Đề tài Người không được quyền hưởng di sản – Một số vấn đề lý luận và thực tiễn

ĐẶT VẤN ĐỀ Chế định về quyền thừa kế là một trong những chế định quan trọng của bộ luật dân sự Việt Nam 2005 nói riêng và luật dân sự Việt Nam nói chung. Đặc biệt, trong giai đoạn hiện nay, những vấn đề tranh chấp về thừa kế xảy ra ngày càng nhiều, đòi hỏi sự phát triển sâu và rộng của chế định về quyền thừa kế. Việc nghiên cứu về quyền thừa kế có ý nghĩa quan trọng đối với cả lý luận lẫn thực tiễn. Đặc biệt, là để giải quyết các vấn đề tranh chấp về thừa kế, cần xác định được đâu là đối tượng có quyền hưởng thừa kế, đâu là đối tượng không được quyền hưởng thừa kế. Để hiểu rõ hơn về vấn đề thừa kế nói chung, và vấn đề đối tượng được hưởng hay không được hưởng quyền thừa kế nói riêng, cùng tìm hiểu về đề tài Người không được quyền hưởng di sản – một số vấn đề lý luận và thực tiễn. GIẢI QUYẾT VẤN ĐỀ Lý luận chung về thừa kế Di sản Theo quy định của điều 634 BLDS thì : “Di sản bao gồm tài sản riêng của người chết, phần tài sản của người chết trong khối tài sản chung với người khác”. Di sản thừa kế là tài sản thuộc quyền sở hữu của người để lại di sản khi còn sống. Điều 163 BLDS quy định: “Tài sản bao gồm vật, tiền, giấy tờ có giá và các quyền tài sản”. Như vậy, thành phần di sản bao gồm các loại tài sản khác nhau và không bị hạn chết về số lượng, giá trị. Thừa kế theo pháp luật. Như đã biết, pháp luật thừa kế của nhiều nước trong đó có Việt Nam đều quy định hai hình thức thừa kế đó là thừa kế theo di chúc và thừa kế theo pháp luật. Thừa kế theo di chúc có thể được hiểu là sự dịch chuyển tài sản của người chết cho những người còn sống theo ý chí của người chết. Tuy nhiên trên thực tế không phải lúc nào người để lại di sản chết cũng để lại di chúc hoặc di chúc người này lập ra là hợp pháp. Còn thừa kế theo pháp luật, điều 674 BLDS đã quy định: “Thừa kế theo pháp luật là thừa kế theo hàng thừa kế, điều kiện và trình tự thừa kế do pháp luật quy định”. Lý luận về người không được quyền hưởng di sản và ví dụ minh họa Người không được quyền hưởng di sản là người không xứng đáng được thừa kế vì đã có những hành vi phạm tội, hành vi trái đạo đức xã hội đối với người để lại di sản, người thừa kế khác hoặc trong việc thừa kế. Lịch sử về điều khoản quy định người không được quyền hưởng di sản Pháp luật của thực dân phong kiến, trước năm 1945, đã dự liệu được vấn đề này và đã có những quy định cụ thể về người không được quyền hưởng di sản (trong những văn bản này gọi là người thừa kế bất xứng). Vấn đề này được quy định tại điêu 313 Dân luật Bắc Kỳ và điều 306 Dân luật Trung Kỳ, theo đó thì những người sau đây sẽ không có quyền được hưởng di sản: Người bị người để lại di sản tuyên bố không xứng đáng được hưởng di sản Người có hành vi xâm phạm tính mạng người để lại di sản (dù là chính phạm Chính phạm là kẻ chủ mưu, tác giả tinh thần, ý đồ, tạo ý, đầu nậu, khởi xướng hay đồng phạm Đồng phạm là cùng phạm tội gồm chính phạm và tòng phạm. Chính phạm xử nặng hơn tòng phạm một bậc. ) Người đã trưởng thành biết được hành vi cố ý giết người mà không tố giác với tòa án (nhưng nếu trong trường hợp kẻ giết người là cha, mẹ, anh, em vợ, chồng,người thân thuộc với người thừa kế thì người đó sẽ không bị coi là có lỗi vì đã không tố giác tội phạm) Người có hành vi vu khống người để lại di sản hay vu khống ông, bà, cha, mẹ của người đó, và người bị vu khống đã bị phạt về trọng tội hoặc thường tội. Cũng trong thời kỳ này, án lệ ở Miền Nam cũng có quy định về những trường hợp người vợ góa không được hưởng di sản của chồng: Vợ góa không để tang chồng Vợ góa sống thiếu đạo đức, công khai gây tai tiếng cho gia đình nhà chồng Vợ góa đã có tình nhân hoặc đã lạm dụng quyền hưởng di sản mà không có biên bản kê khai. Trong những trường hợp nêu trên thì người vợ góa đó được xem là bất xứng, vì vậy họ không có quyền được hưởng di sản của chồng. Phần di sản này sẽ được thừa kế cho con hoặc cho cháu của người để lại di sản hưởng. Sau năm 1945, Việt Nam tuyên bố độc lập, khai sinh ra nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa, chủ tịch chính phủ lâm thời đã ban hành sắc lệnh ngày 10/10/1945, theo chương II – Luật hộ của sắc lệnh này thì ở nước ta trong giai đoạn từ năm 1945 đến năm 1959 vẫn áp dụng những quy định của pháp luật phong kiến về thừa kê, trừ những quy định trái với nguyên tắc cơ bản của hiến pháp 1946. Trong giai đoạn tiếp theo, từ năm 1959 đến năm 1981, đã có một số thông tư của ngành tòa án hướng dẫn giải quyết tranh chấp về quyền thừa kế, tuy nhiên không có bất cứ quy định nào về người thừa kế không có quyền hưởng di sản. Chính điều này đã tạo lỗ hổng lớn, làm cho pháp luật không giải quyết được thỏa đáng tranh chấp về thừa kế liên quan tới người thừa kế có hành vi trái pháp luật, trái đạo đức xã hội hoặc xâm phạm đến người để lại di chúc,… Có thể nói, trong giai đoạn này, pháp