Đề tài Thực trạng xuống sữa của sản phụ sau đẻ tại khoa Sản thường – Bệnh viện Phụ sản Trung ương năm 2013 và một số yếu tố liên quan

1 ĐẶT VẤN ĐỀ Chăm sóc sức khỏe sơ sinh hiện nay đang là một vấn đề thu hút sự quan tâm của nhiều quốc gia trên thế giới. Trong những năm qua tỉ lệ tử vong trẻ em nói chung đã giảm mạnh nhƣng tỉ lệ tử vong sơ sinh vẫn giảm không đáng kể. Ƣớc tính hàng năm thế giới có khoảng 4 triệu trẻ sơ sinh tử vong [14],[22]. Bú mẹ là cách tốt nhất và an toàn nhất để nuôi dƣỡng trẻ sơ sinh và trẻ nhỏ. Sữa mẹ cung cấp cho trẻ loại thức ăn hoàn thiện nhất, bảo vệ cho trẻ chống nhiễm khuẩn và đặt nền móng cho sự phát triển tâm lý lành mạnh cho trẻ [8]. Việc cho trẻ sơ sinh bú sữa mẹ là một nét chung của các nền văn hóa và của mọi thời đại [16],[22]. Tại Việt Nam, nuôi con bằng sữa mẹ đƣợc khuyến khích và chấp nhận rộng rãi, ƣớc tính có tới 98% trẻ nhỏ đƣợc bú mẹ. Tuy nhiên, trong các nghiên cứu trƣớc đây chỉ có khoảng 57% các bà mẹ thực hiện cho trẻ bú ngay sau đẻ [2],[21]. Một trong những nguyên nhân quyết định đến việc cho trẻ bú là hiện tƣợng xuống sữa. Ngày đầu sau đẻ, sản phụ thƣờng có sữa non. Sau đẻ 2- 3 ngày có sữa thƣờng [4]. Thời điểm xuống sữa, đặc điểm của vú, tính chất của sữa và sự xuống sữa khác nhau ở ngƣời con so và con rạ có thể ảnh hƣởng đến quyết định cho trẻ bú sớm nói riêng và chăm sóc trẻ nói chung. Chính vì điều đó chúng tôi thực hiện đề tài: “Thực trạng xuống sữa của sản phụ sau đẻ tại khoa Sản thường – Bệnh viện Phụ sản Trung ương năm 2013 và một số yếu tố liên quan”. Nhằm mục tiêu: 1. Mô tả thực trạng xuống sữa của sản phụ sau đẻ tại khoa Sản thường, bệnh viện Phụ sản Trung ương, năm 2013. 2. Mô tả một số yếu tố liên quan đến sự xuống sữa của sản phụ sau khi đẻ thường tại khoa Sản thường, bệnh viện Phụ sản Trung ương, năm 2013. 2 Chƣơng 1 TỔNG QUAN 1.1. Giải phẫu học tuyến vú Vú là tuyến sữa, nằm ở thành trƣớc ngực, từ nách đến bờ xƣơng ức và từ xƣơng sƣờn III đến xƣơng sƣờn VII. Thƣờng có hai vú. Một số trƣờng hợp có thể có một dãy vú phụ. Hình 1.1. Giải phẫu học tuyến vú 1.1.1. Hình thể ngoài Vú có hình mâm xôi. Nửa dƣới lồi hơn tạo thành rãnh dƣới vú ngăn cách vú với da ngực. Rãnh càng sâu khi vú càng sệ xuống. Ở trung tâm mặt trƣớc vú có một lồi tròn gọi là núm vú. Núm vú có nhiều lỗ nhỏ là lỗ tiết của các ống tiết sữa. Xung quanh núm vú có một quầng sẫm màu hơn gọi là quầng vú. Ở mặt quầng vú có những hạt nhỏ nổi lên do các tuyến bã của quầng vú đẩy lồi lên [4],[8],[13]. 1.1.2. Cấu tạo Từ nông vào sâu vú đƣợc cấu tạo bởi: - Da: mềm mại, đƣợc tăng cƣờng bởi các thớ cơ trơn ở quầng vú. Thang Long University Library 3 - Tổ chức liên kết dƣới da tạo thành các hố mỡ, hay bị áp xe dƣới da. - Các tuyến sữa là loại tuyến chùm tạo thành các tiểu thùy. Nhiều tiểu thùy hợp thành các thùy. Mỗi thùy đổ ra núm vú bởi một ống tiết sữa. Trƣớc khi đổ ra các ống tiết phình ra thành các xoang sữa. Lớp mỡ sau vú rất dày ngay trên mạc nông của ngực, thƣờng bị áp xe tại đây [4],[8],[13]. 1.2. Sự thay đổi của vú qua các thời kỳ 1.2.1. Tuyến vú lúc dậy thì Mầm tuyến vú đầu tiên xuất hiện ở bào thai không chịu ảnh hƣởng của hormon, cho đến lúc dậy thì tuyến vú là mạng ống thƣa thớt nối với núm vú. Đến khi dậy thì, dƣới ảnh hƣởng của các hormon buồng trứng, mạng ống tăng sinh, phân nhánh vào tổ chức mỡ, ở cực đầu của ống xuất hiện các nụ nhỏ là nguồn gốc của tổ chức chế tiết. 1.2.2. Tuyến vú trong mỗi chu kỳ kinh nguyệt Ở giai đoạn tăng sinh, dƣới ảnh hƣởng của estradiol, các tế bào cơ biểu mô bao quanh cực đầu của ống dẫn sữa tăng sinh, tổ chức liên kết giữ nƣớc. Ở giai đoạn chế tiết: progesteron là biệt hóa cực đầu của ống dẫn sữa, làm ngừng sự tăng sinh của tế bào. 1.2.3. Tuyến vú khi có thai Vú sau đẻ phát triển nhanh, vú căng lên, to và rắn chắc. Núm vú to, dài ra, các tĩnh mạch dƣới da vú nổi lên rõ rệt. Các tuyến sữa phát triển to lên, nắn thấy rõ ràng, có khi lan tới tận nách. 4 Hình 1.2. Thay đổi của vú khi mang thai Nguồn gốc của sự phát triển trên là do ảnh hƣởng của các hormon, estrogen và progesteron của bánh rau giữ vai trò cơ bản. Estrogen làm phát triển ống dẫn sữa, làm cho các tiểu thùy nhạy cảm với các hormon khác. Progesteron làm phát triển các tiểu thùy. Hiện tƣợng chế tiết bắt đầu từ tháng thứ ba, tạo ra sữa non. Sữa non giàu protein, lactose và globulin miễn dịch. Sữa non tồn tại cho đến lúc xuống sữa (sau đẻ vài ngày). Cuối thời kỳ thai nghén, dƣới ảnh hƣởng của estrogen và progesteron, tuyến vú đã đƣợc chuẩn bị đầy đủ, sẵn sàng hoạt động. Trong khi có thai tuyến vú chƣa hoạt động vì estrogen và progesteron ức chế prolactin, sự ức chế này xảy ra ngay tại tuyến yên và tuyến vú. Sự xuống sữa xảy ra sau đẻ 2-3 ngày ở ngƣời con rạ, 3-4 ngày ở ngƣời con so. Hiện tƣợng xuống sữa là do nồng độ prolactin trong máu tăng cao đột ngột làm tổng hợp nhiều sữa [4],[8],[13]. 1.3. Sinh lý tiết sữa 1.3.1. Đặc điểm Ngày đầu sản phụ có sữa non, màu trắng nhạt, có nhiều men tiêu hóa. Sau đẻ 2-3 ngày có sữa thƣờng, đặc hơn và ngọt hơn. Ở ngƣời con rạ, sữa xuống sớm hơn vào ngày thứ 2- 3 sau đẻ, ở ngƣời con so sữa xuống chậm hơn vào ngày thứ 3- 4 sau đẻ. Thang Long University Library 5 Khi xuống sữa, vú căng tức và nóng, các tuyến sữa phát triển nhiều, phồng to, các tĩnh mạch dƣới da vú nổi rõ, có thể có hiện tƣợng sốt xuống sữa với các hiện tƣợng: sốt nhẹ dƣới 380C, thời gian không quá nửa ngày, sau khi sữa đƣợc tiết ra, các hiện tƣợng đó sẽ mất [3],[4]. 