, lý, ho¸, sinh, thiªn v¨n häc, y häc. KTT thø 2 lµ KTT Kªfren cao 137m. KTT thø 3 lµ Mykerin cao 66m. KTT lµ k× quan cña thÕ giíi cæ ®¹i vµ hiÖn ®¹i ngµy nay. §iªu kh¾c : NghÖ thuËt ®iªu kh¾c ra ®êi vµ ph¸t triÓn phôc vô t«n gi¸o cho nªn bÞ chi phèi bëi t«n gi¸o. C¸c t¸c phÈm ®iªu kh¾c b»ng ®¸ ®­êng nÐt rÊt ®Ñp nh­ng th­êng ë t­ thÕ nghiªm trang, ®Æc biÖt lµ c¸c bøc t­îng ®iªu kh¾c ng­êi thÓ hiÖn kh«ng râ néi t©m nh©n vËt. Nh÷ng thµnh tùu lín cña nghÖ thuËt ®iªu kh¾c AC biÓu hiÖn ë 2 mÆt t­îng vµ phï ®iªu. T­äng th­êng ®­îc t¹c trªn ®¸, gç hoÆc ®óc b»ng ®ång. Cã 2 di s¶n næi tiÕng lµ t­îng nh©n s­ vµ t­îng b¸n th©n hoµng hËu NªfÐctiti. 5. Tuîng Nh©n s­ (Sphinx) : §éc ®¸o nhÊt trong nghÖ thuËt ®iªu kh¾c cña AC cæ ®¹i lµ t­îng Sphinx. Sphinx, ng­êi ta th­êng dÞch lµ con nh©n sù, lµ nh÷ng bøc t­îng m×nh s­ tö ®Çu ng­ßi hoÆc dª. Nh÷ng t­îng nµy th­êng ®­îc ®Æt tr­íc cæng ®Òn miÕu. C¸ biÖt, cã ®Òn cã ®Õn 500 t­îng nh­ vËy. Trong sè c¸c bøc t­îng Sphinx cña AC cæ ®¹i, tiªu biÓu nhÊt lµ t­îng Sphinx ë gÇn Kim tù th¸p cña vua Kªphren ë Ghidª. T­îng Sphinx nµy dµi 55m, cao 20m, chØ riªng c¸i tai ®· dµi 2m. §ã chÝnh lµ t­îng cña vua Kªphren. ThÓ hiÖn vua d­íi h×nh t­îng ®Çu ng­êi m×nh s­ tö lµ muèn ca ngîi vua kh«ng nh÷ng cã trÝ tuÖ cña loµi ng­êi mµ cßn cã søc m¹nh cña loµi s­ tö. T­îng ®­îc t¹c vµo thÕ kØ XXIX TCN theo lÖnh cña Kªphren. V¨n minh Ên ®é A, Tæng quan vÒ Ên §é : 1. VÞ trÝ ®Þa lý vµ d©n c­ : VÞ trÝ ®Þa lý : ¢§ n»m ë khu vùc Nam ¸, ë vÞ trÝ t­¬ng ®èi c« lËp bÞ ng¨n c¸ch víi Trung ¸ bëi d·y nói Hymalaya PhÝa Nam – T©y - §«ng ¢§ nh­ 1 b¸n ®¶o nh« ra TBD ¢§ n»m trªn tuyÕn ®­êng th­¬ng m¹i b¾t buéc gi÷a ph­¬ng §«ng vµ ph­¬ng T©y nªn ¢§ ®­îc coi lµ 1 kiÓu lôc ®Þa. ¢§ cã nhiÒu ®iÒu kiÖn tù nhiªn thuËn lîi ®Ó sím ph¸t triÓn nÒn kinh tÕ n«ng nghiÖp trång trät ch¨n nu«i kÕt hîp víi nghÒ thñ c«ng. + ë B¾c Ên cã 2 d¶i ®ång b»ng lµ ®ång b»ng s«ng Ên vµ ®ång b»ng s«ng H»ng, ngoµi ra cßn cã nhiÒu d¶i ®ång b»ng nhá hÑp kh¸c lµ ®iÒu kiÖn thÝch hîp cho nÒn kinh tÕ n«ng nghiÖp trång trät ph¶t triÓn. + ë Nam Ên cã nhiÒu rõng víi nhiÒu gç ®¸ lµ nguyªn liÖu quan träng thêi cæ gióp ph¸t triÓn kinh tÕ n«ng nghiÖp s¬ khai. Trªn cao nguyªn §Òc¨n cã rÊt nhiÒu kho¸ng s¶n gióp nghÒ thñ c«ng ph¸t triÓn sím (VD : chÕ t¸c ®¸ luyÖn kim), ®Æc biÖt ®iÒu kiÖn ë cao nguyªn rÊt thuËn lîi ®Ó trång b«ng nªn nghÒ dÖt v¶i ë ¢§ ph¸t triÓn sím víi tr×nh ®é chuyªn m«n cao. Quan hÖ giao th«ng hµng ho¸ ph¸t triÓn sím, tõ thÕ kØ 3 TCN ng­ßi ¢§ ®· cã quan hÖ bu«n b¸n víi n­íc ngoµi (L­ìng Hµ) VM¢§ vÉn ®­îc ph¸t triÓn trªn nÒn t¶ng n«ng nghiÖp lµ chñ yÕu. VÒ d©n c­ : Chñ thÓ ®Çu tiªn cña VM¢§ lµ ng­êi §raviva, hä lµ chñ nh©n ®Çu tiªn cña VM s«ng Ên nh­ng b¾t ®Çu tõ thÕ kØ thø 2 TCN th× chñng ng­êi Aryan chiÕm ®ång b»ng s«ng H»ng. ThÕ kØ 5 TCN cã chñng ng­êi M«ngt«r«it x©m nhËp vµo B¾c Ên. Chñ thÓ thø 4 lµ ng­êi ¶ RËp. Thµnh phÇn d©n c­ ®a chñng téc ®· lµm cho VM¢§ ®a d¹ng phong phó. 2. C¸c thêi k× lín cña Ên §é : - Thêi k× chiÕm h÷u n« lÖ : - Thêi k× phong kiÕn : B, Nh÷ng thµnh tùu v¨n ho¸ : 1. T«n gi¸o : §Æc ®iÓm : ¢§ lµ n¬i s¶n sinh ra nhiÒu t«n gi¸o vµ lµ m¶nh ®Êt ®Ó c¸c t«n gi¸o bªn ngoµi du nhËp vµ ph¸t triÓn thuËn lîi nªn ®êi sèng t«n gi¸o ë ¢§ rÊt ®a d¹ng vµ phong phó. ¢§ cã nhiÒu t«n gi¸o b¶n ®Þa nh­ ®¹o Bµlam«n, ®¹o phËt, Jama. T«n gi¸o ngo¹i nhËp : ®¹o håi, ®¹o c¬ ®èc, ®¹o thê löa. T«n gi¸o kÕt hîp gi÷a b¶n ®Þa vµ ngo¹i nhËp nh­ xÝch ®¹o. C­ d©n ¢§ rÊt sïng ®¹o, b¾t k× 1 ng­êi d©n nµo cña ¢§ còng ®Òu lµ 1 tÝn ®å cña 1 t«n gi¸o nµo ®ã. T«n gi¸o ë ¢§ cã vai trß rÊt quan träng trong ®êi sèng chÝnh trÞ – x· héi còng nh­ trong ®êi sèng v¨n ho¸ nghÖ thuËt. C¸c t«n gi¸o chÝnh : §¹o Bµlam«n : Lµ 1 t«n gi¸o ®­îc h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn trªn c¬ së cña chÕ ®é ®¼ng cÊp ë ¢§, xuÊt hiÖn tõ 1 h×nh thøc tÝn ng­ìng d©n gian thê nhiÒu c¸c vÞ thÇn trong tù nhiªn mµ chuyÓn sang. Sau ®ã trë thµnh t«n gi¸o Bµlam«n. §©y lµ 1 t«n gi¸o ®a thÇn, trong ®ã cã 3 vÞ thÇn ®­îc thê nhiÒu nhÊt lµ : Blava, Visnu, Siva. + ThÇn Blava lµ thÇn s¸ng t¹o + ThÇn Visnu mang h¹nh phóc ®Õn cho mäi ng­êi, gióp ®ì ng­êi khã kh¨n, chia