luật đã không dự liệu được hết những tình huống về thừa kế có thể xảy ra trên thực tế dẫn tới việc chưa có quy định điều chỉnh cũng như chưa có chế tài hợp lý cho những trường hợp này. Cơ sở pháp lý cho vấn đề này (người không được quyền hưởng di sản) bắt đầu từ Thông tư 81/TANDTC ngày 24/7/1981 hướng dẫn giải quyết các tranh chấp về thừa kế do tòa án nhân dân tối cao ban hành, thông tư 81 quy định, người bị tước quyền thừa kế do đã bị kết án về một trong những hành vi: Giết hoặc đối xử quá tàn tệ với người để lại thừa kế Giết người thừa kế cùng hàng hòng chiếm đoạt toàn bộ di sản hoặc để tăng kỷ phần thì sẽ không được hưởng thừa kế của hai người đó Tuy nhiên, có thể thấy, tại thông tư này chưa dự liệu được hết các trường hợp không xứng đáng được hưởng di sản như người bị kết án về hành vi ngược đãi nghiêm trọng, hành hạ người để lại di sản; người vi phạm nghiêm trọng nghĩa vụ nuôi dưỡng người để lại di sản; người có hành vi lừa dối, cưỡng ép, ngăn cản người để lại di sản trong việc lập di chúc,… Đến pháp lệnh thừa kế năm 1990 và sau đó là bộ luật dân sự năm 1995, và bộ luật dân sự năm 2005 đã khắc phục những hạn chế này. Quy định cụ thể như sau: Điều 643: Người không được quyền hưởng di sản Những người sau đây không được quyền hưởng di sản: Người bị kết án về hành vi cố ý xâm phạm tính mạng, sức khỏe hoặc về hành vi ngược đãi nghiêm trọng, hành hạ người để lại di sản, xâm phạm nghiêm trọng danh dự, nhân phẩm của người đó; Người vi phạm nghiêm trọng nghĩa vụ nuôi dưỡng người để lại di sản; Người bị kết án về hành vi cố ý xâm phạm tính mạng người thừa kế khác nhằm hưởng một phần hoặc toàn bộ di sản mà người thừa kế đó có quyền hưởng; Người có hành vi lừa dối, cưỡng ép hoặc ngăn cản người để lại di sản trong việc lập di chúc; giả mạo di chúc, sửa chữa di chúc, hủy di chúc nhằm hưởng một phần hoặc toàn bộ di sản trái với ý chí của người để lại di sản Những người quy định tại khoản 1 điều này vẫn được hưởng di sản, nếu người để lại di sản đã biết hành vi của những người đó, nhưng vẫn cho họ hưởng di sản theo di chúc Người không được quyền hưởng di sản – Điều 643 BLDS 2005 Người không được quyền hưởng di sản được quy định tại điều 643 Bộ luật Dân sự 2005. Về vấn đề ngày có hai điểm cần được xem xét đó là: những trường hợp không có quyền hưởng di sản và hiệu lực tình trạng không có quyền hưởng di sản Những trường hợp không có quyền hưởng di sản Người bị kết án về hành vi cố ý xâm phạm tính mạng, sức khỏe hoặc về hành vi ngược đãi nghiêm trọng, hành hạ người để lại di sản, xâm phạm nghiêm trọng danh dự, nhân phẩm của người đó (điểm a khoản 1 điều 643) Điều kiện chính được đặt ra trong trường hợp này đó là phải có một bản án có hiệu lực của pháp luật. Vì vậy, người không bị truy cứu trách nhiệm hình sự hoặc không bị kết án Các trường hợp không bị truy cứu trách nhiệm hình sư hoặc không bị kết án dù đã có hành vi phạm pháp được quy định tại điều 89 BLHS 1999: Người thực hiện hành vi chưa đến tuổi phải chịu trách nhiệm hình sự Người mà hành vi phạm tội của họ đã có bản án hoặc quyết định đình chỉ vụ án có hiệu lực pháp luật Hành vi phạm tội đã hết thời hiệu truy cứu trách nhiệm hình sự Tội phạm đã được đại xá Người thực hiện hành vi đã chết thì sẽ không bị ràng buộc bởi điều này. Mặt khác, nếu một người đã bị kết án, sau đó được xóa án tích thì vẫn không được quyền hưởng di sản theo quy định tại điều này. Người bị kết án về hành vi cố ý xâm phạm tính mạng, sức khỏe của người để lại di sản: người có hành vi cố ý giết người để lại di sản và đã bị kết án về hành vi đó thì không có quyền thừa kế di sản của người để lại di sản. Điều cần lưu ý ở đây đó là hành vi này phải là cố ý hòng tước đoạt sinh mạng của người để lại di sản, và hành vi này phải là hành vi trái pháp luật. Điều đó khẳng định rằng, nếu hành vi tước đoạt tính mạng của người để lại di sản là hành vi không trái pháp luật (người thực hiện hành vi không có lỗi hoặc đang thi hành án tử hình) thì họ vẫn được quyền hưởng di sản. Trong trường hợp, người thừa kế bị kết án về hành vi vô ý làm chết người để lại di sản (lỗi ở đây là lỗi vô ý) thì người thừa kế vẫn được hưởng di sản theo pháp luật của người để lại di sản (mà người thừa kế vô ý làm chết). Người đã có hành vi ngược đãi nghiêm trọng, hành hạ người để lại di chúc và đã bị kết án về tội danh này thì cũng sẽ không được quyền hưởng quyền thừa kế của người đã bị ngược đãi, hành hạ sau khi người đó chết. Đây có thể xem là những hành vi trái với pháp luật, đồng thời trái với đạo đức xã hội, bởi lẽ đó, những người này không thể có quyền hưởng di sản của người mà họ đã thực hiện những hành vi sai trái đó. Người có hành vi cố ý xâm phạm đến nhân phẩm danh dự của người để lại di sản và bị kết án về hành vi đó cũng không có quyền hưởng di sản thừa kế do người bị xâm phạm đến danh dự, nhân phẩm để lại Cần lưu ý ở đây, đó là, đây buộc phải là