Hiệp định chung về thương mại dịch vụ GATS và Việt Nam: Mở cửa thị trường dịch vụ

ng nh÷ng ngµnh dÞch vô chÝnh. Nh÷ng c¶i c¸ch nµy, ë mét møc ®é ®¸ng kÓ, ®· ®−îc dÉn d¾t bëi nh÷ng thay ®æi vÒ c«ng nghÖ, nh÷ng thay ®æi ®· t¹o ®iÒu kiÖn cho viÖc cung cÊp dÞch vô víi møc gi¸ thÊp h¬n vµ cho phÐp c¹nh tranh xuÊt hiÖn ë nh÷ng thÞ tr−êng tr−íc ®©y bÞ coi lµ ®éc quyÒn tõ nhiªn. C¸c c¶i c¸ch còng ®· ®−îc thóc ®Èy bëi c¸c mèi quan t©m vÒ chÕ t¹o vµ n«ng nghiÖp, còng nh− bëi nh÷ng ngµnh dÞch vô víi t− c¸ch lµ “ng−êi sö dông”, nh÷ng ngµnh mµ chÝnh b¶n th©n hä còng ph¶i chÞu nhiÒu ¸p lùc c¹nh tranh h¬n khi mµ c¸c hµng rµo th−¬ng m¹i vµ ®Çu t− ®−îc c¾t gi¶m. 3 H×nh 2. C¸c xu h−íng thèng nhÊt trong th−¬ng m¹i dÞch vô Tû träng cña dÞch vô trong tæng th−¬ng m¹i , 1980-2000 1980 1985 1990 1995 2000 OECD Countries Rest of World 0 5 10 15 20 25 Pe rc en t OECD Countries Rest of World Nguån: TÝnh to¸n theo d÷ liÖu cña Tæ chøc Th−¬ng m¹i ThÕ giíi. TÇm quan träng cña chÝnh s¸ch trong ngµnh dÞch vô kh«ng chØ giíi h¹n ë b¶n th©n ngµnh dÞch vô. C¸c dÞch vô lµ ®Çu vµo quan träng cho viÖc s¶n xuÊt cña hÇu nh− tÊt c¶ c¸c lo¹i hµng hãa vµ dÞch vô kh¸c, vµ c¸c nhµ s¶n xuÊtphô thuéc vµo dÞch vô ®Ó ph©n phèi s¶n phÈm cña m×nh tíi tay ng−êi sö dông cuèi cïng. Do gi¸ c¶ vµ chÊt l−îng cña dÞch vô s½n cã trong mét nÒn kinh tÕ cã nh÷ng t¸c ®éng lín tíi tÊt c¶ c¸c lÜnh vùc nªn chÝnh s¸ch trong lÜnh vùc dÞch vô vµ nh÷ng c¶i c¸ch nh»m t¨ng c−êng hiÖu suet-bao gåm nh÷ng thay ®æi vÒ ph¸p lý vµ thÓ chÕ cã thÓ cã t¸c ®éng lín tíi ho¹t ®éng kinh tÕ chung. Do ®ã, tù do hãa dÞch vô kh«ng nªn bÞ coi lµ mét “nh−îng bé” ®èi víi c¸c n−íc kh¸c mµ nªn ®−îc xem lµ mét ®iÒu kiÖn kiªn quyÕt ®Ó thóc ®Èy ho¹t ®éng cña nÒn kinh tÕ néi ®Þa. Nh÷ng ai dµnh ®−îc lîi Ých tõ viÖc më cöa thÞ tr−êng dÞch vô? Më cöa c¸c thÞ tr−êng dÞch vô ®em l¹i c¸c lîi Ých kinh tÕ chung th«ng qua viÖc thóc ®Èy vµ khuyÕn khÝch s¸ng t¹o, hiÖu qu¶ vµ n©ng cao chÊt l−îng. Nh÷ng lîi Ých nµy ®−îc tÝch luü l¹i cho nh÷ng ng−êi tiªu ding riªng lÎ; nh÷ng ng−êi lao ®éng, tr¸i víi quan niÖm th«ng th−êng, trong hÇu hÕt c¸c lÜnh vùc th−êng cã xu h−íng cã ®−îc thu nhËp l−¬ng cao h¬n trong ngµnh chÕ t¹o (xem H×nh 3); c¸c doanh nghiÖp võa vµ nhá (SMEs) – víi t− c¸ch võa lµ ng−êi tiªu dïng vµ cung cÊp dÞch vô; c¸c nhµ s¶n xuÊt trong c¸c ngµnh kh¸c (vÝ dô nh÷ng ngµnh sö dông ®Çu vµo), vµ cho toµn thÓ x· héi. Khi ®−îc ®iÒu tiÕt phï hîp víi c¸c 4 nguyªn t¾c lµnh m¹nh, t¨ng c−êng hiÖu qu¶, viÖc më cöa c¸c chÕ ®é ®Çu t− vµ th−¬ng m¹i ®em l¹i c¬ héi tèt nhÊt cho viÖc t¹o ra nhiÒu lùa chän h¬n (vµ ®−îc cung cÊp th«ng tin tèt h¬n) cña ng−êi tiªu ding vµ c¸c s¶n ph¶m cã chÊt l−îng cao h¬n. Chóng còng gi¶m møc ®é sö dông c¸c nguån lùc s½n cã còng nh− ngo¹i lùc kh«ng hiÖu qu¶; h¹n chÕ kh¶ n¨ng cña c¸c thùc thÓ kinh tÕ riªng lÎ vµ thóc ®Èy ho¹t ®éng kinh tÕ chung. H×nh 3. C¸c møc l−¬ng t−¬ng ®èi trong c¸c ngµnh dÞch vô: sù kh¸c biÖt vÒ phÇn tr¨m so víi c¸c møc l−¬ng trong ngµnh chÕ t¹o, t¹i mét sè n−íc vµ lÜnh vùc nhÊt ®Þnh 1 -13.2 4.1 5.1 5.1 5.9 5.9 6.5 9.5 9.6 21.9 -20 -10 0 10 20 30 Austria Netherlands France Norway Spain Switzerland United Kingdom Australia New Zealand Mexico Percent -28.5 -13.4 -8.2 -1.4 3.3 3.8 7.9 15 17.6 28.2 39.3 -40 -30 -20 -10 0 10 20 30 40 50 Hotels and restaurants Wholesale & retail trade, repairs Construction Other community, social & personal Health and social work Transport, storage & communication Real estate Education Public administration & defence Electricity, gas and water supply Financial intermediation Percent 1. TÝnh to¸n tõ d÷ liÖu cña Tæ chøc Lao ®éng Quèc tÕ (ILO) n¨m 1998 hoÆc 1999 . ChØ nh÷ng n−íc cã d÷ liÖu theo ngµnh cô thÓ míi ®−îc thÓ hiÖn trong h×nh. Nh÷ng ®¸nh gi¸ vÒ kinh nghiÖm vÒ c¶i c¸ch chÝnh s¸ch dÞch vô t¹i c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn ®· cho they nh÷ng lîi Ých kinh tÕ chung tÝch cùc tõ viÖc lo¹i bá nh÷ng sù kh«ng hiÖu qu¶ trong ngµnh dÞch vô. Trªn thùc tÕ nh÷ng lîi Ých nµy kh¸ lín so víi nh÷ng lîi Ých thu ®−îc khi sö dông c¸c kiÓu m« h×nh t−¬ng tù ®Ó ®¸nh gi¸ t¸c ®éng cña tù do hãa th−¬ng m¹i hµng hãa (World Bank, 2001; OECD, s¾p xuÊt b¶n). Lîi Ých tõ viÖc tiÕp tôc tù do hãa vµ c¶i c¸ch dÞch vô, trong khi vÒ mÆt t−¬ng ®èi râ rµng lµ lín h¬n ®èi víi c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn, hoµn toµn kh«ng nªn bÞ xao l·ng ë c¸c n−íc 5 OECD. ThËt vËy, c¸c nghiªn cøu tõ kinh nghiÖm chØ ra rÊt nhiÒu kÕt qu¶ kinh tÕ chung tÝch cùc ë c¸c n−íc OECD, nh÷ng n−íc mµ nh÷ng c¶i c¸ch ph¸p lý nh»m t¨ng c−êng c¹nh tranh trong c¸c ngµnh dÞch vô ®· tiÕn xa h¬n: (i) tû träng cña dÞch vô trong tæng s¶n l−îng quèc néi, t¨ng tr−ëng viÖc lµm vµ tèc ®é ®uæi kÞp trong t¨ng tr−ëng n¨ng suÊt ®· cao h¬n; (ii) c¸c hÖ thèng ph©n phèi ®· ®−îc hiÖn ®¹i hãa; (iii) vËn t¶i ®−êng bé vµ ®−êng s¾t trë nªn Ýt ®¾t ®á h¬n; (iv) c¸c hÖ thèng vËn t¶i hµng kh«ng ®· ®−îc hiÖn ®¹i hãa vµ trë nªn hiÖu qu¶ h¬n, vµ gi¸ vÐ hµng kh«ng cho tÊt c¶ c¸c h¹ng kh¸c du lÞch ®· gi¶m ®¸ng kÓ; vµ (v) viÔn th«ng vµ cung cÊp ®iÖn ®· trë nªn hiÖu qu¶ h¬n vµ rÎ h¬n, ®Æc biÖt ®èi víi nh÷ng kh¸ch hµng c«ng nghiÖp. H¬n n÷a, ë rÊt nhiÒu n−íc, c¶i c¸ch ph¸p lý ®· g¾n víi nh÷ng tiÕn bé kü thuËt, s¸ng t¹o vµ sù ®a d¹ng hãa s¶n phÈm. Vµ ¸p lùc c¹nh tranh ë c¸c thÞ tr−êng ®−îc tù do hãa ®· khuyÕn khÝch ®Çu t− ®Ó t¨ng n¨ng suÊt, ®Æc biÖt lµ ®Çu t− vµo c«ng nghÖ th«ng tin vµ truyÒn th«ng. (Nicoletti, 2001). Sù phøc t¹p cña c¶i c¸ch dÞch vô Theo ®uæi c¶i c¸ch dÞch vô kh«ng ph¶i lµ mét nhiÖm vô râ rµng, tuy nhiªn do th−êng ph¶i cã nnhu cµu ®Ó c©n b»ng ph¹m vi thóc ®Èy c¹nh tranh víi vai trß chÝnh ®¸ng cña chÝnh phñ trong viÖc can thiÖp ®Ó kh¾c phôc nh÷ng thÊt b¹i cña thÞ tr−êng vµ ®Ó ®¹t ®−îc c¸c môc tiªu phi kinh tÕ, vÝ dô nh− viÖc cung cÊp chung c¸c dÞch vô gi¸o dôc vµ y tÕ. Tuy nhiªn cÇn chó ý r»ng c¸c c¶i c¸ch ph¸p lý ®−îc ®Æt ra sao cho cã thÓ ®¹t ®−îc nh÷ng môc tiªu nµy theo mét ph−¬ng thøc hiÖu qu¶. Cñng cè c¸c quy t¾c ®a ph−¬ng vÒ quy ®Þnh trong n−íc cã thÓ ®ãng mét vai trß quan träng trong viÖc thóc ®Èy vµ thèng nhÊt c¶i c¸ch ph¸p lý trong n−íc. Nh÷ng quy t¾c nµy còng cã thÓ trang bÞ cho c¸c nhµ xuÊt khÈu ë c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn c¸c ph−¬ng tiÖn ®Ó v−ît qua nh÷ng rµo c¶n ph¸t lý ®èi víi xuÊt khÈu cña chÝnh hä sang c¸c thÞ tr−êng n−íc ngoµi. Nh− nh÷ng sù bÊt æn nhiÒu lÇn x¶y ra t¹i nhiÒu thÞ tr−êng míi næi trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y ®· cho thÊy, viÖc ®iÒu tiÕt kh«ng ®Çy ®ñ trong n−íc cã thÓ lµm n¶y sinh nh÷ng sù bãp mÐo néi t¹i, ®Õn l−ît m×nh, nh÷ng sù bãp mÐo nµy cã thÓ g©y ra nh÷ng sù trôc trÆc nghiªm träng vÒ x· héi. §ång thêi, nh÷ng sù kh«ng ®Çy ®ñ trong quy ®Þnh trong n−íc, vÝ dô trong lÜnh vùc cÊp phÐp ngµnh nghÒ chuyªn