Đề tài Thực thi quyền sở hữu trí tuệ theo qui định của hiệp định Trips

I, TÍNH CẤP THIẾT CỦA VIỆC NGHIÊN CỨU ĐỀ TÀI: Khi xã hội càng phát triển với những thành tựu và những biến đổi không ngừng của khoa học kỹ thuật thì giá trị sở hữu trí tuệ ngày càng được đề cao và coi trọng trong mỗi sản phẩm, mỗi thành quả lao động. Sở hữu trí tuệ có vai trò to lớn trong việc thúc đẩy nền kinh tế nói chung và hoạt động thương mại nói riêng. Việc thực thi quyền sở hữu trí tuệ từ lâu đã được các nước phát triển quan tâm và là vấn đề gây nhức nhối trên tất cả các diễn đàn, là đề tài gây tranh cãi trên tất cả các hoạt động kinh doanh hay hoạt động khác của đời sống xã hội. Chiến lược nhấn mạnh việc thực hiện bảo hộ thích đáng, coi sức lao động trí tuệ là một loại hàng hóa đặc biệt trong nền kinh tế thị trường, phải được trả giá tương xứng. Thực tế ở Việt Nam cho thấy, tình trạng vi phạm về sở hữu trí tuệ đang ngày một gia tăng. Các loại hàng hóa giả mạo nhãn hiệu, sao chép bản quyền bất hợp pháp đang được bày bán gần như công khai trên khắp mọi miền của đất nước. Nguy cơ này sẽ ngày càng tăng khi chúng ta mở cửa rộng rãi hơn, hội nhập sâu sắc hơn với nền kinh tế khu vực và thế giới. Chính vì vậy, việc thực thi quyền sở hữu trí tuệ theo hiệp định TRIPS đang là nhu cầu phát sinh từ lợi ích quốc gia và lợi ích quốc tế nhất là đối với một quốc gia mới gia nhập WTO như Việt Nam. II. NỘI DUNG CƠ BẢN VỀ CÁC BIỆN PHÁP THỰC THI QUYỀN SỞ HỮU TRÍ TUỆ THEO QUI ĐỊNH CỦA HIỆP ĐỊNH TRIPS. 1. Thực thi quyền sở hữu trí tuệ bằng biện pháp dân sự và các chế tài áp dụng. Phù hợp để áp dụng cho việc thực thi quyền sở hữu trí tuệ, biện pháp dân sự được coi là biện pháp chủ đạo và là biện pháp có khả năng giải quyết thỏa đáng những thiệt hại mà chủ sở hữu quyền phải gánh chịu. Nội dung chủ yếu của biện pháp này bao gồm: - Các biện pháp chế tài dân sự: tùy theo tính chất, mức độ xâm phạm quyền, người nắm giữ quyền đối với quyền sở hữu trí tuệ có thể yêu cầu tòa án áp dụng biện pháp buộc bên có hành vi xâm phạm phải chấm dứt hành vi đó. Theo điều 45 Hiệp định Trips qui định: Các cơ quan xét xử có quyền ra lệnh buộc người xâm phạm phải trả cho chủ thể quyền khoản đền bù thoả đáng để bồi thường thiệt hại mà chủ thể quyền sở hữu trí tuệ đã phải gánh chịu do hành vi xâm phạm của người thực hiện hành vi xâm phạm quyền khi đã biết hoặc có cơ sở để biết điều đó. Các cơ quan xét xử phải có quyền ra lệnh buộc người xâm phạm phải trả cho chủ thể quyền các phí tổn, trong đó có thể bao gồm cả phí đại diện thích hợp. Trong những trường thích hợp, các Thành viên có thể cho các cơ quan xét xử được quyền ra lệnh thu hồi các khoản lợi nhuận và/hoặc trả các khoản đền bù thiệt hại đã ấn định trước, kể cả trường hợp người xâm phạm đã thực hiện hành vi xâm phạm khi không biết hoặc không có căn cứ để biết điều đó. - Các biện pháp chế tài khác: Nhằm mục