Đề tài Đặc điểm nghệ thuật nhóm sử thi Dăm Giông

BEFEO, tập XIV, XLV, tài liệu đánh máy, tiếng Việt, kí hiệu 404111, Tập 1, Thƣ viện Trung tâm Khoa học Xã hội, Hà Nội, tr.30). Ngƣời Bahnar xem những con thú rừng hung dữ nhƣ trâu rừng là những con vật của thần linh, là thú tổ của họ (Nguyễn Kinh Chi & Nguyễn Đổng Chi, 2011, Người Ba-na ở Kon Tum - Les Bahnar de Kontum, Nxb Tri Thức - Viện Viễn Đông Bác cổ - Viện nghiên cứu Văn hóa, Hà Nội, tr. 214). Có khi họ tôn thờ con vật ấy, có khi họ lại tìm cách chế ngự, chinh phục. (37) Ở Tây Nguyên, một trong những điều thần linh giúp đỡ con ngƣời là làm nghề phù thủy, gọi là bơjâu, trong đó phần lớn là phụ nữ. Bơjâu dùng phép thuật để tìm và chữa bệnh cho dân làng. Có nhiều loại bơjâu nhƣ: bơjâu choltep (phù thủy soi đèn), bơjâu hơdà (phù thủy đo gang), bơjâu plaih (phù thủy đo sải), bơjâu pơtuh kơ tăp ir (phù thủy bóp trứng gà), (Nguyễn Kinh Chi & Nguyễn Đổng Chi, 2011, Người Ba-na ở Kon Tum - Les Bahnar de Kontum, Nxb Tri Thức - Viện Viễn Đông Bác cổ - Viện nghiên cứu Văn hóa, Hà Nội, tr.180). Có lẽ hình ảnh về các bơjâu trong sinh hoạt lâu đời của ngƣời Bahnar mà nghệ nhân xây dựng đƣợc motif người phù nữ đẹp tài phép trong sử thi (?) Dù sao chăng nữa thì điều chắc chắn là motif 165 này xuất phát từ tập tục, tín ngƣỡng truyền thống của ngƣời Bahnar. Chính vì vậy, nó dễ dàng đƣợc chấp nhận trong sử thi nhƣ những khuôn mẫu diễn xƣớng. (38) Trong sử thi Giông đi đòi nợ, cô bia Pơ Đƣk nói với Giông trong đám cƣới của chàng: “Cháu phải biết đừng có ép vợ làm việc nhiều quá Công việc của cháu thật nặng nề và to lớn. Còn các công việc khác có nặng nhọc thật nhƣng không nặng nhọc bằng công việc của đàn bà. Vì vậy cháu phải hiểu, phải biết cùng gánh vác với họ” (tr. 476). Cũng trong sử thi này, bok Set cũng khuyên Giông: “Đừng bắt chƣớc theo một số ngƣời đàn ông trƣớc đây cứ nghĩ chuyện của đàn ông thì làm còn việc của ngƣời đàn bà cứ để cho họ, không thèm giúp đỡ, nhất là khi họ mang nặng đẻ đau, các con phải biết thƣơng yêu vợ mình, chính ngƣời đàn bà đã gánh nặng hơn là đàn ông chúng ta” (tr.935 – 936). (39) Thông thƣờng, các tín hữu Kitô giáo trƣớc khi làm phép cƣới bắt buộc phải học qua một lớp giáo lí hôn nhân. Nội dung lớp học này bao gồm những kiến thức về hôn nhân gia đình, trách nhiệm làm vợ chồng, nghĩa vụ nuôi con cái theo giáo lí Kitô giáo. Điều này thể hiện rất rõ trong các sử thi Dăm Giông, đoạn nói về bổn phận của vợ chồng. Trong sử thi Giông đi đòi nợ, bok Set dặn dò Giông: “Nhỡ khi, trong cuộc đời còn trẻ mà yang chia tách đôi vợ chồng thì tình cảnh này là ngoại lệ”, “Trong lúc ốm đau, liệt giƣờng, liệt chiếu dứt khoát các con không đƣợc bỏ mặc nhau Không đƣợc ruồng bỏ nhau Cần chăm sóc nhau cho đến khi thần rƣớc đi” (Viện Khoa học Xã hội Việt Nam, 2007, Võ Quang Trọng sƣu tầm, Giông đi đòi nợ; Giông giết sư tử cứu làng Set, Nxb Khoa học Xã hội, Hà Nội, tr.467). Chúng tôi khẳng định nội dung này hoàn toàn là nội dung của giáo lí hôn nhân Kitô giáo. 166 PHỤ LỤC i DANH MỤC CÁC SỬ THI ĐƢỢC KHẢO SÁT TRONG LUẬN ÁN (Sắp xếp theo năm xuất bản) 1. Giông, Giơ mồ côi từ nhỏ (Giông, Giơ tơr t pơti dâng i ), A Lƣu hát kể, Võ Quang Trọng - Lƣu Danh Doanh sƣu tầm, Viện KHXH Việt Nam, Nxb KHXH, 2005. 2. Giông làm nhà mồ (Giông bơ pơ xat), A Lƣu hát kể, Võ Quang Trọng sƣu tầm, Viện KHXH Việt Nam, Nxb KHXH, 2005. 3. Giông cứu nàng Rang Hu (Giông hoai i k bia Rang Hu), A Hon hát kể, Võ Quang Trọng - Phạm Cao Đạt sƣu tầm, Viện KHXH Việt Nam, Nxb KHXH, 2006. 4. Giông đi tìm vợ (Giông năm cha akăn), A Đen hát kể, Võ Quang Trọng - Phạm Cao Đạt sƣu tầm, Viện KHXH Việt Nam, Nxb KHXH, 2006. 5. Giông lấy khiên đao bok Kei Dei (Giông năm i k khêl đao bok Kei Dei), A Lƣu hát kể, Võ Quang Trọng sƣu tầm, Viện KHXH Việt Nam, Nxb KHXH, 2006. 6. Giông, Giơ đi săn chém cọp của Dăm Hơ Dang (Giông, Giơ lua k h k tơ Dăm Hơ Dang), A Lƣu hát kể, Võ Quang Trọng sƣu tầm, Viện KHXH Việt Nam, Nxb KHXH, 2006. 7. Giông đạp đổ núi đá cao ngất (Giông trăm tơkâl kông tômo), A Lƣu hát kể, Võ Quang Trọng sƣu tầm, Viện KHXH Việt Nam, Nxb KHXH, 2006. 8. Giông lấy nàng Bia Phu (Giông oei Kơ Bia Phu), A Lƣu hát kể, Võ Quang Trọng sƣu tầm, Viện KHXH Việt Nam, Nxb KHXH, 2006. 9. Giông đánh quỷ B ng L ng (Giông tơblăh kiăk B ng L ng), A Lƣu hát kể, Võ Quang Trọng sƣu tầm, Viện KHXH Việt Nam, Nxb KHXH, 167 2006. 10. Giông cứu đói dân làng mọi nơi (Giông gum kon tơ ring pơ ngot hrăh), A Lƣu hát kể, Võ Quang Trọng sƣu tầm, Viện KHXH Việt Nam, Nxb KHXH, 2006. 11. Giông leo mía thần (Giông hao kơtao), A Lƣu hát kể, Võ Quang Trọng sƣu tầm, Viện KHXH Việt Nam, Nxb KHXH, 2006. 12. Giông Trong Yuăn (Diông Trong Yuăn), Bok Păh và Yă Hơt hát kể, Nguyễn Quang Tuệ sƣu tầm, Viện KHXH Việt Nam, Nxb KHXH, 2006. 13. Cọp bắt cóc Giông thuở bé (Kla rôp Giông oei iě), A Lƣu hát kể, Võ Quang Trọng sƣu tầm, Viện KHXH Việt Nam, Nxb KHXH, 2007. 14. Bia Phu bỏ Giông (Bia Phu hrěch Giông), A Lƣu hát kể, Võ Quang Trọng sƣu tầm, Viện KHXH Việt Nam, Nxb KHXH, 2007. 15. Giông đánh hạ nguồn cứu dân làng (Giông tơblah păng bah krong vă dơ dênh char), A Lƣu hát kể, Võ Quang Trọng sƣu tầm, Viện KHXH Việt Nam, Nxb KHXH, 2007. 16. Giông bọc trứng gà (Giông teo kơtăp iěr), A Lƣu hát kể, Võ Quang Trọng sƣu tầm, Viện KHXH Việt Nam, Nxb KHXH, 2007. 17. Giông nhờ ơn thần núi làm cho giàu có (Giông yuơ yang kông g m ăn jing pơdr ng), A Lƣu hát kể, Võ Quang Trọng sƣu tầm, Viện KHXH Việt Nam, Nxb KHXH, 2007. 18. Giông kết bạn với Glaih Phang (Giông tơpô păng tơdăm Glaih phang), A Lƣu hát kể, Võ Quang Trọng sƣu tầm, Viện KHXH Việt Nam, Nxb KHXH, 2007. 19. Giông ngủ ở nhà rông của làng bỏ hoang (Giông tep tơ rông kơtu pơlei lôch r ng), A Lƣu hát kể, Võ Quang Trọng sƣu tầm, Viện KHXH Việt Nam, Nxb KHXH, 2007. 168 20. Giông săn trâu rừng (Giông lua pơnăh m m j kr yang), A Lƣu hát kể, Võ Quang Trọng sƣu tầm, Viện KHXH Việt Nam, Nxb KHXH, 2007. 21. Giông cưới nàng khỉ (Giông oeikơ adruh Bia Đ k), A Lƣu hát kể, Võ Quang Trọng sƣu tầm, Viện KHXH Việt Nam, Nxb KHXH, 2007. 22. Atâu So Hle, Kơne Gơseng (Atâu So Hle, Kơne Gơseng), Bok Pơnh hát kẻ, Nguyễn Quang Tuệ sƣu tầm, Viện KHXH Việt Nam, Nxb KHXH, 2007. 