m«n cã thÓ lµm hîp lý ho¸ nh÷ng rµo c¶n ®èi víi th−¬ng m¹i, g©y bÊt lîi cho c¸c nhµ xuÊt khÈu ë nh÷ng n−íc ®ang ph¸t triÓn. §Ó c¸c chÝnh s¸ch trong ngµnh dÞch vô — vµ c¸c cam kÕt quèc gia ®èi víi th−¬ng m¹i vµ ®Çu t− trong th−¬ng m¹i trong khu«n khæ WTO hoÆc trong c¸c hiÖp ®Þnh th−¬ng m¹i khu vùc-cã thÓ ®ãng gãp vµo sù ph¸t triÓn, trong rÊt nhiÒu tr−êng hîp qu¸ tr×nh tù do hãa cÇn ph¶i ®i cïng víi viÖc cñng cè ®iÒu tiÕt. Trong nhiÒu tr−êng hîp, cÇn ph¶i cã chÝnh s¸ch c¹nh tranh vµ ®iÒu tiÕt ®Ó bæ sung cho qu¸ tr×nh tù do hãa. Nh×n chung còng cÇn cã sù can thiÖp vÒ ph¸plý ®Ó ®¶m b¶o r»ng qu¸ tr×nh tù do ho¸ sÏ t¹o ®iÒu kiÖn cho nh÷ng ng−êi nghÌo hoÆc nh÷ng ng−êi ë c¸c khu vùc ®Þa lý bÊt lîi ®−îc tiÕp cËn nhiÒu h¬n c¸c dÞch vô c¬ b¶n. Tù do hãa lÜnh vùc dÞch vô kh«ng ph¶i lµ mét ph−¬ng thuèc thÇn kú, vµ cã thÓ cÇn thêi gian ®Ó hiÖn thùc ho¸ nhiÒu lîi Ých tõ viÖc më cöa thÞ tr−êng nhiÒu h¬n. Ng−îc l¹i, chi phÝ g¾n víi viÖc hîp lý hãa c¸c ngµnh dÞch vô sÏ xuÊt hiÖn rÊt sím d−íi h×nh thøc nh÷ng thay ®æi trong c¬ cÊu së h÷u ngµnh vµ cã thÓ lµ mÊt viÖc lµm. Sù ph¶n ®èi tõ nh÷ng c«ng nh©n 6 bÞ t¸c ®éng, nh÷ng h·ng ®ang ho¹t ®éng (trong n−íc hoÆc n−íc ngoµi) vµ nh÷ng ng−êi quan liªu, nh÷ng ®èi t−îng nµy th−êng coi tù do hãa lµ mét mèi ®e do¹ ®èi víi viÖc lµm, lîi nhuËn hoÆc c¸c hµnh vi t×m kiÕm lîi nhuËn, nh÷ng yÕu tè nµy lµm t¨ng sù phøc t¹p cña c¸c nç lùc tù do hãa dÞch vô. Mét khÝa c¹nh quan träng cña tù do hãa ®Çu t− vµ th−¬ng m¹i dÞch vô lµ viÖc ®iÒu chØnh g¾n víi t¨ng møc ®é më cöa thÞ tr−êng nh×n chung th−êng diÔn ra xu«n sÎ h¬n trong mét sè lÜnh vùc s¶n xuÊt hµng hãa truyÒn thèng. §iÒu nµy lµ do ba nguyªn nh©n, thø nhÊt, ®iÒu chØnh trong c¸c ngµnh dÞch vô nh− viÔn th«ng vµ tµi chÝnh th−êng x¶y ra víi mét m«i tr−êng ngµnh n¨ng ®éng, trong ®ã c¸c h·ng vµ khóc thÞ tr−êng ®ang më réng cã thÓ s½n sµng hÊp thô c«ng nh©n tõ c¸c ngµnh ®ang suy gi¶m h¬n. Nh÷ng ng−êi c«ng nh©n cã nhiÒu kh¶ n¨ng bÞ ¶nh h−ëng bëi nh÷ng sù thay ®æi nµy h¬n cã thÓ sÏ c¶m thÊy dÔ dµng h¬n trong viÖc thay ®æi nghÒ nghiÖp cña m×nh trong mét nÒn kinh tÕ n¨ng ®éng ®ang t¹o ra c¸c c¬ héi viÖc lµm vµ thu nhËp thuËn lîi so víi mét hÖ thèng tr× trÖ lu«n ph¶n ®èi hoÆc chèn ®èi sù thay ®æi (Adlung, 2000). Thø hai, phÇn lín th−¬ng m¹i quèc tÕ (kho¶ng 80%) tiÕp tôc lµ th−¬ng m¹i c¸c s¶n phÈm c«ng nghiÖp. Xu h−íng nµy nãi chung ®· lµm gi¶m nguy c¬ bÞ thay ®æi viÖc lµm do th−¬ng m¹i cña c¸c c«ng nh©n trong ngµnh dÞch vô. Thø ba, vµ cã lÏ lµ quan träng nhÊt, do møc ®é chuyªn nghiÖp hãa theo ngµnh thÊp h¬n vµ møc ®é gi¸o dôc cao h¬n møc b×nh qu©n, nh÷ng ng−êi lµm c«ng trong ngµnh dÞch vô th−ßng cho thÊy møc ®é linh ho¹t lín h¬n cña thÞ tr−êng lao ®éng. §Æc ®iÓm thø ba nµy cã thÓ gi¶i thÝch xu h−íng ®· ®−îc quan s¸t lµ c«ng nh©n bÞ mÊt viÖc trong c¸c ho¹t ®éng phi chÕ t¹o th−êng chØ ph¶i tr¶i (Kletzer, 2001).2 GATS vËn hµnh nh− thÕ nµo? Th−¬ng m¹i dÞch vô bao gåm rÊt nhiÒu ho¹t ®éng kinh tÕ, vµ cïng víi nã lµ v« sè vÊn ®Ò, thÓ chÕ vµ mèi quan t©m. ViÖc ký kÕt HiÖp ®Þnh GATS, ®−a th−¬ng m¹i dÞch vô vµo khu«n khæ c¸c quy t¾c th−¬ng m¹i ®a ph−¬ng, lµ mét trong sè nh÷ng thµnh c«ng quan träng nhÊt cña Vßng ®µm ph¸n Uruguay. HiÖp ®Þnh GATS t¹o ra sù æn ®Þnh cho th−¬ng m¹i dÞch vô gièng nh− sù æn ®Þnh cã ®−îc tõ c¸c quy t¾c vµ cam kÕt më cöa thÞ tr−êng ®−îc tho¶ thuËn vµ c¸c cam kÕt kh«ng ph©n biÖt ®èi xö mµ GATT ®· t¹o ra cho th−¬ng m¹i hµng hãa trong vßng 5,5 thËp kû qua. Tuy nhiªn, qu¸ tr×nh tù do hãa th−¬ng m¹i dÞch vô kh¸c víi th−¬ng m¹i hµng hãa, do c¸c ®Æc ®iÓm cña dÞch vô vµ c¸c khu«n khæ ph¸p lý ph¸t triÓn rÊt cao t¹i rÊt nhiÒu ngµnh dÞch vô. PhÇn lín sù tranh luËn cña c«ng chóng hiÖn nay vÒ nh÷ng t¸c 2 Nghiªn cøu ®−îc Lori Kletzer tiÕn hµnh t¹i ViÖn Kinh tÕ Quèc tÕ chØ ra r»ng c¹nh tranh nhËp khÈu cã thÎ g¾n víi tèc ®é thay ®æi viÖc lµm chem. do nh÷ng ng−êi c«ng nhËn dÔ bÞ ¶nh h−ëng bëi l−îng nhËp khÈu t¨ng lªn gÆp ph¶i nhiÒu khã kh¨n trong thay ®æi viÖc lµm, dùa trªn nh÷ng ®Æc ®iÓm c¸ nh©n cña hä. Bµ kÕt luËn r»ng kh«ng ph¶i b¶n th©n c¹nh tranh nhËp khÈu cã lçi mµ chÝnh lµ nh÷ng ng−êi bÞ mÊt viÖc tõ (vµ ®−îc sö dông bëi) c¸c ngµnh chÞu sù c¹nh tranh nhËp khÈu ngµy cµng t¨ng ph¶i chÞu tr¸ch nhiÖm. Kletzer nãi “yÕu tè h¹n chÕ sù thay ®æi viÖc lµm cña nh÷ng c«ng nh©n bÞ mÊt viÖc trong nh÷ng ngµnh chÞu sù c¹nh tranh cña hµng nhËp khÈu? Nh÷ng ®Æc ®iÓm t−¬ng tù h¹n chÕ sù thay ®æi viÖc lµm cña tÊt c¶ c«ng nh©n bÞ mÊt viÖc: møc ®é gi¸o dôc thÊp, tuæi cao, thêi h¹n lµm viÖc l©u, ®Þa vÞ thiÓu sè, t×nh tr¹ng h«n nh©n. So víi nh÷ng ng−êi bá häc khái tr−êng trung häc, nh÷ng ng−êi c«ng nh©n cã b»ng cao ®¼ng (hoÆc cao h¬n), [phÇn lín nh÷ng ng−êi nµy ®−îc sö dông trong c¸c ngµnh dÞch vô] cã kh¶ n¨ng t×m ®−îc viÖc lµm míi cao h¬n 25%, nh÷ng ng−êi tèt nghiÖp trung häc cã kh¶ n¨ng cao h¬n 9,4% vµ c«ng nh©n cã kinh nghiÖm t¹i tr−êng cao ®¼ng cã kh¶ n¨ng cao h¬n 11%” 7 ®éng tiªu cùc cña tù do hãa ®Çu t− vµ th−¬ng m¹i cã nguån gèc s©u xa tõ nh÷ng sù hiÓu nhÇm n¶y sinh tõ m« h×nh phøc t¹p cña GATS vµ cña th−¬ng m¹i dÞch vô nãi chung. Lµ mét hiÖp ®Þnh khung nªu lªn mét sè nguyªn t¾c c¬ b¶n cña GATT-®·I ngé quèc gia, ®èi xö tèi huÖ quèc, minh b¹ch hãa chÝnh s¸ch trong n−íc, ¸p dông luËt lÖ mét c¸ch c«ng b»ng- vÒ nguyªn t¾c GATS bao trïm th−¬ng m¹i quèc tÕ cña tÊt c¶ dÞch vô trõ nh÷ng dÞch vô ®−îc cung cÊp ®Ó thùc thi quyÒn cña chÝnh phñ vµ, trong vËn t¶i hµng kh«ng, quyÒn kh«ng l−u vµ tÊt c¶ nh÷ng dÞch vô liªn quan trùc tiÕp tíi viÖc thùc hiÖn nh÷ng quyÒn nµy. HiÖp ®Þnh GATS bao gåm ba yÕu tè chÝnh: khu«n khæ ®Ò ra nh÷ng nghÜa vô chung ®èi víi th−¬ng m¹i dÞch vô, rÊt gièng víi c¸ch GATT quy ®Þnh ®èi víi th−¬ng m¹i hµng hãa; nhiÒu phô lôc vÒ nh÷ng ngµnh cô thÓ còng nh− c¸c Danh môc cam kÕt mµ c¸c Thµnh viªn WTO ®−a ra. Do c¬ cÊu vµ c¸ch tiÕp cËn tù do ho¸ “chän cho” tù nguyÖn cña m×nh, GATS cho phÐp c¸c Thµnh viªn WTO lùa chän c¸c ngµnh, ph−¬ng thøc cung cÊp (cung cÊp qua biªn giíi, tiªu dïng ë n−íc ngoµi, hiÖn diÖn th−¬ng m¹i vµ hiÖn diÖn cña tù nhiªn nh©n) vµ c¸c ®iÒu kiÖn ph¸p lý theo ®ã c¸c cam kÕt tù do hãa ®−îc ®−a ra. HoÆc hoµn toµn kh«ng cam kÕt th«ng qua viÖc kh«ng ®−a toµn ngµnh dÞch vô vµo Danh môc cam kÕt. Sù linh ho¹t ®ã, vµ sù nhÊn m¹nh cña GATS vµo sù tù do hãa dÇn dÇn, tù nguyÖn, gióp chóng ta gi¶i thÝch t¹i sao GATS cã thÓ ®−îc coi lµ “th©n thiÖn víi sù ph¸t triÓn” nhÊt trong sè c¸c HiÖp ®Þnh cña Vßng Uruguay. PhÇn më ®Çu cña HiÖp ®Þnh ®−a ra nh÷ng yÕu tè c©n nh¾c lµm nÒn t¶ng cho c¸c cuéc ®µm ph¸n ®ang tiÕp diÔn. Nh÷ng yÕu tè nµy bao gåm: • Tin t−ëng r»ng mét khu«n khæ ®a biªn cho nh÷ng nguyªn t¾c vµ quy t¾c cña th−¬ng m¹i dÞch vô nh»m tù do hãa dÇn dÇn th−¬ng m¹i dÞch vô sÏ thóc ®Èy sù t¨ng tr−ëng cña th−¬ng m¹i dÞch vô quèc tÕ vµ ®ãng gãp vµo sù ph¸t triÓn