1.3.2. Cơ chế xuống sữa Sữa mẹ bài tiết theo cơ chế phản xạ. Khi trẻ bú, cảm giác đi từ núm vú lên não tác động đến tuyến yên bài tiết prolactin và oxytoxin. Prolactin là nội tiết tố của thùy trƣớc tuyến yên, có tác dụng kích thích tế bào sữa. Đây là phản xạ tạo sữa, vì vậy cho trẻ bú nhiều sẽ tạo sữa nhiều hơn. Prolactin thƣờng sản xuất nhiều về ban đêm và làm cho bà mẹ thƣ giãn buồn ngủ. Vì vậy nên cho trẻ bú đêm. Prolactin còn có tác dụng ngăn cản sự rụng trứng, giúp bà mẹ chậm có thai. Oxytoxin là nội tiết tố của thùy sau tuyến yên có tác dụng làm co các cơ xung quanh tế bào tiết sữa để đẩy sữa từ các nang sữa theo ống dẫn sữa đến các xoang sữa. Đây là phản xạ phun sữa. Oxytoxin dễ bị ảnh hƣởng bởi những ý nghĩ và cảm giác của bà mẹ: + Cảm giác tốt: khi bà mẹ thấy hài lòng thƣơng yêu trẻ, ngắm nhìn hoặc nghe thấy tiếng khóc của trẻ và tin tƣởng sữa mình là tốt nhất sẽ hỗ trợ cho phản xạ này. + Cảm giác xấu: khi bà mẹ lo lắng hoặc nghi ngờ là mình không đủ sữa có thể hạn chế phản xạ và sữa mẹ ngừng chảy. Vì phản xạ oxytoxin là quan trọng nên ngay sau khi đẻ, bà mẹ phải nằm cạnh con để trẻ tiếp xúc với mẹ và cho bú sớm. - Chất ức chế trong sữa mẹ: Sự sản xuất sữa trong vú cũng tự điều chỉnh đƣợc. Nếu sữa ứ đọng thì chất ức chế sẽ làm ngƣng sữa tiết sữa. Nếu cho trẻ bú nhiều, vú lại tạo sữa nhiều hơn. Vì vậy, nếu trẻ không bú đƣợc thì phải vắt sữa mẹ để vú tiếp tục sản xuất sữa. 6 Động tác bú của trẻ là vấn đề quan trọng. Ăn uống, nghỉ ngơi, uống thuốc tuy cần thiết nhƣng không thể giúp bà mẹ tạo đƣợc nhiều sữa nếu không cho trẻ bú thƣờng xuyên và đúng cách [5],[11],[15]. 1.3.3. Các yếu tố ảnh hưởng đến sự xuống sữa - Các trạng thái tinh thần: cáu giận, kích thích, lo lắng, sợ hãi, lúng túng và bối rối, oán giận. - Mệt mỏi: sau khi sinh sản phụ mất nhiều sức nên muốn nghỉ ngơi chƣa cho con bú ngay. - Trẻ bú kém do tƣ thế bú sai, bà mẹ ngồi cho con bú chƣa thoải mái, gò bó, trẻ ngậm bắt vú chƣa hiệu quả. - Trẻ bú không đủ thời gian: do bà mẹ chƣa có kiến thức về nuôi con, tự ti vì mình ít sữa nên chỉ cho bú một thời gian ngắn rồi cho trẻ ăn thêm sữa ngoài. Hoặc do bà mẹ mới cho trẻ bú đau rát đầu vú nên trẻ chỉ bú đƣợc một lúc rồi bà mẹ chủ động ngừng cho con bú. - Mẹ bị căng th ng tinh thần do các yếu tố công việc, gia đình dẫn đến bà mẹ lo âu, căng th ng không tập trung cho con bú. - Do ngƣời thân, bạn bècó những nhận xét tiêu cực về mẹ hoặc bé. - Đau vú hoặc tử cung khi cho bé bú làm mẹ ngại cho trẻ bú (đau núm vú, đau bụng sau sinh) - Thiếu chất dinh dƣỡng: bà mẹ sau khi sinh lo ngại về vóc dáng, ăn kiêng có suy nghĩ tiêu cực vì sữa không đủ chất nên không cho con bú. - Uống ít nƣớc: thông thƣờng con ngƣời cần uống 1,5 lít – 2 lít nƣớc mỗi ngày, khi cho con bú sản phụ cần bổ sung nhiều nƣớc hơn để sự bài tiết sữa đƣợc đầy đủ [1],[7],[12],[18]. 1.4. Các nghiên cứu tại Việt Nam và trên thế giới Ngay sau khi sinh, trẻ đặc biệt cần đƣợc chăm sóc về dinh dƣỡng và sữa mẹ là nguồn thức ăn tốt nhất cho trẻ. Bú mẹ đƣợc khuyến khích và chấp nhận rộng rãi ở Việt Nam, ƣớc tính có tới 98% trẻ nhỏ đƣợc bú mẹ. Tỷ lệ này tại các vùng thành thị là 94% và các vùng nông thôn là 99% [15]. Thang Long University Library 7 Tuy tỷ lệ trẻ bú mẹ cao nhƣng chỉ có khoảng 57% các bà mẹ thực hiện cho con bú ngay trong vòng một giờ sau sinh, 30% các bà mẹ cho con bú lần đầu trong vòng 24 giờ sau sinh [9]. Vào thời điểm này, những lợi ích quan trọng của việc cho con bú ngay đối với cả mẹ lẫn con có thể mất đi rất nhiều. Tỷ lệ này có sự khác biệt rất lớn theo các vùng: ở miền Trung, tỷ lệ cho con bú sớm sau sinh chỉ có 39%, trong khi đó ở miền Bắc là 68%. Vào năm 2002 trên cả nƣớc có 54 bệnh viện đáp ứng tiêu chí toàn cầu về Bệnh viện Thân thiện Trẻ em, trong đó có một bƣớc là cho trẻ bú sớm trong vòng một giờ sau sinh [15]. Báo cáo khoa học trên tạp chí Y học thực hành của Nguyễn Thanh Danh về nguyên nhân làm giảm và mất sữa mẹ, cách phát hiện và điều trị phục hồi và phòng ngừa thiếu sữa mẹ cho thấy nguyên nhân làm giảm và mất sữa mẹ là do ngƣời mẹ thiếu dinh dƣỡng dự trữ trong giai đoạn mang thai, mẹ quá trẻ hay mắc bệnh nội khoa. Điều trị phục hồi sữa mẹ bằng cách: tham vấn xây dựng lòng tin, sức khỏe và khả năng tiết sữa của ngƣời mẹ; kích thích sự tiết sữa của ngƣời mẹ bằng nhiều cách: khuyến khích ngƣời mẹ cho con bú nhiều lần, cho bú đúng tƣ thế và tránh làm việc quá sức [6]. Nông Thị Thu Trang khi nghiên cứu kiến thức và kỹ năng của bà mẹ trong việc cho trẻ bú sớm tại Bệnh viện Phụ sản Trung ƣơng năm 2009 cho thấy kiến thức của bà mẹ trong việc cho trẻ bú sớm là chƣa cao. Kiến thức của bà mẹ về sữa non và tác dụng về sữa non với trẻ sơ sinh tƣơng đối tốt nhƣng chỉ gần một nửa bà mẹ có kiến thức đúng về thời gian nên cho con bú sau khi sinh. Tỷ lệ bà mẹ cho con bú trong vòng một giờ đầu sau khi sinh thấp, chỉ đạt 31%. Tỉ lệ bà mẹ có tƣ thế đúng và cho con ngậm bắt vú đúng rất thấp, tƣơng ứng là 25,4% và 24,4%. Tuy nhiên, tỉ lệ bà mẹ không cho con ăn hoặc uống thứ khác trƣớc khi bú mẹ lần đầu theo đúng khuyến nghị về nuôi con bằng sữa mẹ khá cao, chiếm 76,9%. Một số yếu tố liên quan đến vấn đề cho trẻ bú sớm: kỹ năng cho trẻ bú lần đầu trong vòng một giờ đầu sau sinh liên quan có ý nghĩa thống kê với các yếu tố từ phía mẹ nhƣ tuổi, cân nặng khi sinh, thứ tự sinh [15]. 8 Trên thế giới, mặc dù lợi ích của việc cho trẻ bú sớm trong vòng 30 phút đầu sau sinh đã đƣợc chứng minh nhƣng tỷ lệ trẻ đƣợc bú sớm rất khác nhau ở các nƣớc. Ví dụ: Phần Lan 77%, Thụy Sĩ 67%, Ba Lan 65%, Anh 46%, Colombia 49%, ấn Độ 16%, Indonesia 8%. Ở châu Á, hơn 80% số trẻ sơ sinh không đƣợc bú sữa mẹ trong vòng 24h đầu sau đẻ [19],[20],[21]. Heinig MJ, Dewey KG. nghiên cứu tại Hoa Kỳ năm 2004 về những ảnh hƣởng của việc cho bú đối với cơ thể bà mẹ cho thấy: cho bú có tác dụng tốt với bà mẹ cả trong thời kỳ hậu sản và giai đoạn sau. Cho bú trong thời kỳ hậu sản thúc đẩy sự trở lại bình thƣờng nhanh chóng của tử cung liên quan đến tác dụng của Oxytocin. Cho bú còn dẫn đến sự trở lại nhanh hơn của trọng lƣợng cơ thể sau khi mang thai. Tuy nhiên, không có bằng chứng cho thấy có mối liên quan giữa cho bú và giảm béo phì. Cho bú cũng ảnh hƣởng đến chuyển hóa Glucid và Lipid. Mặc dù hiệu quả lâu dài chƣa đƣợc biết đến, nhƣng cho bú có thể ngăn ngừa sự phát triển tiếp theo của bệnh tiểu đƣờng và bệnh tim. Cho bú trì hoãn sự trở lại của hiện tƣợng rụng trứng và giúp bà mẹ tránh thai nếu cho bú vô kinh [17]. Thang Long University Library 9 Chƣơng 2 ĐỐI TƢỢNG VÀ PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU 2.1. Đối tƣợng nghiên cứu 2.1.1. Tiêu chuẩn chọn mẫu Các sản phụ sau đẻ đƣờng âm đạo hoặc đẻ mổ tại bệnh viện Phụ sản Trung ƣơng, với các tiêu chuẩn: - Đẻ thai đủ tháng - Đồng ý tham gia nghiên cứu. 2.1.2. Tiêu chuẩn loại trừ - Các sản phụ bị các bất thƣờng không đƣợc cho con bú nhƣ: dùng kháng sinh chống chỉ định cho con bú, mắc các bệnh có nguy cơ lây truyền sang con cao 2.2. Địa điểm nghiên cứu Khoa Sản thƣờng- Bệnh viện Phụ sản Trung ƣơng 2.3. Thời gian nghiên cứu Từ tháng 03/2013- tháng 10/2013 2.4. Phƣơng pháp nghiên cứu Thiết kết nghiên cứu mô tả cắt ngang. 