sÎ víi ng­êi bÊt h¹nh. + ThÇn Siva lµ thÇn huû diÖt (xo¸ bá nh÷ng thµnh qu¶ cña thÇn Visnu. Thêi gian ®Çu viÖc thê cóng c¸c vÞ thÇn kh«ng thèng nhÊt, nhiÒu n¬i thê thÇn Visnu, nhiÒu n¬I thê Siva. Gi¸o lý : §¹o Bµlam«n sö dông kinh th¸nh Vª®a vµ c«ng nhËn cã sù tån t¹i cña thuyÕt lu©n håi tøc lµ kiÕp ®Çu thai cña con ng­êi sau khi chÕt th× sÏ ®­îc chuyÓn kiÕp VÒ mÆt x· héi : ®¹o Bµlam«n c«ng nhËn cã sù tån t¹i cña chÕ ®é ®¼ng cÊp. Cã 4 ®¼ng cÊp lµ Blava (gi¶ng kinh th¸nh) – Kisat¬rya (®Êu sÜ) – Vaisya (lao ®éng) – Suctra (tiÖn d©n). Nh÷ng ®¼ng cÊp trªn cã ®Þa vÞ kinh tÕ x· héi rÊt kh¸c nhau, ®Æc biÖt lµ kh¸c nhau vÒ mµu s¾c, chñng téc vµ nguån gèc xuÊt th©n. Theo c¸ch gi¶i thÝch cña ®¹o Bµlam«n th× nh÷ng ®¼ng cÊp nµy ®­îc sinh ra trªn tõng bé phËn kh¸c nhau ë c¬ thÓ cña thÈn Blava. T«n gi¸o nµy tr¶i qua nhiÒu thÕ kØ h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn ë ¢§ ®Õn gi÷a thÕ kØ 1 TCN th× bÞ suy yÕu kh«ng cßn phï hîp víi x· héi ¢§ lóc ®ã vµ nh­êng chç cho ®¹o phËt xuÊt hiÖn. §Õn thÕ kØ 9 SCN, ®¹o phËt bÞ suy yÕu vµ ®¹o Bµlam«n l¹i ®­îc phôc h­ng. TiÕp thu nhiÒu gi¸o lý vµ häc thuyÕt cña nhiÒu t«n gi¸o tr­íc ®ã, xuÊt hiÖn d­íi d¹ng 1 t«n gi¸o míi lµ ®¹o Hin®u. §¹o Hin®u : VÒ tÝn ng­ìng : ®¹o Hin®u tiÕp tôc thê 3 vÞ thÇn (Blava, Visnu, Siva) nh­ng c¸c vÞ thÇn cßn cã thªm nhiÒu chøc n¨ng míi ( Siva võa lµ huû diÖt võa lµ t¸i t¹o ®­îc thÓ hiÖn qua h×nh t­îng linga – yoni tøc bé phËn sinh dôc cña nam vµ n÷ ). Ngoµi ra trong hÖ thèng thê thÇn cßn cã thÇn bß ( v× thÇn bß lµ con cña thÇn Blava, lµ mÑ cña c¸c vÞ thÇn) nªn tõ ®ã ng­êi ¢§ kiªng kh«ng ¨n thÞt bß vµ kiªng dïng c¸c vËt dông lµm b»ng da bß ; thÇn khØ ( khØ lµ con vËt trung thµnh, dòng m·nh gióp cho hoµng tö Rama cøu ®­îc nµng Xita ) ; thÇn Kali ( thÇn hñy diÖt, vî cña thÇn Siva ) ; thÇn Ganªxa (thÇn trÝ tuÖ – søc m¹nh, con cña thÇn Visnu ). Nh÷ng vÞ thÇn cña ®¹o Hin®u trong rÊt xÊu xÝ vµ kinh dÞ. VD : ThÇn Blava lµ vÞ thÇn cã 4 ®Çu quay ra 4 h­íng t­îng tr­ng cho 4 cuèn kinh Vª®a. ThÇn Visnu ®· ®· gi¸ng xuèng trÇn 10 lÇn th× 6 lÇn lµ ®éng vËt, 4 lÇn lµ thÇn. VÒ nghi lÔ : + Dïng thùc phÈm vµ hoa qu¶ ®Ó d©ng cóng lªn c¸c vÞ thÇn vµo ngµy lÔ (trõ thÞt bß). + Tr­íc khi lµm lÔ th× vÈy n­íc hoa vµo c¸c pho t­îng (t«n kÝnh, tËp tôc). + T¨ng l÷ th× ®äc kinh, vò n÷ th× nh¶y móa. VÒ gi¸o lý : §ao nµy sö dông nhiÒu cuèn s¸ch kinh kh¸c nhau nh­ng vÉn tiÕp tôc c«ng nhËn sù tån t¹i cña lu©n håi gièng Bµlam«n gi¸o, chÕ ®é ®¼ng cÊp còng ®­îc Hin®u c«ng nhËn nh­ng b­íc sang giai ®o¹n nµy gäi lµ tÝnh jati, dùa vµo nghÒ nghiÖp ®Ó ph©n biÖt. VD : Nh÷ng ng­êi lµm nghÒ quÐt r¸c, ®å tÓ, ®ao phñ, ®èt than, ®¸nh c¸ … th× coi lµ rÎ m¹t. Thêi gian ®Çu nÕu nh÷ng ng­êi nµy va ch¹m vµo nh÷ng ng­êi kh¸c th× ph¶i lµm lÔ ®Ó tÈy röa. NhÑ th× tÈy b»ng n­íc th¸nh, nÆng th× ph¶i tÈy b»ng c¸c chÊt cña bß. Tuy nhiªn, ®Õn ngµy nay tôc lÖ nµy ®· bÞ b·i bá. Nh­ vËy, ®¹o Hin®u ngµy nay chiÕm 1 sè l­îng rÊt ®«ng theo 84% d©n sè ¢§ vµ ®­îc truyÒn b¸ sang nhiÒu n­íc kh¸c trªn ThÕ giíi (VN cã ng­êi Ch¨m, In®«nªxia ë ®¶o Bali, ë Campuchia, ... ). b. §¹o phËt : XuÊt hiÖn ë ¢§ vµo kho¶ng thÕ kØ 6 TCN. Ng­êi s¸ng lËp ra ®¹o phËt lµ ThÝch ca M©uni (ng­ßi hiÓu biÕt ch©n lý). + Tuæi ®êi tõ 624 – 544 TCN sau khi ®øc phËt qua ®êi th× còng lµ n¨m ®Çu tiªn thµnh lËp phËt gi¸o. + Tªn thËt cña §øc PhËt lµ 1 hoµng tö cã tªn gäi Xýttac®a G«tama. N¨m 29 tuæi «ng rêi bá hoµng cung ®i tu, ®i t×m ch©n lý vÒ nçi khæ vµ ph­¬ng ph¸p tõ bá nçi khæ. N¨m 35 tuæi «ng t×m ®­îc ch©n lý vµ tõ 35 – 80 tuæi «ng ®i truyÒn b¸ häc thuyÕt ë nhiÒu n¬i trªn ®Êt ¢§. 