Đề tài Làng dệt Mã Châu - Xưa và nay

t khÐo"[23.295]. Nh­ vËy, tr­íc khi ng­êi ViÖt ®Õn "khai hoang lËp nghiÖp" th× ë vïng nµy ®· cã nghÒ trång d©u nu«i t»m, trång b«ng dÖt v¶i, dÖt lôa ph¸t triÓn kh¸ cao. Ng­êi ViÖt tõ x­a vèn ®· biÕt trång d©u nu«i t»m, ­¬m t¬ dÖt lôa (ë c¸c di chØ thuéc v¨n ho¸ Phïng Nguyªn c¸ch nay 4000 - 3500 n¨m ®· t×m ®­îc rÊt nhiÒu däi xe sîi, ®ång thêi c¸c dÊu v¶i rÊt mÞn ë ®å gèm Phïng Nguyªn còng chøng tá nghÒ xe soÑi dÖt v¶i ®· ph¸t triÓn kh¸ cao), khi vµo tíi vïng ®Êt míi, bªn nh÷ng b·i d©u ngót ngµn ven ®«i bê s«ng Thu Bån, hä ®· tiÕp thu (còng gãp phÇn c¶i tiÕn, hoµn thiÖn kü thuËt dÖt) vµ tiÕp tôc ph¸t triÓn nghÒ dÖt tõ ng­êi Ch¨m vµ cña ng­êi Ch¨m, t¹o nªn nh÷ng lµng nghÒ dÖt truyÒn thèng cña ng­êi ViÖt ë ®©y. ë M· Ch©u, theo håi cè cña c¸c cô giµ trong lµng th× cã nhiÒu dßng hä, tõ tr­íc ®Õn nay chØ chuyªn sèng b»ng nghÒ dÖt. V¨n tÕ cña hä NguyÔn (theo téc ph¶ th× ng­êi gèc Thanh Ho¸, ®Õn lµng m· Ch©u lËp nghiÖp ®­îc 15 ®êi), khi thê cóng tæ tiªn ë nhµ thê hä cã c©u: "§em nghÒ t¬ lôa vÎ vang cho con ch¸u nèi truyÒn hËu thÕ". Còng phÇn nµo cho thÊy sù giao thoa, kÕt hîp vµ ph¸t triÓn kü thuËt dÖt ViÖt - Ch¨m ë ®©y. NghÒ dÖt tõ x­a, kh«ng chØ cã riªng ë M· Ch©u mµ më réng kh¾p vïng Duy Xuyªn, §iÖn Bµn. Lª Quý ®«n tõ thÕ kû XVIII ®· nhËn xÐt: "D©n ë phñ Th¨ng Hoa vµ phñ §iÖn Bµn thuéc tØnh h¹t Qu¶ng Nam th× cã nhiÒu ng­êi biÕt dÖt v¶i lôa, th¸i ®o¹n, l¨ng la, c¸c hµng hoa kh¸c võa tinh x¶o, võa ®Ñp m¾t, kh«ng thua kÐm g× c¸c thø hµng bªn tØnh Qu¶ng §«ng"[8]. NghÒ dÖt ch¹y däc theo hai bªn bê s«ng Thu Bån vµ Bµ RÐn tõ ®Ønh tam gi¸c ®ång b»ng Duy Xuyªn lµ Thi Lai (Tam Thi), §«ng Yªn - Duy Trinh qua M· Ch©u, Trung L­¬ng cña thÞ trÊn Nam Ph­íc ®Õn Long Ch©u - Duy Vinh, ®iÒu nµy ®­îc thÓ hiÖn qua c¸c c©u ca lµng nghÒ: M· Ch©u t¬ lôa mü miÒu Ban mai cöi m¾c, chiÒu chiÒu lôa gi¨ng. víi nhiÒu biÕn thÓ: Thi Lai t¬ lôa mü miÒu... §«ng Yªn t¬ lôa mü miÒu... vµ trë thµnh c©u ca cho toµn vïng: Duy Xuyªn t¬ lôa mü miÒu... Theo s¸ch ¤ Ch©u cËn lôc cña D­¬ng V¨n An th× ë phñ §iÖn Bµn: "Long Ch©u s¶n xuÊt nhiÒu lôa tr¾ng"[22.43]. §¹i Nam nhÊt thèng chÝ, môc thæ s¶n còng chÐp: "Lôa - s¶n ë x· Th¨ng B×nh huyÖn Diªn Ph­íc th× chÊt dµy, s¶n ë M· Ch©u huyÖn Duy Xuyªn th× chÊt máng". V¶i c¸c huyÖn ®Òu cã. Lêi nhËn xÐt d©n ë ®©y "tôc ­a xa xØ, Ýt kiÕn thøc, ¨n mÆc tÊt l­ît lµ, thªu dÖt tinh khoÐ, sa trõu kh«ng kÐm g× Qu¶ng §«ng" [19.336-339] còng cho thÊy nghÒ dÖt ë ®©y rÊt tinh x¶o. 2.2.2. Trång d©u nu«i t»m M· Ch©u n»m trong vïng trång d©u nu«i t»m, ­¬m t¬ dÖt lôa däc theo hai bªn bê s«ng Bµ RÐn, hµng n¨m s«ng Bµ RÐn båi ®¾p phï sa cho lµng sau mïa lò lôt, ®Êt ®­îc båi tô th­êng xuyªn, thuËn lîi cho viÖc trång d©u nu«i t»m ph¸t triÓn. Tr­íc ®©y diÖn tÝch ®Êt b·i ®­îc chia ®Òu cho c¸c thµnh viªn trong lµng. ®Êt ®­îc dïng ®Ó trång lóa, trång d©u (chñ yÕu lµ trång d©u). lµng M· Ch©u ®· sím ph©n chia thµnh nh÷ng hé chuyªn lµm nghÒ trång d©u nu«i t»m vµ nh÷ng hé chuyªn lµm nghÒ dÖt. Ýt cã hé gia ®×nh ®¶m nhËn tõ kh©u ®Çu ®Õn kh©u cuèi. C©y d©u ë ®©y ®­îc trång vµo th¸ng 10, trªn b·i ®Êt båi b»ng nh÷ng cµnh nhá (miÒn B¾c gäi lµ hom d©u). C©y d©u sau khi trång th× 10 ®Õn15 n¨m sau míi ph¶i trång l¹i. Mçi n¨m vµo th¸ng 11, ng­êi ta chÆt hÕt cµnh d©u vµ chê n¶y ra vô míi. §ã còng lµ mïa n­íc lò, n­íc s«ng Bµ RÐn d©ng cao ®em l¹i mét nguån dinh d­ìng lín ®Ó nu«i c©y d©u. C©y d©u ë ®©y cã kh¶ n¨ng chÞu h¹n cao. Th¸ng 3, l¸ d©u lªn tèt còng lµ lóc b­íc vµo vô t»m. Mét n¨m ë ®©y nu«i ®­îc t¸m løa t»m, trong ®ã cã mét løa t»m xu©n vµo th¸ng 3. Tõ th¸ng 4, th¸ng 5 b¾t ®Çu vµo vô, kÕt thóc vµo th¸ng 11 vµ th¸ng 7, th¸ng 8 lµ thêi ®iÓm thÝch hîp nhÊt ®Ó nu«i t»m. T»m ë ®©y lµ gièng t»m ®a hÖ, tøc lµ mét n¨m cã thÓ ®Î nhiÒu l­ît trøng liªn tôc (Kh¸c víi gièng t»m ®¬n hÖ - ®Î mét løa trøng mét n¨m vµ gièng t»m l­ìng hÖ - ®Î hai løa trøng mét n¨m míi ®­îc nhËp tõ n­íc ngoµi vµo). Mçi løa t»m tõ 20 - 22 ngµy. BÖnh t»m tr­íc ®©y th­êng gÆp lµ bÖnh gai: Con t»m b×nh th­êng toµn th©n tr¬n l¸ng, mµu xanh l¬, khi bÞ bÖnh th× næi gai trªn c¸c khoang, t»m tõ mµu xanh l¬ chuyÓn sang mµu b¹c. BÖnh nµy do vi rót g©y bÖnh cã tõ trong trøng. V× vËy ng­êi nu«i t»m tr­íc kia rÊt sî, bëi nÕu løa t»m nµo gÆp bÖnh nµy th× coi nh­ bá ®i. HiÖn nay c«ng nghÖ hiÖn ®¹i ®· sö lý ®­îc trøng t»m do vËy bÖnh nµy hÇu nh­ ®· bÞ lo¹i bá. Nh×n chung, cø 20kg l¸ d©u/1kg kÐn. Khi t»m lµm kÐn chuyÓn sang ngµy thø ba th× ph¶i b¸n cho ng­êi ­¬m t¬ (ng­êi nu«i t»m kh«ng s¶n xuÊt ®Õn kh©u cuèi). T¬ tèt hoÆc løa kÐn tèt ph¶i ®­îc "9 kÐn, 1 t¬" (9kg kÐn ®­îc 1kg t¬). Ng­êi ta ®¸nh gi¸ chÊt k­îng t¬ tèt hay kh«ng ngay tõ khi cÇm con kÐn trªn tay, tøc lµ ph¶i hoµn toµn dùa vµo kinh nghiÖm mµ hä ®· tÝch luü ®­îc trong qu¸ tr×nh nu«i t»m. Do c¬ chÕ thÞ tr­êng, ng­êi d©n M· Ch©u ®i chuyªn vµo nghÒ dÖt v¶i, lôa mµ kh«ng ph¸t triÓn nghÒ nu«i t»m. NghÒ trång d©u nu«i t»m cña M· Ch©u, hiÖn nay ®· di chuyÓn sang lµng Trung L­¬ng. M· Ch©u hiÖn nay cã kho¶ng 3/4 d©n sè sèng b»ng nghÒ dÖt vµ 1/4 d©n sè sèng b»ng nghÒ n«ng vµ c¸c nghÒ kh¸c. 2.2.3. ¦¬m t¬ dÖt lôa Sau khi kÐn chÝn th× b¾t ®Çu c«ng viÖc kÐo t¬. ng­êi ta nhóng kÐn vµo nåi n­íc s«i, quÊy ®Òu sau ®ã bãc vá ngoµi cña kÐn vµ kÐo sîi. Theo kinh nghiÖm d©n gian, kÐn chÝn võa th× kÐo sîi tr¬n vµ nhÑ tay, kÐn sèng th× kÐo nÆng tay, kÐn chÝn qu¸ th× sîi t¬ nÉu ra kh«ng kÐo ®­îc. KÐo sîi xong, tr­íc khi ®­a vµo dÖt ng­êi ta tiÕn hµnh hå sîi. Hå ®Ó hå sîi ph¶i nÊu kh«ng ®Æc vµ còng kh«ng ®­îc lo·ng qu¸, hå nÊu ®Æc th× sÏ bÞ gai sîi vµ hå nÊu kh«ng kü th× sîi sÏ bÞ mèc. Nguyªn liÖu ®Ó nÊu hå lµ g¹o tÎ, bét dong... ®­îc xay thµnh bét, sau ®ã r©y läc b· vµ nÊu. Sîi sau khi hå, ®­îc ®em ph¬i vµ quµng lªn xa, cuén vµo c¸c èng gäi lµ ®¸nh èng. Tuy nhiªn kh©u hå chñ yÕu ®­îc tiÕn hµnh ®èi víi sîi däc. Sîi ngang sau khi ph©n lo¹i, cho vµo suèt lµ tiÕn hµnh dÖt ®­îc. Tr­íc ®©y ng­êi ta dÖt b»ng khung dÖt khæ hÑp ®é 0,4m cã mét l¸ go, ng­êi thî dÖt cuèn chØ vµo con suèt, bá vµo thoi lµm b»ng sõng tr©u, nÐm qua l¹i b»ng tay. Sau mçi lµn nÐm thoi th× ®Ëp l¸ go vµo, gièng nh­ ®an phªn tre lãng mèt. Cø vËy ®Õn kho¶ng qu¸ tÇm tay th× dõng l¹i ®Ó cuén v¶i vµo, ng­êi thî giái nhÊt còng chØ dÖt ®­îc tõ 3,5 -4m v¶i mét ngµy [15]. S¶n phÈm dÖt ra ®­îc ph©n lo¹i theo nguyªn liÖu t¬. Ng­êi lµm nghÒ dÖt ë M· Ch©u th­êng ph©n