đích ngăn chặn các hành vi xâm phạm và tránh bất cứ thiệt hại nào cho bên chủ thể quyền, các cơ quan xét xử có quyền ra lệnh xử lý ngoài kênh thương mại những hàng hóa bị coi là xâm phạm, các vật liệu và phương tiện phục vụ cho sản xuất hàng hóa đó, kể cả việc tiêu hủy, tịch thu mà không phải bồi thường dưới bất cứ hình thức nào, trừ việc tiêu hủy đó trái với hiến pháp hiện hành ( Điều 46 Hiệp định Trips). - Bồi thường cho bên bị: Các cơ quan xét xử phải có quyền ra lệnh buộc bên đã đưa ra yêu cầu thực hiện các biện pháp chế tài và đã lạm dụng các thủ tục thực thi phải trả cho bên đã bị áp dụng các biện pháp đó hoặc bị hạn chế một cách sai trái khoản bồi thường tương xứng với thiệt hại do sự lạm dụng đó gây ra. Các cơ quan xét xử cũng phải có quyền ra lệnh buộc nguyên đơn phải trả cho bị đơn các chi phí, trong đó có thể bao gồm cả phí đại diện thích hợp. (Điều 48 Hiệp định trips). 2. Thực thi quyền sở hữu trí tuệ bằng các biện pháp khẩn cấp tạm thời. Các cơ quan xét xử của các quốc gia thành viên có thể ra lệnh áp dụng khẩn cấp và hữu hiệu các biện pháp tạm thời trong một số trường hợp sau: - Nhằm ngăn chặn các hành vi xâm phạm quyền sở hữu trí tuệ, đặc biệt ngăn chặn hàng hóa nhập khẩu vào kênh thương mại ngay khi hoàn tất thủ tục hải quan. - Nhằm bảo tồn các chứng cứ liên quan đến hành vi bị khiếu kiện là xâm phạm quyền, đề phòng tình trạng tẩu tán, tiêu hủy tang vật xâm phạm, tài sản dùng để thi hành xử lý hoặc bồi thường thiệt hại. Hiệp định Trips cho phép các cơ quan xét xử tạm thời giữ hàng hóa, sản phẩm bị coi là xâm phạm, kể cả hàng hóa nhập khẩu đã hoàn tất thủ tục hải quan, khi có căn cứ nghi ngờ bên xâm phạm có thể tẩu tán hoặc tiêu hủy chứng cứ vi phạm, đặc biệt nếu có chứng cứ cho rằng bất cứ sự chậm chễ nào cũng có nguy cơ gây ra không thể khắc phục được cho chủ thể quyền. Nguyên đơn, người yêu cầu cơ quan xét xử áp dụng biện pháp khẩn cấp tạm thời có nghĩa vụ phải cung cấp chứng cứ một cách thuyết phục rằng mình là chủ thể có quyền và quyền đó đang bị xâm phạm. Liên quan đến việc hủy bỏ, đình chỉ hiệu lực các biện pháp khẩn cấp, tạm thời, hiệp định cũng qui định các trường hợp bị đơn được quyền ra các yêu cầu này nếu thủ tục tố tụng để xét xử vụ việc không được tiến hành trong một thời gian hợp lý. 3. Thực thi quyền sở hữu trí tuệ bằng biện pháp hành chính và chế tài áp dụng (Điều 49 Hiệp định Trips) Với bản chất là sử dụng sức mạnh cưỡng chế của Nhà nước thông qua quyết định hành chính, thủ tục hành chính cho phép cơ quan có thẩm quyền đưa ra các biện pháp trừng phạt đối với người có hành vi vi phạm quyền sở hữu trí tuệ mà không cần đòi hỏi bắt buộc phải có người khiếu nại. Việc áp dụng thủ tục hành chính cũng phải tuân theo một số nguyên tắc cơ bản và thẩm quyền xử lý vi phạm hành chính trong lĩnh vực này được qui định cụ thể trong pháp luật mỗi quốc gia. 4. Thực thi quyền sở hữu trí tuệ bằng biện pháp hình sự và chế tài áp dụng.