2.5. Cỡ mẫu- kỹ thuật chọn mẫu nghiên cứu 2.5.1. Cỡ mẫu nghiên cứu Áp dụng công thức tính cỡ mẫu cho nghiên cứu mô tả tỷ lệ mắc quần thể nhƣ sau: n = Z 2 (1- α/2)p(1 – p)/(p.έ) 2 10 Trong đó: - n: cỡ mẫu nghiên cứu - p = 0,66: tỷ lệ sản phụ đã xuống sữa tại khoa Sản thƣờng- Bệnh viện Phụ sản Trung Ƣơng (Nghiên cứu của Nguyễn Thị Lý [10]). - έ: giá trị tƣơng đối. Lấy έ= 0,1 - α: mức ý nghĩa thống kê. Lấy α = 0,05. - Z1- α/2: giá trị Z thu đƣợc từ bảng Z ứng với giá trị α đƣợc chọn, là 1,96. Vậy, ta có cỡ mẫu của nghiên cứu về kiến thức là: n = 1,96 2 x 0,66 x 0,34/(0,66 x 0,1) 2 = 197 (ngƣời) - Vậy cỡ mẫu đƣợc chọn là: 198 (thai phụ) 2.5.2. Kỹ thuật chọn mẫu nghiên cứu Chọn tất cả các đối tƣợng đủ tiêu chuẩn nghiên cứu tại khoa Sản thƣờng- Bệnh viện Phụ sản Trung ƣơng trong thời gian nghiên cứu đến khi đủ cỡ mẫu 198 sản phụ thì dừng lại. 2.6. Nội dung, các biến số/chỉ số và phƣơng pháp thu thập thông tin 2.6.1. Nội dung, các biến số/chỉ số nghiên cứu * Các biến về đặc điểm của đối tượng nghiên cứu - Tuổi - Nghề nghiệp - Trình độ văn hóa - Tiền sử sản khoa - Thời gian chuyển dạ - Cách đẻ - Trọng lƣợng thai * Tình trạng xuống sữa - Thời điểm xuống sữa - Đặc điểm xuống sữa: hình dạng vú, số lƣợng sữa, màu sắc sữa. * Các yếu tố ảnh hưởng đến sự xuống sữa - Bú sớm - Bú thƣờng xuyên - Chế độ dinh dƣỡng Thang Long University Library 11 - Chế độ nghỉ ngơi - Sử dụng sản phẩm hỗ trợ xuống sữa - Tƣ vấn trƣớc sinh 2.6.2. Phương pháp và công cụ thu thập thông tin * Công cụ thu thập - Phiếu nghiên cứu (Phụ lục 1) * Quy trình thu thập thông tin - Sản phụ sau khi đƣợc chuyển từ Phòng Đẻ lên khoa Sản thƣờng, ổn định giƣờng và phòng chăm sóc. - Tiến hành lấy số liệu: + Thời điểm bắt đầu thăm khám, lấy số liệu là ngày thứ 02 sau đẻ Sản phụ đƣợc giải thích rõ mục đích và cách tiến hành nghiên cứu. Khám và lấy số liệu theo mẫu phiếu nếu đƣợc sản phụ đồng ý. Đánh giá các biến số: Các biến đặc điểm của đối tƣợng nghiên cứu. Tình trạng xuống sữa. Hình dạng 2 vú. + Nếu sản phụ chƣa xuống sữa, tiếp tục đánh giá sự xuống sữa lại sau thời điểm nhận định 24 giờ. + Thời điểm sản phụ ra viện, đánh giá: số lƣợng sữa, màu sắc sữa. 2.6.3. Nghiên cứu viên Hộ sinh công tác tại khoa Sản thƣờng- Bệnh viện Phụ sản Trung ƣơng 2.7. Sai số và cách khống chế - Sai số chọn đƣợc khống chế bằng các tiêu chuẩn lựa chọn đối tƣợng đã đƣợc định nghĩa ở trên. - Sai số khám và phỏng vấn được khống chế bằng các cách: + Phiếu nghiên cứu đƣợc thiết kế và thử nghiệm trƣớc khi nghiên cứu. + Nghiên cứu viên giải thích rõ mục đích các câu hỏi + Thăm khám đảm bảo đúng quy trình kỹ thuật. 12 2.8. Xử lý số liệu - Xử lý số liệu bằng phần mềm Epi-info 6.04 để tính tỷ lệ phần trăm, giá trị trung bình và độ lệch chuẩn; p, OR và 95%CI. 2.9. Đạo đức nghiên cứu - Tất cả các sản phụ tham gia nghiên cứu đều tự nguyện, họ có thể từ chối tham gia nghiên cứu vào bất kỳ lúc nào. - Tất cả các thông tin của sản phụ đều đƣợc giữ kín, không tiết lộ cho bất kỳ ai nếu không đƣợc sự đồng ý của họ. Thang Long University Library 13 Chƣơng 3 KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU 3.1. Đặc điểm của đối tƣợng nghiên cứu 3.1.1. Tuổi của đối tượng nghiên cứu Bảng 3.1. Tuổi của đối tượng nghiên cứu Tuổi Số lƣợng Tỷ lệ % Tuổi trung bình 28,64 ± 5,26 Tuổi lớn nhất 44 1 Tuổi nhỏ nhất 18 2 Biểu đồ 3.1. Tuổi của đối tượng nghiên cứu * Nhận xét: - Nhóm tuổi từ 20 đến 34 chiếm tỷ lệ cao nhất là 85,3%. Có 1,5% sản phụ dƣới 20 tuổi và 13,1% sản phụ từ 35 tuổi trở lên. - Tuổi trung bình của nhóm nghiên cứu là 28,64 ± 5,26. 14 3.1.2. Nghề nghiệp của đối tượng nghiên cứu Bảng 3.2. Nghề nghiệp của đối tượng nghiên cứu Nghề Số lƣợng Tỷ lệ % Nhân viên, cán bộ 132 66,7 Tự do 52 26,3 Học sinh, sinh viên 14 7,1 Tổng 198 100 * Nhận xét: - Có 66,7% sản phụ là nhân viên, cán bộ. - Có 7,1% là học sinh sinh viên, 3.1.3. Trình độ văn hóa của đối tượng nghiên cứu Bảng 3.3. Trình độ văn hóa của đối tượng nghiên cứu Trình độ văn hóa Số lƣợng Tỷ lệ % Cao đ ng, đại học 103 52 Trung cấp 72 36,4 PTTH 22 11,1 Dƣới PTTH 1 0,5 Tổng 198 100 * Nhận xét: - Sản phụ có trình độ cao đ ng, đại học chiếm tỷ lệ cao nhất là 52%. Có 36,4% sản phụ có trình độ trung cấp. Thang Long University Library 15 3.1.4. Tiền sử sản khoa Biểu đồ 3.2. Số lần mang thai của đối tượng nghiên cứu * Nhận xét: - Có 47% sản phụ có thai lần đầu; 39,4% sản phụ sinh con lần 2. - Còn đến 12,1% sản phụ sinh con lần 3. 3.1.5. Thời gian chuyển dạ Bảng 3.4. Thời gian chuyển dạ của đối tượng nghiên cứu Thời gian chuyển dạ Giờ Trung bình 11,39 ± 3,74 Dài nhất 24 Ngắn nhất 2 * Nhận xét: - Thời gian chuyển dạ trung bình là 11,39 ± 3,74 giờ. 16 3.1.6. Cách đẻ Biểu đồ 3.3. Cách đẻ * Nhận xét: - Tỷ lệ sản phụ đẻ đƣờng âm đạo là 66,7%. Có 33,3% sản phụ mổ đẻ. 3.1.7. Trọng lượng thai Bảng 3.5. Trọng lượng thai Trọng lƣợng Số lƣợng Tỷ lệ % < 2500 gram 14 7,1 2500- < 3500 gram 143 72,2 >= 3500 gram 41 20,7 Tổng 198 100 * Nhận xét: - Thai nhi có trọng lƣợng từ 2500 - < 3500 gram chiếm tỷ lệ cao nhất 72,2%. - Có 20,7% thai nhi có trọng lƣợng từ 3500gram trở lên. Thang Long University Library 17 3.2. Tình trạng xuống sữa 3.2.1. Thời điểm xuống sữa Bảng 3.6. Thời điểm xuống sữa Thời điểm Số lƣợng (n= 198) Tỷ lệ % Chƣa xuống sữa 16 8,1 Sau đẻ 01 ngày 71 35,7 Sau đẻ 02 ngày 47 23,7 Sau đẻ 03 ngày 27 13,6 Sau đẻ 04 ngày 26 13,1 Sau đẻ 05 ngày 11 5,6 Thời điểm xuống sữa trung bình 2,23 ± 1,27 ngày Biểu đồ 3.4. Thời điểm xuống sữa * Nhận xét: - Có 35,7% sản phụ xuống sữa sau đẻ 01 ngày, 23,7% sau đẻ 02 ngày. - Có 8,1% sản phụ chƣa xuống sữa tại thời điểm ra viện. 18 3.2.2. So sánh thời điểm xuống sữa của người con so và con rạ Bảng 3.7. So sánh thời điểm xuống sữa của sản phụ con so và con rạ Con Số lƣợng (n= 182) Thời điểm p So 81 2,41 ± 1,18 > 0,05 Rạ 101 2,08 ± 1,32 * Nhận xét: - Thời điểm xuống sữa của sản phụ con so trung bình là 2,41 ± 1,18 ngày, sản phụ con rạ là 2,08 ± 1,32 ngày. Sự khác biệt không có ý nghĩa thống kê với p > 0,05. 3.2.3. So sánh thời điểm xuống sữa của sản phụ đẻ thường và mổ đẻ Bảng 3.8. So sánh thời điểm xuống sữa của sản phụ đẻ thường và mổ đẻ Cách đẻ Số lƣợng (n= 182) Thời điểm p Đẻ thƣờng 121 1,52 ± 0,69 < 0,01 Mổ đẻ 61 3,62 ± 0,95 * Nhận xét: - Thời điểm xuống sữa của sản phụ đẻ mổ trung bình là 3,62 ± 0,95 ngày, sản phụ đẻ thƣờng là 1,52 ± 0,69 ngày. Sự khác biệt có ý nghĩa thống kê với p < 0,01 Thang Long University Library 19 3.2.4. Đặc điểm của xuống sữa Bảng 3.9. Đặc điểm của xuống sữa Đặc điểm Vú phải Vú trái Số lƣợng Tỷ lệ % Số lƣợng Tỷ lệ % Hình dạng vú Bình thƣờng 195 98,5 195 98,5 Bất thƣờng 3 1,5 3 1,5 Số lƣợng sữa Nhiều 2 1,0 0 0 Trung bình 106 53,5 107 54 Ít 90 45,5 91 46 Màu sắc sữa Vàng 134 67,7 153 77,3 Trắng 64 32,3 45 22,7 * Nhận xét: - Chỉ có 1,5% sản phụ có tình trạng vú bất thƣờng là tụt núm vú. - Đa số sản phụ có lƣợng sữa về trung bình, chiếm 53,5- 54%. - Sữa màu vàng chiếm tỷ lệ từ 67,7%- 77,3%. 3.3. Các yếu tố liên quan đến sự xuống sữa ở sản phụ đẻ thƣờng 3.3.1. Bú sớm và xuống sữa Bảng 3.10. Cho trẻ bú sớm và sự xuống sữa Đặc điểm Thời điểm xuống sữa Tổng OR 95%CI ≤ 24 giờ > 24 giờ Bú sớm 69 40 109 18,11 (3,79- 118,22) Không 2 21 23 Tổng 71 61 132 * Nhận xét: - Sản phụ cho trẻ bú sớm sẽ có sữa về trong vòng 24 giờ sau đẻ gấp 18,11 lần so với các sản phụ không cho trẻ bú sớm. Sự khác biệt có ý nghĩa thống kê. 20 3.3.2. Bú thường xuyên và xuống sữa Bảng 3.11. Cho trẻ bú thường xuyên và sự xuống sữa Đặc điểm Thời điểm xuống sữa Tổng OR 95%CI ≤ 24 giờ > 24 giờ Bú thƣờng xuyên 59 19 78 10,87 (4,44- 27,17) Không 12 42 54 Tổng 71 61 132 * Nhận xét: - Sản phụ cho trẻ bú thƣờng xuyên sẽ có sữa về trong vòng 24 giờ sau đẻ gấp 10,87 lần so với các sản phụ không cho trẻ bú thƣờng xuyên. Sự khác biệt có ý nghĩa thống kê. 3.3.3. Dinh dưỡng và xuống sữa Bảng 3.12. Chế độ dinh dưỡng và sự xuống sữa Đặc điểm Thời điểm xuống sữa Tổng OR 95%CI ≤ 24 giờ > 24 giờ Ăn đủ chất 18 6 24 3,11 (1,06- 9,57) Không 53 55 108 Tổng 71 61 132 * Nhận xét: - Sản phụ ăn đầy đủ dinh dƣỡng sau sinh sẽ có sữa về trong vòng 24 giờ sau đẻ gấp 3,11 lần so với các sản phụ ăn uống kiêng khem. Sự khác biệt có ý nghĩa thống kê. Thang Long University Library 21 3.3.4. Nghỉ ngơi và xuống sữa Bảng 3.13. Chế độ nghỉ ngơi và sự xuống sữa Đặc điểm Thời điểm xuống sữa Tổng OR 95%CI ≤ 24 giờ > 24 giờ Ngủ đủ giấc 12 7 19 1,57 (0,52- 4,80) Không 59 54 113 Tổng 71 61 132 * Nhận xét: - Sản phụ ngủ đủ giấc sẽ có sữa về trong vòng 24 giờ sau đẻ gấp 1,57 lần so với các sản phụ không ngủ đủ. Sự khác biệt không có ý nghĩa thống kê. 3.3.5. Sử dụng sản phẩm hỗ trợ xuống sữa và xuống sữa Bảng 3.14. Sử dụng các sản phẩm hỗ trợ xuống sữa và sự xuống sữa Đặc điểm Thời điểm xuống sữa Tổng OR 95%CI ≤ 24 giờ > 24 giờ Có 14 10 24 1,25 (0,47- 3,36) Không 57 51 108 Tổng 71 61 132 * Nhận xét: - Sản phụ có sử dụng các sản phẩm hỗ trợ xuống sữa sẽ có sữa về trong vòng 24 giờ sau đẻ gấp 1,25 lần so với các sản phụ không sử dụng. Sự khác biệt không có ý nghĩa thống kê. 22 3.3.6. Tư vấn trước sinh và xuống sữa Bảng 3.15. Tư vấn trước sinh và sự xuống sữa Đặc điểm Thời điểm xuống sữa Tổng OR 95%CI ≤ 24 giờ > 24 giờ Có 64 36 100 6,35 (2,32- 18,05) Không 7 25 32 Tổng 71 61 132 * Nhận xét: - Sản phụ đƣợc tƣ vấn trƣớc sinh sẽ có sữa về trƣớc 24 giờ sau đẻ gấp 6,35 lần so với các sản phụ không đƣợc tƣ vấn. Sự khác biệt có ý nghĩa thống kê. Thang Long University Library 23 Chƣơng 4 BÀN LUẬN 4.1. Đặc điểm của đối tƣợng nghiên cứu Kết quả nghiên cứu tại bảng 3.1 và biểu đồ 3.1 cho thấy tuổi trung bình của đối tƣợng nghiên cứu là 28,64 ± 5,26 tuổi. Độ tuổi chiếm tỷ lệ cao nhất là từ 20- 34 tuổi (85,3%). Đây là nhóm tuổi trong độ tuổi sinh đẻ. Tuy nhiên, kết quả nghiên cứu cũng cho thấy có 1,5% sản phụ dƣới 20 tuổi và 13,1% sản phụ từ 35 tuổi trở lên. Những sản phụ tuổi trẻ quá thƣờng thiếu kinh nghiệm về việc chăm sóc sức khỏe nói chung cũng nhƣ chăm sóc thai nghén và sau đẻ nói riêng, từ đó ảnh hƣởng đến sự xuống sữa và tiết sữa sau sinh. Những sản phụ nhiều tuổi sức khỏe sinh sản thƣờng không tốt, có thể ảnh hƣởng đến quá trình chăm sóc sơ sinh sau đẻ. Nghề nghiệp và trình độ học vấn là những yếu tố khá quan trọng làm tăng kiến thức, kỹ năng và thái độ nói chung cũng nhƣ những kinh nghiệm về chăm sóc thai nghén, chăm sóc sau sinh nói riêng của sản phụ. Kết quả bảng 3.2 và 3.3 của chúng tôi cho thấy có 66,7% sản phụ trong nhóm nghiên cứu là cán bộ công chức và 26,3% làm việc tự do, có 52% sản phụ có trình độ học vấn từ đại học, cao đ ng trở lên. Kết quả của chúng tôi phù hợp với nghiên cứu của Nguyễn Thị Lý [10]. Theo tác giả, có 60% sản phụ đẻ tại bệnh viện Phụ sản Trung ƣơng là cán bộ công chức và 59,4% có trình độ đại học, cao đ ng. Kết quả này là do đa số sản phụ vào bệnh viện Phụ sản Trung ƣơng sinh đẻ là những sản phụ sinh sống tại Hà Nội và các vùng lân cận. Vì thế, lƣợng cán bộ công chức nhà nƣớc cũng nhƣ những ngƣời làm nghề tự do, buôn bán chiếm tỷ lệ cao hơn. Kết quả bảng 3.2 cũng cho thấy có 7,1% sản phụ là học sinh- sinh viên. Nhƣ vậy, tỷ lệ học sinh- sinh