chia s¶n phÈm theo hai lo¹i t¬ tèt hay xÊu. NÕu dïng nguyªn liÖu t¬ tèt th× dÖt ra v¶i lanh gi¸ trÞ cao, phÇn lín b¸n cho c¸c n¬i. Cßn dïng t¬ th« th× dÖt ra lo¹i v¶i tÝt xo víi gi¸ rÎ h¬n. Thùc ra hµng t¬ lôa ë ®©y ®­îc ph©n ra lµm nhiÒu lo¹i s¶n phÈm tuú theo chÊt l­îng t¬ vµ c¸ch dÖt nh­ bµi ca c«ng nghÖ ®· m« t¶: Lµm ra ®ñ thø mÆt hµng Hµng ®¬n, hµng kÐp däc ngang tinh t­êng L­ît, lµ, lÜnh, lôa, xuyÕn, l­¬ng Êy lµ nh÷ng thø mÆc th­êng cña ta Thø tr¬n råi l¹i thø hoa QuÕ, v©n, gÊm, vãc, b¨ng, sa, kú cÇu Lôa hoa mçi thø mét mµu §ä vµo nµo kÐm hµng Tµu, hµng T©y. HiÖn nay lo¹i khung cöi trªn kh«ng cßn ë M· Ch©u vµ nh÷ng lµng dÖt xung quanh nh­ng dùa vµo bøc tranh vÏ vÒ nghÒ dÖt ë tr­íc cöa §×nh TiÒn hiÒn M· Ch©u hiÖn nay (B¶n ¶nh 6) th× khung dÖt cæ truyÒn ë M· Ch©u kh¸ gièng lo¹i khung dÖt cæ truyÒn cña c¸c lµng dÖt ë ch©u thæ B¾c Bé. Lµng M· Ch©u tr­íc cßn cã nghÒ nhuém. HiÖn nay ng­êi ta dïng thuèc nhuém ho¸ häc. Nh­ng tr­íc kia, khi ch­a cã thuèc nhuém ho¸ häc th× cã thÓ hä sö dông c¸ch nhuém nh­ ng­êi C¬ Tu ë miÒn nói Qu¶ng Nam hiÖn nay vÉn cßn b¶o l­u. Ng­êi C¬ Tu dïng nh÷ng bé phËn cña c©y rõng lµm thuèc nhuém. Muèn cã mµu ®á hä dïng cñ c©y ahø gi· n¸t, nÊu lÊy n­íc lµm thuèc; mµu vµng th× lÊy rÔ c©y vµng ®¾ng, mét lo¹i c©y d©y leo (ango¨n mrít); mµu ®en th× dïng l¸ c©y tar©m gi· n¸t, ng©m l©u ngµy. Riªng mµu tr¾ng th× cã khi ®Ó nguyªn mµu tr¾ng cña b«ng nh­ng t«ng mµu nµy bÞ chãi, nªn hä lÊy vá èc d­íi suèi n­íng chÝn gi· thµnh bét vµ nhuém ®Ó chóng kh«ng cßn mµu tr¾ng lo¸ n­· [28.20]. §Çu thÕ kû XX, «ng Cöu DiÔn (tªn thËt lµ Vâ DiÔn - ë th«n Thi Lai T©y - lµng Thi Lai - Duy Trinh hiÖn nay) ®· ph¸t minh ra ph­¬ng ph¸p c¶i tiÕn khung cöi do häc ®­îc c«ng nghÖ tõ nh÷ng x­ëng m¸y dÖt cña Ph¸p ®Çu t­. M¸y dÖt ®­îc c¶i tiÕn t­¬ng ®èi gièng m¸y dÖt hiÖn nay ë M· Ch©u vµ khung dÖt khæ v¶i ®­îc më réng tõ 0,8 - 1m. Víi lo¹i m¸y nµy ng­êi dÖt v¶i kh«ng ph¶i ®­a con suèt qua l¹i vµ mçi lÇn ®­a qua ph¶i ®Ëp l¸ go xuèng mµ chØ ph¶i ®¹p ch©n ®Ó ch¹y c¸c b¸nh nh«ng chuyÒn lµm cho c¸c con suèt vµ l¸ go tù ch¹y qua l¹i. Lóc bÊy giê ®iÒu kiÖn vËt t­ thiÕu thèn, nhÊt lµ c¸c b¸nh nh«ng chuyÒn b»ng gang nh­ hiÖn nay kh«ng cã. ¤ng Cöu DiÔn ®· chÕ ra c¸c b¸nh nh«ng r¨ng c­a b»ng nh÷ng l¸t gç mÝt c­a trßn. Con thoi th× dïng hai ®Çu nhän cña sõng tr©u hoÆc sõng bß ghÐp l¹i, mµi nh½n ®Ó khái c­a ®øt canh däc [15]. M¸y dÖt lóc ®Çu dÖt víi mét l¸ go sau c¶i tiÕn thµnh hai råi bèn l¸ go nh»m t¹o d¸ng mÆt hµng ®Ñp h¬n. Lo¹i khung dÖt nµy cã n¨ng xuÊt gÊp ba, bèn lÇn so víi khung dÖt nÐm tay vµ ®· nhanh chãng ph¸t triÓn ra toµn vïng Duy Xuyªn. Khi vïng nµy cã ®iÖn th× ng­êi ta chuyÓn sang dïng khung dÖt ch¹y b»ng m« t¬. Khung dÖt ®­îc c¶i tiÕn, më réng ®Õn 1,2 - 1,5m. Tõ ®©y më ra cho ngµnh dÖt Qu¶ng Nam nãi chung, Thi Lai, M· Ch©u nãi riªng mét b­íc ph¸t triÓn míi vÒ mÉu m·, chÊt l­îng s¶n phÈm nh­: tuyÕt, satin, nhung, crªpe... nhÊt lµ kaki, cita, v¶i t¸m thêi kú kh¸ng chiÕn vµ phôc vô tiªu dïng. ThÞnh hµnh nhÊt lµ thêi kú 1956 - 1960 sîi t¬ bãng cña NhËt, sîi b«ng cña Ên §é, thuèc nhuém ho¸ chÊt ®­îc nhËp vµo c¶ng Sµi Gßn, trµn vÒ Duy Xuyªn. Trong chiÕn tranh vïng nµy bÞ tµn ph¸, d©n c­ ly t¸n (chñ yÕu lµ ®i Sµi Gßn vµ ®em theo nghÒ dÖt vµo ®©y). Sau khi chiÕn tranh kÕt thóc, nhµ n­íc víi c¬ chÕ kinh tÕ bao cÊp ®· lËp ra ë ®©y 4 hîp t¸c x· (HTX), trong ®ã cã 3 HTX dÖt vµ 1 HTX ­¬m dÖt ®Ó s¶n xuÊt ®å Katª (®å v¶i b«ng sîi nhËp tõ n­íc ngoµi) vµ v¶i lôa do nhµ n­íc bao thÇu thu mua. Sau 1986, khi chuyÓn sang c¬ chÕ thÞ tr­êng th× 3 HTX dÖt bÞ gi¶i thÓ, nh÷ng ng­êi d©n lµm nghÒ dÖt ë ®©y còng chuyÓn sang sinh sèng b»ng nghÒ kh¸c. Tõ n¨m 1995 ng­êi d©n M· Ch©u quay l¹i víi nghÒ dÖt. Khung dÖt gç th× mua l¹i nh÷ng khung dÖt cò tõ Sµi Gßn, mang vÒ ®ãng l¹i råi ®­a vµo s¶n xuÊt. M¸y dÖt khung s¾t ë ®©y còng míi xuÊt hiÖn n¨m tõ 2000 do ng­êi d©n mua tõ c¸c nhµ m¸y dÖt Hµ Néi, Sµi Gßn, Nam §Þnh do hä chuyÓn giao c«ng nghÖ. Trång d©u nu«i t»m hiÖn nay ng­êi d©n M· Ch©u kh«ng lµm, chØ cßn mét vµi hé ­¬m t¬ dÖt lôa, cßn l¹i ®a sè ng­êi d©n dÖt hµng Katª (sîi b«ng v¶i vµ sîi tæng hîp); Nguyªn liÖu mua tõ HTX ­¬m dÖt thÞ trÊn Nam Ph­íc hoÆc tõ c¸c ®¹i lý trong lµng. ë M· Ch©u cã 24 ®¹i lý cung cÊp nguyªn liÖu vµ bao mua s¶n phÈm dÖt cña ng­êi d©n lµm ra. Tõ c¸c ®¹i lý nµy hµng dÖt ®­îc ®­a ®i c¸c thÞ tr­êng ë trong vµ ngoµi n­íc. NghÒ dÖt ë M· Ch©u hiÖn nay ®ang b¾t ®Çu khëi s¾c do sù quan t©m b¶o tån vµ ph¸t triÓn lµng nghÒ cña c¸c cÊp chÝnh quyÒn, ®Æc biÖt lµ chÝnh quyÒn ®Þa ph­¬ng tØnh, huyÖn, thÞ trÊn. Ngµy ra m¾t lµng nghÒ truyÒn thèng 30.3.2003 võa qua, ®· më ra mét b­íc ngoÆt quan träng trong sù ph¸t triÓn cña nghÒ dÖt ë ®©y. 2.3. NghÒ dÖt víi ®êi sèng v¨n ho¸ cña c­ d©n M· Ch©u. Kh¸c víi nh÷ng lµng nghÒ miÒn B¾c coi nghÒ thñ c«ng lµ nghÒ phô, ë M· Ch©u, ng­êi d©n coi nghÒ dÖt lµ nghÒ chÝnh. Lµm ruéng ba n¨m (kh«ng b»ng) nu«i t»m mét løa. NhiÒu hé gia ®×nh vµ ®Æc biÖt lµ mét sè dßng hä ë M· Ch©u chØ chuyªn lµm nghÒ dÖt. HiÖn nay cã 3/4 lao ®éng cña lµng tham gia vµo nghÒ dÖt, cßn l¹i 1/4 lµ s¶n xuÊt n«ng nghiÖp vµ lµm c¸c nghÒ kh¸c. NghÒ dÖt ®· ¨n s©u vµo ®êi sèng vµ chi phèi mäi ho¹t ®éng cña nh÷ng ng­êi d©n n¬i ®©y. Hä ®· tù hµo: Lµng nghÒ truyÒn thèng M· Ch©u ¦¬m t¬ dÖt lôa, trång d©u nu«i t»m. NghÒ dÖt lµ mét nghÒ vÊt v¶, hä ph¶i g¾n m×nh bªn khung cöi hµng ngµy vµ g¾n bã ®êi m×nh víi nã, hä ph¶i thøc khuya dËy sím ®Ó lµm nghÒ chØ víi mong ­íc cã mét cuéc sèng æn ®Þnh. Sù cÇn cï, ch¨m chØ, chÞu th­¬ng, chÞu khã cña hä ®· khiÕn mét thi sÜ ph¶i thèt lªn: “¥i c« thî dÖt nhµ bªn Thøc chi sím vËy bÇu trêi s¸ng sao T«i cßn nhí giÊc chiªm bao S¸ng mai c« dËy gäi t«i víi nµo”. (Th¬ «ng HiÒn T©m). NghÒ dÖt ë ®©y kh«ng chØ lµ nghÒ riªng cña ng­êi phô n÷, ®µn «ng còng tham gia vµo nghÒ dÖt vµ c¶ viÖc bu«n b¸n s¶n phÈm ®i c¸c vïng kh¸c. Nhê nghÒ dÖt mµ M· Ch©u cã mét diÖn m¹o kh¸ trï phó. NghÌ dÖt ®· thóc ®Èy sù giao th­¬ng bu«n b¸n gi÷a M· Ch©u víi c¸c vïng xung quanh. N¬i ®©y tõ rÊt sím ®· trë thµnh mét ®iÓm giao th­¬ng sÇm uÊt, hµng ho¸ ®i vÒ tÊp nËp. Hµng ®i lµ nh÷ng c©y v¶i, t¬ lôa ®­îc s¶n xuÊt tõ M· Ch©u, ®­îc c¸c th­¬ng nh©n tõ n¬i kh¸c tíi mua hoÆc ng­êi d©n ë ®©y ®em ®i b¸n: T¬, cau thuèc trë ®Çy ghe Héi An bu«n b¸n tiÕng nghe xa gÇn. Hµng ®Õn lµ c¸c lo¹i s¶n vËt ë c¸c vïng, c¸c lµng kh¸c ®em ®Õn ®Ó cung cÊp cho nhu