( Điều 61 Hiệp định Trips) Các hành vi vi phạm quyền sở hữu trí tuệ có mức độ bị coi là tội phạm thì áp dụng chế tài hình sự. Các biện pháp chế tài bao gồm phạt tiền hoặc phạt tù, bắt giữ, tịch thu, tiêu hủy hàng hóa xâm phạm, vật liệu, phương tiện sử dụng để thực hiện phạm tội. Hiệp định qui định các hình phạt tiền hoặc phạt tù để ngăn chặn hành vi xâm phạm, có thể bao gồm cả việc bắt giữ, tịch thu và tiêu hủy hàng hóa xâm phạm và bất cứ vật liệu hoặc phương tiện nào khác được sử dụng chủ yếu để thực hiện tội phạm, áp dụng đối với hành vi cố tình giả mạo nhãn hiệu hàng hóa. 5. Thực thi quyền sở hữu trí tuệ bằng biện pháp kiểm soát biên giới. Biện pháp đình chỉ thông quan không được áp dụng đối với việc nhập khẩu hàng hóa đã được chủ thể quyền hoặc người được sự đồng ý của chủ thể quyền đưa ra thị trường nước khác hoặc đối với hàng hóa quá cảnh. Chỉ khi có căn cứ hợp lý để nghi ngờ rằng việc nhập khẩu các hàng hóa mạng nhãn hiệu hàng hóa giả mạo có thể xảy ra thì các thành viên phải ban hành các thủ tục phù hợp. Điều 51 qui định các thành viên có thể qui định các thủ tục tương ứng về việc đình chỉ thông quan tại cơ quan hải quan đối với những hàng hóa vi phạm nhập khẩu vào lãnh thổ nước thành viên mà không áp dụng bắt buộc đối với những hàng hóa vi phạm được tập kết để xuất khẩu ra khỏi lãnh thổ nước mình. Để đảm bảo sự công bằng trong việc áp dụng các thủ tục đình chỉ thông quan, Hiệp định đưa ra quyền kiểm tra hàng hóa và thông tin đối với cả hai bên nguyên đơn và người nhập khẩu. Bên cạnh đó hiệp định cũng qui định một số hành động mặc nhiên của cơ quan có thẩm quyền, người nhập khẩu, chủ thể quyền hoặc các quốc gia thành viên có thể thực hiện. Để ngăn chặn các hàng hóa vi phạm quyền sở hữu trí tuệ, các cơ quan có thẩm quyền phải có quyền ra lệnh tiêu huỷ hoặc xử lý hàng hoá xâm phạm theo các nguyên tắc nêu tại Điều 46 trên đây. Đối với hàng hoá mang nhãn hiệu  giả mạo, các cơ quan có thẩm quyền không được cho phép tái xuất những hàng hoá xâm phạm vẫn giữ nguyên trạng hoặc xử lý chúng  theo một thủ tục hải quan khác, trừ các trường hợp ngoại lệ.( Điều 59 Hiệp định Trips). Tóm lại, các qui định của hiệp định Trips nói chung và các qui định về thực thi quyền sở hữu trí tuệ nói riêng được thiết lập nhằm đưa ra các yêu cầu tối thiểu mà các quốc gia thành viên phải có nghĩa vụ tuân theo, trong đó các nước thành viên tự quyết định các phương pháp thích hợp để thực hiện các qui định của Hiệp định Trips, các biện pháp mà các nước thành viên áp dụng trên cơ sở các biện pháp được nêu trong Hiệp định Trips. III. SỰ TƯƠNG THÍCH CỦA PHÁP LUẬT VIỆT NAM. Các quy định của pháp luật Việt Nam về các biện pháp thực thi quyền sở hữu trí tuệ được quy định ở nhiều văn bản khác nhau như: Luật sở hữu trí tuệ 2005, Bộ luật tố tụng dân sự 2004, Luật hải quan 2001,Bộ luật hình sự 1999, Pháp lệnh xử lý vi phạm hành chính,…. 