Địa vị pháp lý của người bào chữa trong tố tụng hình sự và việc hoàn thiện pháp luật nhằm nâng cao hiệu quả việc tham gia tố tụng của người bào chữa

MỤC LỤC MỞ BÀI ...…………………………………………………………………………..…2 NỘI DUN ..……………………………………………………………………………2 I. Lý luận chung về người bào chữa…………………………………………………...2 1. Một số khái niệm ...…………………………………………………………………2 2. Phân loại người bào chữa…………………………………………………………...3 II. Địa vị pháp lí của người bào chữa theo pháp luật hiện hành…………………..…..4 1. Quyền của người bào chữa………………………………………………………….4 2. Nghĩa vụ của người bào chữa……………………………………………………....7 3. Những điểm mới về địa vị pháp lí của người bào chữa theo BLTTHS 2003 so với BLTTHS 1988………………………………………………………………………...8 4. Ý nghĩa chế định địa vị pháp lí của người bào chữa trong pháp luật hiện hành..…11 III. Thực trạng về địa vị pháp lí của người bào chữa trong giai đoạn hiện nay……...12 IV. Một số giải pháp nhằm nâng cao địa vị pháp lí của người bào chữa trong giai đoạn hiện nay……………………………………………………………………………...15 KẾT LUẬN………………………………………………………………………….16 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO…………………………………………....17 A. MỞ BÀI Trong những người tham gia tố tụng hình sự thì người bào chữa là người có vị trí, vai trò và chức năng đặc biệt. Tuy nhiên, cho đến nay trong lý luận pháp lý và thực tiễn tố tụng hình sự vẫn chưa có khái niệm chính thức và thống nhất và thống nhất về người bào chữa. Đồng thời, những quy định của Bộ luật tố tụng hình sự về phạm vi những người tham gia tố tùng với tư cách người bào chữa còn giới hạn. Tìm hiểu khía cạnh của vấn đề “ Địa vị pháp lí của người bào chữa” từ lí luận, quy định của pháp luật đến thực tiễn thực hiện chế định về người bào chữa hiện nay nhằm hiểu rõ hơn các quy định của pháp luật và đưa ra một số giải pháp nhằm nâng cao địa vị pháp lí của người bào chữa trong giai đoạn hiện nay. B. NỘI DUNG I. Lý luận chung về người bào chữa 1. Một số khái niệm * Địa vị pháp lí: Địa vị pháp lý là tổng hợp các quyền và nghĩa vụ mà pháp luật qui định cho một chủ thể pháp luật, tạo cho chủ thể đó có khả năng tham gia quan hệ pháp luật một cách độc lập. * Người bào chữa: Theo từ điển giải thích luật học thì: Người bào chữa là người tham gia tố tụng để bênh vực, bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của bị can, bị cáo. Nếu hiểu theo một nghĩa rộng hơn thì Người bào chữa là người dùng lý lẽ và chứng cớ để bênh vực cho một đương sự nào đó thuộc một vụ án hình sự hay dân sự, hoặc cho việc bào chữa cho đương sự đó đang bị lên án. Người bào chữa là người tham gia tố tụng không có quyền và lợi ích liên quan đến vụ án. Họ tham gia tố tụng là nhằm để bảo vệ các quyền và lợi ích hợp pháp cho người bị buộc tội. Người bào chữa không phải là người tiến hành tố tụng mà chỉ là người tham gia tố tụng. Từ “tham gia” nói lên tính chất, vai trò của người bào chữa. “Người tham gia” chỉ là người góp phần hoạt động của mình vào một hoạt động chung nào đó, do những chủ thể khác chủ động và chính thức tiến hành. Hơn nữa, người bào chữa không phải là người được nhân danh quyền lực nhà nước và không được sử dụng quyền lực nhà nước như những tiến hành tố tụng Hiện nay, ở nước ta vẫn chưa có được một định nghĩa thống nhất về người bào chữa. Dựa trên các quy định của pháp luật ta có thể hiểu người bào chữa như sau: “Người bào chữa là người được cơ quan tiến hành tố tụng chứng nhận, tham gia tố tụng với mục đích làm sáng tỏ những tình tiết liên quan đến sự thật của vụ án nhằm chứng minh về sự vô tội hoặc giảm nhẹ trách nhiệm hình sự cho người bị tạm giữ, bị can, bị cáo và giúp người bị tạm giữ, bị can, bị cáo về mặt pháp lý nhằm bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của họ”. * Địa vị pháp lý của người bào chữa: Dựa theo khái niệm về địa vị pháp lí và người bào chữa, ta có thể hiểu địa vị pháp lí của người bào chữa như sau: “Địa vị pháp lí của người bào chữa là tổng hợp các quyền và nghĩa vụ mà pháp luật quy định cho người bào chữa, tạo cho người bào chữa có khả năng thực hiện quyền và nghĩa vụ của mình khi tham gia quan hệ pháp luật”. Như