cÇu cña c­ d©n M· Ch©u. Víi 3/4 d©n sè lµm nghÒ dÖt dÉn ®Õn viÖc s¶n xuÊt n«ng nghiÖp ë M· Ch©u kh«ng ®ñ ®Ó ®¸p øng cho nhu cÇu cña ng­êi d©n n¬i ®©y. V× vËy ng­êi d©n ë ®©y còng cã nhu cÇu më réng giao l­u bu«n b¸n víi c¸c vïng kh¸c. MÆt kh¸c, nghÒ dÖt cïng sù giao th­¬ng tÊp nËp ®· lµm cho ®êi sèng kinh tÕ cña c­ d©n M· Ch©u t­¬ng ®èi æn ®Þnh vµ ng­êi d©n cã møc sèng kh¸ cao. Trong thêi kú ph¸t triÓn nhÊt cña lµng th× M· Ch©u lµ n¬i tËp hîp nh÷ng cña ngon vËt l¹, nh÷ng ®Æc s¶n cña c¸c vïng xung quanh. Lµ lµng chuyªn nghÒ dÖt nªn ®êi sèng cña c­ d©n ë ®©y còng phô thuéc rÊt nhiÒu vµo viÖc bu«n b¸n s¶n phÈm. Khi s¶n phÈm lµm ra b¸n ®­îc th× cuéc sèng cña hä t­¬ng ®èi æn ®Þnh nh­ng khi s¶n phÈm lµm ra kh«ng b¸n ®­îc hoÆc bu«n b¸n thua lç th× ®êi sèng cña hä còng rÊt vÊt v¶, c¬ cùc. Nã ®­îc thÓ hiÖn qua c©u ca dao hãm hØnh: Con g¸i cã chång vÒ ®Êt M· Ch©u C¸i bông xÑp lÐp, ¸o quÇn l¸ng o. TruyÒn thuyÕt d©n gian ë M· Ch©u cho biÕt nghÒ dÖt lµ do nh÷ng bËc TiÒn hiÒn khai canh mang tõ miÒn B¾c tíi; nh­ng còng cã truyÒn thuyÕt r»ng nghÒ dÖt lµ do bµ M· ChÊu - mét ng­êi Ch¨m, d¹y cho c­ d©n ë ®©y (vµ tªn lµng M· Ch©u còng lµ tªn M· ChÊu nh­ng do l©u ngµy ®äc chÖch nªn thµnh M· Ch©u) VÒ sù h×nh thµnh lµng M· Ch©u theo truyÒn thuyÕt nµy, do t×nh tr¹ng thiÕu t­ liÖu th­ tÞch vµ nh÷ng t­ liÖu tr­íc n¨m 1945 vÒ lµng nªn t«i ch­a kiÓm chøng ®­îc. . Víi truyÒn thèng "uèng n­íc nhí nguån", ng­êi d©n M· Ch©u tuy kh«ng nhí nguån gèc xuÊt xø cña vÞ tæ nghÒ dÖt nh­ng hä vÉn thê phông tæ nghÒ dÖt t¹i §×nh, chung víi c¸c vÞ TiÒn hiÒn khai canh. Mçi n¨m mét lÇn hä tæ chøc tÕ lÔ (lÔ nµy lµm chung víi lÔ ë ®×nh thê TiÒn hiÒn khai canh vµo mungf m­êi th¸ng 3 ¢m lÞch) vµ ë mçi nhµ, mçi khi ®­a mét khung cöi míi vµo ho¹t ®éng hoÆc khi hÕt mét trôc sîi, hä th­êng cã mét ®Üa b¸nh tr¸i, hoa qu¶ vµ vµi nÐn h­¬ng ®­îc ®Æt ngay trªn khung cöi ®Ó b¸o víi tæ nghÒ phï hé cho c«ng viÖc cña hä. §èi víi nh÷ng ng­êi cã c«ng víi sù ph¸t triÓn cña nghÒ dÖt, tuy kh«ng cã thê cóng nh­ng ng­êi d©n ë ®©y vÉn truyÒn miÖng cho nhau nghe vÒ sù ®ãng gãp cña hä cho nghÒ dÖt nh­ bµ §oµn Quý Phi, ng­êi ®· cã c«ng më réng nghÒ dÖt ra kh¾p vïng ®ång b»ng Qu¶ng Nam; ¤ng TrÇn V¨n An, ng­êi lµng M· Ch©u ®· cïng «ng Cöu DiÔn ng­êi lµng Thi Lai ®­a lo¹i khung dÖt míi cã n¨ng suÊt cao h¬n vÒ vïng Duy Xuyªn. HiÖn nay víi c«ng cuéc CNH - H§H ®Êt n­íc, nghÒ dÖt ë M· Ch©u ®· vµ ®ang ph¸t triÓn m¹nh, gãp phÇn gi¶i quyÕt n¹n thÊt nghiÖp cho nh÷ng ng­êi d©n lµng M· Ch©u vµ t¹o c«ng ¨n viÖc lµm cho h¬n 300 lao ®éng tõ nh÷ng lµng xung quanh ®Õn ®©y. §ã lµ ch­a kÓ nh÷ng lao ®éng ë c¸c lµng kh¸c ®Õn häc vµ ®em nghÒ dÖt ph¸t t¸n ®i nh÷ng vïng xung quanh. ViÖc ph¸t triÓn lµng nghÒ truyÒn thèng ®· gãp phÇn n©ng cao ®êi sèng vËt chÊt cho ng­êi d©n ë ®©y. §a sè c¸c hé gia ®×nh ë lµng ®· cã nhµ cöa khang trang víi ®Çy ®ñ tiÖn nghi sinh ho¹t nh­: ti vi, tñ l¹nh, qu¹t ®iÖn, xe m¸y... C¶ lµng hiÖn chØ cã 14% hé nghÌo, chñ yÕu lµ nh÷ng hé mÊt søc lao ®éng, leo ®¬n giµ c¶, ®«ng con vµ nh÷ng hé lµm n«ng nghiÖp. NghÒ dÖt còng gãp phÇn ng¨n chÆn nh÷ng tÖ n¹n x· héi ®ang theo "c¬ chÕ thÞ tr­êng" len lái vµo kh¾p n¬i nh­: cê b¹c, nghiÖn hót, m¹i d©m... Do ®Æc ®iÓm cña nghÒ dÖt cã thÓ tËn dông nguån lao ®éng trÎ, nhµn rçi (ë lµng ng­êi ta häc nghÒ vµ biÕt dÖt tõ khi 13 -14 tuæi ). Nªn giíi thanh niªn ë ®©y cã c«ng ¨n viÖc lµm tõ rÊt sím dÉn ®Õn h¹n chÕ ®­îc nh÷ng tiªu cùc x· héi (tuy nhiªn còng ph¶i kÓ ®Õn nh÷ng ¶nh h­ëng cña sù gi¸o dôc trong gia ®×nh, hä hµng vµ céng ®ång lµng xãm thÓ hiÖn qua nh÷ng Quy ­íc v¨n ho¸, Téc ­íc v¨n ho¸... cña lµng). ChÝnh v× nghÒ dÖt ®· ¨n s©u vµo ®êi sèng cña ng­êi d©n n¬i ®©y. "§· mang lÊy c¸i th©n t»m. Kh«ng v­¬ng t¬ n÷a còng n»m trong t¬" nªn qua bao th¨ng trÇm lÞch sö, lµng nghÒ M· Ch©u nãi riªng vµ nghÒ dÖt trªn toµn vïng Duy Xuyªn- Qu¶ng Nam nãi chung vÉn tån t¹i vµ ph¸t triÓn. GS TrÇn Quèc V­îng ®· tiªn ®o¸n: Trong t­¬ng lai Nam Trung Bé lµ vïng b«ng ®Æc s¶n cña c¶ n­íc, còng nh­ vïng d©u t»m ven s«ng Thu Bån cò sÏ thÞnh v­îng nh­ x­a vµ h¬n x­a [37.429]. Ch­¬ng 3: §«i nÐt vÒ tÝn ng­ìng, t«n gi¸o vµ phong tôc tËp qu¸n cña c­ d©n M· Ch©u Ng­êi ViÖt ®Õn vïng ®Êt míi ®· giao l­u vµ tiÕp thu nh÷ng yÕu tè v¨n ho¸ cña ng­êi Ch¨m. §ång thêi trong qu¸ tr×nh giao l­u bu«n b¸n, ng­êi ViÖt còng ®· tiÕp thu mét sè yÕu tè v¨n ho¸ cña ng­êi Hoa ®Ó tõ ®ã t¹o nªn mét b¶n s¾c v¨n ho¸ riªng, ®Æc s¾c, gãp phÇn h×nh thµnh nªn diÖn m¹o cña xø Qu¶ng - Qu¶ng Nam. 3.1. Sù thê cóng. 3.1.1. Thê TiÒn HiÒn khai canh. H¬i kh¸c víi nh÷ng lµng ViÖt ë miÒn B¾c, ®×nh lµng ë M· Ch©u (vµ miÒn Trung nãi chung) dïng ®Ó thê TiÒn hiÒn, HËu hiÒn - nh÷ng ng­êi cã c«ng ®Õn khai canh, khai c­ thµnh lËp lµng. Theo håi cè cña c¸c cô giµ trong lµng th× tr­íc ®©y ë bèn th«n (§«ng - Thµnh - T©y - Th­îng) mçi n¬i cã mét ng«i ®×nh thê TiÒn hiÒn riªng vµ ng«i ®×nh (TiÒn hiÒn Tø M·) th× ë trong khu«n viªn cña HTX ­¬m dÖt Nam Ph­íc hiÖn nay. Trong chiÕn tranh tÊt c¶ c¸c ng«i ®×nh ®· bÞ tµn ph¸ vµ c¸c ®å vËt trong ®×nh còng ®· bÞ thÊt l¹c hÕt. Ng«i ®×nh TiÒn hiÒn Tø M· hiÖn nay ®­îc lµm míi vµo n¨m 2001. §×nh ®­îc x©y theo kiÓu nhµ ngang, c¸c cét vµ trªn nãc ®×nh cã trang trÝ rång, ph­îng. PhÝa ngoµi, tr­íc cöa ®×nh qua mét kho¶n s©n cã mét bøc b×nh phong, mét gãp s©n cã bµn thê thæ ®Þa vµ phÝa ngoµi cïng lµ cæng tam quan. C¸ch bµi trÝ ë trong ®×nh: cã n¨m bµn thê, ë gi÷a thê TiÒn hiÒn M· Ch©u; bµn thê hai bªn t¶ h÷u thê HËu hiÒn vµ tæ nghÒ dÖt; hai bµn thê ë ngoµi cïng, mét bªn thê nh÷ng ng­êi ®ç ®¹t thêi phong kiÕn vµ mét bªn thê nh÷ng anh hïng, liÖt sü - con em cña lµng M· Ch©u cã c«ng víi n­íc; PhÝa trªn bµn thê, ë gian gi÷a treo bøc hoµnh phi ®Ò bèn ch÷ "TuÊn m· hoa l­u" (Hoa L­u : lµ tªn mét con ngùa trong sè t¸m con ngùa tèt cña Chu Môc v­¬ng). Hµng n¨m ®Õn ngµy mïng 10/3 ¢m lÞch d©n lµng tæ chøc cóng tÕ. Tr­íc ngµy ®ã d©n lµng häp l¹i vµ bÇu ra ban trÞ sù lo viÖc chung (®ã lµ nh÷ng cô giµ cao tuæi, giµu kinh nghiÖm) vµ mét ban tÕ (mét sè cô giµ cao tuæi nhÊt hoÆc cã kinh nghiÖm nhÊt vµ thÇy cóng). S¸ng ngµy 10/3 lÔ tÕ ®­îc tiÕn hµnh, ng­êi ta bÇy biÖn toµn bé c¸c lÔ vËt lªn bµn gåm: H­¬ng ®¨ng, hoa qu¶, giÊy tiÒn, vµng m·, heo gµ... Ban tÕ mÆc kh¨n ®ãng ¸o dµi, chñ tÕ mÆc ¸o ®á, hai ng­êi båi tÕ mÆc ¸o xanh. Tr­íc khi tÕ ng­êi ta kiÓm tra l¹i lÔ vËt lÇn cuèi, sau ®ã c¸c thµnh viªn trong