1. Thực thi quyền sở hữu trí tuệ theo thủ tục dân sự và các chế tài áp dụng. Một trong những nguyên tắc cơ bản của bộ luật tố tụng dân sự 2004 là nguyên tắc bình đẳng về quyền và nghĩa vụ trong tố tụng dân sự của tất cả các công dân (Điều 8 Bộ luật TTDS 2004). Điều này hoàn toàn phù hợp và tuân theo quy định tại Điều 42 Hiệp định TRIPs. Theo đúng yêu cầu của Hiệp định, pháp luật Việt Nam dành quyền bình đẳng và sự công bằng đúng đắn cho cả hai bên trong vụ tranh chấp, cả với nguyên đơn và bị đơn. Hai bên được phép có cố vấn pháp luật độc lập, bên bị đơn dược thông báo bằng văn bản một cách kịp thời và chi tiết về lý do bị kiện cũng như các yêu cầu cần thiết để trả lời cho phía nguyên đơn. Nếu như Hiệp định TRIPs đảm bảo tối đa quyền tự bảo vệ cho đương sự hoặc ủy quyền cho người khác thì luật Việt Nam cũng có những điều khoản cụ thể về vấn đề này khi ghi nhận các nguyên tắc cơ bản trong Bộ luật tố tụng dân sự. Tiếp thu tinh thần của Hiệp định TRIPs, Luật sở hữu trí tuệ và các văn bản pháp luật liên quan trú trọng đến việc xử lý các hành vi xâm phạm quyền sở hữu trí tuệ theo thủ tục dân sự. Việc khởi kiện dân sự nhằm mục đích yêu cầu người thực hiện hành vi xâm phạm chấm dứt hành vi xâm phạm của mình và bồi thường thiệt hại đã xảy ra. Người có quyền khởi kiện có thể là chủ sở hữu hoặc người được chuyển giao hay được thừa kế. Về chứng cứ: Các quy định về chứng cứ của Bộ luật tố tụng dân sự nhìn chung là phù hợp với quy định của Hiệp định TRIPs, đó là khi đưa ra yêu cầu khởi kiện trước toàn nguyên đơn hoặc người đại diện hợp pháp của họ phải cung cấp chứng cứ về quyền sở hữu của mình cũng như chứng cứ về hành vi xâm phạm quyền. Tuy nhiên, trường hợp cần bảo vệ quyền lợi hợp pháp của bị đơn trong việc bảo vệ các bí mật thương mại, bảo mật thông tin chưa được trú trọng trong Bộ luật tố tung dân sự. Các yếu tố chứng cứ cần phải xác định và làm rõ tính trung thực, Luật sở hữu trí tuệ sửa đổi có quy định về giám định sở hữu trí tuệ nhưng chưa cụ thể và minh bạch. Các biện pháp chế tài áp dụng: Các biện pháp dân sự mà tòa án có thể áp dụng để xử lý các tổ chức, cá nhân có hành vi xâm phạm gồm: Buộc chấm dứt hành vi vi phạm, buộc xin lỗi, cải chính công khai, buộc thực hiện nghĩa vụ dân sự … Có thể nhận thấy, các quy định của pháp luật Việt Nam đã tương thích với Hiệp định TRIPs, về cơ bản đáp ứng yêu cầu của Hiệp định. Vấn đề bồi thường thiệt hại: Hiệp định TRIPs quy định người xâm phạm phải chịu các khoản phí tổn cho vụ kiện bao gồm các chi phí tham gia cho vụ kiện cũng như các chi phí hợp lí để thuê người đại diện. Trong khi đó, Bộ luật tố tụng đân sự năm 2004 quy định, toàn án có thể quyết định tỷ lệ án phí dựa trên sự đúng sai của các bên liên quan và các bên có quyền khiếu nại các quyết định sư thảm của vụ án lên tòa cấp cao hơn. Hiệp