lỗi cố ý, khi hành vi được thực hiện do lỗi vô ý và đã bị kết án với cùng tội danh nhưng là hành vi vô ý, thì người đó vẫn không bị mất quyền hưởng di sản. Người vi phạm nghiêm trọng nghĩa vụ nuôi dưỡng người để lại di sản (Điểm b khoản 1 điều 643) Quan hệ nuôi dưỡng trong điều khoản này đề cập tới đó là quan hệ nuôi dưỡng giữa người thừa kế theo pháp luật và người để lại di sản khi người để lại di sản còn sống. Nghĩa vụ nuôi dưỡng ở đây phải được pháp luật quy định một cách chính thức (nghĩa vụ pháp lý) chứ không phải là nghĩa vụ đạo đức thuần túy. Nghĩa vụ nuôi dưỡng ở đây có thể được hiểu rộng ra là: nghĩa vụ nuôi dưỡng, chăm sóc người để lại di sản khi còn sống và nghĩa vụ cấp dưỡng người để lại di sản khi còn sống. Nghĩa vụ nuôi dưỡng phát sinh trong các quan hệ sau: cha mẹ - con, anh chị em ruột với nhau, ông bà nội, ngoại – cháu, vợ - chồng,… trong trường hợp một bên cần nuôi dưỡng. Người thừa kế phải có nghĩa vụ nuôi dưỡng và cấp dưỡng đối với người để lại di sản trong những trường hợp sau: Người để lại di sản là cha mẹ hoặc con của người đó Nghĩa vụ nuôi dưỡng giữa cha mẹ con là một trong những đạo đức của người Việt Nam, không chỉ vậy, nghĩa vụ nuôi dưỡng giữa cha mẹ con còn được pháp luật quy định và cụ thể hóa trong Luật Hôn nhân và Gia đình 2000 (sau đây gọi là Luật Hôn nhân và Gia đình) (điều 36) và có chế tài nghiêm khắc nếu vi phạm được quy định tại điều 151 BLHS 1999 Điều 36: Nghĩa vụ và quyền chăm sóc, nuôi dưỡng Cha mẹ có nghĩa vụ và quyền cùng nhau chăm sóc, nuôi dưỡng con chưa thành niên hoặc con đã thành niên bị tàn tật, mất năng lực hành vi dân sự, không có khả năng lao động và không có tài sản để tự nuôi mình. Con có nghĩa vụ và quyền chăm sóc, nuôi dưỡng cha mẹ, đặc biệt khi cha mẹ ốm đau, già yếu, tàn tật; trong trường hợp gia đình có nhiều con thì các con phải cùng nhau chăm sóc, nuôi dưỡng cha mẹ Theo quy định tại điều khoản này thì cha mẹ có nghĩa vụ chăm sóc, nuôi dưỡng con trong hai trường hợp: + Con chưa thành niên + Con đã thành niên nhưng bị tàn tật, mất năng lực hành vi dân sự, không có khả năng lao động và không có tài sản để tự nuôi mình Con có quyền lập di chúc để lại thừa kế trong ba trường hợp: + Con đã thành niên, có đầy đủ năng lực hành vi dân sự + Con chưa thành niên trên mười lăm tuổi, có tài sản riêng + Con đã thành niên nhưng bị tàn tật, tuy nhiên không mất năng lực hành vi dân sự Có thể thấy, trong ba trường hợp này, cha mẹ chỉ có nghĩa vụ nuôi dưỡng con trong hai trường hợp sau. Mặt khác, cha mẹ là người đương nhiên được hưởng di sản thừa kế của con bất kể có được con để lại di sản theo di chúc hay không (người thừa kế không phụ thuộc vào nôi dung của di chúc – điều 669) nhưng nếu cha mẹ không thực hiện quyền và nghĩa vụ nuôi dưỡng con trong khi con thuộc trường hợp thứ hai và thứ ba thì cha mẹ cũng sẽ không được hưởng bất kỳ tài sản nào từ di sản thừa kế của con. Trong khi chỉ có một số trường hợp cha mẹ mới buộc phải nuôi dưỡng con, thì nghĩa vụ và quyền chăm sóc, nuôi dưỡng cha mẹ của con là trong mọi trường hợp, bất luận tình trạng sức khỏe của cha mẹ ra sao, tình hình kinh tế của cha mẹ như thế nào! Người để lại di sản là anh chị em của người đó Nghĩa vụ nuôi dưỡng giữa các anh chị em cũng được quy định trong điều 48 Luật Hôn nhân và Gia đình 2000, theo đó thì anh, chị em có nghĩa vụ nuôi dưỡng nhau trong trường hợp không còn cha mẹ hoặc cha mẹ không có điều kiện trông nom, chăm sóc giáo dục con. Như vậy nghĩa vụ nuôi dưỡng của anh, chị, em (người thừa kế theo di chúc) đối với người để lại thừa kế khi người này nằm trong tình trạng trên, đồng thời họ là người chưa thành niên (tròn mười lăm nhưng chưa đủ mười tám tuổi) hoặc là người bị tàn tật nhưng không bị mất năng lực hành vi. Người để lại di sản là ông bà của người đó hoặc là cháu của người đó Theo khoản 1 điều 47 Luật Hôn nhân và Gia đình: Ông, bà nội, ngoại có nghĩa vụ nuôi dưỡng cháu trong trường hợp cháu chưa thành niên hoặc đã thành niên nhưng bị tàn tật, mất năng lực hành vi dân sự, không có khả năng lao động và không có tài sản để tự nuôi dưỡng mình, đồng thời cũng không có cha, mẹ, anh, chị, em có thể nuôi dưỡng được. Theo khoản 2 điều 47 Luật Hôn nhân và Gia đình cũng đã xác định rằng cháu có nghĩa vụ phải phụng dưỡng ông bà. Bởi vậy nếu người thừa kế và người để lại di chúc thuộc một trong hai trường hợp này mà người thừa kế lại không thực hiện nghĩa vụ chăm sóc nuôi dưỡng người để lại di sản thì người thừa kế cũng không được hưởng di sản thừa kế theo quy định của điều luật này. Trong điều khoản này có quy định rằng người vi phạm nghiêm trọng nghĩa vụ nuôi dưỡng với người để lại di sản thì không được quyền hưởng di sản. Vậy như thế nào là nghiêm trọng và căn cứ vào đâu để xác định mức độ nghiêm trọng? Thực chất, tính chất nghiêm trọng này hoàn toàn phụ thuộc vào quyết định của thẩm phán. Vi phạm nghiêm trọng nghĩa vụ nuôi dưỡng ở đây được hiểu là, có khả năng thực hiện nghĩa vụ nuôi dưỡng mà không thực hiện làm cho người cần được nuôi dưỡng lâm vào tình trạng khổ sở hoặc nguy hiểm tới tính mạng. Tuy nhiên, điều khoản này được cho là mang nhiều tính chất đạo đức, bởi lẽ, nếu một người đã không có khả năng tự nuôi bản thân, phụ thuộc hoàn toàn vào sự nuôi dưỡng của người khác, và nếu thiếu sự nuôi dưỡng đó họ sẽ lâm vào tình trạng khổ sở hoặc nguy hiểm tới tính mạng thì không thể có tài sản để để lại thừa kế. Người bị kết án về hành vi cố ý xâm phạm tính mạng người thừa kế khác nhằm hưởng một phần hoặc toàn bộ phần di sản mà người thừa kế đó có quyền hưởng (điểm c khoản 1 điều 643) Người thừa kế do mưu đồ muốn chiếm đoạt một phần hoặc toàn bộ di sản thừa kế mà người thừa kế khác có quyền được hưởng nên đã có hành vi cố ý xâm phạm tính mạng người thừa kế khác (giết người thừa kế khác). Người thừa kế khác ở đây có thể hiểu theo hai hướng: Thứ nhất, người thừa kế cùng hàng Thứ hai, người thừa kế không cùng hàng – trong trường hợp này buộc phải là người thừa kế hàng phía trên. Vì không có lý do gì giết người ở hàng thừa kế phía sau với mục đích chiếm đoạt một phần hoặc toàn bộ di sản thừa kế mà người thừa kế đó được hưởng được. Tuy nhiên cần phải phân biệt ba trường hợp xâm phạm đến tính mạng của người thừa kế khác như sau: Cố ý xâm phạm tính mạng của người thừa kế khác – giết người thừa kế khác với mục đích chiếm đoạt một phần hoặc toàn bộ di sản mà người thừa kế đó được hưởng: trong trường hợp này, người thừa kế thực hiện hành vi đó sẽ không được quyền hưởng di sản thừa kế Cố ý xâm phạm tính mạng của người thừa kế khác – giết người thừa kế khác nhưng không phải với mục đích chiếm đoạt một phần hoặc toàn bộ di sản mà người thừa kế đó được hưởng. Trong trường hợp này, người thừa kế thực hiện hành vi giết người thừa kế khác không bị tước quyền hưởng di sản. Vô ý làm chết người thừa kế khác: dĩ nhiên trong trường hợp này là lỗi vô ý, hoàn toàn không thuộc trường hợp bị tước quyền thừa kế, nên người thực hiện hành vi này vẫn có quyền hưởng di sản. Điều đáng lưu ý ở đây, cũng giống như ở trường hợp không được quyền hưởng di sản đầu tiên, phải có một bản án có hiệu lực của pháp luật thì người thực hiện hành vi giết người thừa kế khác đó mới bị tước quyền thừa kế. Ngoài ra, việc áp dụng quy tắc này cũng còn tùy thuộc vào việc có minh chứng được hay không động cơ phạm tội của người thừa kế: hành vi đó có nhằm mục đích để chiếm đoạt một phần hoặc toàn bộ di sản mà người thừa kế có tính mạng bị xâm phạm được hưởng nếu còn sống hay không? Có hai điều chú ý sau đây: Thứ nhất, hành vi phạm pháp phải xảy ra trước thời điểm mở thừa kế. Tại sao lại phải xảy ra trước thời điểm mở thừa kế? Bởi lẽ, nếu sau thời điểm mở thừa kế, mỗi người thừa kế đã trở thành chủ sở hữu thực sự phần thừa kế của mình. Nếu người thừa kế đó chết thì phần được thừa kế được để lại cho những người thừa kế của họ chứ không phải là kẻ giết người. Ví dụ: A và B kết hôn hợp pháp có con chung là C, D, E. C có vợ là M. A chết không để lại di chúc. Sau khi A chết, D giết C. Nhưng thực tế, thời điểm mở thừa kế là thời điểm người có tài sản chết. Tại thời điểm đó, phần di sản của C được hưởng đã được gộp vào phần tài sản riêng của C. Và người thừa kế của C sau khi C chết là M và B chứ không phải D. Bởi vậy, trong trường hợp này không thể xem hành vi giết người thừa kế cùng hàng của D là nhằm chiếm đoạt một phần di sản của A được. Trường hợp khác, giả sử, kẻ giết người cũng là một người có quyền hưởng thừa kế của người bị giết, thì các quy tắc thiết lập tại điểm a khoản 1 điều 643 sẽ được áp dụng. Ví dụ: A và B kết hôn hợp pháp, có ba người con chung là C, D, E. Tháng 7/2010 A chết. Tháng 8/2010, C giết B. Trong trường hợp này có thể thấy, C là người thuộc hàng thừa kế thứ nhất của B. Nhưng C đã có hành vi giết B, nên theo điểm a khoản 1 điều 643, C sẽ không được quyền hưởng di sản của B. Tuy nhiên, C hoàn toàn không ở tình trạng không có quyền hưởng di sản của A. Người thừa kế thực hiện hành vi xâm phạm tính mạng của người thừa kế khác với mong muốn làm tăng phần thừa kế mình được hưởng một cách trực tiếp trong di sản của người mà họ và người có tính mạng bị xâm hại được hưởng chung. Sự mong muốn ấy phải có cơ sở trên thực tế. Nếu như trường hợp như ví dụ sau đây thì có thể xem là mục đích làm tăng thêm phần của mình được hưởng là không có căn cứ: Ví dụ: A và B kết hôn hợp pháp, có ba người con chung là anh C, anh D và chị E. Anh C kết hôn hợp pháp với chị M và có con chung là cháu K và cháu H. Tháng 5/2009 ông A chết mà không để lại di chúc. Trong trường hợp này, di sản của ông sẽ được chia đều cho bốn người thuộc hàng thừa kế thứ nhất đó là bà B (vợ ông A) và ba người con: anh C, anh D và chị E. Trong trường hợp này, giả sử trước khi ông A chết, anh D có hành vi giết anh C. Tuy nhiên, do anh C có người