kinh tÕ toµn cÇu; • Thõa nhËn r»ng qu¸ tr×nh tù do hãa cÇn ph¶i t«n träng nhu cÇu vµ quyÒn cña c¸c ChÝnh phñ trong viÖc ®iÒu tiÕt nh»m theo ®uæi c¸c môc tiªu chÝnh s¸ch quèc gia; • Thõa nhËn r»ng sù héi nhËp cña c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn vµo hÖ thèng th−¬ng m¹i ®a biªn cÇn ph¶I ®−îc hç trî th«ng qua t¨ng c−êng n¨ng lùc, hiÖu suÊt vµ kh¶ n¨ng c¹nh tranh cña c¸c ngµnh dÞch vô trong n−íc cña hä. Nh÷ng sù chØ trÝch GATS th−êng dùa vµo niÒm tin r»ng HiÖp ®Þnh nµy sÏ kh«ng tr¸nh khái viÖc ®−a tÊt c¶ c¸c ngµnh dÞch vô vµo trong khu«n khæ tù do hãa cña nã vµ sÏ bÞ “mÊt”, kh«ng thÓ kh«I phôc ®−îc b¶o hé cña ChÝnh phñ ®èi víi toµn bé c¸c ngµnh nµy. Trªn thùc tÕ, GATS cho phÐp c¸c Thµnh viªn thùc hiÖn viÖc më cöa dÇn dÇn c¸c ngµnh dÞch vô còng nh− qu¸ tr×nh héi nhËp vµo hÖ thèng th−¬ng m¹i ®a biªn víi tèc ®é do m×nh ®Æt ra vµ phï hîp víi c¸c môc tiªu vµ −u tiªn quèc gia. ThËt vËy, HiÖp ®Þnh ®Ò ra hµng lo¹t c¸c ph−¬ng tiÖn th«ng qua ®ã c¸c chÝnh phñ cã thÓ h¹n chÕ, ®Æt ®iÒu kiÖn hoÆc thËm chÝ t¹m ngõng c¸c cam kÕt mµ hä ®· ®−a ra. GATS ®−a ra c¸c lùa chän sau ®©y cho mét Thµnh viªn WTO muèn lo¹i trõ mét ngµnh dÞch vô khái c¸c cam kÕt trong GATS cña m×nh; h¹n chÕ møc ®é c¸c cam kÕt; gi¶i thÝch sù 8 vi ph¹m nh÷ng cam kÕt nµy hoÆc quyÕt ®Þnh kh«ng tham gia vµo hÖ thèng th−¬ng m¹i ®a biªn: • Mét Thµnh viªn cã thÓ tõ chèi ®−a ra cam kÕt nµo. GATS kh«ng b¾t buéc c¸c n−íc Thµnh viªn ph¶i cam kÕt hoÆc tù do hãa mét ngµnh cô thÓ nµo ®ã, vµ mét n−íc hoµn toµn cã thÓ lùa chän gi÷ mét ngµnh ngoµI ph¹m vi c¸c cam kÕt cña m×nh. Theo ®ã, ph¹m vi ngµnh cña c¸c cam kÕt tù do hãa trong GATS kÐm hoµn chØnh h¬n rÊt nhiÒu so víi ph¹m vi ®èi víi hµng hãa trong GATT. Trong khi phÇn lín c¸c thµnh viªn WTO ®· cam kÕt hÇu hÕt hoÆc tÊt c¶ c¸c dßng thuÕ ®èi víi hµng hãa, rÊt nhiÒu n−íc ®· kh«ng cam kÕt kh¸ lín c¸c ngµnh dÞch vô cña m×nh. • Mét Thµnh viªn ®−îc dù do h¹n chÕ cam kÕt cña m×nh trong bÊt kú ngµnh hoÆc ph©n ngµnh nµo. §èi víi mçi ph−¬ng thøc trong bèn ph−¬ng thøc cung cÊp dÞch vô thuéc ph¹m vi cña GATS, mét Thµnh viªn WTO cã thÓ quy ®Þnh râ ph−¬ng thøc ®ã lµ “kh«ng cam kÕt” (tøc lµ n−íc nµy kh«ng ®−a ra cam kÕt g× ®èivíi ph−¬ng thøc cung cÊp ®ã trong ngµnh nµy) hoÆc ®−a ra mét b¶o l−u cô thÓ h¬n. Mét Thµnh viªn WTO còng cã thÓ cam kÕt thÊp h¬n møc luËt ph¸p hiÖn tr¹ng hoÆc cam kÕt tiÕp tôc tù do ho¸, cho phÐp c¸c nhµ cung cÊp hiÖn t¹i chuËn bÞ cho c¸c ®iÒu kiÖn thÞ tr−êng míi vµ cho c¸c c¬ chÕ ph¸p luËn cÇn ®−îc h×nh thµnh trong t−¬ng l¹i. • Mét Thµnh viªn cã thÓ ¸p dông c¸c h¹n chÕ nÒn ®èi víi tÊt c¶ c¸c ngµnh dÞch vô. VÝ dô, rÊt nhiÒu n−íc ®· liÖt kª nh÷ng h¹n chÕ “nÒn” ¸p dông ®èi víi tÊt c¶ c¸c ngµnh dÞch vô ¸p dông cho c¸c cam kÕt ®èi víi sù di chuyÓn cña ng−êi hoÆc nh÷ng ng−êi qu¶n lý ®Çu t− (hiÖn diÖn th−¬ng m¹i) trong c¸c ho¹t ®éng dÞch vô. VÝ dô, mét sè Thµnh viªn WTO duy tr× quyÒn rµ so¸t tÊt c¶ c¸c dßng FDI tõ n−íc ngoµi cã gi¸ trÞ lín h¬n mét møc ng−ìng nhÊt ®Þnh hoÆc chØ cho phÐp mét sè lo¹i nhµ cung cÊp nhÊt ®Þnh nhËp c¶nh t¹m thêi (nh÷ng ng−êi cã kü n¨ng rÊt cao). • Mét n−íc cã thÓ ¸p dông ®iÒu XII cña GATS (H¹n chÕ v× lý do c©n b»ng c¸n c©n thanh to¸n). Cho phÐp ngõng mét cam kÕt trong tr−êng hîp n−íc nµy gÆp ph¶i nh÷ng khã kh¨n ®Æc biÖt vÒ c¸n c©n thanh to¸n. • Mét n−íc cã thÓ ¸p dông rÊt nhiÒu ngo¹i lÖ chung trong §iÒu XIV cña GATS (Ngo¹i