Đình Bẳng Môn - Giá trị văn hóa, nghệ thuật

tßa tiÒn ®­êng 2 tÇng m¸i, 4 gãc n©ng ®ì b»ng hÖ thèng kÎ gãc cã nhiÖm vô gióp tÇng m¸i trë nªn thanh tho¸t nhÑ nhµng. TiÒn ®­êng quay mÆt vÒ h­íng Nam, phÝa tr­íc lµ dßng s«ng M· ch¶y ngang qua. TiÒn ®­êng cã 3 gian, 1 gian chÝnh 2 gian bªn, kÕt cÊu kiÕn tróc chØ dùa trªn 2 v× chÝnh, 8 v× gãc 4 phÝa c¶ tÇng m¸i trªn, d­íi, mét hËu cung däc n»m phÝa sau nèi liÒn tiÒn ®­êng. KÕt cÊu kiÕn tróc ch¾c ch¾n, bé khung liªn kÕt b»ng kü thuËt ngoµm l¾p tinh vi, trang trÝ chñ yÕu lµ ®Ò tµi rång, ph­îng, tø linh, tø quý ®a d¹ng, phong phó. Khi ®¸nh gi¸ vÒ phong c¸ch kiªn tróc, nhiÒu nhµ nghiªn cøu cho r»ng, NguyÖt Viªn cã niªn ®¹i vµo cuèi thÕ kû XVI, nh­ng kiÕn tróc gç cßn l¹i rÊt mê nh¹t ngoµi mét sè hiÖn vËt ch¹m kh¾c ®¸ cã niªn ®¹i sím nh­ hai sÊu ®¸ ë thÒm cöa tr­íc lèi ®i vµo nghÌ, s¶n phÈm kiÕn tróc mµ ta thÊy ®­îc hiÖn nay chñ yÕu lµ kiÕn tróc mang phong c¸ch NguyÔn ®Ëm nÐt. Th­îng l­¬ng tiÒn ®­êng nãi râ, nghÌ ®­îc söa ch÷a lín vµo c¸c n¨m §inh Hîi niªn hiÖu Minh MÖnh (1827); n¨m BÝnh Th©n niªn hiÖu Thµnh Th¸i (1896). Theo chóng t«i, rÊt cã thÓ, bé phËn kiÕn tróc phÝa ngoµi (tøc tiÒn ®­êng) lµ c«ng tr×nh ®­îc khëi dùng tr­íc tiªn vµ phÇn kiÕn tróc chu«i vå phÝa sau ®Ó t¹o nªn diÖn m¹o bè côc kiÓu ch÷ ®inh hiÖn nay cña nghÌ lµ bé phËn ®­îc lµm thªm vµ ghÐp l¹i theo kiÓu g¾n nèi víi kÕt cÊu kiÕn tróc phÝa tr­íc, thÊy râ tÝnh kh«ng t­¬ng ®ång vÒ nghÖ thuËt ch¹m kh¾c ë c«ng tr×nh lµm vµo giai ®o¹n sau. B¶ng M«n ®×nh thuéc th«n §×nh B¶ng, x· Ho»ng Léc, huyÖn Ho»ng Hãa, x­a kia nã cßn cã tªn gäi lµ lµng Bét Th¸i, mét vïng ®Êt cã tiÕng lµ hiÕu häc cña tØnh Thanh. §×nh B¶ng M«n n»m trong quÇn thÓ di tÝch t­¬ng ®èi phong phó cña x· Ho»ng Léc bao gåm V¨n ChØ x· Ho»ng Léc, chïa Thiªn Nhiªn, nhµ thê b¶ng nh·n Bïi Kh¾c NhÊt, nhµ thê NguyÔn Quúnh…Tuy nhiªn, tõ l©u ®×nh B¶ng M«n lu«n ®­îc xem lµ niÒm tù hµo cña ng­êi d©n bëi n¬i ®©y lµ biÓu t­îng tr­êng tån ®Ó t«n vinh nÒn häc vÊn, khoa b¶ng, ®ç ®¹t cña lµng. Theo truyÒn thuyÕt, ng«i ®×nh cã tõ thÕ kû XV nh­ng dÊu vÕt c¸c hiÖn vËt cßn l¹i kh«ng chøng minh ®­îc ®iÒu ®ã mµ cho thÊy ®©y lµ dÊu tÝch cña c¸c ®Ò tµi ch¹m kh¾c thuéc thÕ kû XVI vµ thÕ kû XVII. Theo thÇn ph¶ th× lóc ®Çu ®×nh B¶ng M«n vèn lµ n¬i thê Thµnh Hoµng lµng NguyÔn Tuyªn, vÞ ®¹i t­íng lµm quan d­íi triÒu Lý. VÒ sau, do sù thµnh ®¹t vÒ häc vÊn, khoa b¶ng cña lµng mµ ®×nh ®­îc söa ch÷a cho khang trang, bÒ thÕ ®Ó lµm n¬i kû niÖm, t«n vinh 12 vÞ ®¹i khoa cña lµng qua c¸c v­¬ng triÒu phong kiÕn. QuÇn thÓ kiÕn tróc cßn l¹i hiÖn nay cña ®×nh bao gåm 2 d·y nhµ: tßa TiÒn ®­êng n»m ngang phÝa ngoµi vµ mét HËu cung däc n»m phÝa bªn trong t¹o thµnh bè côc kiÕn tróc kiÓu ch÷ §inh (chu«i vå). Theo quan ®iÓm cña nhiÒu nhµ nghiªn cøu th× 2 ®¬n nguyªn kiÕn tróc ®ang cßn l¹i cña ®×nh hiÖn nay kh«ng ®ång d¹ng víi nhau vÒ mÆt niªn ®¹i. Cô thÓ, tßa TiÒn ®­êng bªn ngoµi n»m trªn mét nÐt ngang, lµ ng«i nhµ cã niªn ®¹i t­¬ng ®èi muén ®­îc lµm ë giai ®o¹n sau. Trªn th­îng l­¬ng cña toµn TiÒn ®­êng cã ghi niªn ®¹i trïng tu: “B¶o §¹i b¸t niªn tuÕ thø quý dËu tam nguyÖt c¸t nhËt träng tu ®¹i c¸t v­îng”, nh­ vËy, cã nghÜa lµ c«ng tr×nh nµy ®­îc söa ch÷a vµo n¨m B¶o §¹i thø 8 (1933) cßn tßa HËu cung l¹i ®­îc trïng tu sím h¬n so víi TiÒn ®­êng mét chót. C¨n cø vµo dßng ch÷ H¸n ghi trªn th­îng l­¬ng HËu cung: “Kh¶i §Þnh mËu ngä niªn cöu nguyÖt thÊt nhËt träng tu ®¹i c¸t” th× HËu cung ®­îc trïng tu vµo n¨m mËu ngä niªn hiÖu Kh¶i §Þnh (1928). Tuy hai c«ng tr×nh ®­îc söa ch÷a lín vµo nh÷ng n¨m trÞ v× cña c¸c vÞ vua triÒu NguyÔn nh­ng c¨n cø vµo dÊu vÕt kiÕn tróc vµ nghÖ thuËt biÓu hiÖn cã thÓ thÊy râ r»ng HËu cung ®×nh lµ ng«i nhµ cã niªn ®¹i sím h¬n nhiÒu so víi TiÒn ®­êng. TiÒn ®­êng bªn ngoµi cã chiÒu dµi 14.1m, réng 8.4m, cÊu tróc gåm 5 gian, 4 hµng ch©n cét, kÕt cÊu v× kÌo kiÓu gi¸ chiªng- chång r­êng- kÎ bÈy. Tæng thÓ kiÕn tróc lµ mét khèi méc th«, kháe kho¾n, kh«ng chó träng ®Õn trang trÝ mµ chó träng ®Õn mèi liªn kÕt ch¾c ch¾n cña bé khung gç chÞu lùc. HËu cung lµ ng«i nhµ däc, thÊp nhá cã chiÒu dµi 6.3m, réng 4.5m, cÊu tróc gåm 3 gian, 4 bé v× nãc, 2 hµng ch©n cét, kÕt cÊu bé v× kiÓu gi¸ chiªng- chång r­êng- bÈy hiªn. HËu cung lµ n¬i ®Æt thÇn vÞ cña Thµnh Hoµng, hiÖn nay gian trong cïng cña HËu cung cßn mét ng«i mé ®¸ n»m d­íi nÒn ®Êt. Nh×n tæng thÓ HËu cung lµ mét kiÕn tróc thÊp, bÐ h¬n so víi TiÒn ®­êng. Kh«ng gian, m«i tr­êng kiÕn tróc ®×nh lµng ë xø Thanh th­êng cã ®é tho¸ng, réng cao h¬n c¸c ®×nh lµng phÝa B¾c, do søc Ðp d©n sè ch­a cao, th­êng s©n ®×nh cã ®é réng gÊp 5-8 lÇn ®é réng cña ®×nh, giÕng n­íc chung cña lµng vµ c©y cæ thô th­êng ë mÆt tiÒn, h­íng ®«ng, hoÆc ®«ng- nam. KiÕn tróc ®×nh lµng ë Thanh Ho¸ th­êng cã niªn ®¹i ë TK XIX muén h¬n so víi c¸c tØnh phÝa B¾c, tinh thÇn kiÕn tróc mang tÝnh b×nh d©n h¬n. Th­êng c¸c ®×nh lµng ë Thanh Ho¸ Ýt ®­îc quan t©m ®Õn ngo¹i thÊt, trang trÝ néi thÊt rÊt gi¶n ®¬n, ch­a thÊy cã mét mÆt nÒn cao h¬n 80cm nh­ Chu QuyÕn hay T©y §»ng, mµ th­êng lµ nh÷ng nÒn ®×nh cao h¬n s©n chõng 50cm. C¸c kiÕn tróc ®Òn thê ë Thanh Ho¸ ph¸t triÓn nhiÒu ë tõ TK XVIII, nhiÒu ®Òn thê cßn l¹i tiªu biÓu nh­ B¶ng M«n §×nh,TrÇn Kh¸t Ch©n, §Õn Thiªn- §Õ ThÝch, Lý Th­êng KiÖt, §éc C­íc, Tø VÞ Th¸nh N­¬ng (L¹ch B¹ng) víi nhiÒu thøc kiÕn tróc nh­ ch÷ nhÊt, ch÷ ®inh, ch÷ c«ng, hay kÕt hîp c¸c thøc ®¬n thµnh mét tæ hîp. Sù ph¸t triÓn kinh tÕ, v¨n ho¸, x· héi lµm cho kiÕn tróc ®­îc trïng tu, n©ng cÊp, khiÕn cho c¸c líp v¨n ho¸ chång lÊn trong mét c«ng tr×nh trë thµnh phæ biÕn. Trong kiÕn tróc ®×nh lµng nhiÒu dÊu tÝch níi réng hiªn cho kh«ng gian néi thÊt ®×nh ®­îc réng ra nhê cã c¸c bÈy hiªn vµ thªm hµng cét hiªn míi. NhiÒu kiÕn tróc ®×nh vµ ®Òn c¶i thiÖn bé v× kÌo ë hai ch¸i, b»ng c¸ch thªm c¸c xµ löng, c¸c cét hiªn ch¸i, c¸c trô trèn, biÕn c«ng tr×nh tõ nhµ hai m¸i tr­íc sau, chuyÓn thµnh bèn m¸i, víi ®­êng bê nãc mÒm m¹i vµ duyªn d¸ng dÇn lªn, gÇn gòi víi kiÕn tróc chïa truyÒn thèng. MÆc dï ch­a thÊy mét ban thê quy m« ë gian gi÷a kiÓu nh­ Chu QuyÕn hay T©y §»ng, nh­ng kiÕn tróc ®×nh lµng Thanh Ho¸ th­êng biÓu hiÖn mÆt tréi vÒ tÝnh kÕt cÊu vµ tÝnh ®a d¹ng (nhãm ®×nh kiÓu truyÒn thèng 5 gian hai ch¸i, nhãm ®×nh vu«ng vµ gÇn vu«ng cã xu h­íng chiÒu cao t¨ng dÇn kiÓu ph­¬ng ®×nh, nhãm xuÊt hiÖn nhµ hËu cung nh­ chu«i vå). Sù kÕt hîp ®×nh-®Òn- chïa lµng trong nh÷ng nghi thøc lÔ tÕt, sinh ho¹t tÝn ng­ìng ë lµng x·, ph¶n ¶nh s©u s¾c mét qu¸ tr×nh tÝch hîp, chung sèng, hoµ thuËn ë kh«ng gian v¨n ho¸ ViÖt thuÇn ph¸c. Th«ng qua ®Æc tr­ng kiÕn tróc ®×nh lµng mµ nhiÒu vÊn ®Ò nghiªn cøu x· héi häc vÒ Thanh Ho¸ thêi phong kiÕn ®­îc s¸ng tá thªm. VÝ nh­ viÖc gi¶i m· kiÕn tróc ®×nh lµng xø Thanh t¹i sao chØ chó träng trang trÝ phÇn trªn c¸c bé v× kÌo, xµ, hoµnh, mµ phÇn nÒn vµ ngay c¶ ®iÖn thê Thµnh Hoµng l¹i thiÕu phÇn chi tiÕt vµ kh«ng cÇu kú nh­ phÝa B¾c. C¸c ®×nh phÝa B¾c mµ tiªu biÓu lµ T©y §»ng cã mét nÒn ®iÖn ph©n c¸ch c¶ vÒ chiÒu cao thø bËc vµ kiÕn tróc ®iÖn thê cho gian chÝnh, nh­ng ch­a thÊy cã mét nÒn ®×nh nµo ë Thanh Ho¸ ®­îc chia líp, ph©n tÇng nh­ trªn. Chóng t«i t¹m ®­a ra gi¶ thiÕt r»ng: tinh thÇn Nho gi¸o thuéc tÇng trªn (Trang trÝ trªn c¸c bé v×, xµ, hoµnh), cßn nÒn ®×nh lµ n¬i tô héi cña b×nh d©n (nªn chØ mét líp, mét ®é cao). Cho thÊy sù b×nh ®¼ng, d©n chñ cña céng ®ång lµng x· ë xø Thanh cã thÓ cëi më h¬n ch¨ng? TiÒn ®­êng: dµi 14.1m, réng 8.4m, cÊu tróc gåm 5 gian, 4 hµng ch©n cét, mÆt tr­íc ®×nh ®Ó trèng kh«ng cã cöa ra vµo. PhÝa trªn lµ 6 bé v× nãc liªn kÕt víi nhau theo chiÒu däc, d­íi ®Çu c¸c cét c¸i, cét qu©n lµ c¸c xµ th­îng, h¹ gi»ng ngang. -ChiÒu cao tõ m¸i giät gianh xuèng nÒn ®Êt lµ 2.1m -ChiÒu cao tõ nÒn ®Êt lªn th­îng l­¬ng lµ 5.3m -B­íc gian gi÷a cã chiÒu réng lµ 3.1m -C¸c gian bªn cã chiÒu réng lµ 2.6m -Kho¶ng c¸ch cét: +Tõ m¸i giät gianh tr­íc ®Õn cét qu©n lµ 76cm +Cét qu©n ®Õn cét c¸i lµ 1.7m (mÆt tr­íc) +Cét c¸i ®Õn cét c¸i lµ 3.2m (gi÷a) +Cét c¸i ®Õn cét qu©n lµ 1.8m (mÆt sau) +Cét qu©n ®Õn m¸i hiªn sau lµ 80cm -KÕt cÊu bé v× kiÓu “gi¸ chiªng- chång r­êng- kÎ bÈy”. V× nãc kiÓu gi¸ chiªng, trªn cïng lµ th­îng l­¬ng cã ghi niªn ®¹i tu söa ®×nh: “B¶o §¹i b¸t niªn tuÕ thø quý dËu tam nguyÖt c¸t nhËt träng tu ®ai c¸t v­îng” (B¶o §¹i n¨m thø 8- 1933). Th­îng l­¬ng ®­îc ®ì b»ng guèc th­îng l­¬ng, phÝa d­íi lµ mét ®Êu b¸t dÑt máng lµm b»ng gç lim, 2 trô gi¸ chiªng 2 bªn t¹o thµnh mét « trèng ë gi÷a nh­ kiÓu bông lîn, mét ®Çu trô gi¸ chiªng ®øng ch©n trªn qu¸ giang ®Çu trªn ®ì r­êng bông lîn, 2 bªn lµ c¸c con r­êng côt v­¬n ra ®ì c¸c kho¶ng hoµnh. PhÇn d­íi cïng cña bé v× nãc lµ qu¸ giang ¨n méng vµo 2 ®Çu cét c¸i ®ì toµn bé bé v× nãc ë phÝa trªn, 2 mÐp d¹ qu¸ giang ®­îc ®ì bë 2 nghÐ. Tõ ®Çu cét c¸i ch¹y qua ®Çu cét qu©n t¹o ra mét kÎ chuyÒn råi v­¬n ra hµng hiªn t¹o thµnh ®Çu bÈy ®ì m¸i. D­íi kÎ cã xµ n¸ch (con ngang) ¨n méng vµo phÇn trªn cét c¸i ®Õn cét qu©n phÝa d­íi kÎ chuyÒn. Ch¹y th¼ng tõ v× nãc xuèng m¸i hiªn, trªn lµ v¸n dong ®ì cho c¸c hoµnh m¸i. Theo chiÒu ngang trªn ®Çu cét c¸i vµ phÝa d­íi lµ xµ th­îng, xµ h¹, kho¶ng c¸ch gi÷a xµ th­îng vµ h¹ t­¬ng ®èi xa. KÎ chuyÒn cña tiÒn ®­êng ®­îc x¸c ®Þnh b»ng phÇn ¨n méng tõ ®Çu cét c¸i n¬i qu¸ giang kÕt thóc bé v× nãc ®Õn ®Çu cét qu©n, bÈy hiªn ®­îc t¹o bëi phÇn ¨n méng tõ ®Çu cét qu©n ra ®Õn m¸i hiªn, trªn cËy kÎ, bÈy cã hÖ thèng v¸n dong ch¹y tõ nãc xuèng tËn m¸i hiªn ®ì nh÷ng kho¶ng hoµnh. Kh«ng gièng nhµ hËu cung phÝa sau, tiÒn ®­êng lµ kiÕn tróc ®Ó trèng kh«ng th­ng cöa. PhÝa d­íi thÊy râ nhÊt lµ hÖ thèng ch©n t¶ng ®ì c¸c ch©n cét, víi chu vi ch©n t¶ng ®ì cét c¸i kho¶ng 50x50cm, ch©n t¶ng ®ì cét qu©n kho¶ng 45x45cm. Ch©n t¶ng ë TiÒn ®­êng ch×m s©u xuèng nÒn ®Êt, ®­êng vanh ch©n t¶ng khÝt víi ®­êng vanh cña cét, trong khi ®ã ch©n t¶ng ë HËu cung l¹i nh« cao lªn nÒn ®Êt kho¶ng 5cm. -KiÕn tróc nhµ HËu cung: HËu cung lµ mét kiÕn tróc däc, liªn kÕt víi TiÒn ®­êng ®Ó t¹o thµnh kiÓu chu«i vå, kh«ng xö lý nh­ c¸c kiÕn tróc kh¸c, nÕu nh­ c¸c kiÕn tróc kh¸c (Lý Th­êng KiÖt- Hµ Trung..) cã hÖ thèng kÌo b¾t quyÕt lµm nhiÖm vô nèi liÒn nhµ tiÒn ®­êng vµ nhµ hËu cung l¹i víi nhau t¹o nªn kiÕn tróc kiÓu ch÷ §inh ®iÓn h×nh th× ë B¶ng M«n §×nh, hËu cung lµ mét kiÕn tróc ®éc lËp. Giät gianh cña nhµ TiÒn ®­êng ®æ lªn bøc t­êng ®¸, tõ ®ã cho biÕt kiÕn tróc tiÒn ®­êng vµ hËu cung lµ hai kiÕn tróc cã niªn ®¹i kh¸c nhau. HËu cung kiÓu nhµ däc, cã chiÒu dµi 6.3m, réng 4.5m, cÊu tróc gåm 3 gian, 4 bé v× nãc, 2 hµng ch©n cét, chØ cã cét c¸i vµ kh«ng cã cét qu©n. -ChiÒu cao tõ m¸i giät gianh xuèng nÒn ®Êt lµ 1.8m -ChiÒu cao tõ nÒn ®Êt lªn th­îng l­¬ng lµ 3.1m -C¸c gian cã ®é réng kh«ng ®Òu nhau, cô thÓ: +Gian gi÷a lµ 2.6m +Gian ®Çu lµ 2.6m +Gian trong cïng lµ 3.1m HËu cung lµ n¬i ®Æt thÇn vÞ cña thÇn, hiÖn nay gian trong cïng cña HËu cung cßn mét ng«i mé ®¸ n»m d­íi nÒn ®Êt, kÕt cÊu bé v× c¬ b¶n gièng nhau kiÓu “gi¸ chiªng- chång r­êng- bÈy hiªn”. Tæ chøc ph©n chia kh«ng gian néi thÊt b»ng c¸ch t¹o ra c¸c cöa kiÓu chÊn song con tiÖn lµm chøc n¨ng ph©n chia kh«ng gian. Gian ®Çu hËu cung ®­îc th­ng l¹i b»ng 6 cöa gç, 4 cöa gi÷a kiÓu bøc bµn, 2 cöa bªn kiÓu th­îng song h¹ b¶n, gian cuèi ng¨n c¸ch gian gi÷a b»ng hÖ thèng cöa chÊn song con tiÖn lµm míi vÒ sau, trong cïng hËu cung x©y kÝn l¹i b»ng t­êng ®èc. Thøc kiÕn tróc chØ dùa vµo bé v× nãc vµ 2 hµng cét më réng ra (chØ cã cét c¸i, kh«ng cã cét qu©n) do vËy kh«ng cã v× n¸ch, kÕt thóc v× nãc, phÝa d­íi ®i ra hiªn t¹o thµnh bÈy hiªn trùc tiÕp ®ì tµu m¸i ngoµi. HËu cung cã sè ®o gãc m¸i t­¬ng ®èi thÊp, b»ng chøng lµ chiÒu cao cña d¹ qu¸ giang so víi nÒn ®Êt ë nhµ tiÒn ®­êng kh¸ cao th× kho¶ng c¸ch nµy ë hËu cung lµ rÊt h¹n chÕ, chØ cao h¬n mét chót so víi ®Çu ng­êi. VÒ kiÕn tróc, tiÒn ®­êng lµ mét hÖ thèng kiÕn tróc th« méc, kháe kho¾n, biÓu hiÖn xu h­íng niªn ®¹i muén, cßn hËu cung lµ mét kiÕn tróc ®éc ®¸o chØ dùa vµo cÊu t¹o cña hai hµng cét chÞu lùc kh«ng cao nh­ng phï hîp víi vãc d¸ng nhá nh¾n. QuÇn thÓ kiÕn tróc cßn l¹i hiÖn nay cña ®×nh bao gåm 2 d·y nhµ: tßa TiÒn ®­êng n»m ngang phÝa ngoµi vµ mét HËu cung däc n»m phÝa bªn trong t¹o thµnh bè côc kiÕn tróc kiÓu ch÷ §inh (chu«i vå). Theo quan ®iÓm cña nhiÒu nhµ nghiªn cøu th× 2 ®¬n nguyªn kiÕn tróc ®ang cßn l¹i cña ®×nh hiÖn nay kh«ng ®ång d¹ng víi nhau vÒ mÆt niªn ®¹i. Cô thÓ, tßa TiÒn ®­êng bªn ngoµi n»m trªn mét nÐt ngang, lµ ng«i nhµ cã niªn ®¹i t­¬ng ®èi muén ®­îc lµm ë giai ®o¹n sau. Trªn th­îng l­¬ng cña toµn TiÒn ®­êng cã ghi niªn ®¹i trïng tu: “B¶o §¹i b¸t niªn tuÕ thø quý dËu tam nguyÖt c¸t nhËt träng tu ®¹i c¸t v­îng”, nh­ vËy, cã nghÜa lµ c«ng tr×nh nµy ®­îc söa ch÷a vµo n¨m B¶o §¹i thø 8 (1933) cßn tßa HËu cung l¹i ®­îc trïng tu sím h¬n