thế vị, nên dù D có giết C cũng không thể tăng thêm phần di sản mình được hưởng được, mà phần di sản (đáng lý được để lại cho C) thì hai cháu K và H sẽ được hưởng theo nguyên tắc thế vị. Trái lại, trong trường hợp nếu A có để lại di chúc thì phần tài sản để lại cho anh C sẽ bị vô hiệu và sẽ được đem ra chia theo pháp luật và kẻ giết người – anh D sẽ được hưởng một phần trong đó. Thứ hai, động cơ phạm tội phải được ghi nhận trong bản án. Do đó, bản án không thể được tuyên trước khi mở thừa kế. Vì sẽ rất bất hợp lý nếu gán cho một người có ý định chiếm đoạt phần tài sản (di sản) không tồn tại ở thời điểm phạm tội và cũng không tồn tại ở thời điểm xét xử. Bản án chỉ có thể được tuyên sau khi mở thừa kế. Trong trường hợp án đã xử xong trước thời điểm mở thừa kế thì có thể được xét xử lại theo thủ tục tái thẩm. Cũng giống như trong trường hợp nêu tại điểm a khoản 1 điều 643 thì dù người thừa kế phạm tội quy định tại điều khoản này được xóa án tích thì vẫn không được hưởng di sản. Tuy nhiên, cũng không nên bỏ qua một thực tế rằng người cung cấp bằng chứng về động cơ phạm tội thông thường là người có quyền và lợi ích liên quan đến di sản và không loại trừ trường hợp là người đồng thừa kế. Giả sử người phạm tội và bị tuyên không có quyền hưởng di sản thì chính người cung cấp chứng cứ đồng thời là người thừa kế đó sẽ nhận lấy phần của người phạm tội và phần của người để lại di sản (một phần hoặc toàn bộ). Cùng xem xét vấn đề này qua ví dụ sau đây: A và B kết hôn hợp pháp và có hai người con chung là anh C và anh D. Ngày 15/8/2008, C giết mẹ của mình là B. Do mang bệnh đã lâu, đồng thời cú sốc về tinh thần quá lớn khi biết tin C giết B nên đến ngày 16/8/2008, A qua đời mà không để lại di chúc. D đâm đơn tố giác C với hành vi giết B nhằm làm tăng phần di sản của mình được hưởng sau khi A qua đời. Tòa tuyên C không được quyền hưởng di sản. Nghiễm nhiên, sau sự kiện này, D được hưởng toàn bộ di sản của ông A (do là người thừa kế duy nhất có quyền hưởng di sản), hưởng toàn bộ di sản của bà B (do là người thừa kế duy nhất có quyền hưởng di sản). Qua tình huống nêu trên có thể thấy, không thể loại trừ khả năng người cung cấp chứng cứ thúc đẩy vụ án chỉ vì lợi ích vật chất đó. Nếu có đủ bằng chứng về động cơ hành động của người tố giác hoặc khởi kiện thì việc đó có nên hay không áp dụng điều 643 đối với người bị tố giác và khởi kiện. Đây có thể xem là một vấn đề vẫn còn vướng mắc và cần được chú ý thêm qua 20 năm áp dụng quy định về người không được quyền hưởng di sản. Người có hành vi lừa dối, cưỡng ép hoặc ngăn cản người để lại di sản trong việc lập di chúc; giả mạo di chúc, sửa chữa di chúc, hủy di chúc nhằm hưởng một phần hặc toàn bộ di sản trái với ý chí của người để lại di sản (điểm c khoản 1 điều 643) Di chúc thể hiện ý chí của người có tài sản lập ra, định đoạt phần tài sản đó của mình cho những người thừa kế sau khi người lập di chúc chết đi. Di chúc là một giao dịch đơn vụ, có nghĩa là giao dịch dân sự chỉ thể hiện ý chí của một bên – đó là người lập di chúc. Ý chí của người lập di chúc là hoàn toàn tự do, tự nguyện, tự định đoạt tài sản của mình cho người đã được chỉ định. Pháp luật cũng quy định về điều kiện để lập di chúc (điều 647 BLDS 2005), theo đó, người lập di chúc phải đủ điều kiện về độ tuổi lập di chúc và điều kiện để di chúc hợp pháp (điều 652 BLDS 2005), theo đó người lập di chúc phải trong tình trạng minh mẫn, sáng suốt, hoàn toàn làm chủ được suy nghĩ và hành vi của bản thân, không bị ràng buộc bởi bất cứ tác nhân nào. Người lập di chúc hiểu được mình muốn định đoạt tài sản như thế nào. Quyền lập di chúc để định đoạt tài sản của cá nhân chính là quyền định đoạt tài sản của chủ sở hữu khi còn sống. Hành vi cản trở đối với người lập di chúc là hành vi trái pháp luật, do vậy, người có hành vi cản trở sẽ bị tước quyền hưởng di sản do người có di sản để lại. Điều luật nhắc tới các hành vi lừa dối, cưỡng ép, ngăn cản việc lập di chúc, giả mạo, sửa chữa, hủy di chúc, tuy nhiên còn một số hành vi không được nhà làm luật nêu ra như làm di chúc giả, giấu giếm di chúc,… có thể được xử lý theo nguyên tắc áp dụng pháp luật tương tự. Có thể thấy, khác với ba trường hợp không được quyền hưởng di sản đã kể trên, trường hợp này được dự kiến trong điều kiện mối quan hệ được bảo vệ là quyền thừa kế theo ý nghĩa vật chất chứ không phải theo ý nghĩa đạo đức. Trên thực tế, nếu người lập thừa kế bị cưỡng ép hoặc ngăn cản trong việc lập di chúc thì người đó vẫn có thể sử dụng quyền truất quyền hưởng di sản của người thừa kế; còn nếu hành vi cưỡng ép, ngăn cản có dấu hiệu bạo lực nghiêm trọng thì có thể áp dụng các quy tắc trong trường hợp đầu tiên đã nêu. Điều đáng lưu ý là, trong trường hợp người thừa kế có hành vi lừa dối người lập di chúc hoặc giả mạo di chúc,… mà không nhằm mục đích hưởng một phần hoặc toàn bộ di sản trái với ý chí của người lập