Đề tài Phật giáo Quảng Nam vào thế kỉ XVII – XIX

1 MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài 1.1. Phật giáo truyền vào Việt Nam đã mấy ngàn năm và bám sâu gốc rễ vào nhiều lĩnh vực đời sống của người dân Việt. Phật giáo Quảng Nam là một bộ phận của Phật giáo Việt Nam, trong quá trình tồn tại và phát triển của mình, nó cũng hòa mình vào lịch sử văn hóa của địa phương và để lại dấu ấn tích cực cho mãi đến hôm nay. 1.2. Thời đại ngày nay, gần như hằng ngày, hằng giờ, thế giới phải chứng kiến những xung đột, những bất ổn mà nguyên nhân thường có liên quan đến vấn đề tôn giáo. Ở Việt Nam, Phật giáo vẫn tồn tại và gắn bó khăng khít, hòa quyện vào đời sống xã hội, như đã diễn ra trong quá khứ hai ngàn năm tồn tại. Khác chăng, trong hoàn cảnh mới, thời đại mới, nó sẽ có biểu hiện và sự phát triển mới. Điều đó càng thúc bách việc tìm hiểu nghiên cứu về Phật giáo Việt Nam nói chung và Phật giáo địa phương nói riêng một cách đầy đủ, sâu sắc không chỉ ở hiện tại, mà cả trong quá khứ để ứng xử trong tương lai. 1.3. Cho đến nay, mặc dù đã có một số tài liệu viết về Phật giáo Quảng Nam, nhưng nhìn chung chỉ ở mức độ bộ phận hoặc ở các khía cạnh, vấn đề tản mát, chưa có bất kì công trình nghiên cứu nào đi vào địa hạt Phật giáo ở đây một cách cơ bản, có hệ thống. Nói tóm lại, Phật giáo Quảng Nam chưa được quan tâm đúng mức trên rất nhiều khía cạnh. Rõ ràng việc nghiên cứu Phật giáo Quảng Nam là một yêu cầu bức thiết có ý nghĩa cả về lý luận và thực tiễn. Nó giúp cho chúng ta nhận thức được những vấn đề căn nguyên nhất của Phật giáo ở mảnh đất xứ Quảng trong quá khứ, để từ đó có được những ứng xử hợp lẽ, đúng quy luật với một hình thái ý thức xã hội quan trọng này của người Việt. Với ý nghĩa đó, chúng tôi chọn đề tài Phật giáo Quảng Nam thế kỉ XVII – XIX làm đề tài luận án tiến sĩ của mình. 2 2. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của đề tài là Phật giáo Quảng Nam mà trọng tâm là sự thăng biến của các phái thiền và hoạt động hoằng dương Phật pháp, sinh hoạt sơn môn của đội ngũ sư tăng; đồng thời là hệ thống chùa chiền, trong đó, ngoài chùa chính thống, đề tài đặc biệt quan tâm đến chùa dân gian - nơi hội tụ và phản chiếu tâm thức tín ngưỡng Phật giáo của dân chúng làng quê. Phạm vi không gian của đề tài là địa bàn tỉnh Quảng Nam và thành phố Đà Nẵng hiện nay. Phạm vi thời gian của đề tài là từ đầu thế kỉ XVII đến cuối thế kỉ XIX. Phạm vi chủ thể của đề tài là chỉ nghiên cứu Phật giáo người Việt mà không quan tâm đến Phật giáo của các cộng đồng tộc người khác. 3. Mục tiêu và nhiệm vụ nghiên cứu 3.1. Mục tiêu Đề tài đặt ra mục tiêu xây dựng bức tranh tổng quan về quá trình truyền nhập, vận động biến đổi và phát triển của Phật giáo trên vùng đất Quảng Nam từ thế kỉ XVII đến thế kỉ XIX, trong tính hệ thống và toàn diện của nó. 3.2. Nhiệm vụ Để đạt được mục tiêu trên, những nhiệm vụ cơ bản phải thực hiện là: (1) Nghiên cứu quá trình truyền nhập, vận động biến đổi và phát triển của các thiền phái; (2) Nghiên cứu vấn đề tổ chức, hoạt động Phật sự, nghi lễ và sinh hoạt của đội ngũ tăng ni; (3) Nghiên cứu hệ thống chùa chiền với các nội dung về xây dựng, kiến trúc và thờ tự; và, (4) Nghiên cứu đánh giá đặc điểm, vai trò của Phật giáo Quảng Nam từ thế kỉ XVII đến thế kỉ XIX. 4. Phương pháp nghiên cứu - Chúng tôi đặc biệt coi trọng các phương pháp cơ bản của khoa học lịch sử: phương pháp lịch sử và phương pháp logic; 3 - Thứ đến, đề tài còn sử dụng một số phương pháp nghiên cứu khác: Phương pháp so sánh, phương pháp mô hình hóa, phương pháp định lượng; phương pháp nghiên cứu thuộc khảo cổ học và nghệ thuật học; và phương pháp điền dã. 5. Đóng góp của đề tài 5.1. Đóng góp trước tiên là cung cấp tư liệu về Phật giáo Quảng Nam một cách hệ thống, với nhiều loại hình trên cơ sở đã có sự phân tích, đối chiếu, xác minh khoa học. 5.2. Nhưng đóng góp căn bản nhất của đề tài là giúp người đọc theo dõi được quá trình truyền nhập, vận động, biến đổi và phát triển, với những biểu hiện nhiều vẻ của Phật giáo Quảng Nam trong ba thế kỉ. 5.3. Đề tài đã chỉ ra những đặc điểm chung và riêng của Phật giáo Quảng Nam, qua đó góp phần khẳng định, một mặt, Phật giáo Quảng Nam là một bộ phận của Phật giáo Việt Nam nhưng mặt khác, Phật giáo nơi đây cũng có những nét riêng, mang tính địa phương. Bên cạnh đó, đề tài còn khẳng định những khía cạnh tích cực của Phật giáo Quảng Nam, thông qua việc nêu và phân tích vai trò của nó trong đời sống xã hội. 5.4. Kết quả nghiên cứu của đề tài sẽ đặt cơ sở cho việc ứng xử với Phật giáo địa phương cả hiện nay và trong tương lai, của chính quyền, các cơ quan, đoàn thể trong hệ thống chính trị, của tín hữu và tổ chức Phật giáo các cấp ở Quảng Nam và Đà Nẵng. 6. Bố cục của đề