23. Giông đi đòi nợ (Giông năm tơ hre), A Lƣu hát kể, Võ Quang Trọng sƣu tầm, Viện KHXH Việt Nam, Nxb KHXH, 2007. 24. Giông giết sư tử cứu làng Set (Giông koh kla xa pơlâi Set), A Lƣu hát kể, Võ Quang Trọng sƣu tầm, Viện KHXH Việt Nam, Nxb KHXH, 2007. 25. Set xuống đồng bằng thăm bạn (Set jur Yuăn năm hơpong ngôi păng p hăp), A Lƣu hát kể, Võ Quang Trọng sƣu tầm, Viện KHXH Việt Nam, Nxb KHXH, 2007. 26. Giông dẫn các cô gái đi xúc cá (Giông jên đe adruh yâu đak kông), A Lƣu hát kể, Võ Quang Trọng sƣu tầm, Viện KHXH Việt Nam, Nxb KHXH, 2007. Tổng cộng: 26 sử thi. 169 PHỤ LỤC ii NHÂN VẬT TÁI XUẤT HIỆN TRONG NHÓM SỬ THI DĂM GIÔNG TT Tên nhân vật Quan hệ với Giông Số lần xuất hiện / sử thi 1 Bok Kei Dei Thần tối cao 3/26 2 Quái vật, linh vật Thần bảo hộ 11/26 3 Xơk Y k Bà nội 3/26 4 Bok Set Cha 24/26 5 Bia X n Mẹ 18/26 6 Bia Mơjit Mẹ 2/26 7 Bia Pơ Đƣh Cô ruột 8/26 8 Bok Rok (R k) Bác ruột 8/26 9 Bok Jrot Mam Bác ruột 5/26 10 Rang Năr Vợ 10/26 11 Bia Phu Vợ 8/26 12 Rang Hu Vợ 3/26 13 Xe Dak (Xe Đak) Vợ 4/26 14 Pơ Lao Chuơh Dreng Vợ 5/26 15 Giơ Em trai 20/26 16 Xem Yang Em dâu (vợ Giơ ) 4/26 17 Rang Hu Em dâu (vợ Giơ ) 5/26 18 Rang Mah Em dâu (vợ Giơ ) 2/26 19 Bia L i Em gái 18/26 20 Ma Dong (Ma D ng) Cậu (em trai Bia X n) 15/26 21 Ma Wăt Cậu (em trai Bia X n) 15/26 22 Xem Đum (Sem Đum) Anh em họ 15/26 23 Xem Treng (Sem Treng) Anh em họ 15/26 24 Ang Pl nh Chị dâu (vợ Xem Đum) 4/26 170 25 Glaih Phang Bạn bè, thông gia 5/26 26 G l Yang Bạn bè 2/26 27 Rêch Yang Bạn bè 4/26 28 Rang Kơm Mlat Bạn bè 5/26 29 Phă Hơ Yang Bạn bè 2/26 30 Phă Hơ Y ng Bạn bè 4/26 31 Tr ng Kong Bạn bè 5/26 32 Phă Hơ Nang Bạn bè 2/26 33 Ot Pl nh Bạn bè 2/26 34 Hling Kong Bạn bè 4/26 35 Dam Hơ Dang Bạn bè 3/26 36 Xe Kong Bạn bè 2/26 36 Tr ng Pơ La Bạn bè 2/26 38 Rang Hơ Mơ l Bạn bè 2/26 39 Jranh Hlinh Bạn bè 2/26 40 Gol Gi ng Bạn bè 2/26 41 Krô i Yang Bạn bè 5/26 42 Glang Kong Bạn bè 3/26 43 Prai Kơ B ng Bạn bè 2/26 44 Nang L Cảm tình với Giông 3/26 45 Nang Lâm Cảm tình với Giông 3/26 46 Bia Pơ Lai Cảm tình với Giông 5/26 47 Jên Yuăn Cảm tình với Giông 2/26 48 Glai Phang Kẻ thù 7/26 49 Jrai Kẻ thù 14/26 50 Lao Kẻ thù 14/26 51 Pƣ Pƣng Kẻ thù 13/26 52 Xor Mam Kẻ thù 12/26 53 Jr ng Măng Kẻ thù 9/26 171 54 B ng Lung Kẻ thù 4/26 55 Hơri Kơ Dong Kẻ thù 4/26 56 Chrông Dơ X Kẻ thù 4/26 57 Jrăng Kiăk Kẻ thù 6/26 58 Bl ng Bluch Kẻ thù 5/26 59 D ng N ih Kră Kẻ thù 3/26 60 Dă N ih Kuan Kẻ thù 3/26 61 Dam De (Dam Der) Kẻ thù 2/26 62 Nang L Kẻ thù 2/26 63 Rơw ng (Rơwen) Kẻ thù 2/26 64 Klang Ping Kẻ thù 2/26 65 Klot Măng Kẻ thù 2/26 Tổng số: 65 nhân vật tái xuất hiện. 172 PHỤ LỤC iii YẾU TỐ KI TÔ GIÁO CÓ TRONG SỬ THI DĂM GIÔNG Giáo lý Nghi thức bí tích hôn phối TT Tác phẩm Thẩm vấn đôi tân hôn Trao đổi lời thề hứa Làm phép và trao nhẫn cưới Cộng (01) (02) (03) (04) 1 Giông, Giơ mồ côi từ nhỏ - - - - 2 Giông làm nhà mồ - - - - 3 Giông cứu nàng Rang Hu - - + + 02 4 Giông đi tìm vợ - - - - 5 Giông lấy khiên đao bok Kei Dei - - - - 6 Giông, Giơ đi săn chém cọp của Dăm Hơ Dang - - - - 7 Giông đạp đổ núi đá cao ngất + + + + 04 8 Giông lấy nàng Bia Phu + - + + 03 9 Giông đánh qu B ng L ng + + + + 04 10 Giông cứu đói dân làng mọi nơi - - + + 02 11 Giông leo mía thần + + - - 02 12 Cọp bắt cóc Giông thuở bé - + + + 03 13 Bia Phu bỏ Giông - - - - 14 Giông đánh hạ nguồn cứu dân làng - - + + 02 15 Giông bọc trứng gà - - + + 02 16 Giông nhờ ơn thần núi làm cho giàu có - - + + 02 173 17 Giông kết bạn với Glaih Phang - + + + 03 18 Giông ngủ ở nhà rông của làng bỏ hoang + + + + 04 19 Giông săn trâu rừng - + + + 03 20 Giông cưới nàng Khỉ + + + + 04 21 Atâu So Hle, Kơne Gơseng - - - - 22 Giông đi đòi nợ - + + + 03 23 Giông giết sư tử cứu làng Set - + + + 03 24 Giông Trong Yuăn - - - - 25 Set xuống đồng bằng thăm bạn - - + + 02 26 Giông dẫn các cô gái đi xúc cá - + + + 03 CỘNG 07 13 15 15 Ghi chú: - Dấu (+): Có yếu tố Kitô giáo; - Dấu (-): Không có yếu tố Kitô giáo. 174 PHỤ LỤC iv.a MÔ HÌNH HÓA KẾT CẤU NHÓM SỬ THI DĂM GIÔNG Ghi chú: PHỤ LỤC iv.b A A2 An A1 A3 B B2 Bn B1 B3 C C2 Cn C1 C3 Ba nhiệm vụ thiêng liêng (làm lụng - đánh giặc - lấy vợ) làm khung truyện kể trên trục chính A B C Ba nhiệm vụ thiêng liêng phát triển trong mỗi sử thi xâu chuỗi với nhau theo nhiều hƣớng, nhiều chiều (dọc ngang, hƣớng tâm) tạo nên mối liên kết chặt chẽ. A1 A2 An B1 B2 Bn C1 C2 Cn 174 175 176 177 PHỤ LỤC v TÓM TẮT 26 SỬ THI DĂM GIÔNG ĐƢỢC KHẢO SÁT TRONG LUẬN ÁN (Sắp xếp theo năm xuất bản) 1. Giông, Giơ mồ côi từ nh (A Lưu hát kể; Y Hồng và A Jar phiên âm dịch nghĩa sang tiếng Việt; Võ Quang Trọng và Lưu Danh Doanh sưu tầm năm 2005; Võ Quang Trọng biên tập văn học, xuất bản năm 2005) Bok Set cùng vợ là bia X n và 2 con trai là Giông, Giơ (em trai Giông) về thƣợng nguồn thăm quê. Nửa đƣờng, bok Set và bia X n bị sƣ tử khổng lồ ăn thịt. Giông, Giơ đƣợc bok Tơ Lum nhận làm con nuôi. Ở nhà bok Tơ Lum một thời gian, Giông, Giơ vƣợt qua núi cao, sông sâu hết sức gian nan để về quê nội ở thƣợng nguồn. Nhờ có bok Khěm, thuồng luồng và các loại cá lớn giúp đỡ, Giông, Giơ về đến thƣợng nguồn và gặp đƣợc bà nội Xơk Yěk. Rang Năr và Xem Yang là hai cô gái xinh đẹp ở hạ nguồn rất muốn cƣới Giông, Giơ làm chồng. Hai nàng giả dạng thành hai bà già đến ở nhà bà nội của Giông, Giơ . Sau đó hai nàng lấy anh em Giông, Giơ làm chồng. Glaih Phang rất tức giận khi nghe tin Rang N r và Xem Yang lấy Giông, Giơ . Hắn đến gây gổ và đánh nhau với Giông, Giơ . Hai bên giao tranh khốc liệt. Cuối cùng, nhờ có Rang Năr dùng phép thuật góp sức, Giông, Giơ giết chết Glaih Phang. Giông, Giơ về hạ nguồn thăm quê vợ và đƣợc đón tiếp nồng hậu. Cha của hai nàng là bok Hơ Drăng Măt Năr mổ trâu bò ăn mừng chiến thắng. Sau đó, tất cả về lại thƣợng nguồn gặp lại bà con, anh em vui vẻ. Rang Năr hóa phép cho cha mẹ Giông và cả làng Set bị tàn sát trƣớc kia sống lại. Làng quê sống lại nhƣ trƣớc chiến tranh. Giông tập hợp trai làng đi tìm giặc đã tàn phá quê hƣơng để trả thù. Chiến thắng, Giông thu thêm nhiều tù binh và dân chúng, mở rộng buôn làng tăng sức mạnh và uy danh. Bok Set mở cuộc ăn