so víi TiÒn ®­êng mét chót. C¨n cø vµo dßng ch÷ H¸n ghi trªn th­îng l­¬ng HËu cung: “Kh¶i §Þnh mËu ngä niªn cöu nguyÖt thÊt nhËt träng tu ®¹i c¸t” th× HËu cung ®­îc trïng tu vµo n¨m mËu ngä niªn hiÖu Kh¶i §Þnh (1928). Tuy hai c«ng tr×nh ®­îc söa ch÷a lín vµo nh÷ng n¨m trÞ v× cña c¸c vÞ vua triÒu NguyÔn nh­ng c¨n cø vµo dÊu vÕt kiÕn tróc vµ nghÖ thuËt biÓu hiÖn cã thÓ thÊy râ r»ng HËu cung ®×nh lµ ng«i nhµ cã niªn ®¹i sím h¬n nhiÒu so víi TiÒn ®­êng. TiÒn ®­êng bªn ngoµi cã chiÒu dµi 14.1m, réng 8.4m, cÊu tróc gåm 5 gian, 4 hµng ch©n cét, kÕt cÊu v× kÌo kiÓu gi¸ chiªng- chång r­êng- kÎ bÈy. Tæng thÓ kiÕn tróc lµ mét khèi méc th«, kháe kho¾n, kh«ng chó träng ®Õn trang trÝ mµ chó träng ®Õn mèi liªn kÕt ch¾c ch¾n cña bé khung gç chÞu lùc. HËu cung lµ ng«i nhµ däc, thÊp nhá cã chiÒu dµi 6.3m, réng 4.5m, cÊu tróc gåm 3 gian, 4 bé v× nãc, 2 hµng ch©n cét, chØ cã cét c¸i mµ kh«ng cã cét qu©n, kÕt cÊu bé v× kiÓu gi¸ chiªng- chång r­êng- bÈy hiªn. HËu cung lµ n¬i ®Æt thÇn vÞ cña Thµnh Hoµng, hiÖn nay gian trong cïng cña HËu cung cßn mét ng«i mé ®¸ n»m d­íi nÒn ®Êt. Nh×n tæng thÓ HËu cung lµ mét kiÕn tróc thÊp, bÐ h¬n so víi TiÒn ®­êng. 2.2. NghÖ thuËt ch¹m kh¾c 2.2.1. NghÖ thuËt ch¹m kh¾c ë nhµ HËu cung -§Ò tµi tø linh-tø quý -H×nh t­îng ng­êi vµ linh vËt -C¸c ®Ò tµi kh¸c -Phong c¸ch vµ biÓu c¶m thÈm mü v¨n ho¸ Gi¸ trÞ nhÊt cña ®×nh B¶ng M«n chÝnh lµ nh÷ng ®å ¸n ®iªu kh¾c, trang trÝ trªn bé v× kÌo, cèn mª, nghÐ bÈy ë HËu cung. Trªn mét ph­¬ng diÖn nµo ®ã, cã thÓ kh«ng qu¸ khi cho r»ng chÝnh nh÷ng m¶ng ®iªu kh¾c ë HËu cung ®×nh B¶ng M«n t¹o thµnh gi¸ trÞ ®Æc biÖt cho ng«i ®×nh ®ång thêi gãp phÇn ®em l¹i sù phong phó vµ ®a d¹ng cho hÖ thèng ®iªu kh¾c gç t¹i Thanh Hãa. Ng­êi ta hay nãi vÒ nghÖ thuËt M¹c ®­îc ph¶n ¸nh trong ®iªu kh¾c gç víi nh÷ng nÐt méc m¹c, phãng tóng hay sù lªn ng«i, t×m vÒ nh÷ng gi¸ trÞ b×nh d©n, ®êi th­êng víi nh÷ng ®Ò tµi ph¶n ¸nh mang tÝnh sinh ho¹t céng ®ång v× thÕ nghÖ thuËt ®iªu kh¾c gç thêi M¹c cßn sãt l¹i ë Thanh Ho¸ rÊt Ýt. Tuy nhiªn, ®Õn ®×nh B¶ng M«n dÊu Ên thêi M¹c ®­îc thÓ hiÖn mét c¸ch sinh ®éng, võa linh thiªng nh­ng còng thËt gÇn gòi, ®êi th­êng. NÕu nh­ kiÕn tróc TiÒn ®­êng kh«ng chó träng ch¹m kh¾c trang trÝ mµ chØ tËp trung vµo liªn kÕt ch¾c ch¾n cña cÊu kiÖn kiÕn tróc th× HËu cung l¹i ®Ó l¹i mét hÖ thèng ch¹m kh¾c ®Æc biÖt gi¸ trÞ nh÷ng ®å ¸n ch¹m træ hoµn h¶o trªn 4 bé v×. C¶ 4 bé v× HËu cung lµ 4 hÖ thèng ch¹m træ kh¸c nhau. MÆt ngoµi cña bé v× nãc gian ®Çu HËu cung ®ång thêi lµ cöa ra vµo (h­íng Nam) trªn cã phñ kÝn mét ®å ¸n ch¹m léng víi h×nh t­îng rång æ, nghª vên ngäc, tiªn n÷, ng­êi ®ãng khè ch¨n voi, ng­êi m×nh trÇn c­ìi ngùa, mÆt trêi ®ao löa, v©n m©y… ®­a ®Õn nhËn xÐt ®©y lµ bøc ch¹m næi duy nhÊt ë Thanh Hãa ph¶n ¸nh tinh thÇn l·ng m¹n, t­ duy d©n gian cã nÐt ®ång ®iÖu víi v¨n hãa M¹c. ë bøc ch¹m nµy ta thÊy h×nh t­îng con ng­êi b×nh d©n lÇn ®Çu tiªn xuÊt hiÖn- h×nh t­îng mét ng­êi ngåi trªn l­ng hæ, c­ìi voi (cã phong c¸ch gÇn gòi víi c¸c t­îng phçng hoÆc c¸c ®« vËt m×nh trÇn ®ãng khè mµ ta vÉn th­êng gÆp trong tranh d©n gian §«ng Hå) ë phÝa t¶ cña bøc cèn. Bªn h÷u còng lµ h×nh ng­êi ®µn «ng cëi trÇn ®ãng khè c­ìi hæ vµ c­ìi ngùa, t¹o h×nh méc m¹c, kh«ng chó träng vÒ gi¶i phÉu nh­ng phÇn nµo thÓ hiÖn ®­îc khung c¶nh sinh ho¹t hay cã thÓ ®©y lµ mét "tÝn hiÖu" t©m linh khi ta biÕt r»ng nh÷ng vÞ quan ®ç ®¹t, lu«n cã ng­êi d¾t ngùa theo hÇu (?). ë bøc ch¹m nµy ta cßn thÊy rÊt nhiÒu h×nh t­îng mµ trong ®ã h×nh t­îng rång lµ chñ yÕu, rång æ (quÇn long) víi nhiÒu t­ thÕ, d¸ng vÎ kh¸c nhau, con tr­ên m×nh ra ngoµi, con chÇu vµo trong thµnh tÇng tÇng líp líp c©n xøng nh­ng rÊt ®¨ng ®èi. Tõ nh÷ng ®å ¸n ch¹m kh¾c trªn gióp chóng ta hiÓu râ t­ duy ®èi xøng còng nh­ kü thuËt ®iªu kh¾c tinh x¶o cña nghÖ nh©n x­a. Gi÷a t©m cèn lµ hai con rång lín vµ mét nghª ë phÝa trªn ®ang trong t­ thÕ ch¹y vµo chÇu mÆt trêi cã ®ao löa, trªn d­íi, tr¸i ph¶i vÉn thÓ hiÖn nh÷ng ®Çu rång víi ®ñ lo¹i t­ thÕ, con d÷ d»n, con ng« nghª sinh ®éng, con ngËm ngäc, con vên nhau…Tõ ®Æc ®iÓm trªn cho ta liªn t­ëng ®Õn quÇn thÓ rång ë ®Òn thê Lý Th­êng KiÖt lµ mét gia ®×nh rång lín nhá, sinh s«i. Rång víi phÇn ®Çu to lín, ®ao m¸c dµi t­îng tr­ng cho n­íc ph¶n ¸nh m¹nh mÏ t­ duy n«ng nghiÖp. Nh÷ng mÆt rång biÕn thÓ nh­ c¸c Garuda cho phÐp ta liªn t­ëng ®Õn t­ duy thÈm mü Nam ¸ vÉn cßn ®äng l¹i ë ®©y. Kü thuËt ch¹m hÕt søc tinh x¶o, ®iªu luyÖn trªn chÊt liÖu gç liªn kÕt bëi c¸c con r­êng ë ®iÓm gi÷a (bông lîn) ®Ó l¹i mét h×nh t­îng v©y rång kiÓu r¨ng l­îc chia lµm 4 líp cã chøc n¨ng nh­ mét chíp cöa lµm nhiÖm vô th«ng giã hoÆc ®ãn ¸nh s¸ng. Trªn nãc ®ôc trßn mét h×nh t­îng tiªn n÷ cã d¸ng täa nh­ d¸ng t­îng phËt ngåi trong mét kh¸m bÐ. Theo quan ®iÓm cña nhiÒu nhµ nghiªn cøu mü thuËt, c«ng tr×nh gîi cho chóng ta liªn ®íi ®Õn dÊu vÕt v¨n hãa M¹c víi tÝnh d©n d·, méc m¹c tån t¹i ë Thanh Hãa mét c¸ch hiÕm hoi cßn l¹i ®Õn ngµy nay. HÖ thèng ch¹m kh¾c t¹i bé v× gian gi÷a HËu cung thÓ hiÖn ý ®å rÊt kh¸c so víi bªn ngoµi. NÕu hÖ thèng ®iªu kh¾c ë bé v× bªn ngoµi nh­ mét bøc diÒm mang tÝnh ®iÓm xuyÕt cho khu vùc ra vµo th× trang trÝ ë c¸c v× bªn trong l¹i ®­îc ph©n tÇng rÊt râ, ch¹m kh¾c ®i theo kÕt cÊu gi¸ chiªng- chång r­êng. §Ò tµi trang trÝ tÇng mét lµ c¸nh hoa cóc vu«ng mÆt nh­ mét diÒm phñ ë phÇn cuèi cña d¹ qu¸ giang gåm 30 c¸nh sen ®­îc xÕp thµnh 30 ch÷ H¸n TÇng hai trang trÝ ®Ò tµi rång, chia bèn cÆp rång chÇu vÒ t©m, hai rång gi÷a chÇu vµo nhau, ®iÓm t©m ®Ó hai rång chÇu vµo lµ chim ph­îng t­îng tr­ng cho trÝ tuÖ vµ ¸nh s¸ng, hai rång hai bªn lµ rång yªn ngùa, trªn l­ng rång yªn ngùa lµ c¸c tiªn n÷. ViÖc xuÊt hiÖn h×nh t­îng tiªn n÷ ®­îc b¾t gÆp trong c¸c di tÝch nh­ Hoa Long Tù ë VÜnh Léc, §×nh Phó §iÒn ë HËu Léc, ®Òn thê §Õ Thiªn §Ò ThÝch ë §«ng S¬n…cho ta nhËn thøc vÒ mét sù pha trén v¨n hãa víi ¶nh h­ëng cña Nho - PhËt -L·o trong cïng mét c«ng tr×nh tÝn ng­ìng cña nh©n d©n. TÇng ba cña bé v× ch¹m næi b¸m theo gi¸ chiªng hai rång ë hai bªn, h×nh t­îng hoa cóc bªn cét trèn, mét ch÷ Thä ®­îc kh¾c khÐo lÐo n»m d­íi r­êng bông lîn. Bé v× sè ba ë HËu cung, ng­êi ta kh«ng ch¹m bøc diÒm d­íi qu¸ giang nh­ v× gian gi÷a mµ t¹c trùc tiÕp lªn th©n qu¸ giang. Do ch¹m trùc tiÕp nªn t¹o ra ®é ph¼ng kh«ng ®Òu nhau. ë c¸c cét trèn vµ « r­êng thÓ hiÖn ®Ò tµi rång chÇu, nh¾c l¹i phong