viên mang thai và sinh con hiện nay khá cao. Việc các bạn trẻ có con khi còn đang đi học cũng ảnh hƣởng nhiều đến việc chăm sóc 24 trẻ và quá trình cho con bú sau sinh do họ thƣờng thiếu kinh nghiệm về chăm sóc trẻ sơ sinh. Kết quả biểu đồ 3.2 cho thấy có 47% sản phụ mang thai lần đầu; 39,4% sản phụ mang thai lần thứ 02. Tuy nhiên, vẫn còn đến 13,6% sản phụ mang thai từ 03 lần trở lên. Việc mang thai và sinh đẻ nhiều sẽ ảnh hƣởng đến sức khỏe bà mẹ, ảnh hƣởng đến sự xuống sữa cũng nhƣ chất lƣợng của nguồn sữa. Vì vậy, cần khuyến cáo các bà mẹ nên sinh đẻ từ một đến hai con, thực hiện đúng chính sách Dân số- kế hoạch hóa gia đình của Nhà nƣớc. Thời gian chuyển dạ khác nhau tùy thuộc ngƣời con so và ngƣời con rạ. Thai phụ con so thƣờng chuyển dạ lâu hơn thai phụ con rạ. Thời gian chuyển dạ trung bình là 11,39 ± 3,74 giờ (bảng 3.4). Thời gian chuyển dạ dài nhất là 24 giờ và thời gian chuyển dạ ngắn nhất là 02 giờ. Chuyển dạ kéo dài làm sản phụ mất nhiều nƣớc và dịch, ngoài ra còn làm sản phụ mệt mỏi có thể ảnh hƣởng đến việc tiết sữa sau sinh. Kết quả biểu đồ 3.3 cho thấy có 66,7% sản phụ trong nhóm nghiên cứu đẻ thƣờng, 33,3% sản phụ đƣợc mổ đẻ. Một trong những nguyên nhân làm cho tỷ lệ mổ đẻ cao là do hiện nay thai nhi có trọng lƣợng lớn hơn. Có 20,7% thai có trọng lƣợng từ 3500 gram trở lên. Kết quả của chúng tôi phù hợp với nghiên cứu của Nguyễn Thị Lý [10]. Hiện nay, do mức sống của ngƣời dân cao hơn, các thai phụ đƣợc khám và chăm sóc thai nghén tốt hơn, đặc biệt là những chăm sóc về dinh dƣỡng nên trọng lƣợng thai thƣờng nặng hơn trƣớc đây. Thai to có thể có nguy cơ bị hạ đƣờng huyết, vàng da cao hơn nên càng cần thiết đƣợc bà mẹ cho bú sớm và thƣờng xuyên hơn. Thang Long University Library 25 4.2. Tình trạng xuống sữa 4.2.1. Thời điểm xuống sữa Sữa mẹ đƣợc bài tiết theo cơ chế phản xạ do khi trẻ bú, cảm giác đi từ núm vú lên não tác động đến tuyến yên bài tiết prolactin và oxytocin. Hai phản xạ giúp sữa mẹ bài tiết là phản xạ tạo sữa liên quan đến hormon prolactin và phản xạ phun sữa liên quan đến hormon oxytocin [8],[15]. Kết quả tại bảng 3.6 và biểu đồ 3.4 của chúng tôi cho thấy thời điểm xuống sữa thƣờng gặp nhất của sản phụ là sau đẻ 01 ngày (35,7%) và sau đẻ 02 ngày (23,7%). Có 13,6% sản phụ xuống sữa sau đẻ 03 ngày; 13,1% xuống sữa sau đẻ 04 ngày. Thời điểm xuống sữa trung bình là 2,23 ± 1,27 ngày. Kết quả này cho thấy hiện tƣợng xuống sữa của các sản phụ hiện nay sớm hơn với các nghiên cứu trƣớc đây. Các nghiên cứu cho rằng hiện tƣợng xuống sữa thƣờng vào ngày thứ 02 đến ngày thứ 04 sau đẻ [4],[5],[9],[11]. Giải thích điều này theo chúng tôi hiện nay mức sống của ngƣời dân tốt hơn nên các sản phụ đƣợc chăm sóc thai nghén và chăm sóc sau đẻ tốt hơn. Bên cạnh đó, đây là nghiên cứu thực hiện tại bệnh viện Phụ sản Trung ƣơng- bệnh viện đầu ngành về Sản phụ khoa tại miền Bắc nên các sản phụ đã đƣợc đội ngũ Bác sĩ, Hộ sinh và Điều dƣỡng tƣ vấn trong quá trình mang thai và sau đẻ chu đáo hơn, nhiệt tình hơn đã giúp cho các bà mẹ có hiện tƣợng xuống sữa sớm hơn trƣớc đây. Tuy nhiên, kết quả cũng cho thấy có đến 5,6% sản phụ có sữa về sau đẻ 05 ngày; 8,1% sản phụ chƣa có sữa về vào thời điểm ra viện. Việc sữa về muộn có thể ảnh hƣởng đến sức khỏe và sự phát triển của bà mẹ và sơ sinh. Cần tƣ vấn cho những bà mẹ này cách để sữa về sớm hơn nhƣ cho trẻ bú thƣờng xuyên, ngủ đủ giấc, tâm lý thoải mái, ăn đầy đủ dinh dƣỡng. Kết quả tại bảng 3.8 cho thấy thời điểm xuống sữa trung bình của sản phụ đẻ thƣờng là 1,52 ± 0,69 ngày; thời điểm xuống sữa trung bình của sản phụ sau mổ đẻ là 3,62 ± 0,95 ngày. Sự khác biệt có ý nghĩa thống kê với p< 0,01. Kết quả này phù hợp với các nghiên cứu trƣớc đây là sản phụ đẻ mổ thƣờng có sữa về muộn hơn các sản phụ đẻ thƣờng [4],[13]. Điều này là do sau mổ đẻ, sản phụ thƣờng vận 26 động muộn hơn, ăn uống kém hơn, đau vết mổ nhiều hơn nên cho trẻ bú ít hơn. Ngoài ra, sau mổ sản phụ thƣờng dùng kháng sinh với hàm lƣợng và thời gian nhiều và dài hơn, vì vậy sữa thƣờng về muộn hơn những sản phụ đẻ thƣờng. Vì vậy, cần tƣ vấn và giúp đỡ những bà mẹ mổ đẻ nhiều hơn trong việc cho con bú. Ngay sau khi chuyển ra khỏi phòng hậu phẫu, sản phụ có thể bế trẻ và cho trẻ bú lần đầu thƣờng từ 4 đến 6 giờ sau sinh. Hộ sinh, Điều dƣỡng và ngƣời nhà có thể giúp đỡ để đặt trẻ lên ngực bà mẹ, giúp mẹ nằm nghiêng hoặc tìm ra một tƣ thế thuận tiện nhất để cho trẻ bú [8]. Kết quả bảng 3.7 cho thấy thời điểm xuống sữa trung bình của những sản phụ con so là 2,41 ± 1,18 ngày và con rạ là 2,08 ± 1,32 ngày. Nhƣ vậy, sản phụ con rạ có xu hƣớng xuống sữa sớm hơn những sản phụ con so. Tuy nhiên, sự khác biệt không có ý nghĩa thống kê với p > 0,05. Sự xuống sữa của ngƣời con so và con rạ là tƣơng đƣơng cho thấy số lần sinh con không phải là yếu tố quan trọng quyết định sự xuống sữa sớm hay muộn có thai phụ. Kết quả trên cũng cho thấy hiện nay sữa cũng về sớm hơn ở cả 02 nhóm đối tƣợng này. Trƣớc đây sản phụ đẻ con rạ thƣờng về sữa từ ngày thứ 02 đến ngày thứ 03 sau đẻ. Sản phụ đẻ con so thƣờng về sữa từ ngày thứ 03 đến ngày thứ 04 sau đẻ [4]. 