mừng và khuyên dân làng tiếp tục lo công việc làm ăn, xây dựng cuộc sống ấm no. 178 2. Giông làm nhà mồ (A Lưu hát kể; Y Tưr, A Jar, Y Kiưch phiên âm dịch nghĩa sang tiếng Việt; Võ Quang Trọng sưu tầm và biên tập văn học, xuất bản năm 2005) Bia Phu muốn làm một ngôi nhà mồ thật đẹp để làm lễ bỏ mả cho cha. Lần 1: Nàng mời Pƣ Pƣng, Xor Mam về làm nhà mồ nhƣng xấu quá Bia Phu không vừa lòng. Lần 2: Các chàng Ch n Bing, Win Krong và Wong Dơ X đƣợc mời về làm nhà mồ đẹp nhƣng Bia Phu cũng không hài lòng nên dỡ bỏ đi. Lần 3: Hai chàng Hri Kơ Dông và Chrông Dơ X làm nhƣng Bia Phu không thích. Lần 4: Mời chàng Glaih Phang Yang Dơng Tơ Nơng Mi Rah làm đẹp ai cũng khen nhƣng Bia Phu không chịu. Lần 5: Mời Phă Hơ Yeng, Treng Pơ La làm rất đẹp nhƣng Bia Phu cũng không ƣng bụng. Lần 6: Mời hai chàng Jrai, Lao làm xấu, Bia Phu phá bỏ. Lần 7: Mời anh em Giông, Giơ làm rất đẹp, Bia Phu mới đồng ý. Đúng ngày rằm, Bia Phu mời khách đến dự bỏ mả. Ghen ghét Giông vì Giông đƣợc Bia Phu chú ý và mọi ngƣời mến, bọn Jrai, Lao thách Giông, Giơ cắt tóc Bia Phu, ăn đất ma. Thế là hai bên hỗn chiến. Sau lễ bỏ mả, Giông ốm, rẫy của Giơ bị heo rừng phá hoại. Bọn Jrai, Lao tập hợp bọn Pƣ Pƣng trả thù Giông. Không gặp Giông, bọn chúng bắt Giơ và những ngƣời khác mang đi đổi bò và vàng. Đƣợc bia L i chữa trị khỏi bệnh, Giông đi cứu Giơ . Chàng về làng tập trung trai tráng trả thù bọn Jrai, Lao ở hạ nguồn. Hai bên đánh nhau dữ dội. Giông giết hết bọn Jrai, Lao và đốt phá làng buôn của chúng. Dân làng của Jrai, Lao theo Giông về thƣợng nguồn. Thắng trận, Giông mang theo các ngƣời đẹp Bia Phu, Rang Nar về thƣợng nguồn. Bok Set cho mổ trâu bò ăn mừng chiến thắng suốt bảy ngày bảy đêm. 3. Giông cứu đói dân làng mọi nơi (A Lưu hát kể; Y Tưr, Y Kiưch phiên âm dịch nghĩa sang tiếng Việt; Võ Quang Trọng sưu tầm; Lê Văn Kỳ, Lê Thị Thùy Ly biên tập văn học, xuất bản năm 2006) Năm nọ, nạn đói hoành hành khắp nơi. Giông rủ trai tráng làm rẫy có thêm lúa gạo cứu đói dân làng. Nghe tin Giông làm rẫy giỏi, Glai Phang và các chàng trai hạ nguồn đến xem 179 và học hỏi. Sau đó, họ kết bạn với Giông và mời Giông về thăm hạ nguồn. Ông Glaih Hơ Drăng và các cô gái ở hạ nguồn vui mừng đón Giông. Cuộc uống diễn ra vui vẻ. Bọn Jrai, Lao, Pƣ Pƣng thấy vậy ghen tức, gây sự và đòi thách đấu với Giông. Giông đánh thắng và dân làng đuổi bọn Jrai ra khỏi làng. Nàng Xe Dak xinh đẹp ngỏ lời cảm mến Giông. Giông cũng rất ƣng nàng. Hai ngƣời trao chuỗi cƣờm, nhẫn cho nhau để làm tin. Sau đó, mọi ngƣời sang làng Grâm Kong bên cạnh để uống mừng lễ ra mắt của Giơ và Rang Hu. Hai ngƣời trao nhau vật đính ƣớc. Dân làng ai nấy đều vui vẻ, hể hả. Những cô gái hạ nguồn chán ghét bọn trai hạ nguồn lƣời biếng nên họ thích đƣợc lên sống ở thƣợng nguồn. Giông và Giơ đƣa các cô gái về thƣợng nguồn, cha mẹ và dân làng vui mừng. Đám cƣới diễn ra vui vẻ. 4. Giông cứu nàng Rang Hu (A Hon hát kể; A Jar phiên âm và dịch nghĩa sang tiếng Việt; Phạm Cao Đạt và Võ Quang Trọng sưu tầm; Võ Quang Trọng biên tập văn học, xuất bản năm 2006) Nàng Rang Hu theo cha là bok Rơh đi làm rẫy bị quái vật ở biển hồ là Jơ Gốk nuốt chửng. Bok Rơk nhờ các chàng trai anh hùng nhƣ Dăm Hơ Dang Phang Yal, Giơ Hu Ơl, Glang Mam, Jrai, Lao đi cứu Rang Hu nhƣng không thành. Giông đi săn bị lạc và đến chỗ Rang Hu bị quái vật nuốt. Giông đánh với quái vật, chui vào bụng của nó. Tại đây, Giông gặp Rang Hu và đính ƣớc với nàng. Giông còn cứu dân làng ra khỏi bụng quái vật trở lại mặt đất còn chàng ở lại chất củi đốt chết quái vật. Sau đó, Giông cùng với Rang Hu về làng tổ chức đám cƣới. Dân làng bok Rơh hết sức vui mừng, họ giết trâu bò mở cuộc uống để tạ ơn Giông. Sau lễ cƣới, bọn Dăm Hơ Dang, Giơ Hu Ơl, Jrai, Lao gây chuyện với Giông, vì cho rằng chàng cƣớp Rang Hu. Giông và Rang Hu hợp sức đánh tan bọn này. Bọn chúng xin đầu hàng và trở thành tôi tớ của Giông. Giông cƣới thêm nàng Rang Mah và cả ba về thƣợng nguồn. Giơ muốn cƣới Đinh Tr ng ở hạ nguồn làm vợ và đánh nhau với Set Bơ Drăng. Giơ đánh không nổi bèn gọi Giông và em trai út là Rang Kơ Jang hợp sức 180 đánh bại Set Bơ Drăng. Cuộc chiến kết thúc, cha của Đinh Trěng sai tôi tớ giết trâu bò ăn mừng. 5. Giông đánh qu B ng L ng (A Lưu hát kể; Y Tưr phiên âm; A Jar và Y Kiưch dịch nghĩa sang tiếng Việt; Võ Quang Trọng sưu tầm và biên tập văn học, xuất bản năm 2007) Ở một làng nọ phía hạ nguồn, có hai anh em mồ côi cha mẹ. Ngƣời anh tên là Kram Ngai và em gái tên là Reng Chăm. Một ngày kia, Kram Ngai đi tìm vợ. Kram Ngai muốn vào làng bok Set để gặp bia L i nên hóa thành chàng Hrit nghèo khổ rồi dùng ngải nhờ Giông đƣa vào làng. Nghe Hrit kể về nàng Pơ Lao Chuơh Dreng xinh đẹp ở hạ nguồn, Giông nôn nóng muốn đến xem mặt nàng. Hrit dẫn Giông đến nhà Pơ Lao Chuơh Dreng, hai ngƣời đã tâm tình và đính hôn với nhau. Sau đó, họ cƣới nhau cùng với hai đôi trai gái khác nữa. B ng L ng không lấy đƣợc Pơ Lao Chuơh Dreng bèn tập hợp lũ qu ở âm phủ tấn công Giông. Giông, Giơ (em trai Giông) đánh nhau qu B ng L ng rất dữ dội. Nhờ có bia L i (em gái Giông) giúp đỡ, Giông giết đƣợc nhiều tên qu . Cuộc chiến đang lúc gay go ở trên không trung, các cô gái làng ông Grâm Kong là Xem Yang và Rang Hu mời Giông, Giơ xuống làng của họ ăn cơm rồi kết ƣớc làm vợ chồng với hai chàng. Kram Ngai vứt bỏ lốt Hrit và giúp Giông, Giơ đánh B ng L ng. Giông và Reng Chăm thích nhau và họ đính ƣớc. Nhờ Reng Chăm và bia L i giúp sức, ông nội của Giông là bok Glaih cho mƣợn vũ khí thần, Giông thắng đƣợc qu B ng L ng. Cuộc chiến kết thúc, muôn vật trở lại nhƣ xƣa. Dân làng mở cuộc uống mừng. 6. Giông đạp đổ núi đá cao ngất (A Lưu hát kể; Y Tưr phiên âm; A Jar và Y Kiưch dịch nghĩa sang tiếng Việt; Võ Quang Trọng sưu tầm và biên tập văn học, xuất bản năm 2006) Sau ngày cƣới, Giông và Bia Phu về quê vợ ở hạ nguồn. Giông làm rẫy rất giỏi, ai cũng khen. Một hôm, Giông và hai anh trai của Bia Phu vào rừng đi săn. Hai 181 ngƣời anh nài nỉ Giông nhảy qua núi thần linh cao ngất. Giông đã nhảy qua đƣợc và đạp đổ núi thần linh. Con chó của Giông bịa chuyện nói rằng sở dĩ Giông đạp đổ núi đá thần linh vì chàng muốn