ban tÕ ®øng vµo vÞ trÝ ®Ó lµm lÔ. Qu¸ tr×nh hµnh lÔ tiÕn hµnh theo mÖnh lÖnh cña ng­êi néi x­íng (ng­êi ®äc c¸c qu¸ tr×nh lµm lÔ). LÔ tÕ ®­îc tiÕn hµnh theo tr×nh tù: - §¸nh ba håi trèng, ba håi chiªng vµ cö nh¹c lÔ. - Chñ tÕ tiÕn lªn d©ng h­¬ng. - Chñ tÕ vµ båi b¸i l¹y bèn l¹y. - Chñ tÕ d©ng r­îu. - §äc v¨n tÕ. - Chñ tÕ d©ng r­îu lÇn hai, sau ®ã lui ra ®Ó d©n lµng vµo lÔ. - T¹i lÔ, ban lÔ l¹y bèn l¹y vµ næi chiªng trèng kÕt thóc qu¸ tr×nh tÕ lÔ. - §èt vµng m·. Trong v¨n tÕ TiÒn hiÒn M· Ch©u cã ®o¹n: "Nh©n tïng b¾c ®Þa, tr¹ch thö nam thiªn, quy d©n lËp x·, thÊt thæ khai ®iÒn, dò nh©n d©n chi l¹c lîi, thuú ®øc h¹nh di diªn niªn: T­ nh©n kþ nhËt, kÝnh dâng (dòng) h­¬ng yªn, th­îng kú gi¸n gi¸m..." . (T¹m dÞch: Ng­êi tõ ®Êt B¾c, ®Õn ë phÝa Nam, quy d©n lËp x·, vì ®Êt lµm réng, lµm lîi cho nh©n d©n, ®Ó ®øc h¹nh mu«n ®êi: Ngµy kþ h«m nay, kÝnh d©ng nÐn h­¬ng, mong ë trªn chøng gi¸m...). Sau khi tÕ mäi ng­êi cïng ra §×nh ngåi ¨n uèng. Thø tù ë ®×nh, gian gi÷a dµnh cho ban tÕ vµ c¸c cô giµ, cßn hai bªn lµ d©n ®inh trong lµng. V× lµ lÔ lín cho c¶ lµng nªn phô n÷ còng ph¶i ra ®×nh lµm cç, nh­ng hä chØ ®­îc ë nhµ sau ®Ó chuÈn bÞ cç bµn. LÔ tÕ TiÒn hiÒn M· Ch©u lµ mét dÞp ®Ó t­ëng nhí c«ng ¬n cña nh÷ng ng­êi ®i tr­íc, thÓ hiÖn ®¹o nghÜa "uèng n­íc nhí nguån" cña nh÷ng ng­êi d©n ë ®©y vµ còng lµ dÞp ®Ó mäi ng­êi trong lµng gÆp gì, th¨m hái nhau vµ cñng cè thªm sù cè kÕt trong céng ®ång. 3.1.2. Thê tæ tiªn trong c¸c dßng hä. Lµng M· Ch©u cã h¬n 20 dßng hä víi 16 nhµ thê hä. Tuy nhiªn trong chiÕn tranh nh÷ng nhµ thê hä cò ®· bÞ ph¸ huû, nh÷ng nhµ thê hä hiÖn nay míi ®­îc x©y dùng l¹i tõ n¨m 1992. C¸c nhµ thê hä hiÖn nay cã kiÕn tróc gièng nhau, nhµ x©y theo kiÓu ba gian hai m¸i, lîp ngãi, cã trang trÝ rång ph­îng, l©n... ë c¸c cét nhµ vµ trªn m¸i nhµ. PhÝa ngoµi s©n lµ bøc b×nh phong lµ mét c©y h­¬ng ë gãc s©n ®Ó thê thæ ®Þa. Bªn trong nhµ thê hä th­êng cã ba gian thê: gian gi÷a thê «ng tæ dßng hä; hai gian bªn thê cóng c¸c chi téc vµ nh÷ng ng­êi ®ç ®¹t hoÆc anh hïng liÖt sÜ - ng­êi cña dßng hä. PhÝa trªn, gian gi÷a th­êng treo mét bøc hoµnh phi vµ hai bªn bµn thê treo (nay lµ viÕt) c¸c c©u ®èi. Trªn bµn thê chÝnh gi÷a cã ®Æt phó ý (gia ph¶) cña dßng hä. Tuy nhiªn ë M· Ch©u chØ cßn dßng hä TrÞnh vµ hä Ph¹m cßn gi÷ ®­îc b¶n gia ph¶ tõ tr­íc n¨m 1945. Trong ®ã chØ cã gia ph¶ cña hä TrÞnh cßn ghi chÐp ®Çy ®ñ vµ cã ghi n¨m lËp gia ph¶ lµ vµo niªn hiÖu B¶o §¹i thø 6. ë ®©y viÖc x©y dùng nhµ thê hä kh«ng c©u nÖ, kh«ng nhÊt thiÕt ng­êi ®øng ra x©y dùng nhµ thê hä ph¶i lµ ng­êi con tr­ëng mµ ng­êi ë trong hä nÕu ai cã ®iÒu kiÖn th× ®øng ra x©y dùng (tÊt nhiªn ph¶i th«ng qua viÖc häp hä vµ ®­îc c¶ hä nhÊt trÝ) vµ nhµ thê hä ph¶i ®­îc x©y dùng ë chç thuËn lîi cho viÖc häp hä. Nhµ thê hä nh×n chung ®­îc x©y dùng ®Ó ®¸p øng yÕu tè t©m linh. Lµ n¬i ®Ó con ch¸u tô häp vµ t­ëng nhí tæ tiªn th«ng qua c«ng viÖc giç ch¹p, tÕ lÔ trong hä, tõ ®©y tinh thÇn cè kÕt cña dßng hä ®­îc cñng cè vµ n©ng cao. §ång thêi c­ d©n ë ®©y vèn mang trong m×nh t©m lý hoµi cæ cña nh÷ng ng­êi d©n ®i "khai hoang lËp nghiÖp" tr­íc kia vµ nhµ thê hä lµ mét trong nh÷ng minh chøng râ nÐt nhÊt cho ®iÒu ®ã. HiÖn nay viÖc x©y dùng nhµ thê cña hä cßn ®¸p øng mét nhu cÇu kh¸c - h¬i tiªu cùc - ®ã lµ "thi ®ua" víi c¸c dßng hä kh¸c trong lµng. ViÖc thê cóng ë nhµ thê cña c¸c hä trong lµng t­¬ng ®èi gièng víi viÖc thê cóng ë §×nh TiÒn hiÒn M· Ch©u. Cã lÏ lóc ®Çu, ®×nh TiÒn hiÒn mang ý nghÜa lµ nhµ thê hä chung cña c¶ lµng, lµ n¬i thê nh÷ng tæ hä, nh÷ng ng­êi ®Çu tiªn cã c«ng khai c­ lËp lµng M· Ch©u. Bëi khi míi vµo ®©y, do nhiÒu lý do nªn nh÷ng ng­êi ®Çu tiªn ®Õn khai canh, khai c­ kh«ng cã ®iÒu kiÖn ghi chÐp l¹i tªn hä nªn nh÷ng thÕ hÖ sau kh«ng nhí râ hä tªn cña nh÷ng ng­êi tæ hä Khi t«i ®i t×m hiÓu vÒ c¸c dßng hä ë lµng M· Ch©u th× thÊy r»ng nh÷ng dßng hä l©u ®êi nhÊt ë lµng hiÖn nay ë ®©y ®­îc 17 ®êi, nh­ng lu«n lu«n kh«ng râ hä tªn cña kho¶ng bèn ®Õn n¨m thÕ hÖ ®Çu tiªn cña c¸c dßng hä. . V× vËy nh÷ng ng­êi d©n lµng lËp nªn nhµ thê hä chung nµy vµ nã còng ®¸p øng nguyÖn väng, t©m lý uèng n­íc nhí nguån cña nh÷ng ng­êi d©n ë ®©y. Nh­ng qua thêi gian, cïng sù ph¸t triÓn cña lµng, ®×nh TiÒn hiÒn trë l¹i víi ®óng nghÜa cña nã lµ trung t©m cña lµng, lµ n¬i héi häp, sinh ho¹t vµ thÓ hiÖn mèi céng c¶m chung cña c­ d©n lµng M· Ch©u. 3.1.3. Thê Thµnh Hoµng. Tôc thê thÇn Thµnh Hoµng ë B¾c Bé, khi vµo ®©y ®­îc tÝch hîp víi nh÷ng yÕu tè Ch¨m vµ thê Thµnh Hoµng lµ Cao C¸c - Nam H¶i ®¹i v­¬ng (thê c¸ «ng, c¸ voi). §©y lµ mét tÝn ng­ìng phæ biÕn cña c­ d©n ®i biÓn ë vïng ven biÓn miÒn Trung. Ng­êi ViÖt khi tíi "vïng ®Êt míi" ®· tiÕp thu nghÒ ®i biÓn cña ng­êi Ch¨m. Khi ®i biÓn, hä th­êng xuyªn ph¶i ®èi mÆt víi sãng giã mµ kh«ng cã c¸ch g× ®Ó chèng chäi l¹i víi hiÓm nguy v× vËy lßng tin vµo c¸c thÕ lùc siªu nhiªn cµng m¹nh, nhiÒu l¨ng ¤ng, l¨ng Bµ ®­îc dùng lªn ®Ó cÇu mong sù b×nh yªn. C¸ voi ®­îc xem lµ mét vÞ thÇn cøu m¹ng cña c­ d©n, do vËy cã tôc thê c¸ ¤ng ë vïng ven biÓn. Hµng n¨m c­ d©n ®Òu tæ chøc cóng b¸i, t¹ ¬n th¸nh thÇn vµ t­ëng nhí nh÷ng ng­êi ®· bá m×nh trªn biÓn. C¸c C¸c - Nam H¶i ®¹i v­¬ng ®­îc thê ë miÕu Thµnh hoµng, trong chiÕn tranh miÕu nµy bÞ tµn ph¸, hiÖn nay chØ x¸c ®Þnh ®­îc miÕu n»m trong khu«n viªn tr­êng cÊp II Sµo Nam. Tr­íc ®©y tÕ ë miÕu vµo 10/3 ¢m lÞch, khi miÐu mÊt, viÖc tÕ lÔ còng kh«ng cßn. NÕu nh­ thÇn Thµnh Hoµng lµ vÞ thÇn quan träng nhÊt ë c¸c lµng B¾c Bé th× ë M· Ch©u vµ më réng ra vïng Duy Xuyªn - Qu¶ng Nam nãi chung viÖc thê TiÒn HiÒn khai canh chiÕm vÞ trÝ chñ ®¹o, nã chi phèi rÊt m¹nh mÏ ®Õn ®êi sèng t©m lý cña c­ d©n n¬i ®©y. TÝn ng­ìng Thµnh Hoµng ë M· Ch©u vÉn ®­îc l­u gi÷ nh­ng ®· lui xuèng hµng thø yÕu, ®ång thêi l¹i hoµ nhËp vµo víi yÕu tè tÝn ng­ìng Ch¨m. Nã thÓ hiÖn ë viÖc thê Thµnh hoµng Cao C¸c ë miÕu thê cña lµng M· Ch©u. 3.1.4. MiÕu thê. MiÕu thê ë B¾c Bé cã chøc n¨ng chÝnh lµ n¬i thê thæ ®Þa, lµ n¬i thê cóng cña tõng xãm [38.34]. Nh­ng ë M· Ch©u vµ vïng Duy Xuyªn nãi chung, miÕu thê Ngò ®øc hay Ngò hµnh tiªn n­¬ng, mét tÝn ng­ìng phæ biÕn ë vïng nµy. Ngò hµnh tiªn n­¬ng gåm: - Kim ®øc th¸nh phi t«n thÇn. - Méc ®øc th¸nh phi t«n thÇn. - Thuû ®øc th¸nh phi t«n thÇn. - Ho¶ ®øc th¸nh phi t«n thÇn. - Thæ ®øc th¸nh phi t«n thÇn. Tuy nhiªn khi gi¶i thÝch vÒ viÖc thê ë miÕu th× ng­êi lµng M· Ch©u nãi r»ng tr­íc kia ë vïng