vậy, trong tố tụng hình sự người bào chữa là người tham gia tố tụng, thực hiện chức năng bào chữa cho người bị tạm giữ, bị can, bị cáo. Để đảm bảo cho người bào chữa thực hiện chức năng của mình BLTTHS quy định cụ thể các quyền và nghĩa vụ của người bào chữa. Tất cả các quyền và nghĩa vụ đó tạo thành địa vị pháp lí của người bào chữa trong tố tụng hình sự. 2. Phân loại người bào chữa Theo quy định tại khoản 1 Điều 56 BLTTHS năm 2003 thì người bào chữa có thể là luật sư; người đại diện hợp pháp của người bị tạm giữ, bị can, bị cáo; Bào chữa viên nhân dân. - Luật sư: Là người đủ điều kiện hành nghề theo quy định của pháp luật tham gia tố tụng theo yêu cầu của cá nhân, tổ chức nhằm bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của cá nhân, tổ chức đó theo quy định của pháp luật. Hoạt động bào chữa của Luật sư là hoạt động có tính chất chuyên nghiệp (1), đây là đội ngũ chính tham gia bào chữa trong TTHS. Hiện nay, Luật luật sư đang điều chỉnh các quan hệ pháp luật cụ thể về luật sư, theo quy định tại Điều 10 và Điều 11 thì luật sư phải đáp ứng được các yêu cầu: “Là công dân Việt Nam trung thành với Tổ quốc, tuân thủ Hiến pháp và pháp luật, có phẩm chất đạo đức tốt, có bằng cử nhân luật, đã được đào tạo nghề luật sư, đã qua thời gian tập sự hành nghề luật sư, có sức khoẻ bảo đảm”, Khi muốn hành nghề luật sư thì phải “có Chứng chỉ hành nghề luật sư và gia nhập một Đoàn luật sư”. - Người đại diện hợp pháp của người bị tạm giữ, bị can, bị cáo: Người đại diện hợp pháp cho người bị tạm giữ, bị can, bị cáo là cha mẹ hoặc người giám hộ của người bị tạm giữ, bị can, bị cáo chưa thành niên hoặc người có nhược điểm về thể chất hoặc tâm thần. Ngoài ra theo luật hôn nhân và gia đình năm 2000 còn có các chủ thể khác là đại diện hợp pháp như: bố nuôi, mẹ nuôi, người đỡ đầu, anh, chị em ruột và những người khác theo quy định của pháp luật đối với những trường hợp người bị tạm giữ, bị can, bị cáo là người chưa thành niên, người có nhược điểm về thể chất hoặc tinh thần. Người địa diện hợp pháp của người bị tạm giữ, bị can, bị cáo là một chủ thể tư pháp có tư cách của người bào chữa trong tố tụng hình sự. - Bào chữa viên nhân dân: Bào chữa viên nhân dân có thể là người được Ủy ban mặt trận tổ quốc Việt Nam, tổ chức thành viên của mặt trận tổ quốc cử để bào chữa cho người bị tạm giữ, bị can, bị cáo là người của tổ chức mình. Về mặt pháp lý, bào chữa viên nhân dân và Người đại diện hợp pháp của người bị tạm giữ, bị can, bị cáo là một chủ thể tư pháp có tư cách của người bào chữa trong tố tụng hình sự. Nhưng trong thực tiễn tố tụng hình sự ở Việt Nam, việc xem xét thủ tục chứng nhận tư cách người bào chữa, các nguyên tắc, phạm vi tham gia tố tụng lại chưa được hướng dẫn và quy định chi tiết, dẫn đến các cơ quan tiến hành tố tụng các cấp gặp rất nhiều khó khăn trong việc đảm bảo thực hiện các quyền và nghĩa vụ của họ. II. Địa vị pháp lí của người bào chữa theo pháp luật hiện hành. 1. Quyền của người bào chữa Hiện nay, BLTTHS năm 2003 đã quy định quyền của người bảo chữa một cách khá chi tiết và chặt chẽ so với các quy định của pháp luật trước đây. Điều này đã khiến cho quyền lợi của người bào chữa được mở rộng và đảm bảo tốt hơn trong quá trình tố tụng hình sự. Khoản 2 điều 58 BLTTHS 2003 đã quy định một cách khá chi tiết các quyền mà người bào chữa khi tham gia tố tụng có được: - Thứ nhất, Người bào chữa có quyền có mặt khi lấy lấy khai của người bị tạm giữ, khi hỏi cung bị can và nếu điều tra viên đồng ý thì được hỏi người bị tạm giữ, bị can và có mặt trong những hoạt động điều tra khác và có quyền xem các biên bản về hoạt động tố tụng có sự tham gia của mình và các quyết định tố tụng liên quan đến người mà mình bào chữa. Quy định này nhằm tạo điều kiện cho người bào chữa thực hiện đúng chức năng của mình là làm sáng tỏ những tình tiết gỡ tội hoặc làm giảm nhẹ trách nhiệm hình sự cho bị can, bị cáo; góp phần đảm bảo việc điều tra, truy tố, xét xử đúng người, đúng tội. - Thứ hai, Người bào chữa có quyền đề nghị cơ quan điều tra báo trước về thời gian và địa điểm hỏi cung