tài Đề tài bao gồm những nội dung chính sau: Chương 1 trình bày tổng quan về tình hình nghiên cứu liên quan đến đề tài, nguồn tài liệu chính mà đề tài sử dụng. Chương 2 nghiên cứu Phật giáo Quảng Nam thế kỉ XVII - XVIII. Chương 3 nghiên cứu Phật giáo Quảng Nam thế kỉ XIX. 4 Chương 4 rút ra những nhận định bước đầu về đặc điểm, vai trò của Phật giáo Quảng Nam thế kỉ XVII - XIX. CHƯƠNG 1 TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU VÀ NGUỒN TÀI LIỆU 1.1. Tổng quan tình hình nghiên cứu 1.1.1. Lịch sử nghiên cứu vấn đề 1.1.1.1. Giai đoạn trước 1975 Tài liệu sớm nhất có ý thức trình bày về Phật giáo Quảng Nam là tập Ngũ Hành Sơn lục bằng chữ Hán do tú tài Hồ Thăng Doanh cùng thiền sư Ấn Lan Tổ Huệ Từ Trí và một số người khác thực hiện, hoàn thành năm 1916. Tiếp theo là những bài báo, tiểu luận của các tác giả người Pháp công bố trên Những người bạn cố đô Huế (B.A.V.H), như Chùa Long Thủ ở Tourane, năm 1920, của Henri Cosserat, Núi đá hoa cương (Ngũ Hành Sơn), năm 1924, của Albert Sallet. Đến đầu những năm 70 của thế kỉ XX, có Sử liệu danh tăng - Tự viện - Thắng cảnh Phật giáo Quảng Nam của Thích Chơn Phát (1970), và Lịch sử Ngũ Hành Sơn - chùa Non Nước cuả Thích Hương Sơn (1972). 1.1.1.2. Giai đoạn từ 1975 đến đầu 2017 Giai đoạn này có nhiều công trình nghiên cứu. Trước hết, có thể kể đến những công trình Phật giáo sử có phạm vi nghiên cứu rộng như Việt Nam Phật giáo sử luận (tập II) (1978) của Nguyễn Lang; Lịch sử Phật giáo Việt Nam (1988) của Viện Triết học; Lịch sử Phật giáo Đàng Trong (1993) của Nguyễn Hiền Đức. Trong những công trình này, Phật giáo Quảng Nam chỉ được thể hiện ở một số sự kiện, nhân vật tiêu biểu và cũng rất vắn tắt. Về sau, Phật giáo Quảng Nam thu hút sự quan tâm của nhiều 5 người, ở những phạm vi và mức độ, khía cạnh khác nhau. Tiêu biểu trong số đó là những công trình của Lê Mạnh Thát, Thích Như Tịnh, Thích Đồng Dưỡng đã dựng lên được chân dung nhiều thiền tăng Phật giáo đất Quảng, quá trình phát triển dòng thiền Lâm Tế Chúc Thánh, và giới thiệu một số di sản văn hóa Phật giáo. Ngoài ra, còn có các luận văn, sách, bài báo của các tác giả Trương Văn Bá, Thích Hạnh Thiện, Nguyên Lam Chân Tuệ Định, Thích Đức Trí, Trương Minh Dục, Nguyễn Văn Hoàn, Phạm Văn Tuấn, Thích Thông Đạt, Nguyễn Hoàng Thân ... 1.1.2. Kết quả được kế thừa và vấn đề đặt ra đối với việc nghiên cứu Phật giáo Quảng Nam thế kỉ XVII – XIX 1.1.2.1. Kết quả được kế thừa Trước hết, các nghiên cứu cho thấy giai đoạn thế kỉ XVII – XVIII, trên vùng đất Quảng Nam, Phật giáo có phần hưng thịnh do sự góp mặt của nhiều thiền sư cả người Việt và Trung Hoa, thuộc nhiều tông phái tu trì hành đạo. Trong đó, thành tựu nổi bật là nghiên cứu sự ra đời và truyền thừa dòng Lâm Tế Chúc Thánh. Một kết quả nghiên cứu khác đáng phải ghi nhận là, nhiều thiền tăng Phật giáo Quảng Nam thế kỉ XIX đã được giới thiệu, làm sáng tỏ. Đây là dữ liệu rất quan trọng làm cơ sở để những người đi sau thực hiện nghiên cứu sâu hơn Phật giáo giai đoạn này. Ngoài ra, vấn đề đặc điểm, vai trò của Phật giáo đất Quảng, hay nghiên cứu chùa, sinh hoạt nghi lễ và đời sống sư tăng ở khu vực Ngũ Hành Sơn thế kỉ XIX cũng được nhận diện ở mức độ nhất định 1.1.2.2. Vấn đề đặt ra Dù đã đạt được những kết quả đáng ghi nhận, song có thể nói những khoảng trống còn lại của Phật giáo Quảng Nam thế kỉ XVII - XIX là không hề nhỏ. Cụ thể ở mấy vấn đề sau: (1) Nghiên cứu tình hình Phật giáo Quảng Nam giai đoạn nửa đầu 6 thế kỉ XVII. Trong đó đặc biệt quan tâm đến mối liên hệ nội tại giữa các sự kiện và nhân vật, để đi đến xác định yếu tố nền tảng của Phật giáo đất Quảng giai đoạn này. (2) Làm rõ, bổ sung thêm một số vấn đề về các thiền phái được truyền nhập từ Trung Hoa, vào cuối thế kỉ XVII đầu thế kỉ XVIII. (3) Tổ chức sơn môn, đời sống và sinh hoạt Phật sự của sư tăng thế kỉ XIX cũng là vấn đề phải được nghiên cứu đầy đủ và cụ thể hơn, trên cơ sở kế thừa các công trình đã có. (4) Nghiên cứu hệ thống chùa Quảng Nam để có cái nhìn toàn diện về Phật giáo trên vùng đất này. (5) Cuối cùng là việc đánh giá đặc điểm, vai trò của Phật giáo Quảng Nam thế kỉ XVII – XIX một cách đầy đủ và sâu sắc hơn. 1.2. Tổng quan nguồn tài liệu 1.2.1. Nguồn tài liệu thư tịch cổ - Đầu tiên là những tài liệu thư tịch chính thống của triều Nguyễn, như Đại Nam thực lục, Khâm định Đại Nam hội điển sự lệ, Đại Nam liệt truyện, Đại Nam nhất thống chí và châu bản. Chúng tôi cũng đặc biệt chú ý đến cuốn Hải ngoại kỷ sự của Thích Đại Sán và những cổ thư Phật giáo do những thiền sư người Việt ghi chép, biên soạn như Hương Hải thiền sư ngữ lục, Ngũ Hành Sơn lục... - Cũng thuộc loại thư tịch Phật giáo, đó là những trang tư liệu rời lược ghi về lịch sử, thờ tự của một số chùa, hay cảm nhận về