di chúc thì chỉ áp dụng các biện pháp chế tài thông thường của luật dân sự như bồi thường thiệt hại chứ không áp dụng theo khoản 1 điều 643. Cũng có một số trường hợp, hành vi bị cấm được thực hiện vẫn với mong muốn được hưởng một phần hoặc toàn bộ di sản trái với ý chí của người lập di chúc, nhưng lại không trái với đạo đức hoặc trái đạo đức nhưng ít nghiêm trọng hơn so với quyết định của người lập di chúc. Trong các trường hợp đó, việc lựa chọn biện pháp xử lý nên là kết quả của một quá trình xem xét vừa có lý vừa có tình. Những người thừa kế thuộc một trong các trường hợp đã kể trên vẫn có quyền hưởng di sản Theo khoản 2 điều 643 BLDS thì: “Những người quy định tại khoản 1 điều này vẫn được hưởng di sản nếu người để lại di sản đã biết hành vi của những người đó nhưng vẫn cho họ hưởng di sản theo di chúc” Theo quy định tại điều khoản này thì người để lại di chúc sau khi biết được các hành vi của người thừa kế, vốn không được quyền hưởng di sản theo khoản 1 điều 643 BLDS nhưng vẫn thể hiện ý chí cho người này hưởng di sản thì người này cũng vẫn được hưởng di sản thừa kế tuy nhiên chỉ được hưởng di sản theo di chúc. Nếu một phần di sản không phát sinh hiệu lực hay người để lại di sản không định đoạt hết phần tài sản của mình, người thừa kế đã nêu trên không có quyền hưởng di sản thừa kế theo pháp luật. Như vậy có thể thấy pháp luật luôn có những quy định tôn trọng quyền tự định đoạt tài sản theo ý chí chủ quan của người để lại di sản, tuy biết được hành vi của người mà nếu theo quy định của pháp luật là bất xứng nhưng vẫn thể hiện ý chí cho họ hưởng di sản thì họ được hưởng di sản theo di chúc. Theo quy định này, pháp luật thừa kế Việt Nam hiện hành đã thể hiện rõ bản chất nhân đạo và phù hợp với quan niệm trong nhân dân ta là tha thứ cho những hành vi theo quy định của pháp luật là phạm pháp nhưng trên phương diện của quan hệ xã hội thông thường, người có hành vi vi phạm pháp luật này vẫn được những người thân thích tha thứ. Hiệu lực của tình trạng không có quyền hưởng di sản Người không có quyền hưởng di sản không có quan hệ thừa kế với người có di sản. Trong pháp luật dân sự của Pháp, tình trạng không có quyền hưởng di sản chỉ có tác dụng thủ tiêu quyền thừa kế theo pháp luật, còn nếu muốn tước bỏ các quyền lợi của đương sự trong di sản di chuyển theo ý chí thì những người có liên quan phải tiến hành hủy bỏ tặng cho và di tặng theo quy định định riêng. Theo khoản 2 điều 643 BLDS nước ta thì nếu người có di sản đã biết được hành vi của người ở trong tình trạng không có quyền hưởng di sản nhưng vẫn cho họ hưởng di sản theo di chúc thì họ vẫn được hưởng di sản. Trong trường hợp này ta nói rằng, người có di sản có quyền tha thứ. Song, dù muốn tha thứ, người có di sản chỉ có thể loại trừ các hệ quả của tình trạng không có quyền hưởng di sản đối với thừa kế theo di chúc. Còn nếu phần tài sản không được định đoạt bằng di chúc sẽ được chuyển cho những người thừa kế theo pháp luật, mà trong số họ thì không có người ở trong tình trạng không có quyền hưởng di sản. Có thể thấy, tình trạng không có quyền hưởng di sản chỉ có tính chất tương đối, nhưng nó có thể làm phát sinh hệ quả đối với quyền lợi của một vài người thân thuộc trực hệ của người không có quyền hưởng di sản. Tính tương đối của tình trạng không có quyền hưởng di sản Người ở trong tình trạng không có quyền hưởng di sản của một người khác chỉ bị loại ra khỏi một quan hệ thừa kế xác định chứ không bị mất năng lực thừa kế tổng quát. Xét trong trường hợp sau: A và B kết hôn hợp pháp và có ba người con chung là anh C, chị D và chị E. Chị D kết hôn hợp pháp với anh M. A mắc bệnh ung thu giai đoạn cuối. Với mong muốn làm tăng thêm phần di sản thừa kế mà mình được hưởng từ bố là ông A và tin tưởng rằng có thể lẩn tránh được pháp luật, ngày 22/5/2006, chị D đã bỏ thuốc độc vào cốc nước và cho anh C uống. Cùng ngày đó, anh C chết vì uống thuốc độc. Ngày 14/9/2006, ông A qua đời không để lại di chúc. Chị D bị tuyên án đã thực hiện hành vi giết người cùng hàng thừa kế. Ngày 8/12/2010, anh M qua đời (không để lại di chúc). Trong trường hợp này có thể thấy, rõ ràng chị D không được quyền hưởng di sản của ông A do thực hiện hành vi xâm phạm tính mạng của người thừa kế khác theo điểm c khoản 1 điều 643 BLDS và cũng không được quyền hưởng di sản của anh C do thực hiện hành vi xâm phạm tính mạng của người để lại di sản theo điểm a khoản 1 điều 643 BLDS, tuy nhiên khi bà B chết, chị D vẫn hoàn toàn được hưởng di sản thừa kế của chồng là anh M. Vậy, có thể thấy, người không có quyền hưởng di sản đối với một người vẫn bảo toàn quyền lợi của mình trong tất cả các di sản khác, trừ trường hợp cũng do hành vi đó, người thực hiện hành vi ở trong tình trạng không có quyền hưởng di sản của người khác. Trong một vài trường hợp đặc thù, quy tắc này có thể dẫn tới việc chấm dứt mặc nhiên tình trạng không có quyền hưởng di sản ở một thời điểm thích hợp nhờ kỹ thuật chuyển qua trung gian. Lấy ví dụ về trường hợp này: ông M và bà N kết hôn hợp pháp và có hai người con là anh Y và anh X. Anh X thực hiện hành vi giết anh Y với mục đích làm tăng phần di sản được thừa kế từ ông M. Sau khi ông M chết, phần di sản thừa kế của ông được để lại hoàn toàn cho người thừa kế duy nhất là bà N. Vài ngày sau bà N chết, và người thừa kế duy nhất của bà là anh C – không bị tước quyền hưởng di sản thừa kế của bà N – phần di sản thừa kế của ông A (trong khối di sản của bà N) lại được thừa kế lại cho anh C. Như vậy, anh C vẫn được hưởng di sản của ông A mặc dù vốn dĩ đã bị tước quyền thừa kế theo điều 643 BLDS do kỹ thuật chuyển qua trung gian. Quyền lợi của người thân thuộc của người không có quyền hưởng di sản Trên nguyên tắc, tình trạng không có quyền hưởng di sản không để lại hậu quả cho những người thân thuộc của đương sự: con có hành vi xâm phạm tính mạng của cha thì mẹ vẫn có quyền hưởng di sản của cha với tư cách thừa kế thuộc hàng thứ nhất. Một trường hợp ngoại lệ, những người chỉ có thể được gọi để nhận di sản bằng con đường thế vị sẽ phải gánh chịu hậu quả của tình trạng không có quyền được hưởng di sản của cha hoặc mẹ người đó. Về mặt kỹ thuật, giải pháp ấy hoàn toàn hợp lý bởi, người ta chỉ thế vị một người để được hưởng phần di sản của người đó nếu còn sống, bởi vậy, nếu phần của người được thế vị không tồn tại thì thừa kế thế vị sẽ không được áp dụng vì không có đối tượng. Một số nhận xét cùng những ý kiến đề xuất nhằm làm hoàn thiện quy định về những người thừa kế không có quyền hưởng di sản theo pháp luật. Thứ nhất, trong điều 643 Bộ luật dân sự 2005 đã quy định người không được quyền hưởng di sản, bao gồm cả người thừa kế theo luật và cả người thừa kế theo di chúc. Đó là những người đáng lẽ được hưởng di sản vì theo quy định của pháp luật thì họ là người thừa kế của người để lại di sản hoặc đã được lập di chúc cho họ hưởng nhưng những người này lại có hành vi trái pháp luật, trái đạo đức nên bị pháp luật tước đi quyền hưởng di sản theo luật cũng như theo di chúc. Tuy nhiên tính trái pháp luật và đạo đức trong hành vi của người thừa kế phải được cơ quan nhà nước có thẩm quyền xác định bằng một bản án hoặc bằng một quyết định. Mặt khác, một bản án chỉ được thi hành khi đã có hiệu lực pháp luật bởi nó có thể bị sai sót và có thể bị một cấp xét xử khác sửa đổi hoặc hủy bỏ. Điều 10 Bộ luật tố tụng hình sự của nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam quy định : “ Không ai có thể bị coi là có tội nếu chưa có bản án kết tội dù đã có hiệu lực của tòa án”. Vì vậy, hành vi của người thừa kế dù đã bị kết án bằng một bản án thì vẫn chưa thể kết luận người đó phạm tội. Bản án đó chỉ được coi là căn cứ để tước quyền hưởng di sản của người có tên trong di chúc khi đã có hiệu lực pháp luật. Do vậy, việc tranh chấp thừa kế trong những trường hợp này chỉ được tiến hành giải quyết chừng nào bản án nói trên đã có hiệu lực pháp luật. Thứ hai, có cần hay không một bản án về tình trạng không được hưởng di sản? Văn bản luật không nói gì tới các thủ tục thiết lập tình trạng không có quyền hưởng di sản. Điều đó có nghĩa rằng, không có quyền hưởng di sản phát sinh một cách đương nhiên do hiệu lực của pháp luật, một khi các điều kiện cần thiết đã hội tụ đầy đủ. Tất nhiên, trong trường hợp có sự phản đối thì có thể sẽ có một vụ án. Nhưng khi đó, tòa án chỉ làm một công việc duy nhất đó là xác nhận hay không tình trạng không có quyền hưởng di sản dựa trên kết quả thẩm định của các yếu tố liên quan. Sự tồn tại của một bản án kết án người thế vị về hành vi trái pháp luật quy định tại khoản 1 điều 643 BLDS. Nói cách khác, không có bản án thiết lập tình trạng không có quyền hưởng di sản mà chỉ có bản án tuyên bố tình trạng đó. Trong khung cách của đạo đức và pháp lý của việt Nam, quyền kiện cáo liên quan tới tình trạng không có quyền hưởng di sản của một người phải được coi là một quyền gắn liền với nhân thân của người có quyền hưởng di sản, bởi vậy, chỉ có họ mới được phép thực hiện quyền này trước tòa: vấn đề ở đây không phải là có lợi hay không có lợi mà là làm như thế nào để răn đe ai cố tình chà đạp lên các giá trị được pháp luật bảo vệ. Thứ ba, những người không có quyền hưởng thừa kế theo pháp luật của người để lại di sản, là những người bị kết án về một trong các hành vi theo quy định tại Khoản 1 Điều 643 BLDS 2005 thì họ không có tên trong hàng thừa kế được hưởng di sản. Như vậy, khi xác định suất thừa kế theo pháp luật để tính kỷ phần cho những người được thừa kế không phụ thuộc vào nội dung di chúc theo quy định tại điều 669 BLDS 2005 thì họ sẽ không là tham số trong số chia để nhân suất, vì họ không có quyền hưởng di sản theo pháp luật. Thứ tư, trong thực tiễn có nhiều trường hợp con, cháu vi phạm nghĩa vụ đạo lý với cha, mẹ, ông, bà. Vì vậy cần phải