bị can để có mặt khi hỏi cung bị can. Cũng như quy định ở trên quy định quyền này của người bào chữa nhằm tạo điều kiện cho người bào chữa có thể chủ động hơn trong việc có mặt khi lấy lời khai của người bị tạm giữ, bị can... - Thứ ba, Theo điều 43 và điểm c khoản 2 Điều 58 BLTTHS thì người bào chữa có quyền đề nghị thay đổi người tiến hành tố tụng, người giám định, người phiên dịch nếu có căn cứ theo Điều 42 BLTTHS về những trường hợp phải từ chối hoặc thay đổi người tiến hành tố tụng, và nếu xét thấy việc những người này tiến hành hoặc tham gia tố tụng có thể làm ảnh hưởng không tốt đến quyền và lợi ích hợp pháp của người mà mình bào chữa. - Thứ tư, Người bào chữa có quyền thu thập tài liệu, đồ vật, tình tiết liên quan đến việc bào chữa từ người bị tạm giữ, bị can, bị cáo, người thân thích của những người này hoặc từ cơ quan, tổ chức, cá nhân theo yêu cầu của người bị tạm giữ, bị can, bị cáo nếu không thuộc bí mật nhà nước, bí mật công tác. Muốn bào chữa tốt được cho thân chủ của mình người bào chữa không chỉ dựa vào những chứng cứ, tài liệu do cơ quan điều tra thu thập được, làm như vậy sẽ bị ảnh hưởng của kết quả điều tra mà cơ quan điều tra đã đưa ra hoặc kết luận. Vì vậy, người bào chữa phải có quyền tự mình đi thu thập tài liệu, đồ vật, đây cũng có thể coi là quyền để phục vụ cho các quyền khác của người bào chữa, ví dụ như quyền gặp bị can bị cáo, sau khi gặp và có mặt trong khi hỏi cung, người bào chữa có thể biết thêm được những tình tiết mới hoặc bị can, bị cáo yêu cầu người bào chữa tìm giúp những nhân chứng, vật chứng (tài liệu, đồ vật) mà có thể cung cấp những tình tiết có lợi cho bị can, bị cáo. - Thứ 5, Người bào chữa có quyền đưa ra tài liệu, đồ vật, yêu cầu. Người bào chữa có quyền đưa ra tài liệu đồ vật yêu cầu theo hướng có lợi cho người bị tạm giữ, bị can, bị cáo. Người bào chữa cũng có quyền đưa ra yêu cầu như triệu tập thêm nguời làm chứng, trưng cầu giám định nếu xét thấy điều đó là cần thiết và có lợi cho người được bào chữa. Cơ quan tiến hành tố tụng phải tôn trọng quyền đưa ra tài liệu, đồ vật, yêu cầu của người bào chữa. - Thứ sáu, Người bào chữa có quyền gặp người bị tạm giữ, gặp bị can, bị cáo đang bị tạm giam. Người bào chữa phải thường xuyên gặp gỡ, trao đổi tiếp xúc với người bị tạm giữ, bị can, bị cáo để có thể nắm được đầy đủ các tình tiết của vụ án, các đặc điểm nhân thân và diễn biến tâm lí, tâm tư, nguyện vọng của người được bào chữa. Trên cơ sở đó, người bào chữa mới thu thập được những tình tiết gỡ tội, giảm nhẹ tội để bào chữa cho những người này. - Thứ bảy, Sau khi kết thúc điều tra, người bào chữa có quyền đọc, ghi chép và sao chụp những tài liệu trong hồ sơ vụ án liên quan đến người bào chữa. Qua việc đọc và ghi chép hồ sơ vụ án, người bào chữa nắm được nội dung của vụ án, nắm được những chứng cứ buộc tội đối với người được bào chữa, trên cơ sở đó người bào chữa chuẩn bị cho việc bào chữa, tham gia tranh tụng tại phiên tòa. - Thứ tám, Người bào chữa có quyền tham gia hỏi, tranh luận tại phiên tòa. Tại phiên tòa xét xử vai trò của người được bào chữa thể hiện rõ nét nhất. Người bào chữa có quyền tranh luận dân chủ trước tòa án ( Điều 19 BLTTHS 2003). Như vậy, quyền tham gia hỏi, tranh luận tại phiên tòa của người bào chữa được BLTTHS năm 2003 quy định rất chi tiết và rõ ràng. Người bào chữa có quyền hỏi bị cáo và những người khác về những vấn đề của vụ án để có được có những câu trả lời theo hướng có lợi cho bị cáo. Khi tranh luận người bào chữa phải phần tích, lập luận, đưa ra những lí lẽ để bảo vệ bị cáo và bác bỏ những lời buộc tội bị cáo. Ngoài ra, khi tham gia phiên tòa, người bào chữa còn có quyền xem xét vật chứng, tài liệu liên quan đến vụ án (Khoản 4 Điều 209 BLTTHS năm 2003). - Thứ chín, Người bào chữa có quyền khiếu nại quyết định, hành vi tố tụng của cơ quan, người có thẩm quyền tiến hành tố tụng. Quyền này đảm bảo cho các hoạt động tố tụng được khách quan và toàn diện. Về thời hạn cơ quan có thẩm quyền phải giải quyết các khiếu nại tại các điều 329, 330, 331, 332 của BLTTHS năm 2003, theo đó thì: Thời hạn giải quyết khiếu nại của cơ quan có thẩm quyền cùng cấp là không quá 7 ngày, cơ quan có thẩm quyền cấp trên trực tiếp là không quá 15 ngày. Đối với khiếu nại kiểu này thì về nguyên tắc phải xem xét giải quyết ngay. Trong trường hợp phải có thời gian để xác minh thêm thì thời hạn giải quyết không được quá 3 ngày. Nếu không đồng ý với kết quả giải quyết và tiếp tục khiếu nại thì thời hạn giải quyết lần cuối cùng là không quá 7 ngày. - Thứ mười, Người bào chữa còn có quyền kháng cáo bản án, quyết định của Tòa án nếu bị cáo là người chưa thành niên hoặc người có nhược điểm về tâm thần hoặc thể chất quy định tại điểm b khoản 2 Điều 57 của Bộ luật này. Đây là quyền độc lập của người bào chữa, người bào chữa kháng cáo không phụ thuộc ý chí của bị cáo cũng như người đại diện hợp pháp của bị cáo. Kháng cáo của người bào chữa phải theo hướng có lợi cho bị cáo. 2. Nghĩa vụ của người bào chữa Tương ứng với những quyền mà người bào chữa có được theo quy định của BLTTHS năm 2003 thì theo khoản 3 Điều 58 BLTTHS năm 2003 thì người bào chữa có những nghĩa vụ sau: - Một là, Sử dụng mọi biện pháp do pháp luật quy định để làm sáng tỏ những tình tiết xác định người bị tạm giữ, bị can, bị cáo vô tội, những tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự của bị can bị cáo. Tùy theo mỗi giai đoạn tố tụng, khi thu thập được tài liệu, đồ vật liên quan đến vụ án, thì người bào chữa có trách nhiệm giao cho Cơ quan điều tra, Viện kiểm sát, Tòa án. Việc giao nhận các tài liệu, đồ vật đó giữa người bào chữa và cơ quan tiến hành tố tụng phải được lập biên bản theo quy định tại Điều 95 của Bộ luật này. - Hai là, Giúp người bị tạm giữ, bị can, bị cáo về mặt pháp lý nhằm bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của họ. - Ba là, Không được từ chối bào chữa cho người bị tạm giữ, bị can, bị cáo mà mình đã đăm nhận bào chữa, nếu không có lí do chính đáng. - Bốn là, Tôn trọng sự thật và pháp luật; không được mua chuộc, cưỡng ép hoặc xúi giục người khác khai báo gian dối, cung cấp tài liệu sai sự thật. - Năm là, Có mặt theo giấy triệu tập của Tòa án. - Sáu là, Không được tiết lộ bí mật điều tra mà mình biết được khi thực hiện việc bào chữa; không được sử dụng tài liệu đã ghi chép, sao chụp trong hồ sơ vụ án vào mục đích xâm phạm lợi ích của Nhà nước, quyền, lợi ích hợp pháp của cơ quan tổ chức và cá nhân. Người bào chữa làm trái pháp luật thì tùy theo tính chất và mức độ vi phạm mà bị thu hồi giấy chứng nhận bào chữa, xử lý kỷ luật, xử phạt hành chính hoặc truy cứu trách nhiệm hình sự, nếu gây thiệt hại thì phải bồi thường theo quy định của pháp luật 3. Những điểm mới về địa vị pháp lí của người bào chữa theo BLTTHS 2003 so với BLTTHS 1988 BLTTHS năm 1988 đã quy định về quyền và nghĩa vụ của người bào chữa tại Điều 36 BLTTHS năm 1988. Nhưng khi bộ luật TTHS năm 2003 ra đời thì địa vị pháp lý của người bào chữa đã được ghi nhận một cách đầy đủ và toàn diện nhất cũng như có các cơ chế đảm bảo cho quyền đó được thực hiện trong thực tế, nó là cơ sở pháp lí chắc chắn nhất về quyền và nghiã vụ của người bào chữa có thể thực hiện việc bảo vệ quyền lợi của bị can, bị cáo một cách hiệu quả. BLTTHS năm 2003 quy định một cách chi tiết hơn quyền và nghĩa vụ của người bào chữa trong BLTTHS năm 1988. Sau đây là những quy định mới về quyền và nghĩa vụ của người bào chữa trong BLTTHS năm 2003 so với BLTTHS năm 1988: - Thứ nhất, về thời điểm tham gia tố tụng của người bào chữa BLTTHS năm 2003 đã quy định thêm thời điểm người bào chữa tham gia tố tụng ngay từ khi có quyết định tạm giữ: “ Trong trường hợp bắt người khẩn cấp; bắt người phạm tội quả tang hoặc đang bị truy nã thì người bào chữa tham gia tố tụng từ khi có quyết định tạm giữ.” Đây là một bước phát triển mới trong luật TTHS. Để đồng bộ với quy định về thời điểm tham gia tố tụng, BLTTHS năm 2003 cũng ghi nhận thêm tại khoản 2, điểm a, Điều 58: “ Người bào chữa được quyền có mặt khi lấy lời khai của người bị tạm giữ, và nếu Điều tra viên đồng ý thì được hỏi người bị tạm giữ, bị can và có mặt trong những hoạt động điều tra khác; xem các biên bản về hoạt động tố tụng có sự tham gia của mình và các quyết định tố tụng liên quan đến người mà mình bào chữa” việc quy định như vậy sẽ giúp người bào chữa có cái nhìn tổng quát về vụ án, biết được và thu thập được những chứng cứ, lí luận chứng minh cho sự vô tội hoặc giảm nhẹ tội của thân chủ, kiểm tra giúp thân chủ của mình xem trong biên bản lời khai có chỗ nào sơ hở, thiếu chặt chẽ hoặc bất lợi cho bị can mà sau này cơ quan điều tra có thể sử dụng để buộc tội...