đạo hạnh đói với một vài danh tăng của người trong cuộc. Bên cạnh đó là các độ điệp, pháp quyển, phái quy y, gia phả, hương ước (khoán ước), địa bạ... 1.2.2. Nguồn tài liệu văn khắc cổ Chúng tôi đặc biệt quan tâm và coi trọng mảng tư liệu văn khắc, chủ yếu là văn bia (chùa, tháp) và minh chung, trải dài từ thời chúa Nguyễn đến triều Nguyễn. Ngoài ra, loại hình văn khắc gỗ được chú ý khai thác một cách thứ yếu trong một vài trường hợp. 1.2.3. Nguồn tài liệu vật chất 7 Đó là những công trình kiến trúc Phật giáo (như chùa, cổng tam quan) cùng những di vật tượng thờ. Nguồn tài liệu này hiện còn rất ít ỏi nhưng mang giá trị lớn, là chứng cứ vật chất quan trọng nhất để hiểu về một khía cạnh của Phật giáo xứ Quảng thời phong kiến. 1.2.4. Nguồn tài liệu sản phẩm nghiên cứu khoa học Đề tài còn phải sử dụng nhiều tài liệu là những sản phẩm nghiên cứu khoa học. Đó là những công trình nghiên cứu lí luận về tôn giáo nói chung và Phật giáo nói riêng của các tác giả Minh Chi, Nguyễn Duy Hinh, Hà Văn Tấn; là những cuốn sách nghiên cứu về Phật giáo sử Việt Nam của Nguyễn Lang, Viện Triết học, Nguyễn Hiền Đức; và, các cuốn sách, bài báo khoa học viết về Phật giáo Quảng Nam của Albert Sallet, Henri Cosserat, Thích Như Tịnh, Thích Đồng Dưỡng - Ngô Quốc Trưởng,. 1.2.5. Nguồn tài liệu điền dã Cuối cùng, đề tài khai thác nguồn tài liệu là kết quả của quá trình điền dã thực tế, do tác giả đề tài thực hiện vào các năm 2013, 2014, 2015. CHƯƠNG 2 PHẬT GIÁO QUẢNG NAM THẾ KỈ XVII – XVIII 2.1. Bối cảnh lịch sử 2.1.1. Quá trình khai phá và phát triển làng xã ở Quảng Nam từ sau khi thuộc về Đại Việt Trước khi nhập vào lãnh thổ Đại Việt, Quảng Nam là vùng đất thuộc vương quốc Chămpa. Sự kiện đánh dấu một phần vùng đất này thuộc về Đại Việt là vua Chăm Chế Mân dùng hai châu Ô, Lí làm quà sính lễ cưới công chúa Huyền Trân nhà Trần, năm 1306. Từ đó, cùng với công cuộc mở mang lãnh thổ về phía Nam của các triều đại là quá trình di dân Việt đến khai phá, dựng xây làng xã tại Quảng Nam, kéo dài đến thế kỉ XVIII. Trong đó, hai đợt khai phá rầm rộ nhất là vào 8 thời Lê Thánh Tông niên hiệu Hồng Đức (1470 - 1497) và giai đoạn nửa đầu thế kỉ XVII, khi chúa Nguyễn xác lập chính quyền riêng đối trọng với vua Lê chúa Trịnh Đàng Ngoài. Sự phát triển làng xã Việt trên vùng đất mới Quảng Nam là điều kiện nền tảng để Phật giáo cắm rễ và lan truyền trong đời sống xã hội. 2.1.2. Tình hình Nho giáo và Ki Tô giáo ở Đàng Trong Nho giáo phát triển yếu ớt ở xã hội Đàng Trong thời chúa Nguyễn. Ở đây, Nho giáo chỉ được hiện diện bởi những yếu tố rời rạc về chính trị, luân lí đã bị cắt gọt. Ki tô giáo được truyền vào Quảng Nam khoảng năm 1615, đầu tiên tại Hội An. Thời gian đầu, công việc truyền giáo không hề bị cản trở. Nhưng bắt đầu từ thời chúa Thượng Nguyễn Phúc Lan (1635 - 1648) trở đi, tôn giáo này dần bị chính quyền hạn chế, tẩy chay ở những mức độ khác nhau, thậm chí bị bách hại tàn khốc. Sự yếu thế, mờ nhạt của Nho giáo và sự phát triển khó khăn của Ki tô giáo vô hình trung đã tạo ra cơ hội để Phật giáo phát triển thuận lợi. 2.1.3. Sự tín mộ Phật giáo của các chúa Nguyễn Các chúa Nguyễn rất tín mộ Phật giáo. Từ chúa Tiên Nguyễn Hoàng đến những chúa kế vị, đã thực hiện nhiều Phật sự lớn, như dựng chùa, tổ chức các nghi lễ Phật giáo, đồng thời cúng cấp ruộng đất, kinh sách và pháp khí; trọng thị sự tăng; tổ chức các hoạt động hoằng dương giáo pháp. Sự tín mộ Phật giáo của các chúa Nguyễn là yếu tố quan trọng tạo nên sinh khí và sắc diện tươi mới của Phật giáo Đàng Trong, trong đó có Phật giáo đất Quảng. 2.2. Phật giáo Việt trên đất Quảng Nam trước thế kỉ XVII: tư liệu và nhận thức Trước khi Phật giáo Việt xuất hiện trên đất Quảng Nam, nơi đây đã từng in đậm dấu ấn Phật giáo Champa. Đó là vào giai đoạn Indrapura 9 (khoảng 850 - 982) với trung tâm Phật giáo Đồng Dương. Tuy thế, từ cuối thế kỉ X, Phật giáo Champa đi vào suy thoái và lụi tàn. Từ sau khi Quảng Nam thuộc về Đại Việt, sự nhận thức về Phật giáo trên vùng đất này không hề đơn giản. Một số tư liệu, ý kiến cho rằng vào thời Lê (khoảng nửa sau thế kỉ XV), Phật giáo đã hiện diện trên vùng đất Quảng Nam. Tuy nhiên, trong thực tế, điều đó không được minh chứng hoặc thiếu độ tin cậy. Nhưng điều băn khoăn là đến cuối thế kỉ XVI, cũng không một tư liệu nào hiện có cho phép xác thực sự xuất hiện của Phật giáo trên vùng đất Quảng Nam. Rất có thể đã tồn tại một khoảng trống giữa thực tiễn và tư liệu cùng nhận thức về Phật giáo Việt trên vùng đất này trước thế kỉ XVII – ít nhất là giai đoạn thế kỉ XVI? Mối nghi ngờ này càng được củng cố nếu nhìn vào sự phát triển của Phật giáo Quảng Nam ngay những thập niên đầu thế kỉ XVII được trình bày dưới đây. 2.3. Mạch nguồn Phật giáo thiền Đại Việt trên vùng