c¸ch biÓu hiÖn nh­ ë v× mét (cöa ra vµo), víi c¸c ®Çu rång, ®ao löa, v©n m©y t­îng tr­ng cho nguån n­íc. Tiªu biÓu lµ h×nh t­îng sãc chÇu mÆt trêi ë gi÷a t©m, ch¹m kh¾c l©n vµ th»n l»n ë hai xµ cña qu¸ giang. Sè l­îng linh thó nµy ph¶n ¸nh tinh thÇn v¨n hãa d©n gian mµ cã thÓ nã ®­îc ¶nh h­ëng tõ thêi M¹c. V× sè bèn (gian trong cïng) trang trÝ ®­îc thÓ hiÖn trªn c¸c ®Êu kª r­êng, tinh thÇn vÉn lµ 40 c¸nh hoa cóc chia lµm hai tÇng ®Ó ®ì c¸c con r­êng côt, kÕt thóc con r­êng thø nhÊt, c¶ v× biÕn thÓ thµnh h×nh mét linh vËt thÓ hiÖn cho t­ t­ëng cña ng­êi x­a. VÒ mÆt kü thuËt ch¹m kh¾c, bªn ngoµi sö dông kü thuËt ch¹m bong víi ®­êng nÐt ch¹m kh¾c næi khèi nh« cao dµy ®Õn 150mm, bªn trong phèi hîp linh ho¹t gi÷a kü thuËt ch¹m thñng ë kho¶ng trèng gi÷a c¸c con r­êng côt, c¸c v¸n mª ®ì diÖn tÝch m¸i kh«ng ®­îc ch¹m kh¾c. Bªn ngoµi ch¹m træ khèi lín, m¶ng dµy, bªn trong ®i s©u vµo chi tiÕt vµ ®­êng nÐt. Tõ nh÷ng kh¶o s¸t, t×m hiÓu b­íc ®Çu vÒ nghÖ thuËt kiÕn tróc - ®iªu kh¾c ®×nh B¶ng M«n ®em ®Õn cho chóng ta mét vµi nhËn xÐt sau: VÒ mÆt t©m linh, ®©y lµ mét c«ng tr×nh tÝn ng­ìng x­a thê Thµnh Hoµng lµng lµ vÞ ®¹i t­íng NguyÔn Tuyªn- mét danh t­íng d­íi triÒu Lý. Sau nµy ®×nh võa ®Ó thê Thµnh Hoµng lµng võa ®Ó t­ëng niÖm 12 vÞ ®¹i khoa cña lµng. VÒ kiÕn tróc, TiÒn ®×nh lµ mét hÖ thèng kiÕn tróc th« méc, ch¾c ch¾n, kháe kho¾n, cßn HËu cung lµ kiÓu thøc kiÕn tróc chØ dùa vµo cÊu t¹o cña hai hµng cét thÊp bÐ vµ nhá nh¾n. VÒ ®iªu kh¾c, hÖ thèng ®iªu kh¾c cßn l¹i (HËu cung) thÓ hiÖn râ tÝnh d©n gian, lÇn ®Çu tiªn trong kiÕn tróc gç t¹i Thanh Hãa ®· thÊy xuÊt hiÖn h×nh t­îng con ng­êi gÇn gièng víi h×nh t­îng con ng­êi ®­îc ph¶n ¸nh trong c¸c ®×nh lµng T©y §»ng, Chu QuyÕn ë Hµ T©y. Víi nh÷ng gi¸ trÞ ®Æc biÖt vÒ mÆt lÞch sö, t©m linh, ý nghÜa nh©n v¨n, nghÖ thuËt kiÕn tróc, ®iªu kh¾c ®iÓn h×nh, ®×nh B¶ng M«n lµ di tÝch kiÕn tróc nghÖ thuËt cÇn ®­îc b¶o tån vµ ph¸t huy nh­ lµ mãn quµ quý mµ «ng cha ®· ®Ó l¹i./. 2.2.2. NghÖ thuËt ch¹m kh¾c ë nhµ tiÒn ®­êng -§Ò tµi tø linh-tø quý -H×nh t­îng ng­êi vµ linh vËt -C¸c ®Ò tµi kh¸c -Phong c¸ch vµ biÓu c¶m thÈm mü v¨n ho¸ NÕu ë B¶ng M«n §×nh, tiÒn ®­êng kh«ng xuÊt hiÖn ch¹m kh¾c (khèi th«, méc) th× hËu cung l¹i dµnh c¶ tiÕt diÖn lín, cã khi lµ c¶ bé v× ®Ó ch¹m kh¾c c¸c ®å ¸n ch¹m bong, léng hoµn h¶o ®Ò tµi ng­êi, linh vËt, tiªn n÷, hoa sen vµ v« sè linh thó trªn c¶ 4 bé v×, trong ®ã v× nãc tr­íc cöa chÝnh hËu cung lµ tiªu biÓu h¬n c¶. KiÓu bè trÝ v× nãc cã trang trÝ hoµn mü nµy th­êng Ýt thÊy trong c¸c kiÕn tróc g«c truyÒn thèng ë Thanh Hãa, nhiÒu häc gi¶ cho r»ng, trong qu¸ tr×nh trïng tu, söa ch÷a cã thÓ bé v× ®· bÞ di chuyÓn tõ trong ra ngoµi hoÆc gi¶ nh­ tõ c«ng tr×nh kh¸c ®em vÒ ®©y. Dï nh­ thÕ nµo ®i ch¨ng n÷a, sù xuÊt hiÖn c¸c bé v× vµ nh÷ng m¶ng ch¹m t¹i hËu cung (ch­a bµn ®Õn ý nghÜa ®Ò tµi) cã thÓ nhËn biÕt ®­îc nã ph¶i lµ bøc ch¹m ë v× gian chÝnh cña mét c«ng tr×nh tõ ®ã chØ ra ®­îc kh«ng gian kiÕn tróc nguyªn mÉu cña nã. C¸c kiÕn tróc nöa sau thÕ kû XIX, chñ yÕu tËp trung ch¹m kh¾c t¹i gian chÝnh, trong khi ®ã ®· tÝnh ®Õn yÕu tè chÝnh phô cña mÆt nhiÒu h¬n, kh«ng l¹m dông tiÕt diÖn gç ®Ó phñ ®Çy nh­ TrÇn Kh¸t Ch©n, Lý Th­êng KiÖt, biÓu hiÖn râ nhÊt ë ®×nh Phó Khª: ®×nh kÕt cÊu v× tr­íc sau kÎ chuyÒn v× vËy ®Ò tµi ch¹m kh¾c tËp trung trªn th©n kÎ, ®Çu bÈy khu vùc tiÒn ®­êng. Gian chÝnh gi÷a tiÒn ®­êng cã 2 kÎ chuyÒn dµi ch¹y song song tr­íc sau diÔn t¶ rång biÕn thÓ c¸c c©y linh (tróc, mai) vµ vËt linh (ngùa, nghª). Ng­êi ta chó träng ®Õn mÆt d­¬ng cña khèi, mÆt tr­íc lµm t©m ®Ó trang trÝ ngô ý thiªng hãa, th©m nghiªm hãa trªn con ®­êng cña kÎ hµnh h­¬ng. §©y lµ lèi ch¹m kh¾c phæ biÕn trong nghÖ thuËt ®×nh lµng ë Thanh Hãa. Ch¹m næi v× nãc nh­ng ­u tiªn bông lîn, nh÷ng kho¶ng trèng kh«ng ®­îc phñ kÝn nh­ Lý Th­êng KiÖt cho nªn häa tiÕt ch­a ®­îc lÊp ®Çy, cã thÓ do diÖn tÝch ®×nh qu¸ lín. Ch­¬ng 3 kh«ng gian v¨n ho¸ vµ lÔ héi ë ®×nh b¶ng m«n 3.1.Kh«ng gian v¨n ho¸ cña ®×nh B¶ng M«n -M«i tr­êng v¨n ho¸, t©m linh (tõ huyÒn tho¹i vµ linh thÇn ®Õn nh©n thÇn vµ kh¸t väng t©m linh) -Mét ng«i ®×nh lµng hay mét ®Òn thê truyÒn thèng (viÖc nghi lÔ thê thÇn linh kÕt hîp kh¸t väng cho khai th«ng trÝ tuÖ, truyÒn b¸ ®¹o häc víi c¸c nghi thøc b×nh v¨n, gi¶ng tËp. C¸c vËt thê ®­îc chia thµnh hai nhãm v¨n ho¸ d©n gian vµ biÓu t­îng cña Nho häc). C¸c sù ®èi lËp vÒ h×nh t­îng d©n d·, c¶nh ®iÒn viªn víi nh÷ng h×nh t­îng cao quý nh­: chim ph­îng, h×nh rang, hay c¸c ®¹i tù “®Þa linh nh©n kiÖt”, “Thóc ­íc v¨n”, “§­êng Bét kiÒu bi”, “Hßn ®¸ s­ lé”… 3.2. Nghi lÔ truyÒn thèng ë ®×nh B¶ng M«n -Nghi lÔ vÒ thê tÕ linh thÇn vµ c¸c vÞ Hoµng lµng vµo mïa xu©n -Nghi lÔ ®ãn r­íc vinh danh Tr¹ng Nguyªn, Th¸m hoa…vÒ lµng -Nghi thøc b×nh v¨n gi¶ng tËp cho Nho sinh cña lµng -C¸c lÔ héi v¨n ho¸ ngµy nay 3.3. VÊn ®Ò b¶o tån vµ ph¸t huy gi¸ trÞ v¨n ho¸ cña ®×nh B¶ng M«n trong kinh tÕ-v¨n ho¸-du lÞch ngµy nay -VÊn ®Ò b¶o tån nguyªn tr¹ng kiÕn tróc vµ ®å thê hiÖn cã, më réng kh«ng gian x­a cho s©n ®×nh -Phôc dùng b¶o l­u c¸c tÝch trß b×nh v¨n gi¶ng tËp x­a phôc vô du kh¸ch tham quan -X©y dùng lÔ héi míi trong kh«ng gian v¨n ho¸ truyÒn thèng cña ®×nh B¶ng M«n -VÊn ®Ò tr¸ch nhiÖm chñ thÓ qu¶n lý, ®Çu t­ vµ qu¶n lý di tÝch ngµy nay ĐÌNH BẢNG MÔN Ở THANH HOÁ VÀ NHỮNG DI VẬT VĂN HÓA QUÝ HIẾM Đình Bảng Môn nằm trong quần thể di tích của xã Hoằng Lộc, huyện Hoàng Hoá, bao gồm: Văn chỉ xã Hoằng Lộc, chùa Thiên Nhiên, nhà thờ bảng nhãn Bùi Khắc Nhất, nhà thờ Nguyễn Quỳnh… Từ lâu đình Bảng Môn luôn được xem là niềm tự hào của người dân bởi đây là một biểu tượng trường tồn của sự tôn vinh học vấn, khoa bảng, đỗ đạt của làng. Đây là một làng khoa bảng điển hình ở Việt Nam, theo các tư liệu văn tự, khế ước, gia phả, sắc phong hiện lưu tại làng, trong số hơn sáu trăm vị tiến sĩ qua các thời kỳ, có tới 12 vị đỗ đại khoa vinh danh từ khoa thi năm Hồng Đức thứ 12 (1481) đến khoa thi cuối cùng thời Nguyễn (1919) và làng có tới 7 vị tiến sĩ được ghi tên ở Văn bia Quốc Tử Giám. Theo truyền thuyết, ngôi đình có từ thế kỷ XV nhưng dấu vết các hiện vật còn lại không chứng minh được điều đó, mà cho thấy đây là dấu tích của các đề tài chạm khắc thuộc thế kỷ XVII dến thế TK XIX. Theo thần phả, lúc đầu đình Bảng Môn vốn là nơi thờ Thành Hoàng làng là vị đại tướng quân Nguyễn Tuyên, làm quan dưới triều