để yêu cầu thân chủ khai lại, giải thích lại hoặc đính chính lại những đoạn trong biên bản đó tránh tình trạng sau này khi đã có chữ kí xác nhận rồi thì đó đã được coi là chứng cứ. - Thứ hai, BLTTHS năm 2003 đã thể hiện sự tiến bộ so với BLTTHS năm 1988 khi quy định người bào chữa có quyền đề nghị cơ quan điều tra báo trước về thời gian địa điểm hỏi cung bị can để có mặt khi hỏi cung bị can ( khoản 2, điểm b, Điều 58). Tiếp đó là những quy định mới về quyền thu thập tài liệu đồ vật, tình tiết liên quan đến việc bào chữa từ người bị tạm giam, bị can, bị cáo, người thân thích của những người này hoặc từ cơ quan, tổ chức, các nhân theo yêu cầu của người bị tạm giam, bị can, bị cáo nếu không thuộc bí mật nhà nước, bí mật công tác. BLTTHS năm 2003 đã tiếp thu nhiều ý kiến đóng góp và có quy định hoàn toàn mới so với BLTTHS năm 1988 về quyền của người bào chữa ở điểm d, đ khoản 2 Điều 58 như trên, đã quy định về phạm vi, cách thức thu thập tài liệu, đồ vật và tình tiết liên quan đến việc bào chữa của người bào chữa. - Thứ ba, Trong quá trình tham gia bào chữa cho người bị tạm giam, bị can, bị cáo, khi thấy cần thiết người bào chữa có quyền đưa ra tài liệu, đồ vật, yêu cầu. Mặc dù nội dung quyền này không thay đổi nhiều so với BLTTHS năm 1988, nhưng BLTTHS năm 2003 tiến bộ hơn BLTTHS năm 1988 khi quy định những đảm bảo cho quyền này của người bào chữa được thực hiện, đó là quy định về trách nhiệm của các cơ quan tiến hành tố tụng phải trả lời cho người bào chữa biết về việc giải quyết những yêu cầu của người bào chữa: “ Cơ quan điều tra, viện kiểm sát trong phạm vi trách nhiệm của mình, giải quyết yêu cầu của người bào chữa báo cho họ biết kết quả. Trong trường hợp không chấp nhận yêu cầu của cơ quan điều tra hoặc viện kiểm sát phải trả lời và nêu rõ lí do.Nếu không đồng ý với kết quả giải quyết của cơ quan điều tra hoặc viện kiếm sát thì người tham gia tố tụng có quyền khiếu nại...” (BLTTHS năm 2003, Điều 122) - Thứ tư, Sau khi kết thúc điều tra, người bào chữa có quyền đọc, ghi chép và sao chụp những tài liệu trong hồ sơ vụ án liên quan đến việc bào chữa. Quy định này đã loại bỏ được quy định chỉ mang tính hình thức, có thể hiểu theo hai nghĩa trước đây của BLTTHS năm 1988 “ có quyền đọc hồ sơ và ghi chép những điều cần thiết sau khi kết thúc điều tra” . Việc quy định thêm quyền sao chụp những tài liệu hồ sơ vụ án sau khi kết thúc điều tra, làm cho quyền nghiên cứu hồ sơ của người bào chữa được thực tế hơn, phù hợp với thông lệ của pháp luật các nước trên thế giới. - Thứ năm, Quyền tham hỏi và tranh luận tại phiên tòa của người bào chữa được BLTTHS năm 2003 ké thừa và phát triển hơn BLTTHS năm 1988 nhờ các thay đổi trong các điều luật quy định về tranh luận, xét hỏi, đối đáp tại phiên tòa ( Điều 209, 217, 218, 222 BLTTHS năm 2003). Đồng thời khi tham gia phiên tòa BLTTHS đã quy định người bào chữa có quyền khiếu nại quyết định, hành vi tố tụng của cơ quan, người có thẩm quyền tiến hành tố tụng. Ở đây, BLTTHS năm 2003 đã quy định thêm việc khiếu nại hành vi tố tụng của cơ quan, người có thẩm quyền tiến hành tố tụng. Việc quy định này đã làm cho quyền của người bào chữa được nâng cao và nâng cao tính khách quan trong việc tiến hành tố tụng so với BLTTHS năm 1988. Cùng với việc sửa đổi bổ sung về quyền của người bào chữa, nghĩa vụ của người bào chữa cũng có một số điểm mới được quy định tại khoản 3 và 4 Điều 58 BLTTHS năm 2003 so với những quy định tại khoản 3 Điều 36 của BLTTHS năm 1988. Tùy theo mỗi gia đoạn tố tụng, khi thu thập được tài liệu, đồ vật liên quan đến vụ án, Người bào