80 tuæi «ng qua ®êi. + Quª h­¬ng cña §øc phËt lµ ë vïng biªn giíi gi÷a Nªpan vµ ¢§ ngµy nay. Gi¸o lý c¬ b¶n cña ®øc phËt ®­îc tËp trung trong häc thuyÕt Tø diÖu ®Õ. Theo ®¹o phËt th× ®©y lµ hßn ®¸ t¶ng lý luËn c¬ b¶n cña ®¹o phËt hay lµ nh©n sinh quan phËt gi¸o gåm : + Khæ ®Õ : ®Ò cËp ®Õn b¸t khæ (sinh l·o bÖnh tö, o¸n t¨ng héi khæ – ph¶i sèng víi ng­êi kh«ng ­a, ¸i biÖt ly khæ – ph¶i xa ng­êi m×nh yªu, së cÇu bÊt ®¾c - ®iÒu m×nh mong muèn mµ kh«ng thùc hiÖn ®­îc, ngò thô uÈn khæ – s¾c thô h­ëng). Nhµ phËt nãi : §êi lµ bÓ khæ mµ khæ ®au lµ sù tuyÖt ®èi. + TËp ®Õ : nguyªn nh©n g©y ra nçi khæ. Theo phËt, nguyªn nh©n g©y ra nçi khæ lµ lu©n håi. Gèc cña ®au khæ lµ nghiÖp (sù tÝch tô nhiÒu hµnh ®éng mµ khi con ng­êi m¾c ph¶i). Nguyªn nh©n sinh ra nghiÖp lµ sù ham muèn. + DiÖt ®Õ : ®Ò cËp ®Õn nçi khæ con ng­êi cã thÓ tõ bá ®­îc. Nhµ phËt khuyªn ph¶i tiªu diÖt ham muèn, tõ bá v« minh. + §¹o ®Õ : nãi vÒ con ®­êng, ph­¬ng ph¸p, c¸ch thøc lµm cho con ng­êi tho¸t khái nçi khæ. Con ®­êng duy nhÊt lµ B¸t chÝnh ®¹o : chÝnh kiÕn, chÝnh t­ duy, chÝnh nghiÖp, chÝnh ng÷, chÝnh mÖnh, chÝnh miÖng, chÝnh ®Þnh, chÝnh tÞnh tiÕn. Tãm l¹i, Nhµ phËt khuyªn con ng­êi muèn tho¸t khæ th× ph¶i cã suy nghÜ nãi n¨ng, hµnh ®éng ®óng ®¾n. ThÕ giíi quan : §¹o phËt cho r»ng mäi sù vËt, hiÖn t­îng tån t¹i trong vò trô ®Òu ph¶i tu©n theo 1 quy luËt chung cña nã lµ sinh – trô – dÞ – diÖt (cã sinh, tån t¹i, ph¸t triÓn vµ diÖt vong). + XÐt vÒ mÆt khoa häc th× ®©y lµ tr­êng ph¸i triÕt häc duy t©m chñ quan. §¹o phËt cßn cho r»ng mäi sù vËt, hiÖn tuîng ®Òu do nh©n duyªn t¹o nªn (nh©n – chñ yÕu, duyªn – lµ ®iÒu kiÖn). Nguån gèc cña nh©n – duyªn do t©m sinh ra. PhËt th­êng d¹y lµ phËt ë t©m. + Nhµ phËt cßn nªu ra thuyÕt v« ®¹o gi¶, v« ng·, v« th­êng vµ nh÷ng kh¸i niÖm vÒ thÕ giíi quan. Trong ®ã : V« t¹o gi¶ lµ phñ nhËn th­îng ®Õ vµ th¸nh thÇn _ luËn ®iÓm nµy nh»m chèng l¹i luËn ®iÓm cña ®¹o Bµlam«n. V« ng· vµ v« th­êng lµ nh÷ng kh¸i niÖm chØ thÕ giíi sù vËt, hiÖn t­îng kh«ng tån t¹i cè ®Þnh vµ kh«ng chuyÓn ®éng æn ®Þnh mµ ph¶i tu©n theo quy luËt sinh – trô – dÞ – diÖt, còng nh­ c¬ thÓ con ng­êi chØ lµ sù dung hîp cña ngò thô uÈn. Quan ®iÓm x· héi : di ®øc b¸o o¸n, lÊy ®øc ®Ó b¸o o¸n, kh«ng thõa nhËn chÕ ®é ph©n biÖt ®¼ng cÊp, tÊt c¶ mäi ng­êi ®Òu ph¶i b×nh ®¼ng nh­ nhau. §ång thêi, chñ tr­¬ng nhµ vua cai trÞ d©n chóng b»ng ph¸p luËt, lµm cho d©n chóng ®­îc an c­ l¹c nghiÖp. Thùc hiÖn nghi thøc t«n gi¸o ®¬n gi¶n, kh«ng tèn kÐm, kh«ng cÇn cã vai trß trung gian cña c¸c t¨ng li chuyªn nghiÖp. §¹o phËt ph¸t triÓn nhanh chãng ë vïng B¾c ¢n. Tõ thÕ kØ V – III TCN, PhËt gi¸o ®· triÖu tËp ®­îc 3 ®¹i héi toµn ¢§. Cuèi thÕ kØ thø III TCN, PhËt gi¸o b¾t ®Çu ph¸t triÓn ra bªn ngoµi ¢§, chñ yÕu ë §NA (Mianma, VN, … ) vµ b¾t ®Çu cã sù ph©n chia thµnh 2 ph¸i lµ tiÓu thõa vµ ®¹i thõa víi ®iÓm kh¸c nhau c¬ b¶n : TiÓu thõa §¹i thõa cho r»ng chØ cã 1 PhËt tæ duy nhÊt lµ PhËt ThÝch Ca. cho r»ng PhËt ThÝch Ca lµ PhËt cao nhÊt, ngoµi ra cßn 3 PhËt kh¸c lµ PhËt A Di §µ, PhËt Di L¹c, PhËt §¹i D­îc S­. Nh÷ng con ng­êi trÇn tôc dï cã tu b¸t chÝnh ®¹o còng chØ tho¸t khái kiÕp lu©n håi. Nh÷ng con ng­ßi trÇn tôc tu b¸t chÝnh ®¹o sÏ ®­îc lªn câi NiÕt bµn vµ trë thµnh PhËt. Quan niÖm NiÕt bµn lµ c¶nh giíi yªn tÜnh g¾n liÒn víi gi¸c ngé s¸ng suèt, kh«ng cßn phiÒn n·o ®au khæ. NiÕt bµn gièng thiªn ®­êng cña ®¹o C¬ ®èc, vµ døt kiÕp lu©n håi th× cßn câi ©m phñ ®Ó ®µy ®o¹ nh÷ng kÎ téi lçi. Kh«ng cÇn vai trß cña c¸c T¨ng li chuyªn nghiÖp, ®Ó trë thµnh ch­ phËt chØ cÇn tu t¹i t©m. CÇn cã vai trß cña T¨ng li ®Ó ®Ó chuyÓn ®Õn ch­ phËt råi míi cøu chóng sinh ®­îc, cóng b¸i ph¶i cã vËt phÈm. Sau ®¹i héi thø 4, PhËt gi¸o ®­îc truyÒn b¸ m¹nh mÏ sang §«ng ¸ vµ Trung ¸. §Õn thÕ kØ thø 7, PhËt gi¸o suy yÕu ë T©y T¹ng. Ngµy nay, PhËt gi¸o ®øng thø 4 trªn ThÕ giíi vÒ t«n gi¸o. §¹o Jain : §èi t­îng sïng b¸i : thê tÊt c¶ c¸c vÞ thÇn trong vµ ngoµi ¢§, phñ nhËn th­îng ®Õ, phñ nhËn thÇn s¸ng t¹o ThÕ giíi trong ®¹o Bµlam«n. TiÕp thu kiÕp lu©n håi, thuyÕt bÊt h¹i sinh nh­ng víi 1 t­ c¸ch cùc ®oan. §­a ra c¸c giíi luËt gåm 5 ®iÒu chñ yÕu : + Kh«ng ®­îc giÕt bÊt cø mét sinh vËt nµo + Kh«ng ®­îc nãi dèi + Kh«ng ®­îc lÊy bÊt k× 1 vËt g× cña kÎ kh¸c nÕu ®ã kh«ng ph¶i lµ tÆng phÈm. + Kh«ng d©m dôc + Kh«ng ®­îc tÝch luü cña c¶i qu¸ nhiÒu. Ph¶i sèng khæ h¹nh, tõ chèi mäi thó vui cña x· héi. Chñ tr­¬ng 1 lèi sèng khæ h¹nh, gi¶n dÞ, tiÕt kiÖm C¸c tÝn ®å chia thµnh 2 ph¸i lµ ph¸i b¹ch thi (mÆc ®å tr¾ng) vµ ph¸i lo· thÓ (kh«ng mÆc g×). Sù hi sinh lµ bÊt h¹nh lín nhÊt, tö lµ h¹nh phóc lín nhÊt. Do ®¹o Jain lµ mét t«n gi¸o kh¾t khe vµ cã phÇn k× quÆc nªn truyÒn b¸ kh«ng ®­îc réng r·i vµ sè l­îng tÝn ®å th× ngµy cµng Ýt chØ chiÕm kho¶ng 0,7% d©n