nµy thiªn tai, n¹n ho¶ hoµnh hµnh nªn ng­êi ta ph¶i thê cóng nh÷ng hiÖn t­îng g©y tai ho¹ vµ gäi chung lµ thê Nh­¬ng bµ. ë M· Ch©u cã chÝn miÕu cña chÝn xãm lµ tø B×nh, tø Phó vµ Hîp Thµnh. tr­íc kia cßn cã miÕu Nhá nh­ng nay ®· bÞ ph¸ huû vµ chØ cßn l¹i nÒn g¹ch ë phÝa ®Çu lµng. MiÕu ë ®©y kiÕn tróc kh¸ gièng nhau vµ rÊt ®¬n gi¶n, ®­îc x©y dùng ë khu ®Êt nhá h×nh ch÷ nhËt ë ®Çu hoÆc ë cuèi xãm. Trong miÕu cã mét b¸t h­¬ng ë chÝnh gi÷a thê Nh­¬ng bµ vµ hai b¸t h­¬ng ë hai bªn, thÊp h¬n ®Ó thê ch­ thÇn. PhÝa ngoµi lµ bøc b×nh phong, bªn c¹nh lµ c©y h­¬ng thê thæ thÇn. LÔ thøc ë c¸c miÕu t­¬ng ®èi gièng nhau, th­êng cóng vµo mång 5 ®Õn mång 7 th¸ng Giªng ©m lÞch. LÔ vËt do c¶ th«n cïng ®ãng gãp. Xãm c¾t hai nhµ trong th«n (gäi lµ «ng Trïm) cã tr¸ch nhiÖm lo lÔ vËt, chuÈn bÞ lÔ cóng vµ ngµy R»m, mïng mét ph¶i ra miÕu th¾p h­¬ng. LÔ vËt gåm n¨m m©m, mét m©m ®Ó ë gi÷a miÕu cóng Nh­¬ng bµ, hai m©m ë hai bªn t¶ h÷u ®Ó cóng ch­ thÇn, mét m©m cóng thæ ®Þa vµ mét m©m ®Æt tr­íc tÊm b×nh phong mêi "b»ng h÷u" - thÇn ë nh÷ng vïng xung quanh. Ng­êi cóng lµ ng­êi giµ nhÊt xãm vµ ®­îc mäi ng­êi träng väng. Khi cóng mÆc ¸o the, kh¨n xÕp. Qu¸ tr×nh cóng tÕ nh×n chung còng gièng nh­ lÔ tÕ ë ®×nh lµng vµ møc ®é to nhá tuú thuéc vµo kh¶ n¨ng kinh tÕ cña tõng xãm. Néi dung cña v¨n tÕ th­êng nh­ sau: "Kim ng©n, h­¬ng ®¨ng, thanh ch­íc thø phÈm chi nghi cÈn c¸o vu... Th­îng giíi b¹ch hæ kim tinh thÇn n÷ t«n thÇn, s¾c phong nh©n huyÒn dùc b¶o trung ng­ng t«n thÇn. TËp bé h¹ thÇn ®¼ng chñng ®ång lai thô h­ëng. ViÕt cung di t«n thÇn. Ngò s¾c hÒ th­îng b¹ch, ngò hµnh hÒ thuéc kim... MiÕu tiÒn thiÕt tÕ, th­îng kú lai h­ëng nh­ lai h©m. V« nhøt tiªu phong n¹n ho¶, tai qu¸i chi tr­ng bÊt t¸c hùu nhÊt Êp d©n kh­¬ng dËt phô" (V¨n tÕ ë miÕu B×nh Hoµ). (T¹m dÞch: Kim ng©n, h­¬ng ®¨ng, thanh tr­íc vËt phÈm ®· bÇy. KÝnh b¸o... Th­îng giíi b¹ch hæ kim tinh thÇn n÷ t«n thÇn. S¾c phong nh©n huyÒn dùc b¶o trung ng­ng t«n thÇn. Cïng ch­ thÇn bé h¹ cïng ®Õn thô h­ëng. KÝnh viÕt: T«n thÇn. Trong ngò s¾c lµ mµu tr¾ng, trong ngò hµnh thuéc kim... Tr­íc miÕu tÕ lÔ, ë trªn tíi h­ëng, kh«ng g©y tiªu phong n¹n ho¶, kh«ng t¸c oai t¸c qu¸i ®Ó d©n trong Êp ®­îc b×nh yªn.) Sau khi lÔ t¹, mäi ng­êi kÐo ®Õn nhµ «ng Trïm ¨n uèng, tæng kÕt c«ng viÖc trong n¨m vµ c¾t cö c«ng viÖc cho n¨m tíi. Trong viÖc tÕ ë miÕu nµy, ng­êi phô n÷ chØ chuÈn bÞ ®å tÕ lÔ ë nhµ cßn ra miÕu lµ ®µn «ng ë xãm. ViÖc tÕ lÔ ë miÕu cña mçi xãm cã vai trß rÊt quan träng trong ®êi sèng cña c­ d©n ë ®©y. Nã t¹o nªn mét sù “céng c¶m”, “céng mÖnh”, cñng cè tinh thÇn ®oµn kÕt, gióp ®ì lÉn nhau cña mäi ng­êi trong th«n xãm, t¹o ®iÒu kiÖn cho mäi ng­êi gÆp gì vµ vui ch¬i ®Ó tõ ®ã hä cã thÓ hiÓu nhau h¬n. 3.1.5. Thê PhËt. Chïa Ba Phong (Hoa Phong tù - tiÕng miÒn Trung ®äc Hoa thµnh Ba) n»m ë phÝa T©y Nam cña lµng, phÝa gÇn bê s«ng. Chïa do nh©n d©n M· Ch©u x©y dùng ®· nhiÒu lÇn bÞ h­ háng ph¶i tu söa, thËm chÝ ph¶i lµm l¹i hoµn toµn. Chïa cò kh«ng râ ®­îc dùng tõ bao giê, n¨m 1930 bÞ ®æ vµ ®­îc nh©n d©n x©y dùng l¹i b»ng nhµ tranh tre. N¨m 1945 bÞ ®æ, ®Õn n¨m 1960 chïa ®­îc khëi c«ng x©y dùng b»ng g¹ch, lîp ngãi. Trong kh¸ng chiÕn chèng Mü l¹i bÞ sËp. N¨m 1989 chïa ®­îc lµm l¹i nh­ hiÖn nay, do ng­êi d©n lµm nghÒ dÖt ë M· Ch©u quyªn gãp mµ x©y dùng lªn. Trong chïa, gian ngoµi chÝnh gi÷a thê t­îng PhËt ThÝch Ca, phÝa h÷u (tõ ngoµi vµo) thê Bå T¸t §Þa T¹ng, phÝa t¶ thê Quan ¢m Nam H¶i. Gian trong thê TiÒn HiÒn M· Ch©u (do tr­íc ®©y khi ®×nh cò sËp, ng­êi ta ®­a bµi vÞ TiÒn HiÒn vµo chïa thê, ®Õn khi dùng ®×nh míi, ng­êi ta vÉn ®Ó ch©n nhang ë chïa), Bå §Ò §¹t Ma vµ lµ n¬i ®Ó hËu cña c¸c phËt tö. Mçi th¸ng vµo ngµy r»m, mïng mét nhµ chïa lµm lÔ, c¸c PhËt tö, ®¹o h÷u ®Õn lÔ chïa. B×nh th­êng vµo buæi tèi, phËt tö vµ c¸c cô giµ th­êng ®i tông kinh niÖm phËt. Ng­êi d©n ë ®©y ®i chïa v× nhiÒu lý do nh­ng chñ yÕu lµ ®i chïa ®Ó cÇu an, cÇu phóc... Ngµy PhËt §¶n (lÔ Vu Lan Bån ngµy 15/7 ¢m lÞch) lµ ngµy lÔ lín nhÊt cña chïa. Chïa lµm lÔ rÊt lín ®Ó cóng c¸c vong hån kh«ng siªu tho¸t ®­îc. Ngµy nµy PhËt tö c¸c n¬i vÒ lµm lÔ rÊt ®«ng. Kh¸c víi chïa chiÒn ë miÒn B¾c ®­îc bè chÝ theo kiÓu thê cóng "tiÒn PhËt, hËu Th¸nh" víi mét hÖ thèng c¸c ban thê kh¸ "phøc t¹p" nh­ Ban thê MÉu, Ban thê §øc ¤ng ë trong chïa. Chïa Ba Phong vµ chïa ë vïng Duy Xuyªn - Qu¶ng Nam, nh×n chung lµ chØ thê PhËt (c¸c ch©n nhang cña TiÒn HiÒn Tø M· còng míi ®­îc ®­a vµo chïa thê), kh«ng cã Ban thê MÉu vµ ban thê §øc ¤ng. Chïa chiÒn ë ®©y kh¸ "thuÇn nhÊt" chø kh«ng cã sù thê cóng "phøc t¹p" nh­ ë miÒn B¾c. 3.1.6. Thê Thæ ®Þa. ThÇn Thæ ®Þa lµ mét vÞ thÇn quan träng trong ®êi sèng t©m linh cña c­ d©n lµng M· Ch©u. ViÖc thê thÇn cã ë kh¾p mäi n¬i tuy r»ng vÒ mÆt kiÕn tróc th× n¬i thê thÇn rÊt ®¬n gi¶n, chØ lµ mét c©y h­¬ng ®Æt ë gãc s©n ®×nh, chïa, nhµ thê hä, gãc v­ên cña gia ®×nh, còng cã khi lµ b¸t h­¬ng ë cæng ngâ mçi nhµ, thËm trÝ ng­êi ta cßn c¾m h­¬ng vµo gèc c©y hay/vµ c¾m th¼ng h­¬ng xuèng ®Êt... ViÖc th¾p h­¬ng cho thÇn ngâ (thÇn Thæ ®Þa) vµo ngµy R»m, mïng mét vµo lóc ®Çu tèi, sau khi th¾p h­¬ng cho tæ tiªn ë bµn thê trong nhµ. Thê Thæ c«ng lµ mét tÝn ng­ìng chung, phæ biÕn cña ng­êi ViÖt víi quan niÖm "®Êt cã Thæ c«ng, s«ng cã Hµ B¸". Thæ c«ng lµ vÞ thÇn tr«ng coi nhµ, ®Þnh phóc ho¹ vµ coi gi÷ kh«ng cho ma quû ®Õn quÊy nhiÔu gia ®×nh tÝn chñ [30.78]. ë vïng nµy tÝn ng­ìng thê Thæ c«ng, thæ ®Þa ph¸t triÓn m¹nh h¬n. Nã liªn quan ®Õn viÖc tr­íc ®©y ng­êi ViÖt coi vïng nµy lµ vïng "ma thiªng n­íc ®éc". 