chữa có trách nhiệm giao cho cơ quan điều tra, Viện kiểm sát, Tòa án. Việc giao nhận các tài liệu, đồ vật đó giữa người bào chữa và cơ quan tiến hành tố tụng phải được lập biên bản theo quy định của BLTTHS; Người bào chữa có nghĩa vụ tôn trọng sự thật và pháp luật, không được mua chuộc, cưỡng ép hoặc xúi giục người khác khai báo gian dối, cung cấp tài liệu sai sự thật. Đây là quy định đã giải tỏa được một số quan điểm hiện này vẫn còn đang thắc mắc là: Mục đích của người bào chữa là bảo vệ thân chủ của mình có mâu thuẫn với việc tuân thủ pháp luật bảo vệ pháp chế hay không? Điều luật quy định như vậy đã giải quyết được vấn đề trên, tức là người bào chữa tham gia bào chữa cho thân chủ của mình nhưng phải có nghĩa vụ tôn trọng pháp luật, tôn trọng sự thật ( Trích: Địa vị pháp lí của người bào chữa, luận văn tốt nghiệp, Đỗ Đình Nghĩa). Nhìn chung, Nghĩa vụ của người bào chữa được BLTTHS năm 2003 bổ xung và làm rõ hơn các nghĩa vụ mà người bào chữa phải thực hiện ở quy định của bộ luật năm 1988, đây là một điểm mới và tiến bộ rõ rệt của BLTTHS năm 2003 so với năm 1988. 4. Ý nghĩa chế định địa vị pháp lí của người bào chữa trong pháp luật hiện hành. * Ý nghĩa pháp lí. Về mặt pháp lý việc quy định quyền và nghĩa vụ của người bào chữa có một ý nghĩa rất quan trọng, với những biểu hiện cụ thể sau: Thứ nhất, Sự tham gia tố tụng của người bào chữa có ý nghĩa quan trọng trong việc bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của đương sự, bằng kinh nghiệm nghề nghiệp và sự hiểu biết của mình người bào chữa tham gia vào quá trình giải quyết vụ án để giúp bảo vệ lợi ích hợp pháp của người bị tạm giữ, bị can bị cáo. Qua đó sự tham gia của người bào chữa cũng góp phần vào việc xác định sự thật của vụ án được đúng đắn, không để bị can, bị cáo bị buộc tội oan sai. Việc có mặt của người bào chữa lúc này sẽ là cơ sở để bảo vệ các quyền lợi hợp pháp của bị cáo. Thứ hai, việc quy định quyền và nghĩa vụ của người bào chữa góp phần nâng cao hiệu quả hoạt động của của quá trình tiến hành tố tụng. Đảm bảo cho các cơ quan tiến hành tố tụng và các chủ thể có thẩm quyền phải thực hiện đúng đắn các quy định của pháp luật. Với tư cách là người bảo vệ lợi ích chính đáng của người bị tạm giữ, bị can, bị cáo người bào chữa tìm các chứng cứ, chứng minh nhằm gỡ tội, giảm tội cho người bị tạm giữ, bị can, bị cáo đó. Đồng thời, cũng giám sát việc thi hành pháp luật của các cơ quan tiến hành tố tụng và các chủ thể có quyền. Do đó các cơ quan và chủ thể này phải cẩn thận trong các hoạt động thực thi pháp luật của mình. Thứ ba, Việc quy định địa vị pháp lí của người bào chữa sẽ đảm bảo được tính công khai minh bạch trong các quá trình của thủ tục tiến hành tố tụng. Dựa vào các quyền mà pháp luật trao cho người bào chữa trong quá tình tố tụng từ khi khởi tố vụ án, hay trong các trường hợp bắt người cho đến khi thi hành án...người bào chữa tham gia vào qua trình đó sẽ khiến cho các tình tiết vụ án được công khai và minh bạch... * Ý nghĩa chính trị xã hôi Quy định địa vị pháp lí của người bào chữa trong tố tụng hình sự sẽ là cơ sở đảm bảo cho sự công bằng xã hội chủ nghĩa. Việc quy định địa vị pháp lí của người bào chữa trong tố tụng hình sự thể hiện sự tôn trọng và đảm bảo thực hiện một cách có hiệu quả các quyền cơ bản của công dân trong lĩnh vực tư pháp, một lĩnh vực mà từ xưa đến nay bất kỳ một quốc gia nào cũng phải thừa nhận là vô cùng quan trọng của đời sống xã hội. Quy định địa vị pháp lí của người bào chữa trong TTHS tạo điều kiện để người bị tạm giữ, bị can, bị cáo có thể gián tiếp bảo vệ quyền và lợi ích của mình. Đồng thời, nó cũng thể hiện được sự dân chủ trong tố tụng hình sự so với các nước trên thế giới... III. Thực trạng về địa vị pháp lí của người bào chữa trong giai đoạn hiện nay Mặc dù, BLTTHS năm 2003 đã có nhiều sửa đổi và bổ sung về địa vị pháp lí của người bào chữa so với năm 1988 nhưng các quy định và việc thực hiện các quy định này hiện nay vẫn còn một số hạn chế nhất định cần được nghiên cứu xem xét và sửa chữa: Xét trên phương diện các quy định của pháp luật: - Thứ nhất, Hiện nay BLTTHS hiện hành vẫn còn hạn chế quyền thu thập chứng cứ của người bào chữa. Quy định của luật hiện hành cho phép luật sư chỉ thu thập chứng cứ từ người bị bắt, bị tạm giữ, bị can, bị cáo và những người thân thích của họ; từ cơ quan, tổ chức nếu không thuộc bí mật quốc gia, bí mật công tác. Nhưng thực tế chứng cứ không chỉ tồn tại ở những người và các cơ quan, tổ chức nêu trên mà còn tồn tại ở những người khác có lưu giữ hoặc biết về những tình tiết liên quan có lợi cho họ. - Thứ hai, BLTTHS quy định người bào chữa có quyền có mặt khi lấy lời khai của người bị bắt, người bị tạm giữ, khi hỏi cung bị can và nếu được điều tra viên đồng ý thì được hỏi những người này là quy định quyền nhưng không đảm bảo quyền cho người bào chữa. Vì vậy cần quy định người bào chữa tham gia hỏi cung được hỏi bị can và những người khác (nếu là đối chất) sau khi cán bộ điều tra đã hết câu hỏi như trình tự hỏi tại phiên tòa là phù hợp. - Thứ ba, BTTHS 2003 đã mở rộng quyền của người bào chữa nhưng những quy định đảm bảo cho các quyền ấy được thực hiện trên thực tế vẫn chỉ là lý thuyết. Điều 62 quy định về trách nhiệm của các cơ quan tiến hành tố tụng giải thích và bảo đảm thực hiện các quyền và nghĩa vụ của người tham gia tố tụng và cả Chương XXXV quy định về khiếu nại, tố cáo trong tố tụng hình sự chủ yếu vẫn chỉ là những quy định về thủ tục, chưa có những chế tài cụ thể xử lý những người tiến hành tố tụng cố ý không thực hiện các yêu cầu, kiến nghị hợp pháp đó của người bào chữa. Những quy định chế tài này không chỉ chỉ là những "quy định ngành" chỉ những người tiến hành tố tụng biết mà cần phải được quy định cụ thể trong BLTTHS để những người tham gia tố tụng cũng biết và thực hiện vai trò giám sát của mình một cách hiệu quả hơn... Xét trên phương diện thực hiện các quy định này trên thực tế: - Hiện nay trên thực tế trường hợp bị cáo phản cung với lý do bị bức cung, ép mớm, nhục hình… là vấn đề rất bức xúc trong các phiên tòa ở Việt Nam , làm giảm uy tín của cơ quan điều tra, truy tố. Chủ tọa cắt không cho họ nói thì bị xem là mất dân chủ, không khách quan... Sở dĩ có tình trạng trên một phần là do Bộ luật tố tụng chưa có quy định cơ chế cứng tạo điều kiện cho người bào chữa tham gia từ giai đoạn điều tra, có mặt tại các buổi hỏi cung bị can. Hầu hết quá trình điều tra người bào chữa chỉ được tham gia một vài buổi lấy lệ, đa số các buổi hỏi cung khác không có mặt của người bào chữa. Về nguyên tắc, khi người bào chữa tham gia đã được cấp giấy chứng nhận người bào chữa và có văn bản đề nghị được tham gia tất cả các buổi hỏi cung và các hoạt động điều tra khác thì những hoạt động này bắt buộc phải có người bào chữa mới có giá trị pháp lý. Nhưng thực tế Bộ luật TTHS hiện hành có quy định rất mâu thuẫn và tạo ra những rào cản. Ví dụ: Người bào chữa muốn hỏi bị can phải được điều tra viên đồng ý. Phiên tòa xét xử trẻ vị thành niên không có người bào chữa thì phải hoãn, bản án tuyên trong điều kiện đó thì phải hủy, nhưng bản cung buộc tội ghi lời khai của bị can vị thành niên vắng mặt người bào chữa(mặc dù Điều 305 BLTTHS quy định cơ quan tiến hành tố tụng phải chỉ định người bào chữa) nhưng họ không thực hiện hoặc tìm cách bảo bị can viết đơn từ chối người bào chữa trong khi họ chưa hề thực hiện Điều luật là chỉ định người bào chữa thì bản cung lại được chấp nhận là hợp pháp, Bản kết luận điều tra và Bản cáo trạng vẫn có giá trị pháp lý buộc tội. Thiết nghĩ đây là lỗ hổng lớn mà chúng ta cần phải quan tâm và sửa đổi. - BLTTHS quy định cho phép luật sư sử dụng các biện pháp nhằm làm sáng tỏ các tình tiết của vụ án nhưng thực tiễn còn nhiều hạn chế liên quan đến việc tham gia của luật sư như luật sư không được quyền có mặt chứng kiến việc khám nghiệm hiện trường, thực nghiệm điều tra, thu giữ vật chứng, định giá hoặc bán đấu giá tài sản thu giữ trong vụ án... Như vậy, việc bào chữa của luật sư đôi lúc sẽ không đạt chất lượng cao. - Việc xét, cấp giấy chứng nhận người bào chữa chưa được đảm bảo theo quy định. Quy trình, thủ tục hành chính khi đề nghị và xem xét chưa