Lý. Tương truyền Nguyễn Tuyên người làng Bột Thái vốn là một Vị Thần giáng tế cứu dân gian, xung quân, làm tướng, giúp vua, dẹp giặc tan, ông quay về Trời. Nơi ông “hoá thân” về Trời biến thành một “Gò mối”, dân làng lập đề thờ ông và xem ông như là một Vị Thần Hoàng làng. Trải qua nhiều thăng trầm của lịch sử, vào thế kỷ XV khi Nho học chiếm ưu thế, sự học của các nho sinh ở làng Bột Thái đã làm hiển danh đất Trạng, ngôi đền được chuyển tên và bao chứa các giá trị mới của Nho giáo: đình Bảng Môn. Từ một truyền thuyết lịch sử (vị đại tướng quân Nguyễn Tuyên), pha trộn với tín ngưỡng dân gian từ xa xưa (Gò Mối và vị Thần Hoàng làng), một làng cổ ven bờ sông Mã với nhiều ngã giao thông, từ đò ngang (bến Trầm và bến Từ Quang) nối các khu chợ phía nam bên tả ngạn sông Mã là chợ Môi, chợ Còng, Chợ Sim, chợ Đà và đặc biệt nơi đây là kết điểm giao thương với các các chợ miền tây sông Mã theo đò dọc (chợ Đu, chợ Chuộc, Chợ Cửu, chợ Giàng, chợ Hậu Hiền ...). Người dân làng Bột Thái trở thành thương lái giúp thông thương hàng hóa của xứ Thanh với các tỉnh Băc bộ. Việc phát triển thương mại và việc mở mang học vấn ở làng Bột Thái xem ra có nhiều tác động qua lại thuận chiều, khác hẳn với tinh thần cổ hủ Nho giáo đương thời. Việc buôn bán ở Bột Thái là việc của người nông dân kiêm việc nhân lúc nông nhàn, nhờ lợi thế có giao thông thủy, bộ thuận lợi, lại được mở mang cổ súy bởi các nho sinh đỗ đạt, quan chức trong làng mà vùng đất này từ rất sớm đã trở thành một tụ điểm thương mại (chợ Quan hay chợ Quăng có từ thế kỷ XV) Với bối cảnh văn hóa - xã hội như trên, di tích đình Bảng Môn hàm chưa rất nhiều điều quý giá. Quần thể kiến trúc còn lại hiện nay bao gồm 2 dãy nhà: tòa Tiền đường nằm phía ngoài và tòa Hậu cung nằm dọc phía bên trong, tạo thành bố cục kiến trúc kiểu chữ Đinh. - Nhà Hậu cung gồm một nhà ống muống còn khá nguyên trạng, có niên đại xét theo phong cách nghệ thuật chạm khắc gỗ hiện còn thuộc thế kỷ XVII) - Nhà Tiền đường: có niên đại Bảo Đại năm thứ 8 (1933 - ghi ở thượng lương nhà tiền đường), Khải Định Mậu Ngọ niên (1918 - thượng lương hậu cung); Cho thấy đó là dấu vết của những lần xây dựng hoặc trùng tu khác nhau. Cũng tương tự như di tích đền Trần Khát Chân- Vĩnh Lộc, công trình này được kiến trúc khung mái kết cấu bằng gỗ, nên qua hơn 400 năm, đã qua nhiều lần trùng tu, kết quả là nhiều lớp văn hóa đan xen trên các phần kiến trúc cảu di tích. Vấn đề chúng tôi nêu lên ở đây là các di vật văn hóa tại Bảng Môn đình hiện còn có giá trị hết sức đặc biệt, cần được bảo tồn và nghiên cứu đầy đủ. Nhà Hậu cung của đình Bảng Môn là một kiến trúc độc lập mang đậm nhiều giá trị của nghệ thuật kiến trúc thế kỷ XVII. Có thể nhà tiền đường xưa kia là loại nhà tiền tế, kết dinh vào đốc nhà Hậu cung, kiểu như ở hai nếp nhà cổ phần Hậu cung đền thờ Trần Khát Chân hiện còn. Nhưng tại đây, người ta đã thảo bỏ nếp nhà ngang, mà thay bằng một nhà ngang lớn hơn nhiều (nếp nhà ngang 5 gian như hiện có). Điểm đặc trưng của kiến trúc nhà Hậu cung đình Bảng Môn là: tính nguyên gốc của một hậu cung còn khá nguyên trạng mang phong cách nghệ thuật kiến trúc thế kỷ XVII. Kiến trúc hậu cung hoàn toàn kết cấu bằng chất liệu gỗ, duy nhất tường hậu là gạch mới xây. Phần lớn kết cấu kiến trúc nhà hậu cung đều được chạm khắc phủ kín, đặc biệt bề mặt cửa ra vào, các bộ vì bao gồm xà ngang, giá chiêng, chồng rường, rường nách… Trên thượng lương của tòa tiền đường có ghi niên đại trùng tu: “Bảo Đại bát niên tuế thứ Quý Dậu tam nguyệt cát nhật trọng tu đại cát vượng”, như vậy, có nghĩa là công trình này được sửa chữa vào năm Bảo Đại thứ 8 (1933) còn tòa hậu cung được trùng tu sau đó 15 năm “Khải Định Mậu Ngọ niên cửu nguyệt thất nhật trọng tu đại cát” (năm Mậu Ngọ niên hiệu Khải Định (1918- thượng lương nhà Hậu cung). Nhà Tiền đường có kiến trúc bề thế, chiều dài 15,4m, rộng 8,6m, gồm 5 gian, 4 hàng chân cột, kết cấu vì kèo kiểu giá chiêng - chồng rường - kẻ bẩy. Tổng thể là một khối mộc thô, khỏe khoắn, không chú trọng đến trang trí mà chú trọng đến mối liên kết chắc chắn của bộ khung gỗ chịu lực, kiểu phong cách các đình làng xứ Thanh. Nhà Hậu cung là một kiến trúc thấp, bé hơn so với tiền đường. Kết cấu là một nhà dọc, có chiều dài 10m, rộng 4,4m, gồm 3 gian, 4 bộ vì nóc, 2 hàng chân cột, chỉ có cột cái và không có cột quân. Chiều cao từ mái giọt gianh xuống nền đất là 1,6m, chiều cao từ nền đất lên thượng lương là 3,1m. Các gian có độ rộng không đều nhau, gian giữa độ rộng là 2,6m, gian đầu là 2,6m, gian trong cùng là 3,1m. Hậu cung là nơi đặt thần vị của thần, hiện nay gian trong cùng của Hậu cung còn một ngôi mộ đá nằm dưới nền đất, kết cấu bộ vì cơ bản giống nhau kiểu “giá chiêng - chồng rường - bẩy hiên”. Tổ chức phân chia không gian nội thất bằng cách tạo ra các cửa kiểu chấn song con tiện làm chức năng phân chia trong nhà và ngoài hiên. Gian đầu hậu cung được thưng lại bằng 6 cánh cửa gỗ, 4 cánh cửa giữa kiểu bức bàn, 2 cửa bên kiểu thượng song hạ bản, gian cuối ngăn cách gian giữa bằng hệ thống cửa chấn song con tiện làm mới về sau, trong cùng hậu cung xây kín lại bằng tường đốc. Phong cách chạm khắc gỗ ở đình Bảng Môn còn lại hiện nay là những hiện vật mỹ thuật hiếm thấy, phản ánh "những mạch nối với mỹ thuật dân gian vùng đồng bằng sông Hồng” ở thế kỷ XVII - XVIII. Tấm phù điêu gỗ ở mặt cửa ra vào nhà hậu cung: Có thể nhận thấy khá rõ ràng hai yếu tố về kỹ thuật chạm khắc và nội dung chạm khắc trên mảng trang trí ở mặt cửa ra vào nhà hậu cung có một sự phóng túng, nhẹ nhàng và đậm nét dân gian. Trước hết, kỹ thuật khắc gỗ ở đây chưa biểu đạt về khối mạnh mẽ như ở đền Lý Thường Kiệt (thế kỷ XIX), nhưng phong cách đã đa dạng trong phối hợp giữa chạm khắc nét, diễn hình khối âm và khối dương; kỹ thuật đã kết hợp chạm bong và chạm lộng, tạo ra nhiều lớp, nhiều tầng, khối và ánh sáng trở nên linh hoạt, một cảm giác lao xao của sóng nước, chuyển động của mây mưa... Tính nhịp điệu được khai thác triệt để nhờ có sự phân phối tài tình về mật độ mau - thưa, mập - thanh, nông - sâu và ánh sáng đậm - nhạt do diễn hình, nét, khối mà tạo ra. Bức chạm nổi ở mặt cửa ra vào tạo ấn tượng kỳ thú cho khách hành hương, một cảm giác thư thái bởi sự sống động, nhịp nhàng và sự cân bằng tạo sự hưng phấn do hình