sè ¢§. §¹o XÝch : Dùa trªn gi¸o lý cña ®¹o Hin®u vµ ®¹o Håi, cuèi thÕ kØ XV - ®Çu XVI, ë ¢§ xuÊt hiÖn 1 gi¸o ph¸i míi gäi lµ ®¹o XÝch do Nanac §Ðp s¸ng lËp. chØ tin vµo 1 vÞ thÇn tèi cao duy nhÊt, chèng viÖc thê c¸c thÇn, ph¶n ®èi sô cuång tÝn cña ®¹o Hin®u vµ ®¹o Håi. VÒ mÆt x· héi, chèng chÕ ®é ®¼ng cÊp, thùc hiÖn sù khoan dung, yªu mÕn mäi ng­êi, coi träng sù mÕn kh¸ch. §Õn thÕ kØ XVII, ®¹o XÝch ®­îc bæ sung yÕu tè vò trang ®Ó ®èi phã víi n¹n khñng bè. Vµ quy ®Þnh 5 ®¨c ®iÓm cña tÝn ®å ®¹o XÝch lµ : + Kh«ng c¾t tãc, kh«ng c¹o r©u. + Lu«n mang theo l­îc ch¶i ®Çu b»ng gç hoÆc ngµ. + MÆc quÇn ng¾n + §eo vßng tay b»ng s¾t + Mang kiÕm ng¾n hoÆc dao g¨m. Ngµy nay, sè tÝn ®å ®¹o XÝch chØ chiÕm kho¶ng 2% d©n sè ¢§. 3. V¨n häc : Kinh s¸ch : + Bé kinh næi tiÕng tªn lµ Vª®a gåm 4 tËp : RÝch Vª®a tËp hîp tri thøc vÒ nh÷ng bµi th¬, ca tông thÇn th¸nh Xama Vª®a : tri thøc vÒ giai ®iÖu t«n gi¸o (nh¹c vµ vò ®iÖu) Yazana Vª®a : tri thøc vÒ nh÷ng lêi cÇu khÊn khi tÕ lÔ Atacva Vª®a : tri thøc vÒ thÇn chó khi tÕ lÔ + Bé kinh Upanishad lµ kinh s¸ch cña ®¹o Hin®u, tËp hîp 800 bµi gi¶ng cña c¸c triÕt gia ¢n §é. NghÜa ®en lµ ngåi gÇn, nghÜa bãng lµ nh÷ng gi¸o lý thÊn lý mµ ng­êi thÇy truyÒn cho häc trß cña m×nh. §Ò tµi : bµi vÒ nh÷ng ®iÒu bÝ Èn, khã hiÓu ®èi víi con ng­êi nh­ng kh«ng bao giê con ng­êi cã thÓ hiÓu ®­îc. ………………………. + Dusana : tËp hîp c¸c thÇn tho¹i, huyÒn tho¹i, c¸c c©u chuyÖn cæ x­a cña ng­êi ¢§ ; ph¶n ¸nh quan ®iÓm cña ng­êi ¢§ vÒ sù khai thiªn lËp ®Þa ; con ng­êi ta ®­îc sinh ra nh­ thÕ nµo ? r¨n d¹y con ng­êi ta ph¶i sèng nh­ thÕ nµo ? vµ c­ xö nh­ thÕ nµo ?. Sö thi : ¢§ lµ quª hu¬ng cña sö thi, cã 2 bé sö thi lín nhÊt thÕ giíi : Mahabharata : 19 ch­¬ng 220000 c©u th¬. Néi dung xoay quanh 1 cuéc chiÕn ®Ém m¸u. -> Sö thi lµ sù tËp hîp trÝ t­ëng t­îng phong phó nhÊt cña ng­êi ¢§. Ramayana : 7 ch­¬ng 48 c©u th¬. Néi dung lµ 1 cuéc tr­ng bµy tÊt c¶ c¸c vÞ thÇn trong thÇn tho¹i ¢§, lµ 1 tÊm g­¬ng vÒ lßng chung thuû, nhÉn l¹i, hi sinh ®Ó cho ng­êi d©n ¢§ nh×n vµo ®ã mµ c­ xö. C¸c t¸c phÈm v¨n häc kh¸c : Nhµ v¨n Calicasa víi t¸c phÈm S«kunt¬la sèng ë thÕ kØ V, nhµ v¨n næi tiÕng thêi trung ®¹i. 4. NghÖ thuËt : §Æc ®iÓm : ThÓ hiÖn tinh thÇn t«n gi¸o s©u s¾c, kh«ng 1 c«ng tr×nh kiÕn tróc næi tiÕng nµo cña ¢n §é kh«ng g¾n liÒn víi t«n gi¸o. C¸c c«ng tr×nh kiÕn tróc ®Òu lµm tõ 1 chÊt liÖu ®¸. Thµnh tùu cô thÓ : + KiÕn tróc phËt gi¸o bao gåm : chïa, th¸c, trô ®¸. Chïa : Côm chïa Hang Aguata (Trung ¢n) bao gåm 30 ng«i chïa, 5 chïa thê phËt, 25 chïa kh¸c ®Ó t¨ng ni sinh sèng häc tËp. 30 ng«i chïa ®­îc x©y dùng trong 11 thÕ kØ (thÕ kØ 2 TCN ®Õn thÕ kØ 9 TCN) tõ viÖc tËn dông c¸c hang ®¸, vßm, v¸ch, m¸i ®¸ ®ôc ®Ïo. ë tÊt c¶ c¸c chïa hang ®Òu cã s¶nh ®¸, chèng ®ì s¶nh ®¸ lµ hµng tr¨m cét ®¸ ®­îc bè trÝ thanh tho¸t vµ hµi hoµ. Mçi 1 cét ®¸ ®­îc ®iªu kh¾c tr¹m træ s¾c s¶o. Cã 500 bøc bÝch ho¹ ®­îc vÏ b»ng mµu tù nhiªn, ®­îc vÏ trªn v¸ch ®¸ vµ vßm hang. Th¸c : ®­îc x©y dùng lªn ®Ó chøa di hµi cña phËt tæ vµ c¸c vÞ cao t¨ng. Cã 2 lo¹i th¸c lµ th¸c lín Stupa vµ th¸c nhá Topa. Næi tiÕng lµ th¸c Sanxi ®­îc x©y dùng h×nh nöa qu¶ cÇu, cã nhiÒu c¸nh cña ®¸ vµ hµnh lang b»ng ®¸ ®­îc tr¹m træ tinh x¶o. Trô ®¸ : ®­îc t¹o nªn ®Ó kh¾c kinh phËt, chiÕu chØ cña vua, ®­îc x©y dùng ë thÕ kØ 3 TCN, nÆng 50 tÊn cao kho¶ng 15m. Trô ®¸ X¸cma ®iªu kh¾c h×nh con s­ tö ®øng trªn vßng b¸nh xe – b¸nh xe lu©n håi. + KiÕn tróc ¢n gi¸o : TËp trung ë B¾c ¢n vµ Nam ¢n : ®Òn, th¸c. Khu ®Òn th¸c Kharugaho (B¾c ¢n) 85 ®Òn th¸p bao quanh lµ vµnh ®ai ®¸, ch¹m kh¾c phï ®iªu m« t¶ vÞ thÇn ¢n. Khu ®Òn th¸p Mahabaliquutram x©y dùng ë Nam ¢n. 5 ng«i ®Òn ®­îc t¹o tõ 5 t¶ng ®¸ nguyªn khèi ®­îc s¾p xÕp nh­ 1 ……….. thiªn xa c­ìi m©y bay trªn trêi. Khu ®Òn th¸p Enlova ®­îc x©y dùng ë Nam ¢n, ®­îc t¹o thµnh tõ nói ®¸ v«i nguyªn khèi cã h×nh d¸ng nh­ 1 b«ng sen cao 33m, ®­îc ch¹m træ tinh x¶o, m« t¶ quû v­¬ng. 5. Khoa häc tù nhiªn : Thiªn v¨n häc : biÕt chia 1 n¨m lµm 12 th¸ng, 1 th¸ng 30 ngµy, 1 ngµy 30h, cø 5 n¨m th× thªm 1 th¸ng nhuËn. biÕt qu¶ ®Êt vµ mÆt tr¨ng ®Òu h×nh cÇu, biÕt ®­îc quü ®¹o cña mÆt tr¨ng vµ tÝnh ®­îc c¸c k× tr¨ng trßn, tr¨ng khuyÕt. ph©n