lÖ chung) ®Ó biÖn hé nh÷ng quy ®Þnh hiÖn t¹i, hoÆc ®Ó ban hµnh nh÷ng quy ®Þnh míi nh»m theo ®uæi nh÷ng môc tiªu chÝnh s¸ch chÝnh ®¸ng. Nh÷ng ngo¹i lÖ ®ã cã thÓ ®−îc ¸p dông khi c¸c chÝnh phñ thÊy cÇn thiÕt ph¶I b¶o vÖ lîi Ých chung cña c«ng chóng, bao gåm an toµn, con ng−êi, ®êi sèng ®éng thùc vËt hoÆc søc khoÎ, an ninh quèc gia, ®¹o ®øc chung. • Cuèi cïng, mét n−íc cã thÓ rót khái GATS vµ WTO, mÆc dï cÇn ph¶i chó ý lµ cho tíi nay ch−a cã n−íc nµo lµm nh− vËy rÊt nhiÒu n−íc ®ang xÕp hµng ®Ó xin gia nhËp-thay v× rót lui khái Tæ chøc nµy. 9 Tr¶ lêi nh÷ng chØ trÝch ®èi víi GATS Nh÷ng sù ®¸nh gi¸ mang tÝnh chØ trÝch vÒ GATS th−êng cã nguån gèc tõ bèi c¶nh réng h¬n lµ sù ph¶n øng ®èi víi qu¸ tr×nh toµn cÇu hãa vµ th−¬ng m¹i ho¸ mét sè ho¹t ®éng tr−íc ®©y bÞ c« lËp víi thÞ tr−êng. Nh÷ng sù kh¼ng ®Þnh vÒ mèi ®e do¹ ®èi víi cung cÊp dÞch vô c«ng céng, vÝ dô nh− dÞch vô gi¸o dôc hoÆc y tÕ, hoÆc ®èi víi nh÷ng dÞch vô cã tÇm quan träng cao ®èi víi c¸c hµng ho¸ c«ng céng nh− ph©n phèi ®iÖn n−íc, lµ nh÷ng lo l¾ng th−êng gÆp nhÊt liªn quan tíi GATS vµ tíi ý t−ëng tù do hãa ®Çu t− vµ th−¬ng m¹i dÞch vô (bao gåm c¶ qu¸ tr×nh tù do hãa ®−îc tiÕn hµnh ë møc ®é khu vùc). Mét nghÞch lý ®èi víi chiÕn dÞch ph¶n ®èi GATS lµ phÇn lín nh÷ng sù ph¶n ®èi nµy b¾t nguån tõ nh÷ng n−íc OECD, n¬i mµ tû trong cña dÞch vô trong lao ®éng vµ møc sèng lµ cao nhÊt, còng lµ n¬i mµ c¸c lîi Ých cña qu¸ tr×nh c¶i c¸ch ph¸p lý vµ cña qu¸ tr×nh tù do hãa ®Çu t− vµ th−¬ng m¹i dÞch vô ®· ®−îc coi lµ t¹o ra nh÷ng lîi Ých lín nhÊt cho ng−êi tiªu dïng còng nh− tíi n¨ng suÊt chØ ®Þnh. Mét ®iÒu còng kh«ng ng¹c nhiªn lµ cuéc tranh luËn vÒ chÝnh s¸ch chung ®èi víi dÞch vô ë nh÷ng n−íc OECD cã xu h−íng tËp trung kh«ngnhiÒu vµo viÖc tranh c·i lîi Ých kinh tÕ cña viÖc më cöa thÞ tr−êng. Thay vµo ®ã, cuéc tranh luËn vÒ GATS nh×n chung th−êng tËp trung vµo vai trß mµ thÞ tr−êng vµ quèc gia (võa lµ ng−êi ®iÒu tiÕt võa lµ ng−êi cung cÊp c¸c dÞch vô nh− gi¸o dôc vµ y tÕ) cÇn ph¶i thùc hiÖn, còng nh− vÒ mèi ®e do¹ ®èi víi chñ quyÒn ph¸p lý quèc gia mµ qu¸ tr×nh ho¹ch ®Þnh chÝnh s¸ch th−¬ng m¹i vµ ®Çu t− cã thÓ t¹o ra.3 (i) GATS vµ quyÒn ®iÒu tiÕt Nh÷ng mèi ®e däa ®èi víi chñ quyÒn quèc gia trong viÖc ®iÒu tiÕt, hoÆc sù ¸m chØ chuyÓn quyÒn ®iÒu tiÕt tõ chÝnh phñ quèc gia sang mét c¬ quan siªu quèc gia nh− WTO, lµ mét néi dung trung t©m cña sù chØ chÝch chèng l¹i GATS. C¸c HiÖp ®Þnh ®Ó chÊt nhËn mét khu«n khæ c¸c quy t¾c ®a ph−¬ng, dï lµ song ph−¬ng, nhiÒu bªn hoÆc ®a ph−¬ng, xÐt vÒ ®Þnh nghÜa bao gåm viÖc gi¶m bít chñ quyÒn quèc gia, mÆc dï quyÕt ®Þnh cã tham gia nh÷ng hiÖp ®Þnh nµy hay kh«ng l¹i thuéc chñ quyÒn quèc gia. H¬n 140 ChÝnh phñ ®· lùa chän th«ng qua viÖc trë thµnh thµnh viªn cña WTO ®Ó tham gia vµo mét “gãi” c¸c hiÖp ®Þnh ®a ph−¬ng do hä c«ng nhËn lîi Ých kinh tÕ vµ x· héi rßng thu ®−îc tõ mét hÖ thèng th−¬ng m¹i dùa trªn quy t¾c. 3 Néi dung nµy kh¸c biÖt ®¸ng kÓ ë c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn, n¬i mµ sù miÔn c−ìng ®èi víi viÖc më cöa ®Çu t− vµ th−¬ng m¹i dÞch vô nhiÒu h¬n trong khu«n khæ GATS – ngay c¶ khi sù tù do hãa ®· ®ang ®−îc thùc hiÖn ngµy cµng m¹nh mÏ trong n−íc- cã thÓ do sù kÕt hîp cña nhiÒu yÕu tè. Nh÷ng yÕu tè nµy bao gåm nh÷ng tÝnh to¸n ®µm ph¸n chiÕn l−îc trong WTO (®Æc biÖt chuÈn bÞ cho mét vßng ®µm ph¸n míi) còng nh− nh÷ng lîi Ých cô bé cña chÝnh phñ vµ cña nh÷ng