thức hồn nhiên trong phong cách và nội dung trữ tình hiếm có ở Thanh Hóa (chỉ có ở chùa Hoa Long, đền Trần Khát Chân và di tích đình Bảng Môn ) Tổng thể mảng trang trí mặt cửa ra vào hậu cung là một bức chạm khắc hình bán nguyệt. Bên trên nóc là một hình người khắc chân dung đến phần thắt lưng, đặt trong khám nhỏ, mặt người to hơn thân (8cm), bên dưới là hình hoa văn tạo nên hình một con thú đang phủ phục. Đây là một cách yểm "linh thần" ở các vị trí thiêng của người xưa. Tiếp đến là một ô hình chữ nhật có khoét thủng 4 hàng răng lược chia hai phần đăng đối, kiểu như vẩy hình quạt lông chim phượng. Bên dưới là ô chạm khắc các hình rồng với nhiều dáng khác nhau, uốn lượn trong mây mưa, vần vũ, hòa trong hoa lá, chim thú. Thỉnh thoảng có mặt rồng lớn nhô cao, còn đa số là hình rồng bé như rắn, lươn, miệng con nào cũng lè lưỡi ở mép, trông thật ngộ nghĩnh. Chính tâm có khắc hình quỷ sứ, mặt người, thân thú, dáng ngây ngô. Phía góc phải có chạm khắc hai hình người. Một người ôm con sư tử, dáng trần khỏe mạnh, con sư tử đang cúi đầu vùng vẫy. Một người phía ngoài nhỏ hơn đang cưỡi trên một con ngựa, dáng ngựa đang ghìm cương, đầu ngẩng cao chúc mõm xuống rất oai phong. Bên trái cửa bức chạm diễn tả một võ sĩ đang chinh phục con hổ dữ. Dưới góc đáy hoa vân xoắn tròn nhiều đao mác có hình con ếch ôm sát bờ mặt xà ngạch cửa trên. Nhiều đao mác hình xoắn dài 25 - 45 cm, mũi nhọn sắc, gốc có hình chun 3 nếp chạy ngang hai phía. Những hình đao mác loại này đã có trên bia "Lê Đại Hành Hoàng Đế điện miếu bi" ở đầu thế kỷ XVII. Nền tầng thấp là các dải vân như nhành lá mềm mại xen lẫn với các đao mác hình tia chớp. Nổi lên trên các đao mác và vân hình lá mềm là mặt các hình rồng lớn và các rồng bé, hình thú vật dưới nước, dày đặc khung diềm cạnh đáy chạm nổi. Đặc điểm thân rồng ở đây ngửa bụng nên hình vân đốt như thân cây trúc, vây rồng từng khóm lớn, mềm mại như cây rong nước. Nhiều cành hoa hình mũi mác xoắn, ngắn. Toàn bộ bức chạm cho thấy một sự hồn nhiên, tươi tắn, nhẹ nhàng trong giai điệu tiết tấu sôi động của ánh sáng đọng trên nét, hình, khối. Tổng thể của bức chạm tạo ra một sự quây quần, đông đúc, một hình ảnh chỉ sự tạo hoá, sinh sôi huyền diệu. Nội dung bức chạm có tính gợi mở về sự diệu kỳ, sự huyền bí của vũ trụ, phải chăng đó cũng tựa như một thứ "bùa yểm" của người xưa? Di vật điêu khắc bên trong nhà hậu cung: Ngược lại với phong cách chạm khắc mặt ngoài cửa ra vào nhà hậu cung, phía trong là các mảng chạm khắc được bố trí khá dày đặc nhưng ở một thể thống nhất, đậm yếu tố Nho giáo và yếu tố Thần tiên. Phong cách chạm khắc tinh tế, khúc triết, nhẹ nhàng, sâu sắc làm cho không gian hậu cung trở nên trang nghiêm, đề cao học vấn và linh thiêng. - Vì nóc số 2: kiểu chồng rường - giá chiêng, phân tầng rất rõ, diềm phủ ở cuối cùng (đồng thời là quá giang của vì kèo) gồm có 30 cánh sen được xếp thành 30 chữ Hán, chạm thủng trên nền thẳng ốp vào quá giang, tiếp đến đề tài trang trí là cánh hoa cúc vuông mặt như một diềm che, tầng 2 trang trí đề tài rồng, chia 4 cặp rồng chầu về tâm, gồm hai rồng lớn chạm ở xà ngang, hai rồng bé chạm ở rường nóc. Hai chim phượng ở hai bên đấu kê, hai rồng thân dây xoắn dáng sa xuống trên hai trụ trốn... Tầng 3: chạm nổi bám theo giá chiêng 2 rồng ở 2 bên, hình tượng hoa cúc bên cột trốn, một chữ thọ được khắc khéo léo nằm dưới rường bụng lợn. Vì nóc số 3: đề tài rồng chầu, đao lửa, vân mây tượng trưng cho nguồn nước, tiêu biểu hình tượng sóc chầu mặt trời ở giữa tâm, chạm khắc lân và thằn lằn ở 2 xà của câu đầu. Vì nóc số 4: các đấu kê rường có 40 cánh hoa cúc chia làm 2 tầng để đỡ các con rường cụt, kết thúc con rường thứ nhất, cả vì biến thể thành hình con lân. Các bức chạm khắc trong các quá giang vì số 2, 3, 4 đều có chung một phong cách. Mô-típ chính là hình các tiên nữ cưỡi rồng bay. Hình tiên nữ mềm mại, duyên dáng, phần áo dài biến điệu hình đuôi cá. Tiên nữ ngồi trên lưng rồng hình yên ngựa, kiểu rồng phổ biến thời Trần. Bức chạm gợi yếu tố văn hóa biển một cách rõ nét. Tại các quá giang đều chạm hình đôi rồng chầu vào tâm là hình chim phượng. Hình chim phượng tượng trưng cho nguồn sáng (mặt trời), một cách biểu hiện khá phổ biến ở thế kỷ XVII. Phong cách rồng ở đây ít gặp lại ở các kiến trúc sau này ở Thanh Hóa. Thân rồng được diễn tả hai phần, lưng có vẩy như cá, bụng chia nhiều đốt như thân rết, vây chia từng khóm 3 - 5 gân vạch, mập, dài, mềm mại như rong rêu. Tại giữa qua giang có hình Tiên nữ cưỡi rồng, hai rồng chầu hai bên, 12 cánh bay xòe hai bên như những tia chớp. Tại các trụ trốn, rường nóc đều chạm khắc hình rồng có cùng phong cách trên. Các đấu kê trang trí hình chim phượng đầu ngóc lên, các cánh biến thành các tia lửa vút cao. Những di vật bên trong nhà Hậu cung là những mảng chạm khắc gỗ tinh tế, lối chạm khắc được xắp đặt trên nền cấu kiện kiến trúc, nhưng rất chặ chẽ về nội dung lựa chọn tùy theo vị trí kiến trúc mà chọn biểu tượng trang trí cụ thể. Các hình tượng rồng, nghê, chim hạc, chim công, trùng, túc, cúc, mai được sử dụng kết hợp với các bảng chữ hán có nội dung tôn vinh công nghiệp của vị thành hoàng làng và đề cao học vấn. Phong cách chạm khắc các vật linh không cùng loại với bức chạm khắc gỗ ở cửa ra vào. Điều này lý giải về sự cẩn trọng của người xưa. Nếu nghệ thuật ở bức chạm ở cửa ra vào hết sức phóng khoáng, hồn hậu, dân dã mang đậm yếu tố tín ngưỡng dân gian, có mục đích tạo ra sự cảnh giới, nhắc nhở khách ra vào; thì ngược lại phong cách trong trí trong nội thất nhà Hậu cung rất tinh tế, đường nét khá tinh sảo, gãy góc, mang tính bác học nói lên sự uyên thâm (Cho phép chúng ta liên hệ tới phong cách đối lập của nghệ thuật chạm khắc bia Vĩnh lăng và các tượng chầu ở Lam Kinh thế kỷ XV) Đồ thờ và di vật khác Mặt trước sân hiện còn nhiều bia ký, trong đó có tấm “Đường Bột Kiều bi” có niên đại thời Nguyễn được tạo tác khá tinh xảo. Tại gian sau cùng của hậu cung có khám thờ kín cao 2.7m, rộng 1.9 m, trong khám còn lưu các vật dụng, mũ áo, xiêm y của Tướng quân Nguyễn Tuyên (nhân thần lịch sử và cũng là Thành Hoàng làng). Ngai thờ bằng gỗ ở gian thứ nhất hậu cung tạc kiểu chân quỳ dạ cá. Hình 2 rồng chầu ở giữa diềm đáy tầng 1, các góc chân quỳ là hình rồng cuộn, tầng 2, 3 là hoa văn dây cúc, tầng 4 là