có nàng Đinh Tr ng xinh đẹp ở bên kia biển. Nghe vậy, Bia Phu nổi giận đánh Giông thậm tệ, lột hết áo khố, đuổi Giông ra khỏi nhà với lời nguyền: Không ăn cơm cha mẹ ở thƣợng nguồn, qua biển rộng mà ăn cơm của Đinh Tr ng. Giông đi lang thang, đói khát và bị bọn Pƣ Pƣng bắt trói. Em gái của Jrai, Lao là bia Pơ Lai cởi trói cho Giông và giục chàng chạy trốn. Qua nhiều đèo suối, biển cả, Giông đến đƣợc xứ của Đinh Trěng. Hai ngƣời đính hôn rồi tổ chức đám cƣới. Sau khi biết đƣợc Giông và Đinh Trěng sống rất hạnh phúc ở thƣợng nguồn, Bia Phu hối hận. Nàng muốn Giông tha thứ và nàng làm nô lệ trong nhà Giông. Không lấy đƣợc Đinh Trěng, Glaih Phang gây chiến với Giông. Lũ trai ở hạ nguồn rủ nhau giúp Glaih đánh Giông. Trận chiến diễn ra quyết liệt và kéo dài hai tháng. Cuối cùng, với sức mạnh hơn ngƣời, Giông đã giết chết Glaih Phang và bọn xấu hạ nguồn. Chiến thắng, Giông cùng Bia Phu, Đinh Tr ng sống với nhau sung sƣớng đến trọn đời. 7. Giông đi tìm vợ (A Đen hát kể; A Thút, A Jar phiên âm và dịch nghĩa sang tiếng Việt; Phạm Cao Đạt và Võ Quang Trọng sưu tầm; Võ Quang Trọng biên tập văn học, xuất bản năm 2006) Giông muốn đi tìm vợ. Chàng đến làng của nàng Tang Năr uống rƣợu và kết hôn với nàng. Nhờ Bơ Gap Tai Kang, Rang Đinh Don làm mối, hai ngƣời trở thành vợ chồng. Sau 5 năm ở quê vợ, Giông và Tang N r về quê thƣợng nguồn. Bok Set Brêm Bram mở cuộc uống mừng vợ chồng Giông trở về. Giơ (em trai Giông) muốn đi đó đây cho đỡ buồn, Tang Năr lấy bùa ngải để làm cho nàng Rang Mah ở hạ nguồn gặp Giơ . Gặp nhau, Giơ và Rang Mah quyết định sống bên nhau. Sống ở thƣợng nguồn ít lâu, vợ chồng Giơ về hạ nguồn. Giông đi tìm bộ chiêng kông hoa vàng của tổ tiên. Trên đƣờng đi, chàng ghé làng bok Ngar nh và đính hôn với nàng Dreng Kơ Nom. 182 Tang Năr sinh ra một con đại bàng. Giơ đi gọi Giông về nhƣng Giông không về. Khi biết chồng đã có ngƣời khác, Tang Năr ôm con về quê ngoại. Tang Năr dùng bùa ngải bắt hồn Giông nhốt vào bẫy sắt. Giông về quê Tang Năr xin lỗi mẹ con nàng. Tang Năr mở cửa sắt thả hồn Giông bay ra ngoài. Giông, Giơ , Tang Năr trở về thƣợng nguồn. Tang Năr cho phép Giông lấy nàng Dreng Kơ Nom. Đám cƣới đƣợc tổ chức tƣng bừng. 8. Giông đi săn chém cọp của Dăm Hơ Dang (A Lưu hát kể; Y Tưr và Y Kiưch phiên âm và dịch nghĩa sang tiếng Việt; Võ Quang Trọng sưu tầm; Phạm Quỳnh Phương biên tập văn học, xuất bản năm 2006) Giông đi săn gặp cọp “to bằng trái núi”. Chàng bắn trúng cọp và truy đuổi cọp tới cùng. Khi Giông, Giơ (em trai Giông) thấm mệt thì bất ngờ bị cọp bắt đi. Hai nàng Rang Năr và Xem Yang dùng bùa mê xua cọp để cứu hai chàng. Giông, Giơ giết chết cọp và bày tỏ tình cảm, hẹn ƣớc với hai nàng. Biết Giông đã chém cọp của mình, Dăm Hơ Dang, chủ của cọp đầu đàn bị Giông giết chết, căm tức và quyết định trả thù. Dăm Hơ Dang trả thù ba lần: - Lần 1: Dăm Hơ Dang xua hàng trăm ngàn con cọp hung dữ tấn công làng Set. Nhờ bok Kei Dei báo mộng và mách nƣớc, Giông tìm mèo thần để tiêu diệt cọp. - Lần 2: Dăm Hơ Dang và em trai là Klang Bok khiêu chiến với Giông. Giông giảng hòa nhƣng họ không nghe. Cuối cùng, Giông buộc phải đánh và giết chết Dăm Hơ Dang cùng em trai hắn. - Lần 3: Giông, Giơ đánh nhau với đồng bọn của Dăm Hơ Dang là Jrai, Lao, Pƣ Pƣng. Nhờ Rang Năr, Bia L i giúp sức, Giông đã tiêu diệt đồng bọn của Dăm Hơ Dang. Kết thúc sử thi, Giông lấy Rang Năr, Giơ cƣới Xem Yang. Hai miền hạ nguồn và thƣợng nguồn cùng nhau làm ăn rất vui vẻ. 9. Giông lấy khiên đao của bok Kei Dei (A Lưu hát kể; Y Tưr và Y Kiưch phiên âm và dịch nghĩa sang tiếng Việt; Võ Quang Trọng sưu tầm; Đặng Diệu Trang biên tập văn học, xuất bản năm 2006) 183 Giông đẹp trai, khỏe mạnh, giỏi giang nên đƣợc các cô gái hạ nguồn mến mộ. Vì thế bọn Pƣ Pƣng, Xor Mam, B ng L ng, Jrai, Lao ghen ghét và tìm cách gây gổ, đánh nhau với Giông. Cô của Giông là Bia Pơđƣk biết chuyện nên báo cho Giông và bok Set biết để đề phòng. Bok Set nhớ lại có khiên của tổ tiên là bok Kei Dei giấu ở cây bring bu nên sai Giông đi lấy để chống giặc. Chỉ có Giông mới có thể đi lấy đƣợc khiên đao thần. Dân làng hạ nguồn không thích bọn xấu, trong đó có hai nàng Rang Năr và Xe Dak. Hai nàng ngầm báo cho Giông tin tức bọn xấu để chàng đối phó. Trƣớc trận chiến, Giông thuyết phục lẽ sai trái cho bọn xấu nhƣng bọn đầu sỏ không nghe. Giao tranh nổ ra, phe hạ nguồn bị giết rất nhiều. Hai nàng Rang Nar và Xe Dak, bok Kei Dei bay trên không hỗ trợ cho Giông. Hai nàng còn mời bọn Giông về nhà ăn uống nghỉ ngơi. Chiến tranh kết thúc, Giông, Giơ (em trai Giông) về hạ nguồn thăm hỏi những dân làng bị tàn phá, động viên họ xây dựng lại cuộc sống. Cuối sử thi là cảnh xử tội bọn xấu và lễ cƣới cho con cháu. Bok Set mời cả dân làng hạ nguồn đến dự. Giông đƣợc bok Set giao trách nhiệm chăn dắt dân làng làm ăn, xây dựng quê hƣơng. Cuộc sống trở lại bình yên, bok Set và Giông trả lại khiên cho bok Kei Dei. 10. Giông lấy nàng Bia Phu (A Lưu hát kể; Y Tưr phiên âm; A Jar và Y Kiưch dịch nghĩa sang tiếng Việt; Võ Quang Trọng sưu tầm và biên tập văn học, xuất bản năm 2006) Giông rủ Giơ (em trai Giông) và Xem Đum, Xem Treng (anh em họ) đến hạ nguồn tìm Bia Phu. Ở đó, chàng đã đƣợc Bia Phu nhận làm chồng. Vợ chồng Giông siêng năng làm ăn và sinh đƣợc bé trai tên là Klang Kong. Giông bận làm rẫy nên bọn Rơ W ng bỏ bùa mê và tán tỉnh Bia Phu làm nàng mê mệt. Nàng lên rẫy tìm Giông để xin lỗi nhƣng Giông không nghe. Tức giận, nàng giết đứa con trai. Giông tức giận kéo Bia Phu về nhà kể tội rồi chém chết. Sau đó, Giông tìm đến hỏi tội Jrai, Lao rồi chém chết cả hai. Xe Dak ở hạ nguồn giúp Giông trả thù Rơ W ng bằng cách lấy thuốc thần của hắn. Giông lấy Xe Dak và hợp sức cùng anh em đánh Rơ Weng. 184 Nhờ Xe Dak giúp sức, Giông đã chiến thắng Rơ W ng cứu Bia Phu cùng con trai sống lại. Dân làng mở tiệc uống tƣng bừng. 11. Giông leo mía thần (A Lưu hát kể; Y Tưr, Y Kiưch phiên âm dịch nghĩa sang tiếng Việt; Võ Quang Trọng sưu tầm; Lê Thị Thùy Ly biên tập văn học, xuất bản năm 2006) - Phần 1: Giông leo mía thần Giông, Giơ (em trai Giông), bia L i (em gái Giông) mồ côi cha mẹ, ở với bà nội Xơ k Y