đất Quảng Nam 2.3.1. Phật giáo Quảng Nam những năm đầu thế kỉ XVII Đầu tiên, cần kể đến hai ngôi chùa Long Hưng ở phía đông dinh trấn Cần Húc, năm 1602 và chùa Bảo Châu ở xã Trà Kiệu, năm 1607, do chúa Tiên Nguyễn Hoàng xây dựng. Đến đầu thập niên 20 của thế kỉ XVII, ghi nhận của các nhà truyền giáo châu Âu cho thấy quanh khu vực dinh Chiêm, Phật giáo đã lan truyền mạnh mẽ trong xã hội, cả dân chúng và quan lại. 2.3.2. Thiền sư Huệ Đạo Minh và một số thiền sư khác Căn cứ vào hai văn bia Ngũ Uẩn Sơn cổ tích Phật tịch diệt lạc và Phổ Đà Sơn linh trung Phật có thể xác định rằng, muộn nhất là vào năm 1631, Huệ Đạo Minh thiền sư đã đến Ngũ Hành Sơn tu sửa Phật tích, xây dựng đạo tràng và truyền bá Phật pháp. Dưới sự xiển dương của Huệ Đạo Minh, Phật giáo phát triển lan tỏa, tạo được sự ảnh hưởng sâu rộng trong xã hội mà Ngũ Hành Sơn là trung tâm không chỉ của người Việt ở Quảng Nam mà cả người Nhật 10 và người Trung Hoa. Ngoài Huệ Đạo Minh tu trì tại Ngũ Hành Sơn, cùng khoảng thời gian này hoặc muộn hơn, có nhiều thiền sư khác hoằng hóa tại Quảng Nam, như Tuệ Lâm Đức, Tuệ Minh Quan, Huệ Quang Minh và một thiền sư nữa có cùng pháp tự Huệ Đạo Minh. Tất cả họ đều là đệ tử nối truyền thiền phái Trúc Lâm Yên Tử. 2.3.3. Thiền sư Minh Châu Hương Hải Hương Hải sinh năm 1628, người làng Bình An Thượng, phủ Thăng Hoa, xứ Quảng Nam. Năm 25 tuổi (1652), đến thọ giáo thiền sư Lục Hồ Viên Cảnh, được ban pháp tự Minh Châu Hương Hải, pháp hiệu Huyền Cơ Thiện Giác, tiếp đến theo học với Đại Thâm Viên Khoan thiền sư. Sau hơn ba năm, Hương Hải từ quan xuất gia. Ông ra đảo Tiêm Bút La (Cù Lao Chàm) dựng thảo am tu trì. Ở đây cả thảy được tám năm, tiếng tăm vang dội, người theo quy y lên đến hàng trăm. Ông được chúa Nguyễn ở Đàng Trong và chúa Trịnh ở Đàng Ngoài kính ngưỡng. Ngày 12 tháng 5 năm Ất Mùi niên hiệu Vĩnh Thịnh thứ 11 (1715), sư để lại bài kệ phó pháp rồi nhập định an nhiên thị tịch. Trên danh nghĩa, Hương Hải thuộc tông Lâm Tế. Tuy nhiên, thiền Minh Châu Hương Hải lại mang đặc trưng của truyền thống Phật giáo Trúc Lâm Yên Tử. 2.4. Các thiền phái truyền nhập từ Trung Hoa: Tào Động và Lâm Tế 2.4.1. Thiền phái Tào Động Quảng Nam là nơi đầu tiên của Đàng Trong đón nhận sự du nhập của thiền phái Tào Động từ Trung Hoa, vào khoảng cuối thế kỉ XVII. Người mang truyền thiền phái đó là Hưng Liên Quả Hoằng, người nối truyền đời thứ 30 tông Tào Động. Hưng Liên là sơ tổ và chùa Tam Thai 11 tại Ngũ Hành Sơn là tổ đình của thiền phái Tào Động Đàng Trong. 2.4.2. Thiền phái Lâm Tế Tại Quảng Nam, trong cùng khoảng thời gian Hưng Liên mang Tào Động đến Đàng Trong và chủ trì đạo tràng Tam Thai tại Ngũ Hành Sơn, thì nhiều thiền sư khác thuộc tông Lâm Tế cũng đến đây hoằng truyền giáo pháp. 2.4.2.1. Thiền sư Đương Cơ Chân Dĩnh Thiền sư Đương Cơ Chân Dĩnh thuộc đời thứ 33 tông Lâm Tế dòng Đột Không Trí Bảng. Ông quê tỉnh Phúc Kiến (Trung Quốc) đến Quảng Nam khoảng thập niên 60 – 80 của thế kỉ XVII và khai sơn chùa Thái Bình tại Ngũ Hành Sơn. 2.4.2.2. Thiền sư Minh Lượng Thành Đẳng Minh Lượng Thành Đẳng quê phủ Triều Châu, tỉnh Quảng Đông, Trung Hoa. Ông thuộc đời thứ 34 tông Lâm Tế, là người khai sơn chùa Vạn Đức (phường Cẩm Hà, thành phố Hội An). 2.5. Dòng thiền nội sinh trên vùng đất Quảng Nam: Lâm Tế Chúc Thánh 2.5.1. Sơ tổ Minh Hải Pháp Bảo và sự ra đời dòng thiền Lâm Tế Chúc Thánh Minh Hải Pháp Bảo là thiền sư thuộc tông Lâm Tế đời thứ 34, vị tổ khai sơn chùa Chúc Thánh (Hội An, Quảng Nam). Ông là đệ tử của Nguyên Thiều, theo dòng kệ của Vạn Phong Thời Ủy. Muộn nhất, khoảng những năm đầu thế kỉ XVIII, ông đã có mặt ở Quảng Nam và chùa Chúc Thánh đã được tạo dựng. Chùa Chúc Thánh dưới thời Minh Hải Pháp Bảo nhanh chóng trở thành một đạo tràng lớn. 2.5.2. Quá trình truyền thừa dòng Lâm Tế Chúc Thánh thế kỉ XVIII Sau khi Minh Hải viên tịch (1746), pháp phái do ông biệt lập vẫn được các đệ tử truyền nối tương đối thịnh đạt. Trong đó, Thiệt Dinh 12 Chánh Hiển Ân Triêm (1712 - 1796) là cao đệ của Minh Hải, người gắn với sự ra đời chùa Phước Lâm (Hội An). Kế thế Ân Triêm là thiền sư Pháp Kiêm Luật Oai Minh Giác (1747-1830), người có công làm rực sáng ngọn đèn pháp của chi phái Chúc Thánh. 