định TRIPs còn cho phép các cơ quan xét xử có quyền ra lệnh xử lý ngoài kênh thương mại những hàng hóa bị coi là xâm phạm, các vật liệu và phương tiện phục vụ cho việc sản xuất hàng hóa đó, kể cả việc tiêu hủy, tịch thu mà không phải bồi thường dưới bất kỳ hình thức nào nhằm giảm thiểu các hành vi tiếp diễn. Pháp luật Việt Nam chưa có quy định nào về vấn đề này. 2. Thực thi quyền sở hữu trí tuệ bằng các biện pháp khẩn cấp tạm thời. Các quy định của pháp luật Việt Nam hiện nay tương đối phù hợp với các quy định của Hiệp định TRIPs. Bao gồm các biện pháp: thu giữ, kê biên hoặc niêm phong. Các biện pháp tạm thời có thể bị đình chỉ nếu các cơ quan có thẩm quyền áp dụng xét thấy không còn cần thiết. 3. Thực thi quyền sở hữu trí tuệ theo thủ tục hành chính Theo Hiệp định TRIPs, việc áp dụng các thủ tục hành chính phải tuân theo pháp luật của từng quốc gia và phải phù hợp với các quy định nêu tại mục 2 của Hiệp định TRIPs mà các biện pháp hành chính còn được quy định rất cụ thể trong các văn bản pháp luật có liên quan. Đặc biệt, luật sử đổi bổ sung một số điều của Luật sở hữu trí tuệ đã điều chỉnh mức phạt hành chính, chức năng của các cơ quan thực thi đã được xác định rõ ràng hơn nhằm tránh các thủ tục phiền hà và chồng chéo và một cơ quan điều phối đã được thành lập. Như vậy, các quy định của pháp luật Việt Nam về thực thi quyền sở hữu trí tuệ theo thủ tục hành chính đã đáp ứng các yêu cầu của hiệp định TRIPs, và ngày càng có những thay đổi thích hợp cho xử lí các hành vi xâm phạm. 4. Thực thi quyền sở hữu trí tuệ theo thủ tục hình sự. Các biện pháp chế tài: Luật sở hữu trí tuệ 2005 quy định cá nhân thực hiện hành vi xâm phạm quyền sở hữu trí tuệ có yếu tố cấu thành tội phạm thì bị truy cứu trách nhiệm hình sự theo quy định của pháp luật hình sự. Bộ luật hình sự đã quy định các chế tài nghiêm khắc bao gồm cả phạt tiền hoặc phạt tù. Tuy nhiên, so với Điều 61 Hiệp định TRIPs thấy rằng phạm vi truy cứu trách nhiệm hình sự đối với các hành vi xâm phạm quyền sở hữu trí tuệ theo các quy định của Bộ luật hình sự có hẹp hơn. Một điểm tiến bộ rõ rệt được nhận thấy ở Điều 171 Bộ luật hình sự sửa đổi 2009 quy định về tội phạm xâm phạm quyền sở hữu công nghiệp. Sự thay đổi này đã khắc phục được thiếu sót trước kia của Bộ luật hình sự 1999, tạo nên sự phù hợp giữa pháp luật Việt Nam và Hiệp định TRIPs. Theo đúng tinh thần của Hiệp định, Điều 171 BLHS quy định tội xâm phạm quyền sở hữu công nghiệp với lỗi cố ý xâm phạm và với quy mô thương mại mà không phải trong phạm vi hẹp như BLHS 1999. Sự thay đổi này cho thấy các quy định trong pháp luật Hình sự Việt Nam đang từng bước hoàn thiện và phù hợp hơn với Hiệp định TRIPs. 