3.1.7. Thê ThÇn N«ng. Liªn quan ®Õn tôc thê ThÇn N«ng cã hai LÔ chÝnh lµ lÔ C¬m míi vµ lÔ H¹ ®ång. - LÔ C¬m míi: hµng n¨m vµo th¸ng 10, sau khi thu ho¹ch mïa vô, nh÷ng ng­êi lµm n«ng nghiÖp trong lµng cïng ®ãng gãp ®Ó lµm lÔ cóng ThÇn N«ng ë bµn Môc §ång. Trªn m©m lÔ, ng­êi ta lÊy nh÷ng h¹t lóa ®Çu mïa lµm c¬m cóng thÇn cïng víi gµ hoÆc thñ lîn, h­¬ng ®Ìn, trÇu r­îu, hoa qu¶... môc ®Ých ®Ó c¶m t¹ ThÇn N«ng ®· phï hé cho mïa mµng t­¬i tèt vµ cÇu mong vô sau ®­îc "m­a thuËn giã hoµ" ®Ó mïa mµng ®­îc "phong ®¨ng hoµ cèc". Bµn Môc §ång n»m ë phÝa ngoµi ®ång, gÇn chïa Ba Phong, ®­îc x©y dùng ®¬n gi¶n trªn mét m« ®Êt cao h¬n mÆt ruéng kho¶ng 2m. Trong chiÕn tranh, bµn Môc §ång ®· bÞ tµn ph¸ nh­ng ®· ®­îc x©y dùng l¹i ngay sau ®ã. - LÔ H¹ ®ång: cóng vµo th¸ng riªng theo tõng c¸nh ®ång. LÔ vËt gåm h­¬ng ®¨ng, hoa qu¶, x«i gµ... xÕp thµnh ba m©m ph©n chia theo thø tù trªn d­íi, ®­îc ®Æt ë ven c¸nh ®ång. LÔ chung cho c¶ c¸nh ®ång th× do mét ng­êi ®øng ra lµm chñ lÔ, sau ®ã c¸c gia ®×nh ®i lµm lÔ ë ruéng cña m×nh, môc ®Ých còng lµ cÇu cho mïa mµng t­¬i tèt. 3.2. Phong tôc tËp qu¸n. 3.2.1. Héi lµng. Héi lµng diÔn ra vµo ngµy 10/3 ¢m lÞch. Tr­íc ®©y, khi ch­a bÞ chiÕn tranh tµn ph¸ th× ®×nh TiÒn hiÒn M· Ch©u vµ miÕu Thµnh Hoµng n»m ë trªn mét khu ®Êt (mµ nay lµ khu«n viªn tr­êng cÊp II Sµo Nam vµ HTX ­¬m dÖt thÞ trÊn Nam Ph­íc). Sau khi tÕ lÔ ë ®×nh, miÕu ng­êi d©n M· Ch©u tæ chøc nh÷ng trß ch¬i nh­: h¸t béi, h¸t bµi chßi, hß khoan ®èi ®¸p, thi b¬i thuyÒn trªn s«ng Bµ RÐn... Sau khi ®×nh TiÒn vµ miÕu Thµnh Hoµng bÞ ph¸ th× héi lµng còng mÊt ®i. HiÖn nay ®×nh TiÒn HiÒn Tø M· ®· ®­îc x©y dùng l¹i, nh­ng míi kh«i phôc l¹i ®­îc phÇn tÕ lÔ cßn phÇn héi th× do nhiÒu nguyªn nh©n (mµ nguyªn nh©n chñ yÕu lµ ng­êi d©n lµng M· Ch©u hiÖn nay qu¸ bËn bÞu víi nghÒ dÖt) nªn ch­a kh«i phôc l¹i ®­îc. ThiÕt nghÜ héi lµng lµ mét h×nh thøc sinh ho¹t v¨n ho¸ rÊt bæ Ých, mong r»ng chÝnh quyÒn c¸c cÊp cïng bµ con th«n Ch©u HiÖp - lµng M· Ch©u (cµng sím cµng tèt) cã kÕ ho¹ch kh«i phôc l¹i nÐt ®Ñp v¨n ho¸ nµy, nhÊt lµ hiÖn nay, khi M· Ch©u võa lµm lÔ ra m¾t lµng nghÒ truyÒn thèng vµ trë thµnh mét ®iÓm trong "Tua" du lÞch cña huyÖn Duy Xuyªn vµ më réng ra lµ Qu¶ng Nam. 3.2.2. TÕt Nguyªn §¸n. TÕt Nguyªn §¸n lµ tiÕt lÔ ®Çu tiªn cña n¨m, b¾t ®Çu tõ lóc giao thõa, tøc lµ lóc chuyÓn giao gi÷a n¨m cò vµ n¨m míi. Nh­ng thùc ra lÔ tÕt ®· b¾t ®Çu tõ tr­íc ®ã nhiÒu ngµy víi nh÷ng lÔ: - LÔ cóng «ng C«ng, «ng T¸o ngµy 23 th¸ng Ch¹p. - LÔ dùng nªu: Ng­êi ta quan niÖm nh÷ng ngµy cuèi n¨m, «ng C«ng, «ng T¸o ®i v¾ng ma quû th­êng ®Õn quÊy nhiÔu vµ v× n¬i ®©y x­a kia lµ vïng ®Êt cña ma lai, ma hêi, lµ n¬i "rõng thiªng, n­íc ®éc". V× vËy ph¶i dùng nªu ®Ó chèng quû d÷. C©y nªu lµ mét c©y tre, cßn ®Ó phÇn l¸ trªn ngän, ®­îc trång ë tr­íc nhµ, trªn ngän tre cã tÊm phªn ®an bèn thanh däc, n¨m thanh ngang biÓu thÞ cho l¸ bïa ®Ó xua ®uæi quû d÷. TÝn ng­ìng vÒ "ma lai, ma hêi" ë M· Ch©u ®­îc thÓ hiÖn rÊt râ qua c¸ch "®i ®ång" cña c­ d©n n¬i ®©y. Tr­íc ®©y (ch­a l©u l¾m), khi muèn "gi¶i quyÕt" ng­êi ta th­êng ®i ra ®ång. Xong viÖc, ng­êi ta c¾m mét c¸i que lªn trªn ®èng “s¶n phÈm” cña m×nh. Ng­êi ta gi¶i thÝch lµ lµm nh­ vËy ®Ó cho ma lai, ma hêi thÊy m×nh "®¸nh dÊu" råi th× nã kh«ng d¸m ¨n vµ nh­ vËy, nã kh«ng g©y ®­îc tai ho¹, bÖnh tËt cho con ng­êi. Sau nµy, tr­íc khi cã hè xÝ tù ho¹i, ng­êi d©n ë ®©y lµm nhµ xÝ rÊt ®¬n gi¶n. Hä ®µo mét c¸i hè ë gãc v­ên, trªn hè ®an mét c¸i phªn tre ®Ëy lªn vµ bèn xung quanh ®­îc che t¹m b»ng phªn, l¸ hoÆc nil«ng... Khi th¶i ®Çy hè, ng­êi ta l¹i ®µo mét c¸i hè míi vµ lÊp c¸i hè cò ®i chø kh«ng dïng lo¹i ph©n ®ã cho s¶n xuÊt. Hä lý gi¶i nÕu ®em bãn ph©n cho c©y th× khi con ng­êi ¨n ph¶i sÏ bÞ bÖnh tËt. §iÒu nµy liªn quan tíi tÝn ng­ìng, cña nh÷ng ng­êi ViÖt tr­íc ®©y khi míi vµo vïng ®Êt nµy khai hoang lËp lµng. - B÷a c¬m tÊt niªn: ngµy 30 tÕt ng­êi ta th­êng ®i th¨m mé tæ tiªn vµ mêi tæ tiªn vÒ ¨n tÕt víi gia ®×nh. Sau ®ã hä vÒ dän dÑp nhµ cöa vµ lµm c¬m tÊt niªn. Ng­êi ta lµm hai m©m c¬m cóng: mét m©m ®Æt ë trªn bµn thê tæ tiªn; mét m©m ®Æt ë ngoµi s©n ®Ó cïng nh÷ng ©m hån kh«ng n¬i n­¬ng tùa. M©m ë ngoµi s©n ph¶i cã muèi, g¹o khi cóng xong th× v·i ra ®Êt gäi lµ "ph¸t chÈn". M©m c¬m cóng «ng bµ tæ tiªn nhÊt thiÕt ph¶i cã b¸nh tr¸ng (b¸nh ®a) phñ lªn trªn m©m c¬m. TruyÒn miÖng nãi r»ng tr­íc ®©y vïng ®Êt nµy lµ ®Êt cña ma lai, ma hêi sinh sèng, ng­êi ViÖt vµo khai hoang, ®¸nh ®uæi nã ®i, lµm chóng kh«ng cã chç n­¬ng th©n, chÕt ®ãi, chÕt kh¸t, khi thÊy m©m c¬m cóng tæ tiªn, nã ®Þnh ®Õn c­íp nh­ng nh×n thÊy b¸nh tr¸ng th× nã sî mµ bá ch¹y. - Cóng giao thõa: Sau b÷a c¬m tÊt niªn, ng­êi ta chuÈn bÞ cho viÖc cóng giao thõa (tiÔn n¨m cò, ®ãn n¨m míi). Bµn thê ®­îc ®¨t ë gi÷a s©n, cã mét ®Ønh trÇm hoÆc mét b¸t h­¬ng, hai bªn lµ hai ngän ®Ìn dÇu hoÆc hai ngän nÕn. LÔ vËt gåm: mét con gµ trèng giß, b¸nh tæ (b¸nh tr­ng), b¸nh kÑo, hoa qu¶, trÇu cau, r­îu, n­íc, vµng m·... Sau khi cóng giao thõa, ng­êi ta kÐo nhau ®i lÔ ë c¸c ®×nh, chïa, miÕu ®Ó cÇu mong thÇn phËt phï hé cho b¶n th©n vµ gia ®×nh. Nh©n dÞp nµy ng­êi ta xin quÎ ®Çu n¨m, xin léc ë c¸c ®Òn, chïa, miÕu... víi hy väng gÆp may m¾n vµ lµm ¨n ph¸t ®¹t quanh n¨m. Trong ngµy tÕt cã rÊt nhiÒu tôc lÖ: - Chän ng­êi x«ng nhµ. - §i chóc tÕt «ng bµ, cha mÑ vµ hµng xãm l¸ng giÒng. - Chän h­íng xuÊt hµnh. - Mõng tuæi (th­êng lµ l× x× cho trÎ em)... - LÔ H¹ nªu: tõ mïng 5 ®Õn mïng 7 th¸ng Giªng ng­êi ta lµm lÔ h¹ nªn. Mäi c«ng viÖc hµng ngµy, ng­êi ta chØ b¾t ®Çu sau lÔ nµy. Trong ngµy tÕt ë ®©y nhÊt ®Þnh ph¶i cã b¸nh tæ (b¸nh tr­ng), b¸nh tÐt (B¸nh lµm b»ng g¹o nÕp, ®­îc gãi b»ng l¸ chuèi hay l¸ dong, h×nh trßn vµ ë gi÷a cã nh©n ®Ëu xanh), b¸nh in (lµm tõ g¹o nÕp ®­îc xay thµnh bét vµ nhµo víi ®­êng c¸m, ®em in vµo khu«n sau ®ã cho vµo lß hay cho lªn bÕp sÊy kh«). 3.2.2. H«n lÔ. H«n nh©n lµ mét trong nh÷ng viÖc quan träng nhÊt cña ®êi ng­êi (TËu tr©u, lÊy vî, lµm nhµ). §ã kh«ng ph¶i chØ lµ chuyÖn riªng t­ cña ®«i løa, mµ cßn lµ chuyÖn cña hai bªn cha mÑ, hä hµng n÷a. LÊy vî xem t«ng, lÊy chång xem gièng lµ nguyªn t¾c kh«ng thÓ thiÕu. Ng­êi ta rÊt coi träng viÖc dùng vî, g¶ chång cho con c¸i. ë M· Ch©u, trong viÖc c­íi xin th× cã tôc cha mÑ ®Æt ®©u, con ngåi ®Êy. Nh­ng tr­íc khi “®Æt”, cha mÑ cã tham kh¶o ý kiÕn cña con c¸i chø kh«ng ¸p ®Æt, b¾t con c¸i ph¶i tu©n theo. ViÖc h«n nh©n ®­îc tiÕn hµnh theo tr×nh tù, ®Çu tiªn khi nhµ trai chän ®­îc mét c« g¸i nµo ®ã, hä nhê «ng mai ®Õn dß hái ý kiÕn cña nhµ g¸i, tøc lµ nhµ trai nhê ng­êi (th«ng th­êng lµ ng­êi hµng xãm, cã quen th©n víi c¶ hai gia ®×nh) ®Õn nhµ g¸i ®Æt vÊn ®Ò cho ®«i trÎ tù do ®i l¹i t×m hiÓu nhau. - LÔ ®Ýnh h«n (¡n hái): nhµ trai vµ nhµ g¸i chän ngµy lµnh th¸ng tèt ®Ó nhµ trai ®Õn nhµ g¸i ¨n hái. LÔ vËt ph¶i cã s¸u qu¶, bªn trong ®ùng hoa qu¶, b¸nh tr¸i, trÇu cau, thuèc... - LÔ thØnh kú: hai nhµ bµn b¹c chi tiÕt vÒ ngµy c­íi ®· ®­îc tho¶ thuËn tõ tr­íc vµ tiÕn hµnh chuÈn bÞ lÔ c­íi. - LÔ c­íi (lÔ Thµnh h«n): th­êng ®­îc tæ chøc ë nhµ g¸i tr­íc, sau ®ã ®­a d©u vÒ nhµ trai vµ ®Õn l­ît nhµ trai tæ chøc. Hä nhµ trai ®i ®ãn d©u, tr­íc khi ®Õn cã cö mét ng­êi ®¹i diÖn b­ng khay trÇu r­îu ®i tr­íc ®Ó b¸o tin. §oµn ®ãn d©u cña nhµ trai võa tíi th× nhµ g¸i næ ph¸o nghªnh tiÕp. LÔ vËt cña nhµ trai ®­îc ®Æt lªn trªn bµn thê nhµ g¸i. Sau ®ã c« d©u chó rÓ, d­íi sù h­íng dÉn cña ng­êi chñ h«n, tíi lÔ gia tiªn vµ cha mÑ ®«i bªn. LÔ xong, ®«i bªn cha mÑ, hä hµng lÇn l­ît tíi tÆng quµ c­íi vµ chóc ®«i trÎ h¹nh phóc. Sau khi xong tiÖc ë nhµ g¸i, nhµ trai xin ®ãn d©u vÒ. T¹i nhµ trai, c« d©u chó rÓ còng ph¶i lµm nh÷ng lÔ thøc nh­ ®· tiÕn hµnh ë bªn nhµ g¸i. Tr­êng hîp lÊy vî, lÊy chång ë ngoµi lµng th× nhµ trai, nhµ g¸i ph¶i nép cho lµng mét kho¶n lÔ nhá ®Ó lµm lÔ b¸o. Tr­íc ®©y gäi lµ nép cheo. §¸m c­íi tæ chøc to, nhá tuú theo ®iÒu kiÖn vµ hoµn c¶nh cña tõng gia ®×nh nh­ng tr­íc ®©y nh×n chung th­êng tæ chøc linh ®×nh, tèn kÐm. HiÖn nay thùc hiÖn theo nÕp sèng v¨n ho¸ míi, nhiÒu lÔ nghi r­êm rµ ®­îc xo¸ bá vµ thay vµo ®ã lµ nh÷ng tôc lÖ ®¬n gi¶n, Ýt tèn kÐm h¬n nh­ng vÉn gi÷ ®­îc nh÷ng tËp tôc vèn cã cña nã. 3.2.4. Tang lÔ. Ng­êi ViÖt Nam nãi chung, cho r»ng ng­êi chÕt ®i chØ lµ phÇn thÓ x¸c cßn phÇn linh hån vÉn sèng m·i. Nªn khi gia ®×nh cã ng­êi qua ®êi, c«ng viÖc chuÈn bÞ cho ng­êi chÕt hÕt søc chu ®¸o. §©y còng thÓ hiÖn lßng kÝnh träng cña gia ®×nh ®èi víi ng­êi ®· khuÊt. Khi trong nhµ cã ng­êi qua ®êi th× gia chñ ph¶i ®i th«ng b¸o cho hä hµng, lµng xãm biÕt ®Ó mäi ng­êi tíi gióp ®ì. Gia ®×nh tang chñ ph¶i phã th¸c hÕt c«ng viÖc tang ma cho bµ con hµng xãm vµ kh«ng ai trong gia ®×nh ®­îc ®éng vµo ng­êi chÕt. Th«ng th­êng khi gia ®×nh cã ng­êi chÕt, ng­êi ta kh«ng tù lo liÖu ®­îc c«ng viÖc tang ma do ®au buån, th­¬ng xãt, sî kh«ng ®ñ s¸ng suèt ®Ó lo liÖu nhiÒu c«ng viÖc trong cïng mét lóc nªn ph¶i nhê cËy hµng xãm l¸ng giÒng. Tr­íc giê kh©m niÖm, ng­êi ta t¾m röa, thay quÇn ¸o vµ ®Æt vµo miÖng ng­êi chÕt 3 h¹t g¹o, 3 ®ång tiÒn kÏm. Sau ®ã ng­êi ta buéc hai ngãn ch©n c¸i cña ng­êi chÕt l¹i víi nhau vµ ®Æt thi hµi vµo trong quan tµi. Linh c÷u ng­êi chÕt ®­îc ®Æt ë gi÷a nhµ, ®Çu quay vµo trong, ch©n h­íng ra cöa. PhÝa tr­íc linh c÷u ng­êi ta lËp mét h­¬ng ¸n lµm chç ®Ó thê vµ ®Ó mäi ng­êi ®Õn viÕng d©ng h­¬ng. Bªn c¹nh bµn thê cheo mét khæ giÊy mµu ®á ghi tªn, tuæi, quª qu¸n cña ng­êi chÕt, gäi lµ TriÖu. Th«ng th­êng ng­êi ta ®Ó quan tµi trong nhµ 2 ®Õn 3 ngµy, sau ®ã ®em ch«n. Tuy nhiªn cã tr­êng hîp gÆp ngµy hung th× ng­êi ta ®Ó quan tµi trong nhµ cã khi ®Õn 5 - 6 ngµy, còng cã khi ng­êi ta ®µo hai huyÖt khi ch«n ng­êi chÕt, ng­êi ta ®Æt linh c÷u vµo mét huyÖt råi chuyÓn sang huyÖt thø hai råi ch«n chø kh«ng ®Ó l©u ngµy trong nhµ. - LÔ thµnh phôc (bÞt kh¨n): Sau khi kh©m liÖm ng­êi chÕt, gia ®×nh tang chñ b¾t ®Çu lµm lÔ ®eo kh¨n tang. §Ó cã mét n¬i yªn nghØ tèt ®Ñp cho ng­êi ®· khuÊt, gia chñ mêi mét vÞ thÇy ®Þa lý ®Õn chän ®Êt. Khi chän ®­îc ®Êt, gia chñ ph¶i lµm m©m c¬m yÕt c¸o víi thæ thÇn n¬i ®ã ®Ó xin phÐp ®µo huyÖt. Ng­êi chÕt ®­îc ch«n ë b·i tha ma cña lµng, trªn nh÷ng gß c¸t, ®Çu h­íng lªn ®Ønh gß, ch©n phÝa d­íi ruéng vµ bia mé th­êng ®­îc ®Æt ë d­íi ch©n mé. Nh÷ng gia ®×nh kh¸ gi¶ th­êng thuª «ng Tæng. ¤ng Tæng lµ ng­êi chØ huy, ®iÒu khiÓn vµ s¾p xÕp mäi viÖc trong gia ®×nh ng­êi chÕt, tõ viÖc kh©m liÖm ®Õn viÖc ®iÒu khiÓn, chØ huy ®¸m tang ®­a ng­êi chÕt vÒ nêi an nghØ cuèi cïng. ¤ng Tæng thay mÆt gia ®×nh tiÕp ®ãn nh÷ng ng­êi ®Õn viÕng, gióp gia ®×nh kÓ lÓ sù xãt th­¬ng cña th©n quyÕn trong gia ®×nh ®ã víi ng­êi ®· khuÊt mµ tù hä kh«ng thÓ bµy tá ®­îc. NÕu «ng Tæng lµ ng­êi giái th× cã thÓ lµm gi¶m nhÑ nçi ®au cña gia ®×nh cã ng­êi ®· khuÊt. Lóc h¹ huyÖt, mäi ng­êi tiÕn ®­a ng­êi qu¸ cè b»ng mét n¾m ®Êt vøt nhÑ xuèng quan tµi. ë ®©y mé t¸ng mét lÇn, kh«ng c¶i t¸ng. - LÔ më cöa m¶: Sau ba ngµy, ng­êi ta lµm lÔ më cöa m¶. LÔ gåm hai phÇn: Cóng t¹ thæ thÇn n¬i mé ®­îc ch«n cÊt vµ söa sang l¹i ng«i mé. Sau ®ã ng­êi ta cóng c¬m t¹i gia ®×nh vµ mêi bµ con hµng xãm - nh÷ng ng­êi ®· tËn t×nh gióp ®ì gia ®×nh trong lóc tang lÔ ®Õn ®Ó c¶m ¬n. Ng­êi ta cóng v× quan niÖm linh hån ng­êi chÕt, ®Õn tr­íc lÔ më cöa m¶ vÉn ch­a sang ®­îc thÕ giíi bªn kia, v× vËy cø ®Õn b÷a ph¶i cóng c¬m trªn bµn thê ng­êi chÕt. Liªn quan ®Õn ng­êi chÕt cßn cã mét sè tôc lÖ nh­ tôc: CÇu hån, son m«i... - Tôc cÇu hån: Gia ®×nh ng­êi chÕt sau mét thêi gian hä mêi mét thÇy cóng ®Õn gäi hån ng­êi chÕt vÒ ®Ó hái xem ë thÕ giíi bªn kia ng­êi chÕt cã ®­îc yªn æn kh«ng vµ cã cÇn g× kh«ng ®Ó gia ®×nh göi cho. Cã tôc lÖ nµy lµ v× ng­êi ta vÉn quan niÖm cã thÕ giíi bªn kia vµ thÇy cóng lµ ng­êi cã thÓ giao tiÕp ®­îc víi nh÷ng ng­êi ®· khuÊt. - Tôc son m«i: Ng­êi ta quan niÖm ng­êi chÕt " ng· n­íc" (chÕt ®uèi trªn s«ng, trªn biÓn) th× linh hån kh«ng ®­îc siªu tho¸t vµ kh«ng ®Õn ®­îc thÕ giíi bªn kia. V× vËy ng­êi ta lµm lÔ ®Ó cÇu cho linh hån ng­êi ®ã ®­îc siªu tho¸t. HiÖn nay, viÖc tang ma cã nhiÒu thay ®æi. Tang lÔ lµm gän nhÑ, ®¬n gi¶n h¬n nh­ng vÉn gi÷ ®­îc sù trang nghiªm. Nh÷ng hñ tôc nh­ cÇu hån, son m«i, ®Ó ng­êi chÕt trong nhµ nhiÒu ngµy... ®· bÞ b·i bá. ViÖc c¸m ¬n hµng xãm l¸ng giÒng ®­îc lµm nhá chø kh«ng kÌm theo ¨n uèng ån µo nh­ tr­íc. KÕt luËn M· ch©u lµ vïng ®Êt cã mét qu¸ tr×nh lÞch sö l©u ®êi. N¬i ®©y ®· in ®Ëm dÊu Ên cña c­ d©n v¨n ho¸ Sa Huúnh, råi v¨n ho¸ Ch¨mpa dï r»ng tªn lµng M· Ch©u nh­ hiÖn nay míi chØ xuÊt hiÖn sím nhÊt, vµo gi÷a thÕ kû XVI khi ®oµn ng­êi ViÖt "B¾c ®Þa tïng v­¬ng" theo chóa Tiªn NguyÔn Hoµng vµo ®©y khai c¬ lËp nghiÖp. Lµng M· Ch©u ®­îc thµnh lËp trªn vÞ trÝ ®Þa lý tù nhiªn thuËn lîi, n»m ë phÝa ®Ønh tam gi¸c ch©u cña ®ång b»ng Duy Xuyªn mµ s«ng Thu Bån vµ s«ng Bµ RÐn lµ hai c¹nh cña tam gi¸c ®ã. M· Ch©u l¹i ®­îc bao bäc bëi s«ng Bµ RÐn, nhê vËy M· Ch©u lu«n ®­îc phï sa båi ®¾p, ®ång ruéng chñ ®éng ®­îc n­íc t­íi, c¸c b·i båi thuËn lîi cho viÖc ph¸t triÓn nghÒ trång d©u nu«i t»m, ®­êng s«ng thuËn lîi cho viÖc giao th­¬ng bu«n b¸n... Lµng M· Ch©u ®­îc thµnh lËp do nh÷ng c­ d©n ng­êi ViÖt tõ nhiÒu vïng quª kh¸c nhau ë B¾c vµ B¾c Trung Bé, mµ ®«ng ®¶o nhÊt lµ c­ d©n ng­êi vïng Thanh - NghÖ - TÜnh vµo ®©y khai hoang lËp nghiÖp. C­ d©n M· Ch©u ®· mang trong m×nh nh÷ng gi¸ trÞ v¨n ho¸ ®Æc s¾c cña mçi lµng quª vµ cïng nhau b¾t tay ®Ó x©y dùng vïng quª míi. §ång thêi, tíi vïng ®Êt míi c­ d©n M· Ch©u Ýt bÞ rµng buéc bëi "lÖ lµng, phÐp n­íc", c¸i ®· gi÷ trÆt lÊy nh÷ng ng­êi n«ng d©n ë ®ång b»ng ch©u thæ B¾c Bé. Hä sèng cëi më h¬n, phãng kho¸ng h¬n. Nh÷ng lÔ gi¸o phong kiÕn cò vÉn ®­îc hä gi÷ g×n nh­ng hä l¹i kh«ng bÞ bã buéc vµ Ýt bÞ lÖ thuéc