biÖt ®­îc 5 hµnh tinh Ho¶, Thñy, Méc, Kim, Thæ ; biÕt ®­îc mét sè chßm sao vµ sù vËn hµnh cña c¸c ng«i sao chÝnh. To¸n häc : s¸ng t¹o ra 10 con sè mµ ngµy nay ®­îc dïng réng r·i trªn ThÕ giíi, ®©y lµ mét ph¸t minh v« cïng quan träng. §Õn thÕ kØ VI, ng­êi ¢§ ®· tÝnh ®­îc mét c¸ch chÝnh x¸c sè p = 3,1416 vµ ph¸t minh ra ®¹i sè häc biÕt c¸ch tÝnh diÖn tÝch h×nh vu«ng, h×nh tam gi¸c, h×nh ch÷ nhËt, h×nh ®a gi¸c vµ biÕt ®­îc quan hÖ gi÷a c¸c c¹nh cña tam gi¸c vu«ng. VËt lý häc : c¸c nhµ khoa häc kiªm triÕt häc ¢§ ®· nªu ra thuyÕt nguyªn tö. biÕt ®­îc søc hót cña qu¶ ®Êt. Y d­îc : c¸c thÇy thuèc ®· biÕt dïng phÉu thuËt ®Ó ch÷a bÖnh. Tõ thÕ kØ VI, V TCN, ng­êi ¢§ ®· biÕt c¸ch ch¾p x­¬ng sä, c¾t mµng m¾t, mæ bông lÊy thai, … Nh÷ng thÇy thuèc næi tiÕng trong thêi cæ ®¹i lµ Xusruta, Saraca. C¸c tËp Vª®a còng lµ nh÷ng t¸c phÈm d­îc häc cæ nhÊt, trong ®ã nªu ra hµng tr¨m lo¹i thuèc th¶o méc. Song song víi sù ph¸t triÓn sím cña thuËt gi¶i phÉu, ng­êi ¢§ ®· biÕt chÕ thuèc tª cho bÖnh nh©n uèng ®Ó gi¶m ®au khi mæ. lÞch sö v¨n minh trung quèc A, Tæng quan vÒ lÞch sö : 1. §Þa lý vµ d©n c­ : §iÒu kiÖn tù nhiªn : TQ lµ 1 quèc gia lín n»m ë miÒn §«ng cña Ch©u ¸. Trong lÞch sö, ng­ßi TQ kh«ng gäi tªn n­íc m×nh b»ng quèc hiÖu mµ gäi theo tªn c¸c triÒu ®¹i. VD : H¸n, §­êng, Tèng, … DiÖn tÝch hiÖn nay > 9,6 triÖu km2 ®øng thø 4 trªn ThÕ giíi. D©n sè > 1,3 tØ ng­êi trong ®ã 93% lµ ng­êi H¸n víi kho¶ng 56 d©n téc ph©n bè ®Òu kh¾p trªn lôc ®Þa TQ. VÞ trÝ ®Þa lý : cã ®­êng biªn giíi gi¸p nhiÒu n­íc trªn ThÕ giíi. B¾c gi¸p M«ng Cæ §«ng B¾c gi¸p Nga, TriÒu Tiªn §«ng gi¸p biÓn §«ng Nam gi¸p ViÖt Nam T©y Nam gi¸p Lµo, MiÕn §iÖn T©y B¾c gi¸p ¢n §é víi ®­êng biªn giíi tù nhiªn lµ d·y nói Hymalaya. §Þa h×nh : chia 2 khu vùc râ rÖt : miÒn §«ng vµ miÒnT©y. + miÒn T©y : nhiÒu ®åi nói, nói cao, khÝ hËu kh« hanh nh­ng lµ miÒn b¾t nguån cña nhiÒu s«ng lín nh­ : s«ng Hoµng Hµ, s«ng Tr­êng Giang, s«ng Mª K«ng, … N­íc phï sa nh÷ng con s«ng ®· båi ®¾p nh÷ng vïng ®ång b»ng lín ë TQ vµ c¸c n­íc kh¸c trong khu vùc n»m ë l­u vùc s«ng Hoµng Hµ vµ Tr­êng Giang cã diÖn tÝch trång trät rÊt lín, ®iÒu kiÖn ph¸t triÓn kinh tÕ n«ng nghiÖp sím, cã nhiÒu lo¹i c©y n«ng nghiÖp ®­îc trång ë l­u vùc s«ng Hoµng Hµ : lóa m×, lóa m¹ch, … Ngoµi ra, cã thÓ ph¸t triÓn kinh tÕ ch¨n nu«i trªn ®ång cá. Vµ tµi nguyªn rõng víi nhiÒu d­îc liÖu quý hiÕm. + miÒn §«ng : cã nhiÒu ®ång b»ng lín do n­íc phï sa cña s«ng Hoµng Hµ vµ Tr­êng Giang båi ®¾p. KhÝ hËu «n hoµ, gÇn biÓn nªn rÊt thuËn lîi cho ®êi sèng cña con ng­êi vµ ph¸t triÓn kinh tÕ n«ng nghiÖp. S«ng Hoµng Hµ vµ s«ng Tr­êng Giang ngoµi viÖc cung cÊp phï sa båi ®¾p lªn nh÷ng ®ång b»ng lín mµ cßn lµ trôc giao th«ng quan träng nèi liÒn c¸c ®ång b»ng. S«ng Hoµng Hµ lµ c¸i n«i ®Çu tiªn cña nÒn VM TQ cæ ®¹i. T¹i l­u vùc s«ng Hoµng Hµ xuÊt hiÖn 1 nÒn VM vµo thiªn niªn kØ III TCN gäi lµ v¨n minh Hoa H¹ víi chñ nh©n lµ ng­êi gèc H¸n ngµy nay. §­êng biÓn TQ kÐo dµi tõ phÝa B¾c – Nam ch¹y däc theo vïng biÓn §«ng. BiÓn cña TQ còng cã nhiÒu c¶ng lín, lµ ®iÒu kiÖn thuËn lîi cho kinh tÕ ngo¹i th­¬ng cña TQ ph¸t triÓn. Trong thêi k× cæ ®¹i, ng­êi d©n TQ ®· biÕt giao l­u bu«n b¸n víi nhiÒu n­íc trong khu vùc ( TriÒu Tiªn, NhËt B¶n, Mianma, … ). Nh­ vËy, VM TQ thêi cæ ®¹i lµ VM n«ng nghiÖp ®­îc h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn dùa trªn c¬ së tù nhiªn thuËn lîi, kÕt hîp víi hÖ thèng thuû lîi nh©n t¹o xuÊt hiÖn tõ rÊt sím. §iÒu kiÖn d©n c­ : TQ lµ n­íc ®a d©n téc. Thêi cæ ®¹i ë TQ cã 3 ng÷ hÖ téc ng­êi chÝnh : Téc ng­êi Hoa H¹ ®Þa bµn c­ tró ë vïng l­u vùc s«ng Hoµng Hµ, lµ chñ nh©n cña VM TQ, gèc cña ng­êi H¸n ngµy nay. Ng­êi H¸n T¹ng ®Þa bµn c­ tró ë vïng miÒn T©y TQ, còng lµ chñ nh©n v¨n ho¸ gãp phÇn t¹o nªn VM TQ thêi cæ ®¹i. Ng­êi Trung Gót ®Þa bµn c­ tró ë phÝa B¾c vµ §«ng B¾c gåm chñ yÕu ng­êi Di, Choang, M·n, M«ng Cæ, lµ chñ nh©n v¨n ho¸ cña VM TQ trong ®ã ng­êi M«ng Cæ vµ ng­êi M·n lµ nh÷ng téc ng­êi ®iÓn h×nh. 2. LÞch sö cæ ®¹i : + Kho¶ng thiªn nhiªn kØ III TCN, TQ ®· xuÊt hiÖn 1 nÒn v¨n minh míi gäi lµ VM Hoa H¹ víi ®Ønh cao lµ thêi k× Tam Hoµng vµ thêi k× Ngò §Õ. Thêi k× Tam Hoµng cã 3 «ng