2.6. Chùa dân gian Quảng Nam thế kỉ XVII – XVIII 2.6.1. Tình hình xây dựng Tư liệu hiện còn cho biết trong giai đoạn thế kỉ XVII – XVIII, có những chùa như: Linh Sơn, Long Thủ, Phổ Khánh, Hải Tạng, Phú Thuận, Bảo Khánh, Long Thủy, Tây Linh, và, có thể chùa ở làng Đà Sơn. 2.6.2. Kiến trúc và thờ tự Nơi dựng chùa bao giờ cũng nằm trong phạm vi địa giới của một làng xã cụ thể. Vật liệu xây dựng phổ biến là tranh tre nứa lá, bên cạnh đó cũng xuất hiện một số chùa được làm gỗ, gạch ngói. Việc thờ tự đơn giản, chủ yếu là Phật Thíc Ca, bên cạnh đó là thờ những đối tượng khác như Quan Thánh Đế Quân, thờ hậu, và tiền hiền hậu hiền. CHƯƠNG 3 PHẬT GIÁO QUẢNG NAM THẾ KỈ XIX 3.1. Bối cảnh lịch sử 3.1.1. Tình hình chính trị - xã hội đất nước thế kỉ XIX Tình hình chính trị - xã hội Việt Nam thế kỉ XIX chất chứa đầy bất ổn, khủng hoảng và cuối cùng xã hội rơi vào loạn lạc, nô lệ ngoại bang. Nó gây tác động đến mọi mặt đời sống xã hội, trong đó có tôn giáo. Phật giáo thời Nguyễn, vì vậy, mất dần tính cách của một tôn giáo uyên bác, trí tuệ, sắc thái thiền học mờ nhạt trong tất cả các tông phái, trái lại sa vào cúng cấp cầu cạnh, kỉ cương giới luật bị vi phạm. Là một bộ phận của Phật giáo dân tộc, Phật giáo Quảng Nam không thể vận động ra ngoài quỹ đạo đó. Tuy nhiên, không như nhiều địa phương, Phật giáo ở đây còn chịu sự chi phối bởi bối cảnh lịch sử 13 riêng khác, đó là sự quan tâm, bảo trợ của triều đình nhà Nguyễn. 3.1.2. Triều Nguyễn với Phật giáo Quảng Nam Dưới triều Nguyễn (thế kỉ XIX), Phật giáo Quảng Nam - mà cụ thể là các tự viện ở khu vực núi Ngũ Hành - nhận được sự quan tâm, bảo trợ của triều đình. Đây có thể coi là trường hợp đặc biệt đối với Phật giáo của một địa phương ngoài kinh đô Huế. Nhờ thế Phật giáo được bảo tồn và phát triển, ít nhất ở khía cạnh xây dựng chùa chiền, mức độ ảnh hưởng trong xã hội. 3.2. Sinh hoạt sơn môn và nghi lễ 3.2.1. Tổ chức sơn môn và đời sống tăng sĩ Với mọi chùa chính thống nói chung, bao giờ cũng có một thiền tăng đứng đầu giữ quyền điều hành, cai quản gọi là trụ trì. Dưới trụ trì, chùa thường có nhiều tăng sĩ xuất gia khác. Song, đi vào cụ thể, có sự khác nhau giữa chùa công tức và chùa tư, do bởi chùa quan chịu sự chi phối của nhà nước. Đời sống vật chất của tăng sĩ Quảng Nam cũng có sự khác biệt giữa hai bộ phận chùa tư và chùa công. Nhìn chung, đa số tăng sĩ Quảng Nam luôn nghiêm khắc giữ giới, và, thực hành một lối sống đơn giản – thậm chí khắc khổ kiểu “trường trai tiết thực”. 3.2.2. Sinh hoạt nghi lễ và hoằng truyền đạo pháp Tăng sĩ Phật giáo đất Quảng thường xuyên thực hành nghi lễ trì kinh bái Phật trong không gian tự viện. Một trong những sinh hoạt quan trọng đối với hoạt động hoằng truyền giáo pháp là mở các đại giới đàn truyền giới, tức giới đàn dành cho những người thọ giới tì kheo. Tại khu vực Ngũ Hành Sơn, các sư tăng còn thực hành nhiều nghi lễ cúng tế, tụng kinh tại các miếu, đền không liên quan đến Phật giáo. 14 3.3. Một số danh tăng 3.3.1. Tiên Thường Viên Trừng (1777 - 1853) Tiên Thường Viên Trừng tục danh là Trần Văn Trừng, quán thôn Long Bình, huyện Đồng Xuân, phủ Trung An (nay thuộc tỉnh Phú Yên). Năm Minh Mạng thứ 7, ông đang tu đạo tại chùa Thiên Mụ thì được vua sắc chỉ về làm trụ trì chùa Tam Thai (Ngũ Hành Sơn) cho đến ngày viên tịch. 3.3.2. Toàn Nhâm Vi Ý Quán Thông (1798-1883) Thiền sư thuộc đời thứ 37 thiền phái Lâm Tế, thế hệ thứ tư chi phái Lâm Tế Chúc Thánh. Ông họ Nguyễn tên Định, người thôn Thanh Liêm, tổng An Nghĩa, huyện Tuy Viễn, phủ An Nhơn, tỉnh Bình Định. Từng giữ trụ trì chùa Tam Thai rồi Phước Lâm. Toàn Nhâm Quán Thông là bậc danh tăng đạt đạo, uy tín lan truyền cả vùng không gian rộng lớn của miền Trung, hơn thế, không chỉ trong Phật môn mà với cả quan lại túc nho. 3.3.3. Ấn Bổn Tổ Nguyên Vĩnh Gia (1840 - 1918) Ông có tục danh là Đoàn Văn Hiệu, sinh năm Canh Tý (1840), quán xã An Hiệp, huyện Lễ Dương, phủ Thăng Bình, tỉnh Quảng Nam. Ông từng trụ trì chùa Linh Ứng, rồi chùa Phước Lâm. Thiền sư Vĩnh Gia là người chú trọng đào tạo tăng tài, say sưa hoằng truyền chánh pháp. Nhờ sự truyền dạy của ông, rất nhiều thiền tăng về sau đã ghi tên mình vào lịch sử không chỉ của Phật giáo đất Quảng mà cả Phật giáo vùng Trung Bộ và Nam Bộ. 3.3.4. Ấn Lan Tổ Huệ Từ Trí (1852- 1921) Thiền sư có tục danh là Nguyễn Viết Lư (Lô), hiệu Thức Trai, sinh năm Nhâm Tý (1852), tại xã An Bình, huyện Lễ Dương, phủ Thăng Bình, tỉnh Quảng Nam. Thiền sư Từ Trí là người có phong thái trang nghiêm, rất chú tâm lo liệu hoạt động Phật sự; am tường khoa phạm, 15 quản lí và truyền dạy tăng đồ rất nghiêm cẩn. Năm Thành Thái thứ 7 (1895), thiền sư được sắc chuẩn Tăng cang - một sự kiện chưa hề có của Phật giáo Quảng Nam. 3.4. Chùa Quảng Nam thế kỉ XIX 3.4.1. Chùa chính thống 3.4.1.1. Kiến trúc Nhìn khái quát, quy mô kiến trúc chùa chính thống tồn tại nhiều dạng thức từ đơn giản đến phức tạp. Đa phần thường bao gồm nhiều đơn nguyên kiến trúc, từ chính điện đến những công trình ngoại vi như cổng ngõ. 3.4.1.2. Thờ tự Hầu hết chùa chính thống Quảng Nam thế kỉ XIX đều thờ Phật, Bồ tát, Hộ pháp, tổ sư và một số đối tượng khác cả trong và ngoài Phật giáo. Hình thức thiết trí cũng khá đa dạng. 3.4.2. Chùa dân gian 3.4.2.1. Tình hình xây dựng, trùng tu Thế kỉ XIX, chùa dân gian đã trở nên dày đặc trên