vµo nã. V× vËy ®· t¹o ra nh÷ng nÐt v¨n ho¸ riªng, ®Æc s¾c cña nh÷ng c­ d©n n¬i ®©y. Trong qu¸ tr×nh "Nam tiÕn" cña m×nh, ng­êi ViÖt khi tíi ®©y d· cïng chung sèng hoµ b×nh víi c­ d©n b¶n ®Þa, hä tiÕp nhËn nhiÒu yÕu tè v¨n ho¸ ®Æc s¾c cña ng­êi Ch¨m, cïng ng­êi ch¨m x©y dùng lµng xãm vµ t¹o nªn gi¸ trÞ v¨n ho¸ rÊt ®Æc tr­ng gãp phÇn lµm phong phó thªm b¶n s¾c v¨n ho¸ cña xø Qu¶ng - Qu¶ng Nam nãi chung. Lµng M· Ch©u c¨n b¶n lµ lµng ViÖt ®­îc ra ®êi, ph¸t triÓn trªn c¬ tÇng lµng m¹c Ch¨m. YÕu tè v¨n ho¸ Ch¨m tiÒm Èn, ®an xen trong ®êi sèng vËt chÊt vµ sinh ho¹t tinh thÇn cña céng ®ång c­ d©n míi, tËp hîp, dung hoµ tõ nhiÒu miÒn quª l¹i. NghÒ dÖt ë M· Ch©u lµ mét nghÒ thñ c«ng cã bÒ dµy lÞch sö tõ l©u ®êi. Nh÷ng chøng tÝch cña nghÒ dÖt ®· ®­îc t×m thÊy tõ nÒn v¨n ho¸ Sa Huúnh thêi ®¹i kim khÝ víi nh÷ng däi xe chØ. Nh÷ng ghi chÐp trong th­ tÞch cæ vÒ Ch¨mpa. NghÒ dÖt cµng ph¸t triÓn rùc rì h¬n vµ ®­îc "d©n biÕt mÆt, n­íc biÕt tªn" tõ khi ng­êi ViÖt vµo tiÕp thu nghÒ dÖt tõ ng­êi Ch¨m cïng víi nh÷ng kü thuËt trong nghÒ dÖt cña ng­êi ViÖt, ®· ®­a M· Ch©u trë thµnh vïng "thªu dÖt tinh khoÐ, sa trõu kh«ng kÐm g× Qu¶ng §«ng ". HiÖn nay d­íi t¸c ®éng cña nÒn kinh tÕ thÞ tr­êng vµ sù nghiÖp CNH-H§H ®Êt n­íc ®· vµ ®ang lµm thay ®æi diÖn m¹o lµng nghÒ M· Ch©u mét c¸ch nhanh chãng. C¬ héi ®­îc më ra cho sù ph¸t triÓn cña nghÒ dÖt ë ®©y: sù giao th­¬ng, bu«n b¸n víi c¸c vïng kh¸c trong c¶ n­íc t¹o cho mÆt hµng t¬ lôa cña M· Ch©u cã mét thÞ tr­êng réng lín, ë trong n­íc lµ Hµ Néi, Sµi Gßn... ë ngoµi n­íc lµ Lµo, Campuchia, Th¸i Lan... Nh÷ng chÝnh s¸ch b¶o tån vµ ph¸t triÓn lµng nghÒ truyÒn thèng cña nhµ n­íc; sù ®æi míi c«ng nghÖ dÉn tíi sù n©ng cao chÊt l­îng s¶n phÈm... M· Ch©u l¹i n»m trªn tuyÕn ®­êng s«ng víi "tua" du lÞch Héi An - Trµ KiÖu - Mü S¬n, trong ®ã M· Ch©u ®­îc x©y dùng thµnh lµng nghÒ truyÒn thèng, mét n¬i dõng ch©n cho kh¸ch du lÞch tham quan (vµ viÖc ra m¾t lµng nghÒ ngµy 30.3.2003 võa qua lµ b­íc khëi ®Çu). Trong t­¬ng lai ngµnh du lÞch, dÞch vô ph¸t triÓn ë ®©y sÏ t¹o ra ë ®©y mét nguån lîi kh«ng nhá. ThuËn lîi nhiÒu nh­ng khã kh¨n, thËm chÝ lµ th¸ch thøc còng kh«ng Ýt. Khã kh¨n cña nghÒ dÖt lµ s¶n phÈm lµm ra ph¶i cã ®­îc søc c¹ch tranh trªn thÞ tr­êng; sù tiÕp nhËn, sù thay ®æi c«ng nghÖ; ®æi ngò qu¶n lý s¶n xuÊt trong m«i tr­êng míi; n¨ng lùc qu¶n lý doanh nghiÖp; nguån vèn... §ång thêi viÖc kÕt hîp sao cho cã hiÖu qu¶ gi÷a hai xu h­íng ph¸t triÓn cña lµng nghÒ cña M· Ch©u; lµng nghÒ M· Ch©u truyÒn thèng n»m trong "tua" du lÞch Mü S¬n - Trµ KiÖu - Héi An, víi nh÷ng s¶n phÈm ®­îc lµm theo ph­¬ng ph¸p thñ c«ng vµ nh÷ng ng­êi kh¸ch ®Õn ®©y víi môc ®Ých nghØ ng¬i, gi¶i trÝ vµ ®­îc tËn m¾t ng¾m nh×n mét lµng dÖt truyÒn thèng; víi mét lµng nghÒ M· Ch©u ®ang trªn b­íc ®­êng CNH - H§H ph¶i lu«n lu«n tiÕp nhËn nh÷ng c«ng nghÖ míi, kü thuËt míi, tiªn tiÕn, kh«ng ngõng n©ng cao chÊt l­îng, s¶n l­îng s¶n phÈm ®Ó phôc vô c¸c thÞ tr­êng trong n­íc vµ quèc tÕ... Tµi liÖu tham kh¶o Dù th¶o téc ­íc lµng M· Ch©u. 8-2000 D­¬ng B¸ Ph­îng: B¶o tån vµ ph¸t triÓn c¸c lµng nghÒ trong qu¸ tr×nh c«ng nghiÖp ho¸. Nxb KHXH, H.2001 §¹i ViÖt sö ký toµn th­ (tËp 2). Nxb KHXH, H.1995 §Ëu ThÞ Hoa: Mét sè lÔ héi cña ng­êi ViÖt ë Duy Xuyªn - Qu¶ng Nam. Kho¸ luËn n¨m thø 3, Khoa LÞch sö - §¹i häc HuÕ, HuÕ 7-2001 §ång Kh¸nh ®Þa d­ chÝ (TØnh Qu¶ng Nam). B¶n dÞch cña TrÇn Lª H÷u, l­u t¹i Khoa LÞch sö - §H KHXH&NV Hµ Néi. (Ký hiÖu VT.522) Hµ V¨n Th­ – TrÇn Hång §øc: Tãm t¾t niªn biÓu lÞch sö ViÖt Nam. Nxb VH-TT, H.1999 L©m B¸ Nam: NghÒ dÖt cæ truyÒn ë ®ång b»ng B¾c Bé ViÖt Nam. LuËn ¸n Phã TiÕn sÜ Khoa häc LÞch sö, §H TH Hµ Néi.1995 Lª Quý §«n: Phñ Biªn t¹p lôc. B¶n dÞch cña Ng« LËp Chi. Th­ viÖn Khoa Sö - §H KHXH&NV HN (B¶n ®¸nh m¸y n¨m 1959) LÞch §¹o Nguyªn: Thuû kinh chó (B¶n dÞch cña TrÇn Huy TiÖp). §H TH HN 1961 NhiÒu t¸c gi¶: Bµ chóa Tµm tang xø Qu¶ng. Nxb §µ N½ng 2002 LÞch sö vµ di tÝch tiÒn nh©n Ngò x· Trµ KiÖu. Ch­ téc Ngò x· so¹n n¨m 1982 Ng« V¨n Doanh: V¨n ho¸ Ch¨mpa. Nxb VH-TT, H.1994 N«ng th«n ViÖt Nam trong lÞch sö. ViÖn sö häc, H.1978 NguyÔn ThÞ TuyÕt: B­íc ®Çu nghiªn cøu v¨n ho¸ Sa Huúnh ë huyÖn Duy Xuyªn. Khoa luËn §¹i häc V¨n ho¸ Hµ Néi, Duy Xuyªn 5-2001 NguyÔn ThÞ TuyÕt: ¤ng Cöu DiÔn ng­êi ®Çu tiªn du nhËp kü thuËt dÖt míi vµo ®Êt Duy Xuyªn. T­ liÖu phßng V¨n ho¸ huyÖn Duy Xuyªn. Phan Huy Chó: LÞch triÒu hiÕn ch­¬ng lo¹i chÝ (tËp 1).Nxb Sö häc H.1960 Phan Ngäc: V¨n ho¸ ViÖt Nam vµ c¸ch tiÕp cËn míi. Nxb VH-TT, H.1994 Phan §¹i Do·n: Lµng x· ViÖt Nam mét sè vÊn ®Ò kinh tÕ v¨n ho¸ x· héi. Nxb VH-XH, H.2001 Quèc sö qu¸n triÒu NguyÔn: §¹i Nam nhÊt thèng chÝ. Nxb ThuËn Ho¸, HuÕ.1992 Quy ­íc v¨n ho¸ th«n Ch©u HiÖp - thÞ trÊn nam Ph­íc. 8-2002 Së VH-TT Qu¶ng Nam: Danh x­ng Qu¶ng Nam. Kû yÕu héi th¶o, Tam Kú 9-2001 Së VH-TT Qu¶ng nam: V¨n ho¸ Qu¶ng Nam nh÷ng ®Æc tr­ng gi¸ trÞ. Kû yÕu héi th¶o.2001 Së VH-TT Qu¶ng Nam: Vai trß lÞch sö dinh trÊn Qu¶ng Nam. Kû yÕu héi th¶o, 8-2002 T¹p chÝ V¨n ho¸ nghÖ thuËt, sè th¸ng 8-1998 T/c V¨n ho¸ Qu¶ng Nam, sè 18 th¸ng 12-1999 T/c V¨n ho¸ Qu¶ng Nam, sè 20 n¨m 2000 T/c V¨n ho¸ Qu¶ng Nam, sè 29 th¸ng 9,10-2001 T/c V¨n ho¸ Qu¶ng Nam, sè 36 th¸ng 11,12-2002 Toan ¸nh: NÕp cò tÝn ng­ìng ViÖt Nam. Nxb Tp HCM.1997 Toan ¸nh: Phong tôc thê cóng trong gia ®×nh ViÖt Nam. Nxb VHDT, H.1996 Toan ¸nh: Trong hä ngoµi lµng. Nxb Mòi Cµ Mau.1993 Tãm t¾t l­îc sö c¸c ch­ ph¸i téc lµng M· Ch©u. 8-2002 TrÇn Hµ H¶i: LÔ Héi lÖ bµ Thu Bån - B« B« phu nh©n ë Qu¶ng Nam. khoa luËn tèt nghiÖp Khoa Sö -§H KHXH&NV HN,2000 TrÇn Träng Kim: ViÖt Nam sö l­îc. Nxb T©n ViÖt, H.1951 TrÇn Quèc V­îng (chñ biªn): C¬ së v¨n ho¸ ViÖt Nam. Nxb GD.1998 TrÇn Quèc V­îng: V¨n ho¸ ViÖt Nam t×m tßi vµ suy ngÉm. Nxb VHDT, H.2000 TrÇn Quèc V­îng: ViÖt Nam c¸i nh×n ®Þa v¨n ho¸. Nxb VHDT, H.1998 TrÇn Tõ: C¬ cÊu tæ chøc cña lµng ViÖt cæ truyÒn ë B¾c Bé. Nxb KHXH, H.1984 Tr­¬ng H÷u Quýnh (chñ biªn): §¹i c­¬ng lÞch sö ViÖt Nam (tËp 1). Nxb GD.1999 UBND huyÖn Duy Xuyªn: Duy Xuyªn tiÒm n¨ng v¨n ho¸ vµ du lÞch. Duy Xuyªn. 8-2002 ViÖn nghiªn cøu kiÕn tróc: KiÕn tróc nhµ d©n dông cæ truyÒn ë Duy Xuyªn - Qu¶ng Nam (B¶n vÏ). L­u ë phßng v¨n ho¸ huyÖn Duy Xuyªn Vâ ThÞ Lý: T×m hiÓu phong tôc tËp qu¸n cña ng­êi ViÖt ë huyÖn Duy Xuyªn - Qu¶ng Nam. Kho¸ luËn n¨m thø 3 Khoa Sö - §H HuÕ 7-2001 Vò Ngäc Phan: Tôc ng÷, ca dao, d©n ca ViÖt Nam. Nxb KHXH. 1998