Hoµng lµ Phôc Hi, N÷ Oa, ThÇn N«ng. §Æc ®iÓm cña thêi k× nµy lµ kinh tÕ n«ng nghiÖp b¾t ®Çu ph¸t triÓn, biÕt më chî, lËp lµng, biÕt dïng thuèc ch÷a bÖnh. Thêi k× Ngò §Õ cã Hoµng §Õ, §Õ Cao D­¬ng, §Õ Nghiªn, §Õ ThuÊn, §Õ Vò. Thêi k× nµy, ng­êi Trung Quèc ®· biÕt x©y dùng hÖ thèng thñy lîi nh©n t¹o vµ ph¸t triÓn thñ c«ng nghiÖp. Sau khi §Õ Vò qua ®êi th× Kh¶i ®· lªn n¾m quyÒn, s¸ng lËp ra nhµ H¹. + Thêi cæ ®¹i ë TQ cã 3 v­¬ng chiÒu nèi tiÕp nhau lµ H¹, Th­¬ng, Chu. LÞch sö nhµ H¹ lµ lÞch sö nhµ n­íc cæ ®¹i ®Çu tiªn ë TQ (thÕ kØ XXI – XVIII TCN), ®ãng ®« ë tØnh S¬n §«ng – TQ ngµy nay. Nhµ Th­¬ng (thÕ kØ XVIII – XI TCN) kinh ®« ë tØnh Hµ Nam ngµy nay. Thêi nhµ th­¬ng cã 2 giai ®o¹n lµ Th­¬ng vµ ¢n. Thêi nhµ Th­¬ng ®· xuÊt hiÖn ch÷ viÕt, v¨n ho¸ ph¸t triÓn, biªn giíi më réng. Nhµ Chu (XI – III TCN) chia thµnh 2 giai ®o¹n : ^ Thêi T©y Chu : vua x­ng lµ thiªn tö, triÒu ®×nh lµ thiªn triÒu qu¶n lý 124 n­íc ch­ hÇu. ^ Thêi §«ng Chu : quyÒn lùc nhµ vua bÞ suy yÕu, c¸c n­íc ch­ hÇu næi dËy th«n tÝnh lÉn nhau. Thêi k× nµy cã 2 giai ®o¹n nhá lµ Xu©n Thu (VIII – V TCN) vµ ChiÕn Quèc (V – III TCN). N¨m 221 TCN, TÇn Thuû Hoµng ®· thèng nhÊt TQ, chÊm døt thêi k× cæ ®¹i ®­a TQ b­íc sang thêi k× phong kiÕn. 3. LÞch sö trung ®¹i : Thêi k× trung ®¹i nãi chung lµ thêi k× thèng trÞ cña c¸c v­¬ng triÒu phong kiÕn trªn ®Êt n­íc TQ thèng nhÊt. Thêi k× nµy b¾t ®Çu tõ n¨m 221 TCN khi TÇn Thuû Hoµng thèng nhÊt ®­îc TQ, chÊm døt thêi k× cæ ®¹i ®­a TQ b­íc sang thêi k× phong kiÕn. N¨m 206 TCN, nhµ TÇn sôp ®æ, nhµ T©y H¸n thèng trÞ TQ ®Õn n¨m thø 8 SCN. Tõ n¨m thø 8 – 25, nhµ T©n thèng trÞ TQ. Tõ n¨m 25 – 220 SCN, nhµ §«ng H¸n l¹i giµnh quyÒn thèng trÞ Tõ 220 – 280 thêi k× Tam quèc gåm 3 n­íc : Nguþ, Thôc, Ng« N¨m 280 – 420 nhµ TÊn thèng trÞ N¨m 420 – 589 lµ thêi k× Nam B¾c triÒu, tøc lµ TQ bÞ chia thµnh 2 khu vùc B¾c vµ Nam víi nhiÒu thÕ lùc c¸c cø th«n tÝnh lÉn nhau. N¨m 589 – 618 nhµ Tuú thèng trÞ N¨m 618 – 907 nhµ §­êng thèng trÞ. Thêi §­êng, v¨n häc TQ ®¹t tíi ®Ønh cao víi thÓ lo¹i th¬ §­êng, khoa häc kÜ thuËt còng ph¸t triÓn (nghÒ y, thuèc sóng, … ). N¨m 907 – 960 lµ thêi k× Ngò ®¹i ThËp quèc, tøc lµ 5 triÒu ®¹i vµ 10 quèc gia giao tranh th«n tÝnh lÉn nhau ®Ó giµnh quyÒn thèng trÞ. N¨m 960 – 1279 nhµ Tèng thèng trÞ TQ N¨m 1279 – 1368 nhµ Nguyªn thèng trÞ. Nhµ Nguyªn gèc lµ ng­êi M«ng Cæ sang x©m l­îc TQ vµ lËp ra nhµ Nguyªn, ®ång thêi còng thùc hiÖn c¸c chÝnh s¸ch bµnh tr­íng x©m l­îc nhiÒu n­íc. N¨m 1368 – 1644 nhµ Minh n¾m quyÒn thèng trÞ N¨m 1644 – 1911 nhµ Thanh : lµ téc ng­êi bªn ngoµi TQ vïng M·n Ch©u vµo x©m l­îc TQ lËp ra nhµ Thanh. N¨m 1911 c¸ch m¹ng T©n Hîi næ ra ë TQ do T«n Trung S¬n l·nh ®¹o lËt ®æ triÒu ®×nh phong kiÕn nhµ Thanh, chÊm døt giai ®o¹n phong kiÕn ë TQ. B, C¸c thµnh tùu v¨n ho¸ : 1. Ch÷ viÕt : 2. V¨n häc : 3. Sö häc : 4. Khoa häc tù nhiªn : 5. Bèn ph¸t minh lín vÒ kÜ thuËt : 6. T­ t­ëng vµ t«n gi¸o : 7. Gi¸o dôc : 8. KiÕn tróc ®iªu kh¾c : V¨n minh t©y ©u thêi trung ®¹i Văn minh Hy Lạp cổ đại Tổng quan về Hy Lạp cổ đại Địa lý dân cư Các thời kỳ lớn của lịch sử Hy Lạp cổ đại Các thành tựu văn hóa văn minh Văn học – Thần thoại Sử học Nghệ thuật học Khoa học tự nhiên Triết học Luật pháp Văn minh La Mã cổ đại Tổng quan về La Mã Địa lý và dân cư Các thời kỳ lịch sử * Sự ra đời nhà nước La Mã cổ đại * Thời kỳ Cộng hòa * Thời kỳ đế chế Văn hóa La Mã Văn học Sử học Nghệ thuật Khoa học tự nhiên Triết học Luật pháp Tôn giáo Phong trào văn hóa Phục hưng Hoàn c¶nh : Tõ thÕ kØ XV – XVII lµ thêi k× qu¸ ®é cña chñ nghÜa phong kiÕn lªn CNTB ë T©y ¢u. Sù xuÊt hiÖn cña CNTB ®· lµm cho chÕ ®é phong kiÕn bÞ lçi thêi, l¹c hËu trë thµnh vËt c¶n lín trªn con ®­êng ph¸t triÓn cña CNTB vµ tÊt yÕu dÉn ®Õn 1 cuéc ®Êu tranh gi÷a phong kiÕn vµ t­ b¶n nh»m giµnh quyÒn thèng trÞ vÒ t­ t­ëng. §©y lµ cuéc ®Êu tranh gi÷a duy vËt vµ duy t©m, gi÷a khoa häc víi 1 bªn lµ t«n gi¸o. Cuéc ®Êu tranh diÔn ra trªn mäi mÆt cña ®êi sèng x· héi gåm KHTN, KHXHNV, KHKT, ng­êi ta gäi chung lµ phong trµo v¨n ho¸ phôc h­ng. Trong cuéc phôc h­ng v¨n ho¸, GCTS ë T©y ¢u ®· phôc håi v¨n ho¸ cæ ®¹i cña Hy L¹p – La M·. Hä t×m thÊy ë ®ã cuéc ®Êu tranh