vùng đất Quảng Nam. Và hầu như tất cả đều đã được tu tạo lớn. 3.4.2.2. Kiến trúc và thờ tự Vị trí xây dựng đa dạng, đặc biệt, một số chùa mọc lên bên cạnh phố buôn, chợ búa, bến thuyền, đường sá nhộn nhịp. Bố cục thường chỉ một nếp nhà nằm ngang gọi là chính điện với hai bộ phận hiên và nội điện. Đối tượng thờ tự có phần đông đảo hơn thời kì trước, trong đó có bộ Tam thế Phật. Thờ Mẫu cũng phổ biến. Cách thức thờ tự ở chùa dân gian rất gọn và đơn giản. 16 CHƯƠNG 4 ĐẶC ĐIỂM, VAI TRÒ PHẬT GIÁO QUẢNG NAM THẾ KỈ XVII – XIX 4.1. Đặc điểm Phật giáo Quảng Nam thế kỉ XVII – XIX 4.1.1. Tính cởi mở, bình dân và gần gũi Các danh tăng Phật giáo đất Quảng gần như không chú ý đến việc trước tác lí luận, bình giảng kinh sách, đề ra các chủ thuyết, mà chỉ chú trọng thực hành, không thích nghĩa lí rườm rà. Những vị thiền sư nơi đây sống an nhiên tự tại giữa đời trần cùng với tín hữu nhân quần và tích cực lo việc trần thế. Nhìn từ cơ sở thờ tự, chùa dân gian là biểu hiện điển hình cho tính cởi mở, bình dân và gần gũi của Phật giáo đất Quảng. 4.1.2. Có sự tồn tại và hòa quyện nhiều thiền phái, nhiều yếu tố Phật giáo Phật giáo Quảng Nam có sự đa dạng các tông phái thiền: Trúc Lâm Yên Tử, Tào Động, Lâm Tế và Lâm Tế Chúc Thánh. Về mặt pháp tu, có sự hòa quyện giữa các tông phái đó. Phật giáo Quảng Nam còn thể hiện sự dung hợp, hòa quyện giữa Thiền, Tịnh và Mật. 4.1.3. Có sự dung hợp các tôn giáo và văn hóa khác Phật giáo Quảng Nam có sự dung hợp, hòa quyện với nhiều tôn giáo, trong đó nổi bật nhất là Đạo giáo. Nho giáo cũng có những biểu hiện nhất định trong Phật giáo Quảng Nam, tuy mờ nhạt. Phật giáo Quảng Nam còn tiếp nhận các vị thần trong văn hóa Chăm hoặc có nguồn gốc Chăm; đồng thời, dung hợp với tín ngưỡng dân gian khác nữa. 4.1.4. Vừa mang tính phổ quát vừa mang tính địa phương Phật giáo Quảng Nam thế kỉ XVII – XIX đều chứa đựng cái lõi truyền thống của Phật giáo Việt nói chung. Song, Phật giáo Quảng Nam có sự độc lập tương đối do bởi song tồn trong nó vừa có tính phổ 17 quát vừa có tính địa phương riêng khác. 4.2. Vai trò Phật giáo Quảng Nam thế kỉ XVII – XIX 4.2.1. Góp phần ổn định nhân tâm, tạo nền tảng tinh thần quan trọng, thỏa mãn nhu cầu tín ngưỡng tâm linh của quần chúng Đối với người dân xứ Quảng, Phật giáo trở thành một sự lựa chọn không thể tốt hơn để khỏa lấp sự trống thiếu và tìm lại sự cân bằng trong đời sống văn hóa tinh thần của dân chúng. 4.2.2. Góp phần xây dựng xã hội nhân văn, hướng thiện và hướng thượng Phật giáo Quảng Nam đã dự góp và cùng bồi bổ, hun đúc nên giá trị văn hóa truyền thống đất Quảng thấm đẫm tính nhân văn. 4.2.3. Góp phần cố kết cộng đồng; làm giàu hơn giá trị văn hóa Quảng Nam 4.2.3.1. Phật giáo gắn kết giữa người với người thông qua sinh hoạt của tín hữu quần chúng tại ngôi chùa dân gian. 4.2.3.2. Chùa dân gian cũng là một yếu tố tạo nên sắc diện văn hóa cổ truyền của làng xã Quảng Nam. Đặc biệt, chính Phật giáo đã góp phần tạo nên sức hấp dẫn của Ngũ Hành Sơn. KẾT LUẬN 1. Cho đến hiện tại, nhận thức về Phật giáo Việt trên vùng đất Quảng Nam từ sau khi thuộc về Đại Việt (1306) đến trước thế kỉ XVII là vấn đề không đơn giản, thậm chí bế tắc, do sự khan hiếm của tư liệu. Chúng tôi chỉ có thể đưa ra một số nhận định hoàn toàn mang tính suy luận. Trước hết, nhìn vào bối cảnh lịch sử vùng đất này trong khoảng 1,5 thế kỉ đầu thì e rằng, Phật giáo chưa có điều kiện để bén 18 nhập. Thậm chí, khi đất nước đã ổn định và phát triển rất mạnh dưới thời Lê sơ, đặc biệt giai đoạn Hồng Đức (1470 - 1497), biên giới lãnh thổ đã kéo đến đèo Đại Lãnh, thì việc xây dựng chùa chiền của dân chúng (chùa dân gian) Quảng Nam cũng chưa hẳn đã diễn ra. Cuộc sống vật chất đầy khó khăn trên vùng đất mới, tự nó sẽ kiềm chế, triệt tiêu những sinh hoạt văn hóa gây tốn kém. Còn với quan điểm cho rằng đã có sự “chạy trốn” vào vùng biên viễn phía nam của những thiền sư phái Trúc Lâm trong tình thế xã hội độc tôn Nho giáo, kì thị Phật giáo thời Lê sơ thì thật đáng tiếc, không đưa ra chứng cứ nào minh chứng. Song, cũng rất có thể đây là một khả năng. Nhưng đến thế kỉ XVI, chắc rằng Phật giáo hẳn đã phải hiện diện trong đời sống người dân Việt trên đất Quảng Nam, vì mọi điều kiện hay nói theo ngôn ngữ Phật giáo là cơ duyên của nó đã được hội đủ. Và, chỉ như thế mới tạo nên tính logic của sự phát triển mạnh mẽ của Phật giáo vào đầu thế kỉ XVII . 