r từ nhỏ. Giông, Giơ thông minh, làm ăn chăm chỉ và tự làm nhà rông để ở. Nàng Rang Hu, con ông Hơ Drăng Măt Năr ở trên trời, thấy Giông đẹp nên muốn lấy làm chồng. Nàng thu mình vào chiếc hộp tìm cách vào nhà bà nội của Giông. Hằng ngày, nàng chui ra khỏi chiếc hộp giúp bà cháu Giông dọn dẹp nhà cửa, nấu nƣớng. Đến khi bại lộ, nàng lấy Giông làm chồng. Giông trồng cây mía thần trƣớc nhà. Nó lớn nhanh nhƣ thổi. Một năm sau nó đã mọc đến trời xanh. Giông leo mía thần lên trời để kết nghĩa với Glaih Phang và nàng Rang Nar xinh đẹp. - Phần 2: Giơ đi tìm vợ và bị giết chết, Giông trả thù cho em Nghe tin có nàng Rang Mah xinh đẹp, Giơ đi qua bao nhiều núi cao, rừng sâu, vƣợt biển lớn để cƣới nàng làm vợ. Khi gặp, hai ngƣời mến nhau ngay. Đƣợc ngƣời thân và dân làng ủng hộ, họ đám cƣới ngay sau đó. Dăm Der lâu nay theo đuổi Rang Mah nổi giận và thách đấu với Giơ . Đánh nhau, Giơ thua và bị giết chết. Giông đi tìm Giơ và nhờ nàng Pơ Lao Chuơh Dreng làm cho Giơ sống lại. Giông đánh thắng và giết chết Dăm Der. Giông cƣới nàng Pơ Lao Chuơh Dreng. - Phần 3: Pơ Lao Chuơh Dreng khôi phục lại làng, Giông trả thù kẻ đã hãm hại cha mẹ và lũ làng Nàng Pơ Lao Chuơh Dreng dùng thuốc thần cứu sống cha mẹ, dân làng trƣớc đây bị kẻ thù tàn sát. Mọi ngƣời mở cuộc uống để mừng đƣợc cứu sống lại. Họ quyết định trừng trị bọn Jrai, Lao, kẻ đã gây ra tội ác. 185 Giông mời những ngƣời thân và bạn bè phƣơng xa đến giúp sức. Họ kéo nhau xuống hạ nguồn hỏi tội và thách đấu với bọn Jrai, Lao. Trận chiến diễn ra khốc liệt nhiều ngày đêm. Cuối cùng, phe của Giông thắng trận, những kẻ gây tội ác bị giết. Giông và những ngƣời chiến thắng trở về thƣợng nguồn mở cuộc uống lớn. Từ đó vùng thƣợng nguồn, quê hƣơng của Giông, sống trong bình yên, hạnh phúc. 12. Giông Trong Yuăn - Bản kể ở huyện Đak Đoa, tỉnh Gia Lai: (Bok Pah hát kể; Siu Pêt phiên âm, dịch nghĩa sang tiếng Việt; Nguyễn Quang Tuệ sưu tầm và biên tập văn học, xuất bản năm 2006) Giông Trong Yuăn đến chơi làng nàng Kơmlat Sat Anăr. Nàng Kơmlat Sat Anăr muốn lấy Giông Trong Yuăn làm chồng. Giông Ayôr Pôr Kuan bực tức vì Giông Trong Yuăn cƣớp ngƣời đẹp nên dọa đánh. Giông Trong Yuăn biến thành Kô i Kông làm cho Kơmlat Sat Anăr chết lạnh và không ai cứu đƣợc. Lúc này, Kô i Kông (tức Giông Trong Yuăn) xuất hiện và cứu Kơmlat Sat Anăr. Kô i Kông đƣợc làm chồng Kơmlat Sat Anăr. Bực tức vì mất ngƣời đẹp, Giông Ayôr Pôr Kuan đánh nhau với Kô i Kông. Kô i Kông đƣợc anh em giúp đỡ đã đánh bại kẻ thù. Giông Ayôr Pôr Kuan bèn cầu cứu bok Prao Hơông giúp đỡ nhƣng cũng bị Kô i Kông hợp lực giết chết. Bên thua trận chịu đền bù của cải, hận thù xƣa đã hết, các làng trở nên gần gũi. Đám cƣới của Giông Trong Yuăn (đã ra khỏi lốt Kô i Kông) diễn ra tƣng bừng. - Bản kể ở huyện Đak Pơ, tỉnh Gia Lai: (Yă Hơt hát kể; Siu Pêt phiên âm, dịch nghĩa sang tiếng Việt; Nguyễn Quang Tuệ sưu tầm và biên tập văn học, xuất bản năm 2006) Giông Trong Yuăn xin áo yang (thần) Kô i Kông. Với sự biến hóa diệu kì của chiếc áo thần, Giông Trong Yuăn lên đƣờng đi chơi đây đó trong lốt của Yang Kô i Kông xấu xí, khùng điên. Yang Kô i Kông (tức Giông Trong Yuăn biến hóa) chọc ghẹo các cô gái và chàng cƣới đƣợc Bia Phu. 186 Do tính hâm hấp nên Kô i Kông bị Bia Phu đánh đập và hạ nhục đủ kiểu. Bia Phu bỏ Kô i Kông và lấy chồng mới tên là Cher Chor Hor Grong. Em gái của Bia Phu là Bia Man thƣơng Kô i Kông và thân thiết với chàng nhƣ vợ chồng, Hai ngƣời chăm chỉ làm ăn và đƣợc mùa bội thu. Sau đó, Bia Man biết Kô i Kông chính là Giông Trong Yuăn xinh đẹp, tài giỏi nên càng yêu thƣơng chàng hơn. Biết đƣợc Kô i Kông chính là Giông Trong Yuăn, mọi ngƣời hết sức mừng vui. Bia Phu hối hận, xin làm vợ lẻ của Giông Trong Yuăn nhƣng cả chàng và Bia Man từ chối. Bọn Giông Dâk Dâr gây chiến với Giông Trong Yuăn nhƣng bị chàng đánh bại, giết chết. Trận chiến kết thúc, dân làng mở cuộc uống lớn. Giông Trong Yuăn ở lại quê vợ Bia Man, còn anh trai là Giơ Tơmông quay về làng cũ ở thƣợng nguồn. 13. Atâu, So Hle, Kơne Gơseng (Bok Pơnh hát kể; Siu Pêt phiên âm, dịch nghĩa sang tiếng Việt; Nguyễn Quang Tuệ sưu tầm và biên tập văn học, xuất bản năm 2007) Làng của bok Rơh bị bọn Atâu So Hle, Kơne Gơseng, Klang Ping, Đinh Kât đốt phá, giết chóc. Mọi ngƣời chết hết, chỉ còn 2 đứa trẻ là Giơ (anh trai Giông) và bia Chăm (chị gái Giông). Khi đi nhặt xác ngƣời, y Vinh Vông, Kông Grơ Ă tìm đƣợc Giông. Cậu bé sống sót nhờ mút nƣớc thối rỉ ra từ xác mẹ làm sữa. Đƣợc hai y Vinh Vông, Kông Grơ Ă nuôi nấng bằng thuốc thần linh, Giông lớn lên thành chàng trai khỏe mạnh, tài giỏi phi thƣờng. Giông cùng đoàn ngƣời báo thù cho dân làng Rơh. Giông và trai làng Rơh đã tìm đến làng của bọn Atâu So Hle, Kơne Gơseng và trả thù không thƣơng tiếc. Tất cả đều giết sạch, phá sạch và đốt sạch. Dân làng vô tội cũng không tha. Những loại vũ khí lợi hại nhất đều sử dụng. Cuộc chiến diễn ra hết gay go và dài ngày. Hai bên đánh nhau mệt thì xin hƣu chiến và nhờ các cô gái nấu ăn rồi đánh tiếp. Trong lúc nghỉ ngơi, Giông cũng chọn đƣợc cô gái xinh đẹp nhất để làm vợ. Cuộc chiến đẫm máu và dai dẳng tƣởng chừng không thể kết thúc. Nhờ có 187 nhiều ngƣời giúp sức, nhất là các cô gái xinh đẹp nhiều tài phép, Giông chiến thắng và quay về làng cũ khôi phục lại nhƣ xƣa. 14. Bia Phu b Giông (A Lưu hát kể; Y Tưr phiên âm; Y Kiưch dịch nghĩa sang tiếng Việt; Võ Quang Trọng sưu tầm và biên tập văn học, xuất bản năm 2007) Giông nghe nói nàng Bia Phu, con bok Rơh ở hạ nguồn, xinh đẹp nên rủ trai làng tìm đến. Giông gặp Bia Phu, hai ngƣời tâm đầu ý hợp và đính ƣớc với nhau. Kong Châng dùng bùa ngải làm cho Bia Phu không còn yêu Giông nữa mà yêu hắn, một kẻ dơ bẩn, xấu xí, lƣời biếng. Nhớ thƣơng Bia Phu, Giông buồn bã, không thiết ăn uống, ngƣời gầy ốm, xanh xao. Nhờ bia L i dùng thuốc cứu chữa, Giông tỉnh táo, khỏe lại và bay đến hạ nguồn làm quen và đính ƣớc với nàng Pơ Lao Chuơh Dreng. Sau khi bùa ngải hết hiệu nghiệm, Bia Phu tỉnh táo trở lại và ân hận, đau khổ vì đã phản bội Giông. Việc Giông cƣới nàng Pơ Lao Chuơh Dreng làm cho bọn xấu hạ nguồn là Jrai, Lao, Pƣ Pƣng ghen tức. Chúng tìm cách