mỗi mặt chia ba khung hình chữ nhật. Khung giữa khắc hình tròn tạo ra từ hai hình thiếu âm, thiếu dương của dịch học, có 4 hạt tròn điểm 4 góc, 5 ngọn đao mác bốc lên quanh mặt trời. Hai hình rồng ở hai khung bên, tạo ra từ hình hoa văn khá trừu tượng, dáng hoa vân kiểu các đao xoắn, tạo nên hình rồng có dáng con lân đang bước, chân cao, đuôi xoắn gồm 5 dải tua, mũi nhọn, chạy ngược chiều mặt trời. Ngai thờ bằng gỗ đặt ở gian thứ 2 hậu cung được chạm khắc tinh tế, đặc biệt phần bệ là một khối vuông chia làm 3 tầng, tầng đáy hình hoa sen dẹo hai phía. Tầng 2 hình hai rồng chầu mặt nhật ở chính tâm, chú ý các đao mác có nét mạnh mẽ chạy ngang gờ mặt trên gợi dáng dấp mặt hổ phù. Tầng 3 trên cùng khắc một hình rồng thân mập uốn 3 khúc, vây lưng rộng như nheo cờ. Tại gian thứ 2 của hậu cung có một bài vị, được tạc cao 50cm, rộng 35cm, trên một tấm gỗ vàng tâm mỏng 1,5cm. Bố cục bài vị là hình khắc thủng hình hai linh thú trong một bố cục khá chặt chẽ, nhưng gợi cảm thiêng liêng. Đó là hình một con lân dáng ngồi xổm, hai chân trước chống thẳng, hai chân sau xếp ngang. Một con hạc thân mảnh mai nhưng có cái đầu to với bộ lông mao dài, rộng, có gân sống và hai hàng đuôi nheo kiểu vây rồng chạy ra phía sau. Hương án lớn (cao 2,4m, rộng 2,2m) đặt gian chính giữa nhà tiền đường, chạm khắc tinh tế. Bố cục hương án theo dạng 4 chân thẳng, tầng dưới cùng cách mặt đất 35cm, tạo ra một lớp tua rua như kiểu lọng che. Hương án hình khối chữ nhật, đều đặn, phần trên cùng được tạo loe miệng rộng theo mỗi chiều thêm 15cm. Trang trí chia nhiều ô, ngang, dọc, nhưng vẫn giữ được tổng thể với hai trụ đứng mỗi chiều và trên cùng đặt bệ thờ. Họa tiết chủ yếu là hoa cúc mãn khai, hoa sen cánh dẹo được tạo hình chi tiết, khắc thủng cho mềm khối, phủ kín hương án như gấm thêu. Phong cách chạm khắc đồ thờ ở đình Bảng Môn gần với phong cách đồ thờ ở đền thờ Trần Khát Chân, thuộc niên đại thế kỷ XVII- XVIII (có thể cùng niên đại với nhóm hương án ở chùa Bút Tháp) Bên ngoài đình Bảng Môn, chính hướng đông nam 800m, có một giếng nước cổ, giếng xây bằng gạch nung, hình vuông, mói cạnh 1,8m. Tương truyền dân làng theo vị Đại tướng quân Nguyễn Tuyên đi chinh phạt phương nam đã bắt chước cách làm giếng Cời của người Chăm. Đình Bảng Môn là một di tích quý hiếm trên hai bình diện di vật văn hóa và các giá trị văn hóa phi vật thể của nó. Đây là một nguồn tư liệu văn hóa đặc biệt, minh chứng một quá trình tiếp thu và cải biến các giá trị văn hóa Nho giáo, Đạo giáo vào trong một không gian văn hóa bán nông nghiệp và thương nghiệp ở làng Bột Thái, xã Hoằng Lộc, huyện Hoằng Hóa, tỉnh Thanh Hóa. Phô lôc 12 vÞ ®¹i khoa lµng Ho»ng Bét 1. NguyÔn Nh©n LÔ (1461-1522). ¤ng ®ç TiÕn sÜ khoa thi n¨m T©n Söu, Hång §øc thø 12 (1481) khi míi 21 tuæi. NguyÔn Nh©n LÔ ®­îc coi lµ vÞ khai khoa cña Ho»ng Léc: “L­ìng Bét khai khoa ®Ö nhÊt kú NhÞ thËp nhÊt tuÕ tiÕn sÜ bi” T¹m dÞch: “Më ®Çu ®¹i khoa hai lµng Bét Hai mèt tuæi bia tiÕn sÜ ghi” NguyÔn Nh©n LÔ lµm quan h¬n 40 n¨m, tr¶i 7 triÒu vua tõ Lª Th¸nh Tèng ®Õn Lª Cung Hoµng vµ tõng ®­îc cö gi÷ c¸c chøc Tri huyÖn c¸c huyÖn Kim §éng, Thä X­¬ng, Phó B×nh. N¨m Thèng Nguyªn thø nhÊt (1522) ®êi vua Lª Cung Hoµng, «ng ®­îc th¨ng lµm HiÕn s¸t sø xø S¬n Nam, «ng mÊt n¨m 1522, thä 62 tuæi. 2. NguyÔn Thanh (1506-1545). ¤ng ®ç tiÕn sÜ khoa thi n¨m T©n Söu, Quang Hoµ thø nhÊt (1541) triÒu M¹c Phóc Nguyªn. NguyÔn Thanh ®­îc nhµ M¹c cö gi÷ chøc Hµn L©m viÖn hiÖu th¶o, Gi¸m s¸t Ngù sö ®¹o L¹ng S¬n, HiÕn s¸t phã sø Thanh Hoa. ¤ng mÊt n¨m 1545, thä 40 tuæi, ®­îc truy tÆng chøc Thõa chÝnh sø, t­íc V¨n khª b¸. 3. NguyÔn S­ Lé (1519-?). ¤ng ®ç ®Ö nhÊt gi¸p ChÕ khoa, ®Ö tam danh (th¸m hoa) khoa thi n¨m Gi¸p DÇn, ThuËn B×nh thø 6 (1554). NguyÔn S­ Lé næi tiÕng lµ ng­êi häc réng, hiÓu nhiÒu vµ lµ thÇy gi¸o cña nhiÒu ng­êi trong lµng nªn d©n lµng t«n kÝnh gäi lµ S­ Lé. ¤ng ®­îc cö gi÷ chøc H÷u ThÞ lang bé L¹i, t­íc §oan phóc hÇu. Con trai lµ NguyÔn Thø vµ con rÓ lµ Bïi Kh¾c NhÊt ®Òu ®ç §¹i khoa. 4. Bïi Kh¾c NhÊt (1533-1609). ¤ng ®ç §Ö nhÊt gi¸p ChÕ khoa §Ö nhÞ danh (B¶ng Nh·n) khoa Êt Söu, ChÝnh TrÞ thø 9 (1565), ®êi vua Lª Anh T«ng. ¤ng ®­îc cö gi÷ c¸c chøc Hµn l©m viÖn hiÖu lý, Gi¸m kh¶o tr­êng thi Thanh Hoa, ThÞ gi¶ng, H÷u thÞ lang bé H×nh, H÷u thÞ lang bé C«ng. N¨m 1600 lµ th­îng th­ bé C«ng råi th­îng th­ bé Binh. ¤ng mÊt n¨m 1609, thä 77 tuæi. 5. NguyÔn CÈn (1537-1585). ¤ng quª gèc t¹i Ba Tiªu, huyÖn Thuû Nguyªn, H¶i Phßng. ¤ng ®ç TiÕn sÜ khoa thi n¨m Canh Th×n, Diªn Kh¸nh thø 3 ®êi M¹c MËu Hîp (1580). ¤ng ®­îc triÒu M¹c cö gi÷ chøc H×nh khoa cÊp sù trung. Sau ®ã «ng bá nhµ M¹c theo vÒ sèng ë x· Bét Th¸i (Ho»ng Léc ngµy nay) vµ ®i theo nhµ Lª. ¤ng mÊt n¨m 1585, thä 49 tuæi. 6. NguyÔn Nh©n ThiÖm (1534-1597). ¤ng ®ç ®Çu §Ö nhÞ gi¸p khoa thi n¨m Quý Mïi, Quang H­ng thø 11 (1583) ®êi vua Lª ThÕ T«ng. ¤ng ®­îc cö gi÷ c¸c chøc HiÕn s¸t sø xø NghÖ An, C«ng khoa cÊp sù trung, L¹i khoa cÊp sù trung, Tham chÝnh NghÖ An. N¨m 1597 lµ phã sø cïng víi Phïng Kh¾c Khoan ®i sø Trung Quèc. Trªn ®­êng vÒ n­íc bÞ bÖnh mÊt. Sau khi mÊt ®­îc phong tÆng §Æc tiÕn kim tö vinh léc ®¹i phu, h÷u thÞ lang bé C«ng, t­íc Phóc Nguyªn hÇu. 7. NguyÔn Thø (1572-?). ¤ng lµ con NguyÔn S­ Lé. ¤ng ®ç Hoµng gi¸p khoa thi n¨m MËu TuÊt, Quang H­ng thø 26 (1598), ®êi vua Lª ThÕ T«ng. ¤ng ®­îc cö gi÷ c¸c chøc Hµn l©m viÖn hiÖu lý, ThÞ gi¶ng, Th¸i th­êng tù khanh, L¹i khoa cÊp sù trung. Gia ®×nh «ng næi tiÕng häc giái, ba ®êi c«ng hÇu, TiÕn sÜ. 8. NguyÔn L¹i (1581-?). ¤ng ®ç Hoµng gi¸p khoa thi n¨m Kû Mïi, Ho»ng §Þnh thø 20 (1619), ®êi vua Lª KÝnh T«ng. ¤ng ®­îc cö gi÷ c¸c chøc ®i sø nhµ Minh, H÷u thÞ lang bé L¹i, Båi tông, t­íc QuÕ LÜnh hÇu. Khi mÊt «ng ®­îc truy tÆng “Dùc vËn t¸n trÞ c«ng thÇn”, ®Æc tiÕn “Kim tö vinh léc ®¹i phu”. 