2. Sự vận động, phát triển của Phật giáo Quảng Nam trong quá trình lịch sử (thế kỉ XVII - XIX) cho thấy tính thời kì hết sức rõ rệt, mà điểm kết – mở của nó là vào cuối thế kỉ XVIII đầu thế kỉ XIX. Thế kỉ XVII – XVIII, trong bối cảnh vùng đất mới và được sự nâng đỡ của các chúa Nguyễn, Phật giáo Quảng Nam phát triển khá mạnh, luôn mang tính tươi mới và tràn đầy sinh khí. Trước hết là dòng thiền Trúc Lâm Yên Tử nối tiếp mạch nguồn của Phật giáo vùng đất Bắc, với sự hoằng hóa của các thiền sư Huệ Đạo Minh, Tuệ Đức Lâm, Tuệ Quang Minh, Tuệ Minh Quan, Minh Châu Hương Hải ... . Họ có thể là hậu thế của các lớp người di dân, hoặc có thể là những người vừa rời bản quán đến đây lập đạo tràng, xiển dương giáo pháp. Bấy giờ, đặc biệt với Huệ Đạo Minh ở Ngũ Hành Sơn và Hương Hải ở Cù Lao Chàm, Phật giáo Trúc Lâm phát triển hưng thịnh, thu hút đông 19 đảo đệ tử quy y, dân chúng tín nể. Phật giáo Trúc Lâm chính là nền tảng, là cơ tầng của Phật giáo đất Quảng. Về mặt khoa học, nó cung cấp thêm chứng cứ để khẳng định dòng thiền Trúc Lâm không hề dứt tuyệt vào cuối đời Trần, mà di lưu sang vùng đất khác và tiếp tục truyền nối tông phong. Sau Trúc Lâm, đến Tào Động, Lâm Tế được du nhập từ Trung Hoa. Tào động gắn với tên tuổi quốc sư Hưng Liên và đạo tràng Tam Thai tại núi Ngũ Hành. Thiền phái Lâm Tế tại Quảng Nam được biết đến bởi những thiền sư đặt nền móng như Đương Cơ Chân Dĩnh, Minh Lượng Thành Đẳng và Minh Hải Pháp Bảo. Họ khai sơn các đạo tràng ở khu vực Ngũ Hành Sơn và Hội An, khoảng cuối thế kỉ XVII đầu thế kỉ XVIII. Sự truyền lưu của thiền phái này càng mạnh mẽ nhờ sự phát sinh chi phái Lâm Tế Chúc Thánh, do Minh Hải Pháp Bảo, đời thứ 34 Lâm Tế chính tông biệt lập vào giữa thế kỉ XVIII. Từ đó về sau, dòng thiền Lâm Tế Chúc Thánh giữ địa vị độc tôn trên vùng đất xứ Quảng . Thế kỉ XIX, tình hình chính trị - xã hội đất nước không mấy tốt đẹp cùng chính sách đầy thâm ý chính trị của triều Nguyễn đối Phật giáo, đã tác động tiêu cực đến nhiều khía cạnh quan trọng của tôn giáo này trên phạm vi toàn quốc. Yếu tính tuệ giác, sự khai phóng vốn có của Phật giáo đã ẩn lặn, mờ nhòe trước hoạt động nghi lễ, cầu cúng mang nặng tín điều của đội ngũ sư tăng. Sự tôn nghiêm của giới luật cũng bị vi phạm đến mức cảnh báo. May thay, Phật giáo Quảng Nam dù không thể vận hành ra ngoài quỹ đạo chung của Phật giáo đất nước, nhưng trong chừng mực nhất định, đã có một hướng đi tích cực hơn. Đời sống và sinh hoạt sơn môn của tăng sĩ Quảng Nam nhìn chung vẫn diễn ra bình thường, không gây nên những sai lệch. Họ thực hành lối sống giản dị, nghiêm khắc giữ giới và chú trọng hoạt động hoằng hóa, đào tạo tăng tài để truyền nối chính pháp. Hơn thế, không hiếm 20 các gương mặt thiền tăng uyên thâm đạo pháp, đóng góp tích cực cho cả đời lẫn đạo. Cùng với dòng Phật giáo chính thống do đội ngũ sư tăng nắm giữ và truyền bá, ở chốn làng quê, chùa dân gian cũng không ngừng được xây dựng như là một thiết chế văn hóa – tín ngưỡng – tôn giáo của cộng đồng làng xã, nhằm thỏa mãn nhu cầu tâm linh của dân chúng. Nếu thế kỉ XVII – XVIII, chùa dân gian còn chưa được xây dựng nhiều thì đến thế kỉ XIX, nó đã trở nên phổ biến trên vùng đất xứ Quảng. Hơn thế, còn được hoàn thiện, quy chỉnh về kiến trúc và đa dạng về đối tượng thờ tự. 3. Trong quá trình phát triển, Phật giáo Quảng Nam vừa gìn giữ mạch nguồn truyền thống của Phật giáo dân tộc, vừa nảy sinh những sắc thái riêng có do bị quy định bởi hoàn cảnh địa lí – lịch sử - xã hội mới và khác. Đó là Phật giáo không thiên về kinh nghĩa, quan tâm đến những vấn đề mang tính triết học cao viễn mà thích sự giản tiện, thực hành; là Phật giáo của giới bình dân và hướng đến sự bình dân; là Phật giáo đặc biệt gần gũi. Đó là Phật giáo với sự đa dạng cả về truyền thừa cả về pháp môn tu hành. Và, Phật giáo với sự hỗn hung, tiếp biến, hòa quyện sâu sắc của nhiều tôn giáo, văn hóa khác, đặc biệt là với văn hóa Chăm. Thoạt tiên, nếu nhìn một cách khái quát, những biểu hiện trên đây đều không nằm ngoài đặc điểm của Phật giáo Việt Nam. Song, xem xét từng vấn đề cụ thể, phân tích từng chi tiết thì sẽ bật ra những sắc thái riêng có của Phật giáo vùng đất mới Quảng Nam, mà ngay trong phạm vi không gian xứ Đàng Trong xưa, cũng không thể bị trộn lẫn. Sự độc lập tương đối của Phật giáo Quảng Nam, một lần nữa, khẳng định tính chất vùng/tiểu vùng về lịch sử - văn hóa của không gian địa lí Quảng Nam trong quá khứ, ngoài những vấn đề lịch sử, văn hóa khác đã được ghi nhận. 21 Phật giáo đất Quảng đóng giữ đóng vai trò quan trọng trong đời sống xã hội địa phương. Nó nâng đỡ con người về mặt tinh thần; nó đặt ra mục tiêu và đồng thời cũng là phương tiện để con người tiến đến sự hoàn thiện, xây dựng xã hội an lạc. Về mặt lí luận, điều này tất nhiên không chỉ có ở Phật giáo; càng không phải chỉ của Phật giáo Quảng Nam. Chúng ta có thể nhìn thấy ở hầu như mọi tôn giáo; và, với mọi bộ phận Phật giáo Việt. Nhưng rõ ràng, cũng trên lí thuyết, nếu không có sự tách bạch về mặt vai trò giữa các tôn giáo, hay giữa các bộ phận địa phương của cùng một tôn giáo, thì thử hỏi con người cần gì có