gây gổ, đánh nhau với Giông nhƣng bị Giông đánh bại và giết chết. Cuộc chiến kết thúc, dân làng mở cuộc uống mừng. Từ đó, dân làng sống bình yên, chăm lo làm ăn, xây dựng buôn làng. 15. Cọp bắt Giông thuở bé (A Lưu hát kể; Y Tưr phiên âm; Y Kiưch dịch nghĩa sang tiếng Việt; Võ Quang Trọng sưu tầm; Lê Thị Thùy Ly biên tập văn học, xuất bản năm 2007) Giông bị cọp khổng lồ bắt khi cha mẹ đƣa Giông đi thăm rẫy. Lớn lên nghe chuyện Giông bị bắt, Giơ (em trai Giông) đi tìm anh và bị chết trong rừng. Nàng Xem Yang, con gái của chúa kiến Hmôck Kơ Tu, dùng phép thuật cứu Giơ sống lại. Sau đó, Giơ đƣợc Xem Yang biến thành mèo để tiếp tục đi tìm Giông. Giơ gặp và cƣới Rang Hu, con bok Grâm Kong ở hạ nguồn. Giông đƣợc cọp nuôi dƣỡng tử tế nhƣ con đẻ và tình cờ gặp lại Giơ . Giông xin phép cọp về thăm cha mẹ đẻ. Giữa đƣờng, Giông gặp bọn cƣớp Pƣ Pƣng. Đƣợc anh em giúp sức, Giông tiêu diệt hết bọn cƣớp. 188 Giông, Giơ vào hang kiến thăm cha con Reng Yang. Gặp Reng Yang, Giông có cảm tình và đính ƣớc với nàng. Giông, Giơ và hai ngƣời vợ về thƣợng nguồn, gia đình. Dân làng mở tiệc ăn mừng suốt một tháng. 16. Giông bọc trứng gà (A Lưu hát kể; Y Tưr phiên âm; Y Kiưch dịch nghĩa sang tiếng Việt; Võ Quang Trọng sưu tầm; Lê Thị Thùy Ly biên tập văn học, xuất bản năm 2007) Giông, Giơ (em trai Giông) đến tuổi lấy vợ, bok Set khuyên hai chàng đến làng của bok Grâm Kong chơi và tìm hiểu con gái ở đó. Giông gặp Rang Hu. Họ hò hẹn và đính ƣớc với nhau. Nàng Pơ Lao Chuơh Dreng cũng mê Giông nên hóa vào quả trứng gà để Giông nhặt về nhà. Hằng ngày, nàng chui ra khỏi quả trứng nấu nƣớng, dọn dẹp nhà cửa cho Giông. Một hôm, Pơ Lao Chuơh Dreng làm cho Giông ốm rồi chết. Sau đó, nàng cứu Giông sống lại. Giông lấy cả hai nàng Rang Hu và Pơ Lao Chuơh Dreng làm vợ. Glaih Phang, kẻ muốn lấy Pơ Lao Chuơh Dreng làm vợ, gây chiến với Giông. Mặc dù có cha mẹ giúp sức nhƣng Glaih Phang vẫn bị Giông giết chết. Bọn Pƣ Pƣng, Jrai, Lao, Tơ D ng, N ih Kră, Tơ Dă N ih Kuan, đánh nhau với Giông để trả thù cho Glaih Phang nhƣng cũng bị Giông giết hết. Chiến thắng, bok Set tổ chức đám cƣới Giông với Rang Hu và Pơ Lao Chuơh Dreng. Dân khắp vùng đến dự. Bok Set căn dặn mọi ngƣời chăm lo làm lụng, thƣơng yêu, giúp đỡ nhau để có cuộc sống tốt đẹp. 17. Giông cƣới nàng Khỉ (A Lưu hát kể; Y Tưr phiên âm; Y Kiưch dịch nghĩa sang tiếng Việt; Võ Quang Trọng sưu tầm; Nguyễn Việt Hùng biên tập văn học, xuất bản năm 2007) Bok Set giục Giông và Giơ (em trai Giông) có vợ. Giông và Giơ muốn đi xuống hạ nguồn để chọn vợ. 189 Nàng Rang Năr đã biết tiếng tăm xinh đẹp, tài giỏi của Giông nên muốn lấy chàng làm chồng. Nàng hóa thành chim để bay đi tìm Giông. Đến nơi, nàng biến thành con khỉ vào ở với bà nội Xǒk Yěr của Giông. Rang Năr đƣợc mọi ngƣời yêu mến vì tính nết tốt và tài nội trợ giỏi giang. Một ngày nọ, Giông bắt gặp nàng Khỉ đang ngủ hiện hình là một cô gái tuyệt đẹp. Hai ngƣời yêu nhau và trao vòng, cƣờm đính ƣớc. Vì lấy không đƣợc Rang Năr nên Glaih Phang (ở hạ nguồn) gây gổ và đánh nhau với Giông. Mặc dù đƣợc cha mẹ giúp đỡ nhƣng cả Glaih Phang và cha mẹ của hắn đều bị Giông giết chết. Giông chiến thắng, trở về thƣợng nguồn mở hội tƣng bừng. Bok Set làm lễ cƣới cho Giơ và các chàng trai. Ngƣời hạ nguồn cũng lên dự, ai cũng vui vẻ. Từ đó, vùng thƣợng nguồn và hạ nguồn gắn bó thân thiện. Cuộc sống bình yên, hạnh phúc. 18. Giông dẫn các cô gái đi xúc cá (A Lưu hát kể; Y Tưr phiên âm; Y Kiưch dịch nghĩa sang tiếng Việt; Võ Quang Trọng sưu tầm; Lê Thị Thùy Ly biên tập văn học, xuất bản năm 2007) Bia Phu là cô gái hạ nguồn đẹp, ai cũng muốn cƣới nàng làm vợ. Trong một cuộc đi săn, Giông tình cờ gặp Bia Phu, con gái bok Rơh ở hạ nguồn. Hai ngƣời thích nhau, mặc dù cha nàng đã hứa gả nàng cho Tr ng Pơ La. Đến ngày cƣới, Tr ng Pơ La đem sính lễ đến nhà bok Rơh nhƣng Bia Phu từ chối. Tr ng nổi giận gây gổ với Giông, đấu sức với Giông. Mọi ngƣời can ngăn, khuyên nhủ phải trái cho Tr ng Pơ La. Họ khuyên Tr ng Pơ La không nên đánh nhau và trả thù Giông, vì Bia Phu tự nguyện yêu Giông chứ không phải bị bắt ép. Đám cƣới Giông và Bia Phu đƣợc mọi ngƣời ủng hộ. Tr ng Pơ La cũng đến xin lỗi và chúc mừng. Sau đó, Tr ng Pơ La kết nghĩa anh em với Giông. Mọi ngƣời vui vẻ, xóa bỏ thành kiến giữa ngƣời hạ nguồn và thƣợng nguồn. 19. Giông đánh hạ nguồn cứu dân làng (A Lưu hát kể; Y Tưr và Y Kiưch phiên âm, dịch nghĩa sang tiếng Việt; Võ Quang Trọng sưu tầm; Nguyễn Việt Hùng biên tập văn học, xuất bản năm 2007) 190 Trong chuyến thăm anh trai ở hạ nguồn, bok Set đƣợc những ngƣời tốt ở hạ nguồn báo tin rằng bọn xấu muốn cƣớp phá làng Set. Họ còn bày cho bok Set cách đối phó với bọn ngƣời này. Bọn xấu hạ nguồn tấn công làng Set nhƣng bị dân làng của Set chống trả quyết liệt. Bia L i đã dùng phép thuật đẩy lùi nhiều đợt tấn công của địch. Cùng với đó, Giông và nhóm ngƣời tốt ở hạ nguồn chặn đánh địch tơi tả. Địch thua chạy, Giông tiếp tục bay theo để tiêu diệt. Cuộc chiến diễn ra dữ dội. Những cô gái theo Giông cứu chữa cho ngƣời bị thƣơng, cứu sống những ngƣời bị chết. Đánh nhau mãi không thắng, Giông về làng ăn uống no say rồi bay lên trời đánh tiếp. Đang đánh nhau, nàng Dreng Yang gọi Giông xuống ăn uống, tâm sự, tỏ tình với chàng. Hai ngƣời trao vòng, cƣờm đính ƣớc. Giông lại tiếp tục đánh bọn xấu. Nàng Rang Năr đi theo giúp sức và tỏ ý muốn lấy Giông. Đƣợc Dreng Yang đồng ý, Giông lấy Rang Năr làm vợ lẻ. Đƣợc mọi ngƣời giúp sức và ủng hộ, cuối cùng, Giông giết đƣợc bọn xấu Pƣ Pƣng, Jrai, Lao, Tơ D ng, N ih Kră, Dă N ih Kuan,... Chiến thắng, làng Set mở tiệc uống mừng. Họ ăn uống thâu đêm suốt sáng. Bok Set khuyên mọi ngƣời nhanh chóng dọn dẹp lại nhà cửa, chuẩn bị mùa màng, xóa bỏ hận thù, yêu thƣơng lẫn nhau, cùng làm lụng xây dựng buôn làng. 20. Giông đi đòi nợ (A Lưu hát kể; A Jar phiên âm và dịch nghĩa sang tiếng Việt; Võ Quang Trọng sưu tầm và biên tập văn học, xuất bản năm 2007) Bok Set muốn Giông đi thăm bạn ở hạ nguồn là kuan Lao, Giông cũng đi theo. Trong chuyến đi ấy, Giông gặp Sut Yang, con gái của kuan Lao, chuyện trò rất hợp. Họ trao đổi chuỗi cƣờm, tỏ tình và thề thốt sống