gi÷a duy vËt vµ duy t©m, gi÷a khoa häc vµ ph¶n khoa häc, trªn c¬ së ®ã hä ®· ph¸t triÓn thµnh chñ nghÜa tù do vµ chñ nghÜa h­ëng l¹c. Vµ hä t×m thÊy ë ®ã tinh thÇn khoa häc thùc nghiÖm cÇn thiÕt cho ho¹t ®éng nghÖ thuËt vµ v¨n häc. Nh­ vËy, PTVHPH lµ phong trµo tiÕn bé cña GCTS mang 1 néi dung míi, 1 ph­¬ng ph¸p diÔn t¶ míi, 1 ý thøc hÖ cña 1 giai cÊp míi, GCTS. §èi t­îng cña PTVHPH lµ con ng­êi vµ con ng­êi ®­îc ®Ò cao gi¸ trÞ theo quan ®iÓm cña GCTS. Nh­ vËy, PTVHPH ®· ph¸t triÓn theo khuynh h­íng cña chñ nghÜa nh©n v¨n vµ nh÷ng nhµ phôc h­ng lµ nh÷ng nhµ nh©n v¨n cña nghÜa. Quª h­¬ng cña PTVHPH xuÊt hiÖn ®Çu tiªn ë n­íc ý v× n­íc ý cã nhiÒu thµnh phè tù do n»m ngoµi sù kiÓm so¸t cña chÝnh quyÒn ph¸t triÓn (VD : V¬nid¬, Phirenxª, Giªn«ra, … ), lµ m¶nh ®Êt tèt cho CNTB ph¸t triÓn ; ý ®­îc kÕ thõa truyÒn thèng v¨n ho¸ rùc rì tõ v¨n minh La M· cæ ®¹i ; tÇng líp giµu cã ë ý muèn ph« tr­¬ng cho sù giµu sang cña m×nh, hä ®· cho x©y nhiÒu l©u ®µi tr¸ng lÖ, ®ã lµ ®iÒu kiÖn thÝch hîp cã t¸c dông thóc ®Èy ®èi víi sù s¸ng t¹o nghÖ thuËt cña c¸c nghÖ sÜ. Sau ®ã, phong trµo ®· ®­îc truyÒn sang n­íc Ph¸p vµ cuèi thÕ kØ XVI th× lan ra kh¾p ch©u ¢u vµ ®¹t nhiÒu thµnh tùu tuyÖt vêi. V¨n häc : + V¨n häc thêi phôc h­ng ®· ®¹t ®­îc nhiÒu thµnh tùu víi nhiÒu t¸c phÈm vµ nhiÒu thÓ lo¹i v¨n häc kh¸c nhau. §Æc ®iÓm chung cña v¨n ho¸ phôc h­ng lµ lªn ¸n, phª ph¸n chÕ ®é phong kiÕn, sù hÑp hßi cña gi¸o héi c¬ ®èc vµ ®Ò cao gi¸ trÞ con ng­êi, ®Ò cao chñ nghÜa tù do, sù h­ëng l¹c cña GCTS vµ kh¼ng ®Þnh nÕu con ng­êi ®­îc tù do ho¹t ®éng th× sÏ ®­îc h­ëng h¹nh phóc. + Nh÷ng t¸c gi¶, t¸c phÈm tiªu biÓu : §antª : ¤ng lµ t¸c gi¶ cña nhiÒu t¸c phÈm, trong ®ã ®iÓn h×nh lµ t¸c phÈm hµi kÞch “ThÇn th¸nh” víi néi dung m« t¶ cuéc ®êi cña chÝnh t¸c gi¶ ®i qua 3 ®Þa ®iÓm : ®Þa ngôc, n¬i röa téi, thiªn ®µng. T¸c gi¶ ®· gÆp ®ñ c¸c lo¹i ng­êi tõ nhµ th¬ ®Õn kÞ sÜ, … ý nghÜa cña t¸c phÈm lµ phª ph¸n trËt tù chÕ ®é phong kiÕn vµ gi¸o héi c¬ ®èc. Pªt¬raca : t¸c phÈm ®iÓn h×nh lµ “Thiªn tr­êng thi ch©u Phi” víi néi dung ca ngîi nh÷ng ng­êi ®· tham gia cuéc chiÕn tranh ë Catagi¬ ch©u Phi. Vµ ®Æc biÖt lµ nh÷ng bµi th¬ t×nh cña «ng, trong ®ã bµi th¬ ca ngîi nµng L«ra lµ bµi th¬ mÉu mùc cña thÓ lo¹i th¬ t×nh n­íc ý lóc ®ã. B«caxi« : t¸c phÈm ®iÓn h×nh lµ “C©u chuyÖn 10 ngµy” do 10 thanh niªn kÓ vÒ cuéc ®i tr¸nh n¹n dÞch ë vïng Phirenxª, víi ý nghÜa phª ph¸n chÕ ®é c¬ ®èc. Erasmit (ng­êi Hµ Lan) lµ ng­êi ®­îc mÖnh danh lµ “§Ö nhÊt häc gi¶” hay “¤ng hoµng cña chñ nghÜa nh©n v¨n”, lµ ng­êi ®· tõng ®i qua nhiÒu n­íc vµ nhiÒu tr­êng ®¹i häc kh¸c nhau, biÕt nhiÒu ngo¹i ng÷, th«ng th¹o tiÕng Hi L¹p. T¸c phÈm ®iÓn h×nh cña «ng lµ “T¸n d­¬ng sù ®iªn rå” víi ý nghÜa lªn ¸n, chÕ diÔu gi¸o hoµng gi¸o héi, t¨ng l÷, c¬ ®èc gi¸o, coi ®ã lµ bän tham lam, ngu xuÈn, dèt n¸t. XecvangtÐt (T©y Ban Nha) : t¸c phÈm ®iÓn h×nh lµ “§«ng Kisèt” ®Ò cËp ®Õn c©u chuyÖn cña 1 ng­êi trung niªn dÊn th©n vµo cuéc ®êi giang hå ®· tõng ®¸nh nhau víi cèi xay giã, víi ®µn cõu, kÞ sÜ vÇng tr¨ng bÞ thua vµ quay trë vÒ quª cò. ý nghÜa : phª ph¸n thãi dëm ®êi, tr­ëng gi¶ lµm sang cña quý téc phong kiÕn. Sªchxpia lµ tÊc gi¶ cña nhiÒu vë bi kÞch, hµi kÞch kh¸c nhau. ¤ng ®­îc mÖnh danh lµ ng­êi v­ît lªn trªn nhiÒu ng­êi cïng thêi vµ nhiÒu ng­êi kh¸c thêi. Nh÷ng t¸c phÈm cña «ng ph¸n ¸nh kh¸ ®Çy ®ñ nh÷ng c¶nh sinh ho¹t cña x· héi. C¸c t¸c phÈm ®iÓn h×nh : Hamlet, Romeo – Juilet. NghÖ thuËt : + NghÖ thuËt thêi phôc h­ng còng ®¹t ®­îc nhiÒu thµnh tùu to lín víi nhiÒu lo¹i kiÕn tróc, ®iªu kh¾c, héi ho¹. §Æc ®iÓm chung cña nghÖ thuËt thêi k× nµy lµ ®· bít ®i ®­îc ¶nh h­ëng cña t«n gi¸o vµ ………………………………………… §iªu kh¾c vµ héi ho¹ t¸ch khái kiÕn tróc cßn kiÕn tróc th× cã khuynh h­íng phôc håi kiÕn tróc Romanesgre : t­êng dµy, cña sæ nhá v÷ng ch¾c nh­ng tr«ng rÊt th«. + T¸c phÈm tiªu biÓu : Lª«na ®ê Vanhxi lµ t¸c gi¶ cña nhiÒu bøc tranh. §iÓn h×nh lµ 3 b­íc : Nµng M«nalida : m« t¶ bøc ch©n dung 1 ng­êi phô n÷ víi 1 vÎ ®Ñp cã khu«n mÆt ®­îm buån vµ ®«i bµn tay rÊt ®Ñp v× nµng võa bÞ mÊt ®i ng­êi con g¸i yªu cña nµng, t¸c gi¶ ®· ph¶i thuª c¶ dµn nh¹c ®Õn ®Ó lµm cho nµng vui. Bøc ch©n dung ®· ph¶n ¸nh ®óng t©m tr¹ng cña M«nalida. §øc MÑ ®ång trinh trong hang ®¸ B÷a tiÖc cuèi cïng nãi vÒ 1 b÷a tiÖc cña chóa Giªsu víi 12 t«ng ®å cña m×nh. Khi chóa Giªsu tuyªn bè : “Trong c¸c ng­¬i sÏ cã 1 kÎ ph¶n béi ta”. Bøc tranh ®· thÓ hiÖn ®­îc néi t©m cña c¸c nh©n vËt dù tiÖc khi nghe c©u nãi ®ã. Mikenl¨ngi¬ (ý) lµ t¸c gi¶ cña nhiÒu bøc tranh lín, h×nh ¶nh thu nhá cña ……………………… lµng nghÖ thuËt phôc h­ng, trong ®ã ®iÓn h×nh lµ bøc tranh “S¸ng t¹o thÕ giíi” dµi 34m réng 14m m« t¶ 343 nh©n vËt kh¸c nhau vµ ®­îc vÏ trªn trÇn nhµ cña ®iÖn thê Xich – xin ë toµ th¸nh Vatic¨ng. §iÒu quan träng lµ bøc tranh ®­îc t¸c gi¶ vÏ trong 4 n¨m víi t­ thÕ n»m trªn giµn gi¸o ngöa mÆt lªn trÇn. Renbl¨ng (Hµ Lan) lµ t¸c gi¶ cña 350 bøc tranh s¬n dÇu ®¹t ®Õn tr×nh ®é cao vÒ nghÖ thuËt. §iÓn h×nh lµ t¸c phÈm “§i tuÇn ®ªm”, “Bµi häc gi¶i phÉu cña b¸c sÜ Tuyn”, “Ng­êi con tha h­¬ng trë vÒ”. Khoa häc tù nhiªn KHTN thêi phôc h­ng ®­îc h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn trong 1 ®iÒu kiÖn rÊt ®Æc biÖt. TÊt c¶ nh÷ng g× tr¸i víi gi¸o lý cña ®¹o c¬ ®èc ®Òu bÞ thñ tiªu, c«ng tr×nh khoa häc bÞ ph¸ huû, tÊt c¶ c¸c nhµ khoa häc bÞ truy tè, xö tö. Tuy nhiªn, KHTN vÉn ph¸t triÓn m¹nh, ®Æc biÖt lµ lÜnh vùc thiªn v¨n häc vµ y häc. Thiªn v¨n : Nhµ khoa häc C«pecnich (Hµ Lan) lµ ng­êi ®Çu tiªn ®Ò x­íng thuyÕt nhËt t©m vµ phñ ®Þnh thuyÕt ®Þa t©m. Brun« (ý) lµ ng­êi tiÕp tôc ph¸t triÓn thuyÕt nhËt t©m cña C«pecnich. ¤ng kh¼ng ®Þnh mÆt trêi kh«ng ph¶i lµ trung t©m cña vò trô mµ lµ trung t©m cña th¸i d­¬ng hÖ vµ th¸i d­¬ng hÖ chØ lµ 1 hµnh tinh trong vò trô nh­ c¸c hµnh tinh kh¸c. Galilª (ý) lµ ng­êi ®Çu tiªn sö dông kÝnh thiªn v¨n ®Ó quan s¸t bÇu trêi vµ cho r»ng vò trô do c¸c v× sao t¹o thµnh, ®ång thêi «ng cßn lµ ng­êi ph¸t hiÖn ra mÆt tr¨ng. Kªpl¬ (§øc) lµ ng­êi ph¸t minh ra 3 quy luËt vÒ sù chuyÓn ®éng cña c¸c hµnh tinh ; Tèc ®é vËn ®éng cña c¸c hµnh tinh kh«ng = nhau Hµnh tinh gÇn mÆt trêi cã tèc ®é vËn ®éng lín h¬n §­êng vËn ®éng cña c¸c hµnh tinh h×nh bÇu dôc Y häc : Chñ yÕu ph¸t triÓn vÒ gi¶i phÉu c¬ thÓ ng­êi = khoa häc thùc nghiÖm, biÕt sö dông chÊt ho¸ häc ®Ó bµo chÕ thuèc. §¹i biÓu xuÊt s¾c vÒ y häc lµ : Vªsalª (ng­êi ý) lµ t¸c gi¶ cuèn s¸ch “Bµn vÒ cÊu t¹o c¬ thÓ ng­êi” sö dông khoa häc thùc nghiÖm ®Ó gi¶i phÉu c¬ thÓ ng­êi. Mysensecvtet lµ ng­êi ph¸t hiÖn ra nguyªn lý tiÓu tuÇn hoµn cña m¸u. Ngoµi ra cßn nhiÒu thµnh tùu kh¸c : vÏ ®­îc b¶n ®å thÕ giíi, chÕ t¹o ra dông cô ®i biÓn, … TÝnh chÊt vµ ý nghÜa : TÝnh chÊt : Lµ phong trµo cña GCTS ®· ®Ó l¹i nhiÒu thµnh tùu rùc rì, ®· lªn ¸n, phª ph¸n chÕ ®é phong kiÕn vµ gi¸o héi c¬ ®èc, ®Ò cao gi¸ trÞ con ng­êi, t­ t­ëng tù do, chñ nghÜa h­ëng l¹c, chñ nghÜa nh©n ®¹o ®­a v¨n ho¸ T©y ¢u tho¸t khái sù ¶nh h­ëng cña thÇn häc vµ t«n gi¸o, coi con ng­êi lµ khu«n mÉu ®Ó ®o l­êng c¸c v¹n vËt kh¸c nhau, lÊy con ng­êi vµ tù nhiªn lµm ®èi t­îng nghiªn cøu. Ngoµi viÖc ®Ò cao gi¸ trÞ con ng­êi, phong trµo cßn ®Ò cao sù tËn h­ëng cña CNTB. VD : Nhµ vua Secvan®et (TBN) : “kÎ nµo ¨n miÕng b¸nh cña m×nh lµm rath× kÎ ®ã ®­îc sung s­íng h¹nh phóc nhÊt ®êi”. Nªu cao tinh thÇn d©n téc, tinh thÇn yªu n­íc, khuyªn GCTS ph¶i lµm giµu vµ thñ tiªu chÕ ®é phong kiÕn, nªu cao ch÷ viÕt tiÕng nãi cña d©n téc, chñ tr­¬ng x©y dùng quèc gia thèng nhÊt. Tuy nhiªn, phong trµo còng cã nh÷ng h¹n chÕ sau : Phong trµo ch­a triÖt ®Ó chèng chÕ ®é phong kiÕn vµ gi¸o héi c¬ ®èc, vÉn dïng tiÒn cña gi¸o hoµng gi¸o héi ®Ó c¶i c¸ch phong trµo. Khuyªn GCTS lµm giµu th«ng qua con ®­êng bãc lét lao ®éng lµm thuª. ý nghÜa : Lµ phong trµo cña GCTS ®· t¹o ra 1 kho tµng v¨n ho¸ phong phó víi nhiÒu t¸c phÈm ®iÓn h×nh tiÕn bé trong hoµn c¶nh lÞch sö lóc ®ã. Phong trµo còng më ®­êng cho KHTN ph¸t triÓn, ®Æc biÖt lµ lÜnh vùc thiªn v¨n häc, y häc ®Æt c¬ së cho sù ph¸t triÓn cña khoa häc ë c¸c giai ®o¹n sau. Phong trµo v¨n ho¸ phôc h­ng còng ®Èy nhanh sù sôp ®æ cña chÕ ®é phong kiÕn vµ sù ra ®êi cña CNTB ë T©y ¢u. Phong trào phục hưng và phát triển những tinh hoa của nền văn hóa – văn minh Hy Lạp – La Mã Vì sao có phong trào văn hóa phục hưng Nội dung của phong trào văn hóa phục hưng Một số tác giả, tác phẩm tiêu biểu