nhiều tôn giáo đến thế, đồng thời phải trả lời làm sao về sự đậm nhạt của mỗi hình thức tôn giáo, giữa và trong mỗi quốc gia - dân tộc hay giữa các địa phương của cùng một quốc gia – dân tộc nào đó. Trở lại với Phật giáo Quảng Nam, vai trò mà nó thể hiện chắc chắn không thể trùng khít như vai trò của Phật giáo các vùng miền/địa phương khác. Phải có sự khác nhau về mức độ và cách thức thể hiện. Nguyên nhân căn bản vẫn nằm ở chỗ không giống nhau về điều kiện địa lí tự nhiên và bối cảnh lịch sử giữa các vùng đất. Con người Nam Bộ tìm đến Phật giáo không thực sự gấp gáp như là một biểu hiện không thể thiếu của đời sống tinh thần. Vai trò của Phật giáo nơi đây vì vậy, có sự nổi trội ở khía cạnh mang tính thực dụng và rất thực tế, đó là chữa bệnh cứu người, dạy học. Trong khi đó ở Huế, dù nhiều nhà nghiên cứu luôn khẳng định tính bao phủ, đậm đặc của yếu tố Phật giáo trong văn hóa nói chung thì cũng không thể phủ nhận vai trò không hề thua kém, thậm chí còn rất quan trọng của Nho giáo. Chất cung đình, qúy tộc của Phật giáo Huế sẽ được giải thích thế nào nếu không thừa nhận sự lấn át của Nho giáo trên vùng đất này như là một nguyên nhân quan trọng. Vua chúa, hoàng gia, quan lại triều đình trước khi bái lạy đức Thích Ca thì đã là môn đệ của thầy Khổng – 22 Mạnh. Với họ, lẽ sống, cung cách ứng xử luôn bị chi phối, quyết định bởi tư tưởng, khuôn thước Nho giáo. Trong những con người này, nghiệp không thể thay thế được thiên mệnh. Nhìn từ ngôi chùa Huế, đặc biệt là hệ thống quan tự - chùa công, tinh thần Nho giáo luôn hiển hiện trong kiến trúc (tính quy chỉnh, đăng đối, trật tự trong bố cục) và biểu tượng trang trí. 4. Nghiên cứu đề tài Phật giáo Quảng Nam, một câu hỏi gần như xuất hiện thường trực ở chúng tôi là, khi vào vùng đất mới, người Việt có tiếp nhận, kế thừa gì ở Phật giáo Champa?; hay nói cách khác, có hay không và như thế nào về sự ảnh hưởng của Phật giáo Champa lên Phật giáo người Việt Quảng Nam? Tiếc rằng, cho đến khi đề tài khép lại, câu hỏi này vẫn còn để dở. Tất cả những tư liệu vật chất của Phật giáo đất Quảng mà chúng tôi giả thiết sẽ là căn cứ để tìm câu trả lời, như tượng thờ cùng biểu tượng trang trí và kiến trúc chùa chiền, đều không cho phép đưa ra kết luận. Chúng tôi sẽ theo đuổi và hi vọng có được kết quả khả quan về vấn đề này trong nay mai. 23 CÔNG TRÌNH CỦA TÁC GIẢ ĐÃ CÔNG BỐ LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI [1]. Lê Xuân Thông (2008), “Về chuông đồng Phật giáo thời chúa Nguyễn trên đất Đà Nẵng”, Khoa học và phát triển, (135+136), tr.46-47,61. [2]. Lê Xuân Thông (2009), “Ngày xuân và đôi nét về chuông chùa người Việt Đà Nẵng (Từ đầu thời Nguyễn - 1802 đến nay)”, Khoa học và phát triển, (143-144), tr.50-53. [3]. Lê Xuân Thông (2013)“Tìm hiểu văn khắc chuông chùa ở Đà Nẵng qua các thời kỳ lịch sử”, Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, (1), tr.42-47. [4]. Lê Xuân Thông (2013), “Bàn về quá trình truyền nhập và phát triển các phái thiền Tào Động và Lâm Tế ở Đà Nẵng thế kỉ XVII, XVIII”, Phát triển kinh tế - xã hội Đà Nẵng, (44/2013), tr.44-50. [5]. Lê Xuân Thông (2014), “Quả chuông chùa Tây Linh và một nghi vấn”, Văn hóa Phật giáo, (202), tr.33-35 [6]. Lê Xuân Thông (2014), “Thiền sư đầu tiên của Phật giáo Quảng Nam – Đà Nẵng được triều Nguyễn sắc chuẩn Tăng cang”, Văn hóa Phật giáo, (207), tr.42-43. [7]. Lê Xuân Thông (2014), “Ngũ Hành Sơn - Một trung tâm Phật giáo của Quảng Nam – Đà Nẵng thế kỷ XVII”, Nghiên cứu tôn giáo, (07), tr.66-77. [8]. Lê Xuân Thông (2014), “Đất cổ Ngũ Hành Sơn trong tiến trình Phật giáo Quảng Nam – Đà Nẵng”, Tạp chí Khoa học xã hội (TP. Hồ Chí Minh), (9), tr.71-78. [9]. Lê Xuân Thông (2014), “Chùa dân gian ở Đà Nẵng từ thời chúa Nguyễn đến triều Nguyễn (thế kỷ XVII, XVIII, XIX)”, Nghiên 24 cứu lịch sử, (12), tr.46-58. [10]. Lê Xuân Thông (2015), “Đặc điểm kiến trúc chùa dân gian Quảng Nam – Đà Nẵng thế kỉ XIX”, Tạp chí Khoa học xã hội miền Trung, (5), tr.41-49. [11]. Lê Xuân Thông (2016), “Phật giáo Quảng Nam – Đà Nẵng thế kỉ XIX nhìn từ trung tâm Phật giáo Ngũ Hành Sơn”, Tạp chí Khoa học Đại học Huế, (11), tr.209-222. [12]. Lê xuân Thông (2016), “Mạch nguồn thiền phái Trúc Lâm trong Phật giáo Quảng Nam – Đà Nẵng thế kỉ XVII”, Tạp chí Khoa học xã hội miền Trung, (6), tr.41-50. [13]. Lê Xuân Thông (2017), “Vết tích văn hóa Chăm trong Phật giáo Quảng Nam – Đà Nẵng”, Tạp chí Khoa học và Công nghệ, Tập 9, (2), tr.153-162. [14]. Lê Xuân Thông (2018), “Chùa Việt Quảng Nam – Đà Nẵng thế kỉ XIX (Loại hình chùa chính thống)”, Nghiên cứu Lịch sử xứ Quảng, (10), tr.35-43. [15]. Lê Xuân Thông (2018), “Sinh hoạt sơn môn và nghi lễ của Phật giáo Quảng Nam – Đà Nẵng thế kỉ XIX”, Phát triển Kinh tế - Xã hội Đà Nẵng, (98), tr.37-46