với nhau đến trọn đời. Lần sau, bok Set lại đƣa ngƣời nhà và mấy ngƣời già trong làng giỏi ăn nói đến thăm kuan Lao. Họ đƣợc ngƣời hạ nguồn đón tiếp vui vẻ. Họ bàn về chuyện Giông và Sut Yang. Kuan Lao mở cuộc uống tƣng bừng nhƣ ngày cƣới. Bok Set đƣa kuan Lao về thăm thƣợng nguồn, ai cũng khen bok Set giàu có, hùng mạnh. 191 Bok Set mở cuộc uống linh đình tại nhà. Kuan Lao và bok Set nói về những điều hay lẽ phải, về tình bạn, tình vợ chồng; khuyên nhủ các con cháu sống tốt, chăm làm ăn, vun đắp cho cuộc sống gia đình ngày một tốt đẹp. 21. Giông giết sƣ tử cứu làng Set (A Lưu hát kể; Y Hồng phiên âm; A Jar dịch nghĩa sang tiếng Việt; Võ Quang Trọng sưu tầm và biên tập văn học, xuất bản năm 2007) Bọn xấu ở hạ nguồn gồm Bia Rơ Wen, Nang L , Nang Lâm xúi sƣ tử biến thành bà già đến phá làng bok Rơh. Bok Rơh vào rừng đặt bẫy gặp bà già và đƣa về làm vợ. Mọi ngƣời không đồng ý và nghi ngờ việc này. Sau một tháng, ngƣời nhà bok Rơh biến mất, không ai biết nguyên nhân. Vô tình, Rok và Set biết bà già chính là sƣ tử giết ngƣời ăn thịt. Sau khi phóng lao làm bị thƣơng sƣ tử, bok Rok bèn trốn khỏi làng lên vùng thƣợng nguồn lập làng mới. Bok Set và các con cháu cũng đi theo. Khi đã giết bok Rơh, sƣ tử lại biến thành bà già đến làng Set. Tại đây, sƣ tử bị bok Set và bok Rok bắt trói, giết chết và giết luôn sƣ tử đực. Làng Set trở nên giàu có, Giông, Giơ (em trai Giông) trở nên oai hùng và nổi tiếng. Bọn xấu hạ nguồn là Klot Măng ghen ghét nên tìm cách mƣu hại. Hắn rủ trai hạ nguồn đánh nhau với bok Set, Giông, Giơ . Trong bọn hạ nguồn có Glaih Phang, ngƣời muốn cƣới bia L i (em gái Giông) làm vợ, báo tin cho Giông biết kế hoạch của bọn xấu. Bọn hạ nguồn bị Giông chặn đánh thua chạy. Trong khi đánh nhau trên trời, Giông, Giơ đƣợc dân làng Grâm Kong mời xuống đất ăn uống. Tại đây, Giơ gặp và đính ƣớc với Rang Hu. Ăn uống no say, Giông, Giơ lại tiếp tục bay lên trời đánh nhau. Đang đánh nhau, Giông, Giơ đƣợc làng Pƣ Pƣng mời ăn uống chu đáo. Giông gặp nàng Xe Đak xinh đẹp. Hai ngƣời tỏ tình và trao vòng, cƣờm đính ƣớc. Giết hết bọn xấu, cuộc sống bình yên trở lại. Đám cƣới Giông, Giơ đƣợc tổ chức linh đình. 192 22. Giông kết bạn với Glaih Phang (A Lưu hát kể; Y Tưr phiên âm; Y Kiưch dịch nghĩa sang tiếng Việt; Võ Quang Trọng sưu tầm; Lê Thị Thùy Ly biên tập văn học, xuất bản năm 2007) Bọn Jrai, Lao (ở hạ nguồn) đi săn và bị lạc ở thƣợng nguồn. Em trai của chúng là Glaih Phang đi tìm. Giông đang dẫn dân làng làm rẫy để trồng lúa và cây trái thì gặp Jrai, Lao đói khát, cầu cứu. Giông cho ăn uống và đón hai ngƣời về nhà. Glaih Phang tìm đến nhà Giông gặp đƣợc hai anh nên hết sức mừng rỡ. Sau khi kết nghĩa anh em với Giông, Glaih Phang đƣa hai anh và Giông, Giơ về thăm hạ nguồn. Ở hạ nguồn, Giông gặp đƣợc nàng Xe Đak xinh đẹp. Họ thích nhau và làm lễ đính ƣớc. Sau đó, Giông đƣa Xe Đak về thƣợng nguồn tổ chức lễ cƣới. Cha mẹ và dân làng của Giông hết vui mừng. Giông xin cha đƣa Glaih Phang về thƣợng nguồn sống và nhắm bia Pơ Lai cho Giơ . Đến mùa nắng, vợ chồng bok Set xuống hạ nguồn thăm anh em Glaih Phang và ông bà thông gia. Làng Glaih Phang và làng ông Brem Brai, bố Xe Đak đều mở cuộc uống đón chào. Biết Giông, Giơ đã có vợ nhƣng các Rang Năr và Xem Yang vẫn xin làm vợ lẻ của hai chàng. Về lại thƣợng nguồn, bok Set mở cuộc uống lớn mừng con cháu trong nhà lấy đƣợc những ngƣời vợ xinh đẹp ở hạ nguồn. Bok Set gả cô cháu gái là bia Mônh cho Glaih Phang. Con gái út bia L i của ông thì sánh duyên cùng với chàng Xe Kong ở hạ nguồn. Làng bok Set ngày một đông vui. Bok Set khuyên dạy con cháu làm ăn cần cù để buôn làng ấm no, giàu mạnh. Từ đó, hạ nguồn và thƣợng nguồn gắn bó tốt đẹp. 23. Giông ngủ ở nhà rông của làng b hoang (A Lưu hát kể; Y Tưr và Y Kiưch phiên âm, dịch nghĩa sang tiếng Việt; Võ Quang Trọng sưu tầm; Trần Nho Thìn và Lê Thị Thù Ly biên tập văn học, xuất bản năm 2007) Bok Rơh phải dời làng vì dịch bệnh. Tuy nhiên, ở làng mới họ vẫn không đƣợc yên ổn vì những ngƣời chết vì dịch bệnh thành ma về hù dọa dân làng. 193 Bok Set khuyên bok Rơh nên cử các trai làng gan dạ đến ngủ ở nhà rông để nghe câu chuyện ra sao. Khi ngủ ở nhà rông, bọn trai làng bị ma dọa nên sợ bỏ chạy hết, chỉ có Giông ở lại nói chuyện với các hồn ma. Năm sau, Giông đến làng bok Rơh, Bia Phu đã lớn, hai ngƣời đính ƣớc. Đám cƣới của Giông diễn ra tƣng bừng. Bia Phu giới thiệu em họ là Rang Hu cho Giơ (em trai Giông). Teng Neng, ngƣời muốn cƣới Rang Hu, tức giận khiêu chiến với Giơ . Đƣợc Bia L i, Rang Năr giúp sức, Giơ chém chết Teng Neng. Giông cũng hỗ trợ Giơ đánh đồng bọn của Teng Neng là Jrai, Lao, Pƣ Pƣng, Chiến thắng, Giông lấy thêm Rang Năr làm vợ nhƣng không đám cƣới, vì chàng đã có vợ rồi. Nhà bok Set tổ chức lễ cƣới cho Giơ và Rang Hu. Bia L i đƣợc gả cho Dăm Kial, chàng trai đẹp nhất theo giúp anh em Giông đánh giặc. 24. Giông nhờ ơn thần núi làm cho giàu có (A Lưu hát kể; Y Tưr phiên âm; Y Kiưch dịch nghĩa sang tiếng Việt; Võ Quang Trọng sưu tầm; Trần Nho Thìn biên tập văn học, xuất bản năm 2007) Bok Set chết sớm để lại vợ là bia X n và ba con là Giông, Giơ và bia L i. Gặp năm đói kém ở nhiều vùng miền, Giông vào rừng đi săn và gặp Thần núi. Thần núi cho Giông cây củi thần có thể làm ra cơm gạo và thức ăn giúp gia đình cứu đói. Có cây củi thần, Giông có cơm gạo ăn và chia cho hàng xóm, giúp đỡ ngƣời nghèo khó. Tuy có cây củi thần nhƣng Giông vẫn ra sức lao động làm ra nhiều lúa gạo. Thần núi cho biết cha của Giông chƣa chết, muốn đoàn tụ với gia đình với điều kiện Giông phải lấy vợ tài giỏi. Hai nàng Rang N r và Xem Yang ở hạ nguồn thích Giông, Giơ (em trai Giông) nên hóa thành hai bà già để tìm đến quê hƣơng Giông. Sau đó, hai nàng vô tình để lộ nguyên hình là hai cô gái xinh đẹp. Thấy vậy, bà bia X n liền bắt hai nàng cƣới Giông, Giơ . Hai cặp vợ chồng trẻ trở về hạ nguồn gặp gia đình. Giông mơ thấy Thần núi cho thuốc quý và dạy cách cứu cha Set sống lại. Nhƣng việc này chỉ có Rang Năr làm đƣợc. Rang N r cứu sống bok Set, mọi ngƣời mừng vui khôn xiết. 194 Đám cƣới của Giông, Giơ đƣợc tổ chức. Gia đình Rang N r và dân làng hạ nguồn