4.2.2. Đặc điểm của xuống sữa Kết quả bảng 3.9 cho thấy đa số sản phụ có hình dạng vú bình thƣờng cả về bầu vú và núm vú (98,5%). Chỉ có 1,5% sản phụ có hiện tƣợng tụt núm vú. Núm vú tụt là một yếu tố ảnh hƣởng đến sự xuống sữa, do bà mẹ sẽ khó khăn hơn trong quá trình cho trẻ bú, ảnh hƣởng đến phản xạ tiết sữa. Vì vậy, Hộ sinh, Điều dƣỡng khi khám thai hoặc khám ngay sau đẻ, cần phát hiện các trƣờng hợp tụt núm vú sớm để tƣ vấn cho sản phụ cách chăm sóc giúp núm vú trở lại bình thƣờng. Tại thời điểm sản phụ đƣợc ra viện, chúng tôi đánh giá và nhận thấy đa số sản phụ có lƣợng sữa về chƣa đủ. Có 53,5%-54% sản phụ có lƣợng sữa về tại 2 vú là trung bình; 45,5%-46% sản phụ có lƣợng sữa về ít (bảng 3.9). Các sản phụ sẽ ra viện, vì vậy cần đƣợc Hộ sinh và Điều dƣỡng tƣ vấn về các chế độ chăm sóc nói Thang Long University Library 27 chung và chế độ chăm sóc giúp sữa về nhiều, về đủ nói riêng để sản phụ có thể cho trẻ bú hoàn toàn trong vòng 06 tháng đầu. Màu sắc sữa thể hiện chất lƣợng sữa của sản phụ. Kết quả của chúng tôi tại bảng 3.9 cho thấy có 67,7%- 77,3% sản phụ có sữa màu vàng tại 2 vú; có 32,3%- 22,7% sản phụ có sữa màu trắng tại 2 vú. Sữa mẹ chia làm 2 loại là sữa non và sữa trƣởng thành. Sữa non là sữa mẹ tiết ra trong vài ngày đầu sau đẻ. Sữa non màu vàng nhạt, đặc sánh. Sữa non có nhiều kháng thể bảo vệ cơ thể chống nhiễm khuẩn và dị ứng. Các yếu tố phát triển giúp hệ tiêu hóa trƣởng thành, chống dị ứng, có nhiều vitamin A giúp trẻ chống nhiễm khuẩn và khô mắt, có tác dụng xổ nhẹ giúp trẻ tống phân su, đỡ vàng da. Sữa trƣởng thành: gồm sữa đầu và sữa cuối. Sữa đầu có màu hơi xanh. Gồm nhiều chất dinh dƣỡng và nƣớc. Sữa cuối có màu trắng hơn vì có nhiều chất béo [15]. 4.3. Các yếu tố liên quan đến sự xuống sữa ở sản phụ đẻ thƣờng Chúng tôi tiến hành nghiên cứu phân tích những yếu tố ảnh hƣởng đến sự xuống sữa ở 132 sản phụ đẻ thƣờng. Kết quả nghiên cứu cho thấy: 4.3.1. Bú sớm, bú thường xuyên và xuống sữa Bộ Y tế của chúng ta đã khuyến cáo sau sinh, bà mẹ nên cho trẻ bú càng sớm càng tốt, chậm nhất là một giờ sau sinh [3]. Nếu cho trẻ bú chậm hơn, sẽ không làm cạn hết lƣợng sữa non, các chất chế tiết sẽ đọng lại trong các ống dẫn sữa, sữa sẽ không chảy tốt và sự xuống sữa sẽ chậm lại [12]. Kết quả bảng 3.10 của chúng tôi cho thấy có 69/109 (63,3%) sản phụ cho trẻ bú sớm có sữa về trong vòng 24 giờ sau sinh, chỉ có 2/23 (8,7%) sản phụ không cho trẻ bú sớm có sữa về trong giai đoạn này. Sản phụ cho trẻ bú sớm có sữa về trong vòng 24 giờ sau đẻ gấp 18,11 lần so với các sản phụ không cho trẻ bú sớm. Sự khác biệt có ý nghĩa thống kê với 95%CI là 3,79- 118,22. Kết quả bảng 3.11 cho thấy có 59/78 (75,6%) sản phụ cho trẻ bú thƣờng xuyên có sữa về trong vòng 24 giờ; trong khi đó chỉ có 12/54 (22,2%) sản phụ 28 không cho trẻ bú thƣờng xuyên có sữa về trong giai đoạn này. Sản phụ cho trẻ bú thƣờng xuyên sẽ có sữa về trong vòng 24 giờ sau đẻ gấp 10,87 lần so với các sản phụ không cho trẻ bú thƣờng xuyên. Sự khác biệt có ý nghĩa thống kê với 95%CI là 4,44- 27,17. Những kết quả trên của chúng tôi phù hợp với nghiên cứu của Nguyễn Thanh Danh năm 2005. Theo tác giả, một cách quan trọng để kích thích sự tiết sữa của ngƣời mẹ là cho trẻ bú nhiều lần [6]. Những kết quả trên cho thấy bú sớm và bú thƣờng xuyên là những yếu tố quan trọng ảnh hƣởng đến sự xuống sữa của bà mẹ. Nếu nguồn sữa ít mà cho trẻ bú thƣờng xuyên sẽ kích thích vú làm tăng tiết sữa của bà mẹ. Nếu bà mẹ ngừng cho bú, sữa của bà mẹ sẽ cạn đi dẫn đến mất nguồn sữa. Vì vậy, Hộ sinh và Điều dƣỡng khi chăm sóc sản phụ, đặc biệt là khi đỡ đẻ và chăm sóc ngay sau đẻ, luôn phải nhớ tƣ vấn cho sản phụ cần cho trẻ bú càng sớm càng tốt muộn nhất là một giờ sau sinh, bú thƣờng xuyên 8- 10 lần/ngày để giúp sữa về sớm và tốt hơn. 4.3.2. Dinh dưỡng và xuống sữa Kết quả bảng 3.12 cho thấy 18/24 (75%) sản phụ ăn đủ chất sau sinh có sữa về trong vòng 24 giờ, 53/108 (49,1%) sản phụ ăn không đủ chất, ăn kiêng có sữa về trong giai đoạn này. Nhƣ vậy, sản phụ ăn đầy đủ dinh dƣỡng sau sinh sẽ có sữa về trong vòng 24 giờ sau đẻ gấp 3,11 lần so với các sản phụ ăn uống kiêng khem. Sự khác biệt có ý nghĩa thống kê với 95%CI là 1,06- 9,57. Nhƣ vậy, dinh dƣỡng cũng là một yếu tố ảnh hƣởng đến sự xuống sữa của sản phụ sau đẻ. Vì vậy, cần tƣ vấn cho sản phụ sau đẻ nên ăn sớm, ăn đầy đủ dinh dƣỡng, uống nhiều nƣớc, đặc biệt ăn các thức ăn lợi sữa nhƣ: cháo móng giò, đu đủ xanh, chân giò để sữa về nhanh nhất. Thang Long University Library 29 4.3.3. Nghỉ ngơi và xuống sữa Kết quả bảng 3.13 cho thấy 12/19 (63,2%) sản phụ ăn ngủ đủ giấc sau sinh có sữa về trong vòng 24 giờ, 59/113 (52,2%) sản phụ thiếu ngủ, ngủ không đủ có sữa về trong vòng 24 giờ. Nhƣ vậy, sản phụ ngủ đủ giấc sẽ có sữa về sớm gấp 1,57 lần so với các sản phụ không ngủ đủ. Tuy nhiên, sự khác biệt không có ý nghĩa thống kê với 95%CI là 0,52- 4,80. Kết quả này cho thấy nghỉ ngơi là một yếu tố ảnh hƣởng đến sự tiết sữa nhƣng không nhiều nhƣ bú sớm, bú thƣờng xuyên và chế độ dinh dƣỡng. Hộ sinh và Điều dƣỡng vẫn cần tƣ vấn về chế độ nghỉ ngơi cho sản phụ vì nghỉ ngơi sẽ giúp cho sản phụ hồi phục sức khỏe để chăm sóc trẻ tốt hơn. 4.3.4. Sử dụng sản phẩm hỗ trợ xuống sữa và xuống sữa Kết quả bảng 3.14 cho thấy 14/24 (58,3%) sản phụ có sử dụng các sản phẩm hỗ trợ xuống sữa sau sinh có sữa về trong vòng 24 giờ, 57/108 (52,8%) sản phụ không sử dụng có sữa về trong vòng 24 giờ. Nhƣ vậy, sản phụ có sử dụng các sản phẩm hỗ trợ xuống sữa sẽ có sữa về trong vòng 24 giờ sau đẻ gấp 1,25 lần so với các sản phụ không sử dụng. Sự khác biệt không có ý nghĩa thống kê với 95%CI là 0,47- 3,36. Hiện nay, Hộ sinh, Bác sĩ tại các cơ sở y tế thƣờng tƣ vấn cho sản phụ các sản phẩm lợi sữa để giúp sữa về sớm và nhiều hơn. Tuy nhiên, kết quả trên cho chúng ta thấy các sản phẩm này có giá cao nhƣng hiệu quả với việc tạo sữa không cao. Vì vậy, Hộ sinh và Điều dƣỡng cần cân nhắc khi tƣ vấn cho sản phụ về việc sử dụng những sản phẩm lợi sữa để phù hợp với hoàn cảnh của từng sản phụ. 4.3.5. Tư vấn trước sinh và xuống sữa Kết quả bảng 3.15 cho thấy 64/100 (64%) sản phụ đƣợc tƣ vấn chăm sóc sau đẻ từ trƣớc sinh có sữa về trong vòng 24 giờ, trong khi chỉ có 07/32 (21,9%) 30 sản phụ không đƣợc tƣ vấn có sữa về trong giai đoạn này. Nhƣ vậy, sản phụ đƣợc tƣ vấn trƣớc sinh sẽ có sữa sớm sau đẻ gấp 6,35 lần so với các sản phụ không đƣợc tƣ vấn. Sự khác biệt có ý nghĩa thống kê với 95%CI là 2,32- 18,05. Tƣ vấn chăm sóc luôn là một việc có ý nghĩa đối với sức khỏe của thai phụ và thai nhi. Vì vậy, ngƣời Hộ sinh và Điều dƣỡng cần phát huy việc này nhiều và tốt hơn nữa. Tƣ vấn từ khi mang thai, tƣ vấn trong đẻ, tƣ vấn sau đẻ về các chế độ chăm sóc nhƣ vận động, nghỉ ngơi, dinh dƣỡng, dùng thuốc sẽ giúp thai phụ khỏe mạnh, thai nhi phát triển tốt, tránh các biến chứng cho mẹ và thai. Thang Long University Library 31 KẾT LUẬN 1. Thực trạng xuống sữa sau đẻ - Có 35,7% và 23,7% sản phụ xuống sữa sau đẻ 01 ngày và 02 ngày. - Sản phụ đẻ mổ có thời điểm xuống sữa là 3,62 ± 0,95 ngày, cao hơn có ý nghĩa thống kê so với những sản phụ đẻ thƣờng (1,52 ± 0,69 ngày). - 98,5% sản phụ có hình dạng vú bình thƣờng. 