hạn chế quyền lợi của những người có hành vi vi phạm đó. Những người này cần phải bị pháp luật tước quyền thừa kế di sản. Thứ năm, tuy những quy định tại điều 643 BLDS là hoàn toàn phù hợp với đạo lý, phong tục, tập quán của nhân dân ta nhưng trong điều luật trên còn có những nội dung chưa rõ ràng có thể dẫn đến việc áp dụng giải quyết tranh chấp về thừa kế không thống nhất giữa các toà án. Ví dụ như điểm b Khoản 1 điều 643 BLDS quy định người vi phạm nghiêm trọng nghĩa vụ nuôi dưỡng người để lại di sản thì không có quyền hưởng di sản. Vậy những người thừa kế nào có nghĩa vụ nuôi dưỡng nhau? Quy định này có thể dẫn đến hiểu nhầm là cháu có nghĩa vụ nuôi dưỡng cô, dì, chú, bác vì hàng thừa kế thứ ba là cô, dì, chú, bác và cháu gọi người chết là cô, dì, chú, bác. Ngoài ra còn một điểm không rõ ràng nữa đó chính là như thế nào thì được coi là vi phạm nghiêm trọng nghĩa vụ nuôi dưỡng ? Vấn đề này vốn dĩ hoàn toàn phụ thuộc vào ý chí của thẩm phán. Cần phải có một văn bản pháp luật hướng dẫn để có sự thống nhất giữa các tòa án, cũng như minh bạch trong việc đánh giá tính nghiêm trọng của hành vi vi phạm nghĩa vụ nuôi dưỡng. Khi pháp lệnh thừa kế năm 1990 ra đời thì theo đó là Nghị quyết 02/NQ/HĐTP ngày 19 tháng 10 năm 1990 của Hội đồng Thẩm phán Tòa án nhân dân tối cao (hiện không còn hiệu lực) hướng dẫn về việc áp dụng một số quy định của pháp lệnh thừa kế trong đó có nêu: Những người có nghĩa vụ nuôi dưỡng nhau theo quy định tại các Điều 19, Điều 20 và Điều 27 của Luật hôn nhân và gia đình năm 1986, trong khoảng thời gian 3 năm trước khi người để lại di sản chết nếu có khả năng thực hiện nuôi dưỡng mà không thực hiện làm cho người cần được nuôi dưỡng lâm vào tình trạng khổ sở hoặc nguy hiểm đến tính mạng thì không có quyền hưởng di sản của người đó. (02/1990/NQ – HĐTP – 2,b). Qua đó, có thể thấy Nghị quyết này là tương đối phù hợp với thực tế nên cần tiếp thu tinh thần đó để ban hành một văn bản hiện hành để Tòa án có cơ sở pháp lý áp dụng khi giải quyết thừa kế. Thứ sáu, ngoài các hành vi được quy định trong khoản 1 điều 643 BLDS cần phải xem xét đến một hành vi nguy hiểm khác của người thừa kế như hành vi che giấu tội giết người để lại. Khi người thừa kế biết rõ ràng người khác giết người để lại di sản nhưng lại không tố giác hành vi đó mà còn thực hiện hành vi che giấu tội phạm đặc biệt nguy hiểm. Hành vi của người thừa kế không những vi phạm pháp luật nghiêm trọng mà còn vi phạm đạo đức xã hội. Người đã thực hiện hành vi che giấu tội phạm xâm hại tính mạng của người để lại di sản thì không xứng đáng nhận di sản. Vì vậy mà khoản 1 điều 643 nên quy định thêm điểm này. Thứ bảy, theo quy định của pháp luật thì trong trường hợp người không được hưởng quyền thừa kế chết trước hoặc cùng thời điểm với người để lại di sản thì sẽ không phát sinh thừa kế thế vị với con của người này. Bởi lẽ, vốn dĩ, ngưới không được hưởng quyền thừa kế sẽ không được nhận bất cứ phần di sản nào để có thế vị. Tuy nhiên, xét trên cả lý luận và thực tiễn thì: không có quyền hưởng di sản là một chế tài áp dụng đối với riêng người có lỗi. Nên chăng cần xem xét người được thế vị có hay không được hưởng thừa kế thế vị trong trường hợp cha hoặc mẹ của họ là những người không được quyền hưởng di sản? KẾT THÚC VẤN ĐỀ Có thể nói, vấn đề về thừa kế trong pháp luật Việt Nam hiện này đang ngày càng được hoàn thiện với nhiều những điểm mới tiến bộ nhằm răn đe đồng thời cũng để nâng cao đạo đức của người thừa kế với những điều kiện để được hưởng quyền nhận di sản đồng thời làm triệu tiêu quyền của những người thừa kế đã vi phạm pháp luật liên quan đến thừa kế di sản. Tuy nhiên, bên cạnh đó, vẫn còn những điểm chưa hợp lý, những vấn đề pháp luật chưa đề cập tới, hoặc có đề cập nhưng chưa cụ thể dẫn tới sự khó khăn trong việc áp dụng pháp luật cũng như áp dụng pháp luật mang tính chủ quan của thẩm phán, thiết nghĩ, cần có sự sửa đổi bổ sung nhằm hoàn thiện pháp luật dân sự nói chung và pháp luật về thừa kế nói riêng. DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO Trường Đại học Luật Hà Nội, Giáo trình Luật Dân sự Việt Nam, tập 1, Nxb. Công an nhân dân, 2006 Ts. Lê Đình Nghị (Chủ biên), Giáo trình Luật Dân sự Việt Nam, tập 1, Nxb. Giáo dục Việt Nam, 2009 Bộ luật Dân sự 2005. Luật Hôn nhân và Gia đình năm 2000. Bộ luật Hình sự năm 1999 Ts. Phùng Trung Tập, Luật thừa kế Việt Nam, Nxb. Hà Nội, 2008 Bộ Tư pháp, Viện nghiên cứu khoa học pháp lý, Ts. Hoàng Thế Liên (chủ biên), Bình luận khoa học Bộ luật Dân sự Việt Nam, tập III: Thừa kế, chủ quyền sử dụng đất, sở hữu trí tuệ và chuyển giao công nghệ, quan hệ dân sự có yếu tố nước ngoài, Nxb. Chính trị quốc gia, 2001 Ts. Phùng Trung Tập, Thừa kế theo pháp luật của công dân Việt Nam từ 1945 đến nay, Nxb. Tư pháp Hà Nội, 2004 Ts. Nguyễn Ngọc Điện, Một số suy nghĩ về thừa kế trong Luật dân sự Việt Nam, Nxb. Trẻ Thành phố Hồ Chí Minh