được quy định cụ thể và rõ ràng. Quy định về các loại giấy tờ, tài liệu có trong hồ sơ đề nghị người bào chữa để cơ quan tiến hành tố tụng có thể xét giấy chứng nhận hiện chưa cụ thể và thực hiện thiếu thống nhất trên thực tế. - Người bào chữa chưa thực sự phát huy hết được vai trò của mình trong việc bảo về quyền và lợi ích hợp pháp của bị cáo. Khi tham gia tranh tụng tại phiên tòa, người bào chữa gặp không ít khó khăn trong việc thực hiện quyền bào chữa của mình. Ví dụ: Khi tham gia tranh tụng, người bào chữa có thể bị chủ tọa phiên tòa hạn chế về mặt thời gian; Tại phiên tòa, người bào chữa được Hội đồng xét xử tạo điều kiện khi trình bày ý kiến nhưng sau đó Hội đồng xét xử lại không chấp nhận ý kiến của người bào chữa mà không nêu lý do không chấp nhận. IV. Một số giải pháp nhằm nâng cao địa vị pháp lí của người bào chữa trong giai đoạn hiện nay Từ thực trạng của pháp luật quy định về địa vị pháp lí của người bào chữa và thực trạng áp dụng các quy định này hiện nay. Bài viết xin đưa ra một số ý kiến nhằm có thể nâng cao địa vị pháp lí của người bào chữa trong giai đoạn hiện nay như sau: - Thứ nhất là nên bổ sung vào điểm a Điều 58 BLTTHS quy định “Đối với những người bào chữa tham gia theo quy định của điểm b khoản 2 Điều 57 Bộ luật này thì có quyền có mặt trong tất cả các buổi hỏi cung bị can”. Theo đó thì sự tham gia của người bào chữa trong các buổi hỏi cung những bị can này là rất cần thiết và hợp lí. - Thứ hai là tại điểm e của Điều 58 BLTTHS có quy định quyền gặp người bị tạm giữ, bị can, bị cáo đang bị tạm giam của người bào chữa thì người viết cho rằng ở đây cần quy định rõ là được gặp riêng và không bị hạn chế về số lượng lần gặp và thời gian gặp chứ không phải quy định chung chung là được gặp để tránh những sự gây khó khăn từ phía cơ quan và người thi hành tố tụng chỉ cho gặp một cách hình thức và hạn chế thời gian được gặp. - Thứ ba, Cần bổ sung quy định lời khai của bị can trong quá trình điều tra, truy tố mà không có sự tham gia của người bào chữa thì không được công nhận là chứng cứ. Sự bổ sung này hoàn toàn khả thi trong điều kiện hiện nay của nước ta. Ở những nước có nền dân chủ tư pháp phát triển, bị can, bị cáo có quyền từ chối cung khai nếu vắng mặt người bào chữa. Sự có mặt của người bào chữa trong các buổi lấy cung có 2 ý nghĩa: giám sát, không để xảy ra việc mớm cung, bức cung, nhục hình; và không để xảy ra tình trạng phản cung, bác lời khai tại cơ quan điều tra, viện kiểm sát bởi việc lấy cung đã có người thứ ba chứng kiến. Ngoài những giải pháp nói trên thì chúng ta cũng cần phải xây dựng, đào tạo, bồi dưỡng đội ngũ người bào chữa có trình độ pháp lý phù hợp với vai trò của người bào chữa trong tố tụng hình sự. Phát triển đội ngũ người bào chữa là luật sư. Đồng thời, tăng cường Phổ biến tuyên truyền pháp luật giúp người dân hiểu được các quyền và nghĩa vụ của mình khi tham gia tố tụng để họ hiểu được quyền được bào chữa của mình, từ đó người bào chữa sẽ được mời tham gia tố tụng nhiều hơn và có thể nâng cao kinh nghiệm cho người bào chữa. Tuyên truyền, phổ biến rộng rãi hơn về vai trò của người bào chữa trong tố tụng hình sự nhằm nâng cao địa vị pháp lí của người bào chữa trong giai đoạn hiện nay. C. KẾT LUẬN Cùng với xu thế hội nhập của thế giới, nền kinh tế đất nước ta ngày một phát triển thì những vấn đề liên quan đến người bào chữa và địa vị pháp lý của người bào chữa ngày càng được đặc biệt quan tâm. Việc xác định đúng đắn quyền, nghĩa vụ của người bào chữa trong tố tụng hình sự sẽ góp phần rất quan trọng đối với hiệu quả hoạt động tố tụng hình sự và công cuộc cải cách tư pháp nói chung. Hướng tới một nền tư pháp tiến bộ, làm cho tố tụng hình sự thật dân chủ , thật khách quan. DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO 1. Giáo trình Luật Tố tụng hình sự, Trường ĐH Luật Hà Nội- NXB Công an nhân dân, 2008 2. Bộ luật tố tụng Hình sự 2003 3. Địa vị pháp lý của người bào chữa trong tố tụng hình sự : Khoá luận tốt nghiệp / Văn Hoàng Anh; Người hướng dẫn: PGS. TS. Hoàng Thị Minh Sơn- Hà Nội, 2010 4. Nguồn internet