99% sản phụ có sữa về trung bình và ít. 2. Các yếu tố ảnh hƣởng đến sự xuống sữa sau đẻ Những sản phụ cho trẻ bú sớm, cho trẻ bú thƣờng xuyên, ăn đủ dinh dƣỡng, đƣợc tƣ vấn trƣớc sinh lần lƣợt có hiện tƣợng xuống sữa sớm hơn 18,11 lần, 10,87 lần, 3,11 lần và 6,35 lần so với những sản phụ còn lại. Sự khác biệt có ý nghĩa thống kê. 32 KIẾN NGHỊ 1. Hộ sinh và Điều dƣỡng cần theo dõi sự xuống sữa hàng ngày, hƣớng dẫn cho sản phụ và ngƣời nhà một số những chế độ giúp xuống sữa nhanh hơn nhƣ cho trẻ bú sớm, bú thƣờng xuyên, ăn đủ dinh dƣỡng. 2. Cần tƣ vấn cho thai phụ về chăm sóc sau đẻ nói chung và chăm sóc giúp xuống sữa sau đẻ từ quá trình mang thai, thời kỳ trƣớc, trong và sau quá trình chuyển dạ. Thang Long University Library i LỜI CẢM ƠN Trong quá trình học tập, nghiên cứu và hoàn thành đề tài này tôi đã nhận đƣợc rất nhiều sự giúp đỡ của thầy cô, bạn bè, đồng nghiệp cùng cơ quan công tác. Với lòng biết ơn sâu sắc, tôi xin trân trọng cảm ơn: Ban Giám hiệu, khoa Điều dƣỡng trƣờng Đại học Thăng Long. Ban Giám đốc, phòng Kế hoạch tổng hợp, khoa Sản thƣờng- Bệnh viện Phụ sản Trung Ƣơng. Đã tạo điều kiện thuận lợi cho tôi trong quá trình học tập và nghiên cứu khoa học. Tôi xin bày tỏ lòng kính trọng và biết ơn tới: - GS. TS Phạm Thị Minh Đức, trƣởng bộ môn điều dƣỡng trƣờng Đại học Thăng Long, ngƣời thầy đã bỏ nhiều công sức đào tạo, hƣớng dẫn, tận tình dạy bảo, tạo mọi điều kiện thuận lợi cho tôi đƣợc học tập và hoàn thành luận văn này. - Thạc sĩ Nguyễn Thanh Phong, ngƣời thầy đã dìu dắt, giúp đỡ, hƣớng dẫn và tạo mọi điều kiện thuận lợi cho tôi trong suốt quá trình học tập, nghiên cứu và hoàn thành đề tài này. Các Giáo sƣ, Phó giáo sƣ, Tiến sĩ trong hội đồng khoa học bảo vệ đề tài đã đóng góp nhiều ý kiến quý báu cho tôi trong quá trình nghiên cứu và hoàn chỉnh đề tài tốt nghiệp. Cuối cùng, tôi xin cảm ơn những ngƣời thân trong gia đình, bạn bè và đồng nghiệp của tôi đã giúp đỡ tôi trong quá trình học tập và hoàn thiện đề tài. Tôi xin trân trọng cảm ơn! Hà Nội, ngày 10 tháng 11 năm 2013 VŨ THỊ HỒNG TRANG ii THUẬT NGỮ VIẾT TẮT - CTC: cổ tử cung - PTTH: phổ thông trung học - SP: sản phụ - TC: tử cung Thang Long University Library iii MỤC LỤC ĐẶT VẤN ĐỀ ........................................................................................................... 1 Chƣơng 1: TỔNG QUAN ......................................................................................... 2 1.1. Giải phẫu học tuyến vú ................................................................................... 2 1.1.1. Hình thể ngoài .......................................................................................... 2 1.1.2. Cấu tạo ..................................................................................................... 2 1.2. Sự thay đổi của vú qua các thời kỳ ................................................................. 3 1.2.1. Tuyến vú lúc dậy thì ................................................................................ 3 1.2.2. Tuyến vú trong mỗi chu kỳ kinh nguyệt .................................................. 3 1.2.3. Tuyến vú khi có thai ................................................................................ 3 1.3. Sinh lý tiết sữa ................................................................................................ 4 1.3.1. Đặc điểm .................................................................................................. 4 1.3.2. Cơ chế xuống sữa..................................................................................... 5 1.3.3. Các yếu tố ảnh hƣởng đến sự xuống sữa ................................................. 6 1.4. Các nghiên cứu tại Việt Nam và trên thế giới ................................................ 6 Chƣơng 2: ĐỐI TƢỢNG VÀ PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ............................ 9 2.1. Đối tƣợng nghiên cứu ..................................................................................... 9 2.1.1. Tiêu chuẩn chọn mẫu ............................................................................... 9 2.1.2. Tiêu chuẩn loại trừ ................................................................................... 9 2.2. Địa điểm nghiên cứu ...................................................................................... 9 2.3. Thời gian nghiên cứu ...................................................................................... 9 2.4. Phƣơng pháp nghiên cứu ................................................................................ 9 2.5. Cỡ mẫu - kỹ thuật chọn mẫu nghiên cứu ....................................................... 9 2.5.1. Cỡ mẫu nghiên cứu .................................................................................. 9 2.5.2. Kỹ thuật chọn mẫu nghiên cứu .............................................................. 10 2.6. Nội dung, các biến số/chỉ số và phƣơng pháp thu thập thông tin ................ 10 2.6.1. Nội dung, các biến số/chỉ số nghiên cứu ............................................... 10 2.6.2. Phƣơng pháp và công cụ thu thập thông tin .......................................... 11 2.6.3. Nghiên cứu viên ..................................................................................... 11 2.7. Sai số và cách khống chế .............................................................................. 