9. NguyÔn Ngäc HuyÒn (1685-1743). ¤ng ®ç TiÕn sÜ khoa sÜ väng n¨m T©n Söu, B¶o Th¸i thø 2 (1721), ®êi vua Lª Dô T«ng. ¤ng ®­îc cö gi÷ c¸c chøc: §«ng c¸c häc th­, §èc trÊn Cao B»ng, §«ng c¸c häc sÜ, Th¸i th­êng tù khanh, §« ngù sö, §«ng c¸c §¹i häc sÜ, H÷u thÞ lang bé Hé, Båi tông, T¶ thÞ lang bé C«ng, Tham tông. ¤ng mÊt ngµy 24-7-1743, thä 59 tuæi, ®­îc gia phong Th­îng th­ bé C«ng, Th¸i phã trô quèc th­îng trËt, Th¸i quËn c«ng. 10. Lª Huy Du (1757-1835). ¤ng ®ç TiÕn sÜ khoa thi n¨m §inh Mïi, Chiªu Thèng thø nhÊt (1787), ®êi vua Lª MÉn ®Õ. Sau khi thi ®ç «ng ®­îc gi÷ chøc Hé khoa cÊp sù trung vµ liÒn theo ®ã theo Lª Chiªu Thèng sang Trung Quèc. Khi Gia Long lËp ra nhµ NguyÔn, «ng nhËn chøc §èc häc c¸c trÊn S¬n- H­ng-Tuyªn, ®èc häc Quèc tö gi¸m. N¨m 1812, gi÷ chøc §èc häc phñ Hoµi §øc. N¨m 1822 vÒ h­u, më tr­êng d¹y häc ë quª nhµ. Lª Huy Du mÊt th¸ng Giªng n¨m Êt Mïi, thä 79 tuæi. 11. NguyÔn Thæ (1793-1843). ¤ng ®ç TiÕn sÜ khoa thi n¨m Êt Mïi, Minh M¹ng thø 16 (1835). ¤ng tõng hé gi¸ vua ThiÖu TrÞ (1840-1847) trong dÞp B¾c tuÇn vµ gi÷ chøc Hµn l©m viÖn biªn tu, phóc kh¶o tr­êng thi H­¬ng ë HuÕ. ¤ng mÊt ngµy 10 th¸ng 8 n¨m Quý M·o (1843), thä 51 tuæi. 12. NguyÔn B¸ Nh¹ (1822-1848). HiÖu lµ Long Ch©u, ®ç Hoµng gi¸p khoa thi n¨m Quý M·o, ThiÖu TrÞ thø 3 (1843) khi míi 21 tuæi. Sau ®ã «ng ®­îc bæ chøc Tri huyÖn Hµm ThuËn. ¤ng mÊt n¨m MËu Th©n, Tù §øc thø 2 (1848). T­¬ng truyÒn khi nghe tin «ng mÊt, Tù §øc th­¬ng tiÕc ®· göi c©u ®èi viÕng nh­ sau: “Nh©n sinh b¸ch tuÕ vi kú, b¸n chi b¸n l©n qu©n mÖnh b¹c. Nh÷ thiÕu tam nguyªn cËp ®Ö, kú c¸ch kú sö ng· t©m bi” T¹m dÞch: “Ng­êi sinh tr¨m tuæi ®Þnh kú, nöa trong nöa th­¬ng ng­êi mÖnh b¹c. Ng­êi trÎ ba lÇn ®Ëu nhÊt, tµi trªn tµi khiÕn trÉm th­¬ng t©m”. Phô lôc Danh s¸ch ®ç h­¬ng cèng, cö nh©n (Tõ cuèi thÕ kû XVI ®Õn 1919) TT Hä vµ tªn N¨m thi ®ç 1 NguyÔn L¹i §ç TiÕn sÜ 1619 2 NguyÔn TuÊn SÜ 3 NguyÔn Quang Thuþ 4 NguyÔn Quúnh 5 NguyÔn §¨ng Nho 6 NguyÔn Ngäc Du 7 NguyÔn Quang L­îng (c¸c khoa thi tr­íc n¨m 1702) 8 NguyÔn Ngäc HuyÒn 1702, §ç TiÕn sÜ 1721 9 NguyÔn TÊn Quèc 1702 10 NguyÔn Bµng 1702 11 Lª T¹o 1702 12 NguyÔn Ngäc To¶n 1702 13 NguyÔn §×nh KÝnh 1705 14 NguyÕn ThÕ Quang 1705 15 NguyÔn Kh«i Mai 1711 16 NguyÔn Nh©n Triªm 1714 17 NguyÔn Ngäc Toµn 1714 18 NguyÔn H©n 1717 19 NguyÔn B¸ Thiªm 1717 20 NguyÔn C«ng Tµi 1717 21 NguyÔn DËt 1717 22 NguyÔn C«ng HËu 1717 23 NguyÔn §iÒn 1720 24 NguyÔn §×nh Xu©n 1720 25 NguyÔn Xu©n Thêi 1726 26 NguyÔn Liªn 1726 27 NguyÔn V­îng 1726 28 NguyÔn Hoµng Hu©n 1726 29 NguyÔn Quèc O¸nh 1729 30 Hµ Nguyªn T©n 1729 31 NguyÔn Hoa 1729 32 NguyÔn TrÞnh T­êng 1729 33 NguyÔn Duy Minh 1729 34 NguyÔn Ho¹t 1732 35 Ng« NguyÔn Tó 1735 36 NguyÔn B¸ Kh¶i (em lµ NguyÔn Träng Hoµnh) 1735 37 NguyÔn Doanh B¸ 1735 38 NguyÔn Di 1735 39 NguyÔn Träng Hoµnh 1735 40 NguyÔn Gi¶n 1735 41 NguyÔn Duy Hanh 1735 42 NguyÔn LÖnh An 1735 43 NguyÔn B¸ Thuyªn 1738 44 NguyÔn L·ng 1738 45 NguyÔn ThÕ Thä 1738 46 NguyÔn B¸ §Ö 1738 47 Bïi B¸ Ngäc 1738 48 NguyÔn T«ng Hµn 1743 49 NguyÔn Huy BÝch 1743 50 NguyÔn Diªn 1747 51 NguyÔn HuÖ 1747 52 Ng« Nguyªn Ng« 1747 53 NguyÔn §¨ng Ngä 1750 54 NguyÔn Xu©n HuyÔn 1750 55 NguyÔn Träng Liªn 1753 56 NguyÔn T«ng §Ønh 1753 57 Ng« NguyÔn Nh· 1753 (d­íi 18 tuæi) 58 NguyÔn TÊt Tè 1753 59 NguyÔn T«ng NghÞ (con NguyÔn Quúnh, cha NguyÔn X¸n) 1753 60 NguyÔn Thóc Khanh 1756 61 NguyÔn ThuËt 1756 62 NguyÔn Tr¸c 1756 63 NguyÔn Phæ 1759 64 NguyÔn Danh D­¬ng 1762 65 Lª Chu Tu©n 1762 66 NguyÔn Kú ThËn 1762 67 NguyÔn Danh V¨n 1765 68 NguyÔn Duy BËt 1765 69 Hµ NguyÔn Tr÷ 1765 70 Lª B¸ ChiÓu 1758 71 NguyÔn ThÕ Tr¹ch 1771 72 NguyÔn Kh©m HuÊn 1771 73 NguyÔn Duy Th©n (anh NguyÔn Duy BËt) 1777 74 NguyÔn LÖ (con NguyÔn Phæ) 1777 75 NguyÔn ThÕ TriÖn 1777 76 Phan NguyÔn ChÊn 1777 77 NguyÔn Dung §øc 1777 78 NguyÔn Danh Tr¹c 1777 79 Lª Huy Phiªn 1777 80 Lª Huy Du 1779, TS 1787 81 NguyÔn Huy DiÔm 1779 82 NguyÔn Viªn 1779 83 Hµ NguyÔn Hu©n 1779 84 NguyÔn Kh¾c Tr¸ng 1780 85 NguyÔn Thøc 1779 86 NguyÔn Quý (con NguyÔn T«ng NghÞ) 1783 87 Bïi Tù C­êng (con Bïi B¸ Ngäc) tõ 1702 ®Õn 1783; 27 khoa thi. 1783 88 NguyÔn KÝnh 1783 89 NguyÔn Dòng 1783 90 Ng« NguyÔn C©u 1783 91 Lª Huy C«n 1813 92 NguyÔn Gi¸p 1813 93 Hµ NguyÔn Phiªn (Hµ Duy Phiªn) 1819 94 NguyÔn BiÓu 1819 95 NguyÔn Thanh 1828 96 NguyÔn Huy LÞch 1831 97 NguyÔn Danh Vinh 1831 98 NguyÔn B¸ Nh¹ (1843 ®ç Hoµng gi¸p) 1841 99 Lª §×nh Chanh 1846 100 NguyÔn Tù C­êng 1864 101 NguyÔn TÊn 1867 102 NguyÔn Danh Hoµn 1868 103 NguyÔn Huy Vâ 1870 104 NguyÔn V¨n Phæ 1870 105 Lª H÷u Quang 1873 106 NguyÔn H÷u C¨n 1876 107 NguyÔn §¨ng Nh­îng 1879 108 NguyÔn V¨n Qu¸n 1882 109 NguyÔn Thóc §«n 1884 110 NguyÔn Kh«i 1884 111 NguyÔn N«ng Tr­êng 1894 112 NguyÔn Nh­ Xu©n 1891 113 NguyÔn ThiÖn Pháng 1897 114 NguyÔn H÷u Lai 1900 115 Bïi TÕ Mü 1903 116 NguyÔn Danh §»ng 1909 117 NguyÔn Tr¸c 1912 PhÇn 4 Tµi liÖu tham kh¶o Ban Nghiªn cøu biªn so¹n lÞch sö Thanh Hãa (1990), LÞch sö Thanh Hãa, tËp 1, Nxb. KH XH, Hµ Néi. Ban Nghiªn cøu biªn so¹n lÞch sö Thanh Hãa (1994), LÞch sö Thanh Hãa, tËp 2, Nxb. KH XH, Hµ Néi. Ban Nghiªn cøu biªn so¹n lÞch sö Thanh Hãa (2002), LÞch sö Thanh Hãa, tËp 3, Nxb. KH XH, Hµ Néi. B¶o tµng Tæng hîp tØnh Thanh Hãa (2001), Thanh Hãa di tÝch vµ th¾ng c¶nh, tËp I, Nxb. Thanh Hãa. B¶o tµng Tæng hîp tØnh Thanh Hãa (2002), Thanh Hãa di tÝch vµ th¾ng c¶nh, tËp II, Nxb. Thanh Hãa. Ng« SÜ Liªn vµ sö thÇn triÒu Lª (1985), §¹i viÖt sö kÝ toµn th­, tËp 2 Nxb. KHXH, Hµ Néi. Quèc sö qu¸n triÒu NguyÔn (1970), §¹i nam nhÊt thèng chÝ, tËp 1. Phan Träng §iÒm biªn dÞch, §µo Duy Anh hiÖu ®Ýnh, Nxb. KHXH. Quèc sö qu¸n triÒu NguyÔn (1992), §¹i Nam nhÊt thèng chÝ, tËp 2. Phan Träng §iÒm biªn dÞch, §µo Duy Anh hiÖu ®Ýnh. Nxb. ThuËn Ho¸. Quèc sö qu¸n triÒu NguyÔn (1998), Kh©m ®Þnh ViÖt sö th«ng gi¸m c­¬ng môc. NguyÔn Qu©n - Phan CÈm Th­îng (1989), Mü thuËt cña ng­êi ViÖt. Nxb. Mü thuËt, Hµ Néi. Chu Quang Trø (1996), KiÕn tróc d©n gian truyÒn thèng ViÖt Nam. Nxb. Mü ThuËt, Hµ Néi. Lª T¹o (2006)- NghÖ thuËt ch¹m kh¾c ®¸ Thanh Ho¸- LuËn v¨n tiÕn sÜ. Chu Quang Trø (1996), Mü thuËt Lý -TrÇn, Mü thuËt PhËt gi¸o, ViÖn Mü thuËt, 2001. Chu Quang Trø (2002), V¨n hãa ViÖt Nam nh×n tõ mü thuËt, tËp II, ViÖn Mü thuËt, Nxb. Mü thuËt. Lª Huy Tr©m (2001), Kh¶o cøu V¨n hãa d©n gian Thanh Hãa, Nxb Thanh Hãa. TØnh uû- H§ND-UBND tØnh Thanh Hãa (2000), §Þa chÝ Thanh Hãa, Nxb. Bé VHTT. TrÇn M¹nh Th­êng (1998), §×nh chïa, l¨ng tÈm næi tiÕng ViÖt Nam. Nxb. VHTT, Hµ Néi. TrÇn Quèc V­îng (1998), ViÖt Nam c¸i nh×n ®i¹ v¨n hãa, Nxb.VHTT, Hµ Néi. ViÖn NghÖ thuËt, Bé VHTT (1978), Mü thuËt thêi Lª S¬, Nxb. V¨n hãa, Hµ Néi. ViÖn NghÖ thuËt, Bé VHTT (1973), Mü thuËt thêi Lý, Nxb.V¨n hãa, Hµ Néi. ViÖn NghÖ thuËt, Bé VHTT (1977), Mü thuËt thêi TrÇn, Nxb.V¨n hãa, Hµ Néi. TØnh uû Thanh Ho¸(2001), §Þa chÝ Thanh Ho¸, Nxb. KHXH, Hµ Néi. PhÇn 5 H×nh ¶nh minh ho¹