5. Thực thi quyền sở hữu trí tuệ theo biện pháp kiểm soát biên giới. Luật sở hữu trí tuệ Việt Nam đã giao cho hải quân thẩm quyền rất lớn, vượt qua khả năng của cơ quan này. Với trình độ về sở hữu trí tuệ hiện nay và hạn chế về trang bị, hải quan Việt nam khó có khả năng thẩm định được các vi phạm về sáng chế, kiểu dáng công nghiệp… Trong khi đó, Hiệp định TRIPs chỉ quy định về thủ tục kiểm soát đối với hàng hóa nhập khẩu nghi ngờ vi phạm nhãn hiệu và bản quyền. Quy định của TRIPs đã mở ra khả năng thực thi rất cao của cơ quan thực thi quyền sở hữu trí tuệ, bởi lẽ với khả năng có hạn và trang bị không đầy đủ, cơ quan thực thi quyền sở hữu trí tuệ tại biên giới chỉ có thể kiểm soát hàng hóa nhập khẩu vi phạm nhãn hiệu và bản quyền. Về chứng cứ: Chứng cứ chứng minh hành vi xâm phạm phải được đưa ra trong thời gian hàng hóa bị tạm giữ. Chủ lô hàng bị tạm giữ cũng có cơ hội đưa ra chứng cứ hoặc biện hộ về quyền sở hữu trí tuệ đối với hàng hóa bị tạm giữ. Cơ quan hải quan phải quyết định tiếp tục làm thủ tục hải quan cho lô hàng hoặc cấp lưu thông hàng hóa vi phạm trên cơ sở tham vấn các cơ quan quan lí nhà nước về sở hữu trí tuệ đối với quyền sở hữu công nghiệp và cục sở hữu trí tuệ. Các quy định này phù hợp với tinh thần của Điều 51 Hiệp định TRIPs Như vậy, mặc dù còn nhiều điểm chưa phù hợp với các quy định của Hiệp định TRIPs nhưng các quy định của luật sở hữu trí tuệ (sửa đổi, bổ sung năm 2009) nhìn chung đã có sự tương thích và phần nào đáp ứng được nhu cầu hiện nay của toàn xã hội. IV. THỰC TRẠNG VÀ MỘT SỐ KIẾN NGHỊ HOÀN THIỆN PHÁP LUẬT. Hiệp định TRIPs ra đời đã làm thay đổi bộ mặt bảo hộ sở hữu trí tuệ trên toàn thế giới. Với các quy định cụ thể, chi tiết cùng những biện pháp thực thi có hiệu quả khẳng định một hệ thống pháp luật nền tảng, chắc chắn trong khuôn khổ sở hữu trí tuệ của tổ chức thương mại thế giới WTO. Nhìn chung pháp luật Việt Nam đã đáp ứng được các yêu cầu, đòi hỏi của hiệp định TRIPs. Tuy nhiên, cắc quy định về thực thi quyền sở hữu trí tuệ trong pháp luật Việt Nam còn nằm rải rác trong rất nhiều văn bản khác nhai, chưa được trình bày trong một văn bản cụ thể nào. Điều này dẫn tới trình trạng còn chồng chéo, chưa được minh bạch và gây khó khăn cho việc áp dụng. Do vậy, trong thời gian sắp tới, pháp luật cần có sự sửa đổi bổ sung cho phù hợp với các quy định của Hiệp định TRIPs. Một hệ thống các quy phạm pháp luật hoàn chỉnh, một cơ chế chính sách đồng bộ, nhất quán phù hợp với yêu cầu của hoạt động sở hữu trí tuệ ở Việt Nam trong nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa là mục tiêu của các cơ quan quản lí nhà nước về sở hữu trí tuệ nhằm đáp ứng được kỳ vọng của các doanh nghiệp trong và ngoài nước. Tài liệu tham khảo: 1, Giáo trình tư pháp quốc tế - Đại học Luật Hà Nội 2, Hiệp định TRIPs 3, Bộ Luật tố tụng dân sự 2004 4, Luật sở hữu trí tuệ 2005 5, Bộ luật hình sự sửa đổi bổ sung năm 2009 6, Thực thi quyền sở hữu trí tuệ theo hiệp định TRIPs WTO trong mối tương quan so sánh với pháp luật Việt Nam. - Luận án thạc sỹ Luật học – Vũ Thị Hồng Yến.