đều tham dự và ai cũng cực kì vui vẻ. Bok Set dặn Giông, Giơ đem gạo cho mọi ngƣời, dạy cách làm ăn. Rất nhiều cô gái hạ nguồn đến thƣợng nguồn lấy chồng, sinh con đẻ cái. 25. Giông săn trâu rừng (A Lưu hát kể; Y Tưr và Y Kiưch phiên âm, dịch nghĩa sang tiếng Việt; Võ Quang Trọng sưu tầm; Tạ Long biên tập văn học, xuất bản năm 2007) Giông và trai làng đi săn và bắn đƣợc trâu rừng kr yang, một con trâu thần rất đẹp. Con trâu rừng chỉ bị thƣơng và chạy đến vùng hạ nguồn mới chết. Bọn ngƣời xấu hạ nguồn là Jrai, Lao, Pƣ Pƣng, chiếm đoạt trâu rừng xẻ thịt. Mặc dù Giông giải thích và thuyết phục nhƣng bọn Jrai vẫn không trả hoặc chia thịt trâu cho Giông. Tức giận, bọn Giông giết chết G l Yang, em út của Jrai. Trên đƣờng về nhà, bọn Giông đƣợc Krô i Yang và Glong Kong cho ăn uống. Họ còn đƣa ghè rƣợu quý hơkha ra mời khách và giới thiệu hai em gái là Bia Phu và Hu Yang cho bọn Giông. Về lại thƣợng nguồn, Giông thuật lại chuyện bị cƣớp trâu, dân làng hối thúc Giông trả thù. Đội quân tham gia trả thù bọn Jrai gồm anh em họ của Giông và hai ngƣời bạn Krô i Yang, Glong Kong. Sau ba tháng giao tranh, Giông giết chết bọn Jrai, anh em của họ xin đƣợc làm nô lệ. Chiến thắng, anh em Giông, Giơ cƣới Bia Phu và Hu Yang làm vợ rồi trở về quê thƣợng nguồn sống bình yên, hạnh phúc. 26. Set xuống đồng bằng thăm bạn (A Lưu hát kể; Y Tưr phiên âm; Y Kiưch dịch nghĩa sang tiếng Việt; Võ Quang Trọng sưu tầm; Lê Trung Vũ, Bùi Ngọc Quang và Lê Thị Thùy Ly biên tập văn học, xuất bản năm 2007) Bok Set đi xuống đồng bằng để thăm bạn là Thông Yuăn, ở nhà bia X n sinh bia L i. Bọn Pƣ Pƣng, Jrai, Lao biết tin Set không có ở nhà nên tấn công làng Set. Anh em Giông, Giơ (em trai Giông) còn nhỏ nhƣng đã cùng với dân làng Set đánh cho bọn Pƣ Pƣng, Jrai, Lao thua chạy. 195 Về nhà nghe thuật lại chuyện, bok Set cùng với những ngƣời khác tìm bọn Pƣ Pƣng để trả thù. Mấy năm sau, Giông, Giơ trở thành những chàng trai xinh đẹp, tài giỏi. Nhờ hai chị dâu giúp đỡ, Giông, Giơ tìm đến hai nàng Rang Năr và Xem Yang xinh đẹp bên kia bờ biển. Hai chàng ngỏ lời nhƣng chƣa đƣợc hai nàng đồng ý. Trở về làng của hai anh trai là Kring Yang, Klang D r, Giông, Giơ giúp cha đánh bọn xấu. Trận đánh lan dần xuống làng của bok Grâm Kong. Các cô gái ở đây tên là Jên Yuăn, Rang Hu, Dreng Yang mời những ngƣời phe bok Set xuống ăn cơm, uống rƣợu. Giơ và Rang Hu trao vòng đính ƣớc với nhau. Giông, Giơ lại đánh bọn xấu dần đến làng của bok Pơlă Jă Jal. Bok Pơlă Jă Jal có con gái tên là Chuơh Dreng đã đính hôn với Kun Kong nhƣng lại thích Giông. Hai ngƣời tỏ tình và đính ƣớc với nhau. Khi đã giết hết bọn xấu, Giông, Giơ và các cô gái về thƣợng nguồn tổ chức đám cƣới. Kun Kong tức giận thách đấu và chém chết Giông hai lần. Nhờ Rang Năr giúp đỡ, Kun Kong ngừng đấu và kết nghĩa anh em với Giông. Bok Set gả bia L i (em gái Giông) cho Kun Kong và mở cuộc uống mừng đám cƣới cho các con. Bà con ở xa đều về dự. Cuộc vui kéo dài bảy ngày bảy đêm. 196 PHỤ LỤC vi HÌNH ẢNH MINH HỌA VỀ CÁC NGHỆ NHÂN, CÔNG TÁC ĐIỀN DÃ I. ẢNH CÁC NGHỆ NHÂN HÁT KỂ CÁC SỬ THI DĂM GIÔNG Ảnh 1: Nghệ nhân A Hon, làng Đak Kang Dốp, xã Đak Hring, huyện Đak Hà, tỉnh Kon Tum, ngƣời kể sử thi Giông cứu nàng Rang Hu. Ảnh: Chụp từ sách Kho tàng sử thi Tây Nguyên. Ảnh 2: Nghệ nhân A Đen, làng Kon Trăng Mơ Nei, xã Đak La, huyện Đak Hà, tỉnh Kon Tum, ngƣời kể sử thi Giông đi tìm vợ. Ảnh: Chụp từ sách Kho tàng sử thi Tây Nguyên. 197 Ảnh 3: Nghệ nhân Bok Păh, làng Krong Ktu, xã Yang Bắc, huyện Đak Pơ, tỉnh Gia Lai, ngƣời kể bản sử thi thứ nhất Giông Trong Yuăn. Ảnh: Chụp từ sách Kho tàng sử thi Tây Nguyên. Ảnh 4: Nghệ nhân Bok Păh, làng Grek, xã H’Nol, huyện Đak Đoa, tỉnh Gia Lai, ngƣời kể bản sử thi thứ hai Giông Trong Yuăn. Ảnh: Chụp từ sách Kho tàng sử thi Tây Nguyên. 198 Ảnh 5: Nghệ nhân Bok Pơnh, làng Bre, xã Ia Pêt, huyện Đak Đoa, tỉnh Gia Lai, ngƣời kể sử thi Atâu So Hle, Kơne, Gơseng. Ảnh: Chụp từ sách Kho tàng sử thi Tây Nguyên. Ảnh 7: Nghệ nhân A Lƣu, làng Kon Klor 2, xã Đak Rơ Wa, TP. Kon Tum, tỉnh Kon Tum, ngƣời kể hơn 100 sử thi Dăm Giông, trong đó có 22/26 sử thi Dăm Giông mà luận án khảo sát. Ảnh: Tác giả chụp vào ngày 09/01/2013. 199 II. ẢNH ĐIỀN DÃ CỦA TÁC GIẢ LUẬN ÁN Ảnh 8: Tác giả luận án và nghệ nhân A Lƣu tại nhà của nghệ nhân A Lƣu, làng Kon Klor 2, xã Đak Rơ Wa, TP, Kon Tum, ngày 19/6/2014. Nguồn: Tác giả. Ảnh 9: Tác giả luận án, nghệ nhân A Lƣu và dịch giả sử thi A Jar tại nhà của A Jar, làng Plei Đôn, phƣờng Quang Trung, TP. Kon Tum, ngày 19/6/2014. Nguồn: Tác giả. 200 Ảnh 10: Nghệ nhân A Lƣu hát kể sử thi tại buổi Liên hoan Cồng chiêng lần thứ III tại nhà rông văn hóa TP. Kon Tum vào ngày 18.4.2015 do TP. Kon Tum tổ chức. Nguồn: Ảnh trích từ video do của tác giả. Ảnh 11: Tác giả nghiên cứu các tài liệu về văn hóa, sử thi Bahnar tại phòng truyền thống của Chủng viện Kon Tum vào ngày 08/4/2013. Nguồn: Tác giả. 201 Ảnh 12: Tác giả nghiên cứu trang sức của dân tộc Bahnar tại Bảo tàng tỉnh Kon Tum vào ngày 15/5/2013. Nguồn: Tác giả. Ảnh 13: Tác giả và các nghệ nhân sử thi trong buổi Trao chứng nhận sử thi của người Bahnar các huyện Đak Pơ, Đak Đoa, Kbang, Kon Chro tỉnh Gia Lai vào ngày 24.4.2015 tại Bảo tàng tỉnh Gia Lai. Nguồn: Tác giả. 202 Ảnh 14: Mô phỏng cảnh hát kể sử thi trong buổi Trao chứng nhận sử thi của người Bahnar các huyện Đak Pơ, Đak Đoa, Kbang, Kon Chro tỉnh Gia Lai vào ngày 24.4.2015 tại Bảo tàng tỉnh Gia Lai. Nguồn: Tác giả. Ảnh 15: Tác giả và nghệ nhân A Lƣu trao đổi về sử thi tại nhà của nghệ nhân A Lƣu ngày 24/02/2014. Nguồn: Tác giả. Ảnh 16: Tác giả tại nhà rông truyền thống làng Kon Klor 2, xã Đak Rơ Wa ngày 24/02/2016, TP. Kon Tum. Nguồn: Tác giả. 203 Ảnh 17: Tác giả và con thuyền độc mộc của dân tộc Tây Nguyên đƣợc đặt trƣớc nhà thờ gỗ Kon Tum ngày 24.02.2016. Nguồn: Tác giả. Ảnh 18: Tác giả và tƣợng nhà mồ Tây Nguyên đã đƣợc cách điệu đƣợc đặt trƣớc Chủng viện Kon Tum ngày 24.02.2016. Nguồn: Tác giả. Ảnh 19: Tác giả và nghệ nhân hát dân ca làng Plei Phung, xã Ia Phang, huyện Chƣ Pƣh tỉnh Gia Lai trong một buổi điền dã kết hợp từ thiện ngày 10/10/2016. Nguồn: Tác giả. 204