ngµnh chÞu sù c¹nh tranh cña hµng nhËp khÈu. Nh−ng nã còng ph¶n ¸nh nh÷ng mèi lo ng¹i chÝnh ®¸ng cña rÊt nhiÒu n−íc ®ang ph¸t triÓn do c¸c n−íc nµy thiÕu nh÷ng c¬ chÕ vµ thÓ chÕ ph¸p lý phï hîp, n¨ng lùc kü thuËt yÕu, th«ng tin thÞ tr−êng nghÌo nµn, khã kh¨n trong viÖc ®¸p øng c¸c tiªu chuÈn s¶n phÈm t¹i c¸c thÞ tr−êng xuÊt khÈu, vµ nhu cÇu cÇn n©ng cÊp kh¶ n¨ng cña nguån nh©n lùc. CÇn ph¶i cã tÊt c¶ nh÷ng yÕu tè nµy ®Ó thùc hiÖn tù do hãa mét c¸ch thµnh c«ng, vµ nÕu kh«ng cã chóng hoÆc cã nh−ng ë møc thÊp cã thÓ h¹n chÕ kh¶ n¨ng cña rÊt nhiÒu n−íc ®ang ph¸t triÓn trong viÖc cung cÊp dÞch vô t¹i c¸c thÞ tr−êng xuÊt khÈu, ngay c¶ khi cã thÓ tån t¹i nhu cÇu ®èi víi c¸c dÞch vô ®ã (UNCTAD, 1999). 10 Qu¸ tr×nh tù do hãa dÇn dÇn – kh«ng ph¶i qu¸ tr×nh phi ®iÒu tiÕt ho¸ - cña th−¬ng m¹i dÞch vô lµ mét môc tiªu cña GATS, vµ cña c¸c vßng ®µm ph¸n theo ®Þnh kú. Mét sù nhËn thøc sai phæ biÕn trong cuéc tranh luËn xung quanh GATS lµ sö dông lÉn nhau hai thuËt ng÷ “tù do hãa” vµ “phi ®iÒu tiÕt hãa”, d−êng nh− chóng lµ nh÷ng tõ ®ång nghÜa. Chóng kh«ng ®ång nghÜa, vµ ®¬n gi¶n lµ chóng hoµn toµn sai khi ®ång hãa c¸c quy ®Þnh víi h¹n chÕ th−¬ng m¹i. ThËt vËy, tù do hãa dÞch vô th−êng cÇn ph¶i cã sù ®iÒu tiÕt hoÆc t¸i ®iÒu tiÕt. Nh−ng ®iÒu nµy kh«ng cã nghÜa lµ ®iÒu tiÕt, dï víi c¸c môc ®Ých kinh tÕ hoÆc x· héi kh«ng thÓ ®−îc x©y dung, thùc thi hoÆc ¸p dông theo nh÷ng c¸ch minh b¹ch vµ hiÖu qu¶ h¬n, víi ¶nh h−ëng chung tÝch cùc xÐt vÒ khÝa c¹nh qu¶n lý d©n chñ. Mèi lo ng¹i chÝnh g¾n víi viÖc mÊt chñ quyÒn lµ tiÕp ®ã sÏ mÊt quyÒn tù do cña mét n−íc trong viÖc ®iÒu tiÕt c¸c ngµnh dÞch vô cña m×nh theo c¸ch mµ n−íc ®ã coi lµ phï hîp. NhiÒu ngµnh dÞch vô ®−îc ®iÒu tiÕt rÊt m¹nh nh»m b¶o vÖ ng−êi tiªu dïng, m«i tr−êng vµ, ®èi víi ngµnh dÞch vô tµi chÝnh, ®Ó b¶o vÖ sù æn ®Þnh tµi chÝnh cña mét n−íc. Còng dÔ hiÓu lµ c¸c ChÝnh phñ ph¶i thËn träng khi ®ång ý chÊp nhËn c¸c quy t¾c chung. Sù thËn träng ph¸p lý nµy ®−îc ph¶n ¸nh trong c¸c ®iÒu kho¶n cña GATS, HiÖp ®Þnh ñng hé quyÒn c¬ b¶n cña mét chÝnh phñ trong viÖc ®iÒu tiÕt nh»m theo ®uæi c¸c môc tiªu chÝnh s¸ch quèc gia. HiÖp ®Þnh c«ng nhËn, cïng víi nh÷ng néi dung kh¸c, “quyÒn cña c¸c Thµnh viªn trong viÖc ®iÒu tiÕt, vµ ®−a ra c¸c quy ®Þnh míi, ®èi víi viÖc cung cÊp dÞch vô trong ph¹m vi l·nh thæ cña m×nh nh»m ®¸p øng c¸c môc tiªu chÝnh s¸ch quèc gia”. Mét ®iÒu ch¾c ch¾n r»ng, gièng nh− víi bÊt kú cam kÕt rµng buéc ph¸p lý nµo trong WTO (hoÆc bÊt kú hiÖp ®Þnh quèc tÕ nµo kh¸c), GATS cã thÓ ¶nh h−ëng tíi viÖc thùc hiÖn hµnh vi ph¸p lý cña c¸c n−íc thµnh viªn. Tuy nhiªn c¸c n−íc vÉn chÊp nhËn nh÷ng quy t¾c nµy v× hä cho r»ng chóng lµ cÇn thiÕt ®Ó cã thÓ thu ®−îc lîi Ých ®Çy ®ñ tõ viÖc hîp t¸c quèc tÕ trong mét hÖ thèng dùa vµo quy t¾c. GATS dµnh cho c¸c Thµnh viªn WTO sù linh ho¹t ®¸ng kÓ theo nghÜa nµy. V× chØ nh÷ng ngµnh, ph©n ngµnh vµ ph−¬ng thøc cung cÊp mµ mét Thµnh viªn WTO ®· ®ång ý ®−a ra c¸c cam kÕt tù do hãa ®ång thêi kh«ng ®−a ra b¶o l−u nghÜa vô tèi huÖ quèc lµ nh÷ng néi dung mµ n−íc ®ã ®ång ý kh«ng lµm cho c¬ chÕ ph¸p lý cña n−íc nµy h¹n chÕ h¬n trong t−¬ng lai (phô thuéc vµo c¸c nh−îng bé th−¬ng m¹i hoÆc c¸c biÖn ph¸p tr¶ ®òa cã t¸c ®éng th−¬ng m¹i t−¬ng ®−¬ng nÕu mét n−íc quyÕt ®Þnh, vµ hä lu«n lu«n cã quyÒn quyÕt ®Þnh, kh«ng tu©n thñ c¸c cam kÕt cña m×nh). Trong viÖc ®−a ra c¸c cam kÕt cña m×nh, c¸c Thµnh viªn WTO