11 2.8. Xử lý số liệu ................................................................................................. 12 2.9. Đạo đức nghiên cứu ...................................................................................... 12 iv Chƣơng 3: KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU ................................................................... 13 3.1. Đặc điểm của đối tƣợng nghiên cứu ............................................................. 13 3.1.1. Tuổi của đối tƣợng nghiên cứu .............................................................. 13 3.1.2. Nghề nghiệp của đối tƣợng nghiên cứu ................................................. 14 3.1.3. Trình độ văn hóa của đối tƣợng nghiên cứu .......................................... 14 3.1.4. Tiền sử sản khoa .................................................................................... 15 3.1.5. Thời gian chuyển dạ .............................................................................. 15 3.1.6. Cách đẻ .................................................................................................. 16 3.1.7. Trọng lƣợng thai .................................................................................... 16 3.2. Tình trạng xuống sữa .................................................................................... 17 3.2.1. Thời điểm xuống sữa ............................................................................. 17 3.2.2. So sánh thời điểm xuống sữa của ngƣời con so và con rạ ..................... 18 3.2.3. So sánh thời điểm xuống sữa của sản phụ đẻ thƣờng và mổ đẻ ............ 18 3.2.4. Đặc điểm của xuống sữa ........................................................................ 19 3.3. Các yếu tố liên quan đến sự xuống sữa ở sản phụ đẻ thƣờng ...................... 19 3.3.1. Bú sớm và xuống sữa ............................................................................. 19 3.3.2. Bú thƣờng xuyên và xuống sữa ............................................................. 20 3.3.3. Dinh dƣỡng và xuống sữa ...................................................................... 20 3.3.4. Nghỉ ngơi và xuống sữa ......................................................................... 21 3.3.5. Sử dụng sản phẩm hỗ trợ xuống sữa và xuống sữa ............................... 21 3.3.6. Tƣ vấn trƣớc sinh và xuống sữa ............................................................ 22 Chƣơng 4: BÀN LUẬN .......................................................................................... 23 4.1. Đặc điểm của đối tƣợng nghiên cứu ............................................................. 23 4.2. Tình trạng xuống sữa .................................................................................... 25 4.2.1. Thời điểm xuống sữa ............................................................................. 25 4.2.2. Đặc điểm của xuống sữa ........................................................................ 26 4.3. Các yếu tố liên quan đến sự xuống sữa ở sản phụ đẻ thƣờng ...................... 27 4.3.1. Bú sớm, bú thƣờng xuyên và xuống sữa ............................................... 27 4.3.2. Dinh dƣỡng và xuống sữa ...................................................................... 28 4.3.3. Nghỉ ngơi và xuống sữa ......................................................................... 29 4.3.4. Sử dụng sản phẩm hỗ trợ xuống sữa và xuống sữa ............................... 29 4.3.5. Tƣ vấn trƣớc sinh và xuống sữa ............................................................ 29 KẾT LUẬN ............................................................................................................. 31 KIẾN NGHỊ ............................................................................................................ 32 TÀI LIỆU THAM KHẢO PHỤ LỤC Thang Long University Library v DANH MỤC BẢNG Bảng 3.1. Tuổi của đối tƣợng nghiên cứu ............................................................... 13 Bảng 3.2. Nghề nghiệp của đối tƣợng nghiên cứu .................................................. 14 Bảng 3.3. Trình độ văn hóa của đối tƣợng nghiên cứu ........................................... 14 Bảng 3.4. Thời gian chuyển dạ của đối tƣợng nghiên cứu ..................................... 15 Bảng 3.5. Trọng lƣợng thai ..................................................................................... 16 Bảng 3.6. Thời điểm xuống sữa .............................................................................. 17 Bảng 3.7. So sánh thời điểm xuống sữa của sản phụ con so và con rạ ................... 18 Bảng 3.8. So sánh thời điểm xuống sữa của sản phụ đẻ thƣờng và mổ đẻ ............. 18 Bảng 3.9. Đặc điểm của xuống sữa ......................................................................... 19 Bảng 3.10. Cho trẻ bú sớm và sự xuống sữa ........................................................... 19 Bảng 3.11. Cho trẻ bú thƣờng xuyên và sự xuống sữa ........................................... 20 Bảng 3.12. Chế độ dinh dƣỡng và sự xuống sữa .................................................... 20 Bảng 3.13. Chế độ nghỉ ngơi và sự xuống sữa ....................................................... 21 Bảng 3.14. Sử dụng các sản phẩm hỗ trợ xuống sữa và sự xuống sữa ................... 21 Bảng 3.15. Tƣ vấn trƣớc sinh và sự xuống sữa ....................................................... 22 vi DANH MỤC BIỂU ĐỒ Biểu đồ 3.1. Tuổi của đối tƣợng nghiên cứu ........................................................... 13 Biểu đồ 3.2. Số lần mang thai của đối tƣợng nghiên cứu ....................................... 15 Biểu đồ 3.3. Cách đẻ ............................................................................................... 16 Biểu đồ 3.4. Thời điểm xuống sữa .......................................................................... 17 Thang Long University Library