còng cã thÓ tù m×nh quyÕt ®Þnh ®èi xö víi c¸c nhµ cung cÊp dÞch vô n−íc ngoµi theo c¸ch thøc kh«ng ph©n biÖt ®èi xö. Cã nghÜa lµ dµnh ®èi xö quèc gia cho nhµ cung cÊp dÞch vô n−íc ngoµi, t¹i thêi ®iÓm hiÖn nay hoÆc trong t−¬ng lai. Vµ hä cã thÓ quyÕt ®Þnh, nÕu hä muèn, lo¹i bá ngay lËp tøc hoÆc tõ tõ c¸c h¹n chÕ ®Þnh l−îng c¶n trë viÖc th©m nhËp thÞ tr−êng dÞch vô cña m×nh. Mçi mét trong sè c¸c quyÕt ®Þnh nµy – gièng nh− quyÕt ®Þnh kh«ng ®−a ra c¸c cam kÕt- vÉn lµ ®Æc quyÒn quèc gia cña c¸c Thµnh viªn WTO. C¸c cam kÕt trong GATS dµnh viÖc më cöa thÞ tr−êng trong nh÷ng ngµnh nh− dÞch vô x· héi kh«ng t¹o ra bÊt kú sù thay ®æi nµo-vµ ch¾c ch¾n kh«ng t¹o ra sù nh−îng bé nµo- ®èi víi c¸c tiªu chuÈn hoÆc môc tiªu ph¸p lý. Nh÷ng biÖn ph¸p hiÖn t¹i ®Ó b¶o hé chung, hoÆc ®Ó dµnh ®−îc sù tiÕp cËn chung, vÝ dô ®èi víi viÖc cung cÊp n−íc vµ dÞch vô viÔn th«ng, 11 tiÕp tôc ®−îc ¸p dông bÊt kÓ nhµ cung cÊp ®ã cã quèc tÞch nµo. C¸c ChÝnh phñ còng cã thÓ lùa chän ®Ó ¸p dông c¸c yªu cÇu bæ sung ®èi víi c¸c nhµ cung cÊp n−íc ngoµi, ®iÒu mµ hä kh«ng thÓ thùc hiÖn ®−îc, vÝ dô trong tr−êng hîp cÊp phÐp cho c¸c truyªn gia trong dÞch vô y tÕ. Nh÷ng nghÜa vô cô thÓ liªn quan ®Õn ®iÒu tiÕt trong n−íc trong khu«n khæ GATS nh»m yªu cÇu c¸c Thµnh viªn ®iÒu tiÕt nh÷ng ngµnh dÞch vô trong ®ã hä ®· ®−a ra c¸c cam kÕt theo c¸ch thøc hîp lý, kh¸ch quan vµ c«ng b»ng. §iÒu VI cña GATS vÒ c¸c quy t¾c trong n−íc nh»m t¹o ra mét qu¸ tr×nh ra quyÕt ®Þnh ph¸p lý trong n−íc, thùc thi vµ gi¸m s¸t minh b¹ch h¬n. Cã sù c«ng nhËn râ rµng quyÒn cña nhµ cung cÊp dÞch vô ®−îc cung cÊp th«ng tin vÒ c¸c quyÕt ®Þnh qu¶n lý vµ hµnh chÝnh vµ vÒ c¸c qu¸ tr×nh rµ so¸t ph¸p lý còng nh− nªu quan ®iÓm cña m×nh. ë c¶ hai khÝa c¹nh, GATS ®Òu b¶o vÖ nguyªn t¾c qu¶n lý lµnh m¹nh. Ch−¬ng tr×nh ho¹t ®éng theo ®iÒu VI (4) cña GATS, dùa vµo ®iÒu kho¶n nµy c¸c cuéc th¶o luËn ®ang tiÕp tôc ®−îc tiÕp hµnh kÓ tõ khi kÕt thóc vßng ®µm ph¸n Uruguay, ®· lµm n¶y sinh mét sè t− t−ëng chèng ®èi GATS m¹nh mÏ nhÊt. C«ng viÖc trong lÜnh vùc nµy ®−îc ®−a ra ®Ó gi¶i quyÕt trùc tr¹ng c¸c quy ®Þnh qu¸ møc, kh«ng minh b¹ch ë møc ®é quèc gia cã thÓ lµm suy yÕu ý nghÜa thùc tÕ cña c¸c cam kÕt më cöa thÞ tr−êng mµ c¸c thµnh viªn WTO ®· ®−a ra. §iÒu VI(4) kªu gäi x©y dùng c¸c quy t¾c míi cÇn thiÕt ®Ó ®¶m b¶o r»ng c¸c biÖn ph¸p liªn quan ®Õn yªu cÇu vÒ tr×nh ®é vµ c¸c thñ tôc, c¸c tiªu chuÈn kü thuËt vµ c¸c yªu cÇu cÊp phÐp kh«ng t¹o nªn nh÷ng rµo c¶n th−¬ng m¹i kh«ng cÇn thiÕt. Tuy nhiªn ch−a cã kiÓm tra møc ®é cÇn thiÕt nµo ®· ®−îc x©y dùng theo ch−¬ng tr×nh lµm viÖc cña §iÒu VI(4). C¸c cuéc th¶o luËn tiÕn triÓn rÊt chËm, ph¶n ¸nh th¸i ®é thËn träng cña c¸c chÝnh phñ trong lÜnh vùc nµy. Tuy nhiÖn, c¸c nguyªn t¾c liªn quan ®Õn quy ®Þnh trong n−íc ®· ®−îc ph¸t triÓn riªng cho nhµnh kÕ to¸n. C¸c quy t¾c ®−îc so¹n th¶o t¹m thêi nµy, ®−îc th«ng qua vµo th¸ng 12 n¨m 1998 vµ sÏ ®−îc ®−a vµo GATS khi kÕt thóc nh÷ng cuéc ®µm ph¸n hiÖn t¹i, sÏ chØ ¸p dông ®èi víi nh÷ng n−íc ®−a ra cam kÕt ®èi víi dÞch vô kÕt to¸n (WTO, 2001a). Nh÷ng ng−êi chØ trÝch ®· lËp luËn r»ng viÖc ®−a nh÷ng quy t¾c nµy vµo GATS cã thÓ x©m ph¹m tíi chñ quyÒn cña chÝnh phñ trong viÖc ®iÒu tiÕt b»ng c¸ch ¸p ®Æt mét bé quy t¾c toµn cÇu ®èi víi c¸c Thµnh viªn WTO. Tuy nhiªn, nh÷ng quy t¾c ®−îc so¶n th¶o nµy kh«ng tËp trung vµo néi dung thùc chÊt vÒ kh¶ n¨ng chuyªn m«n trong ngµnh kÕ to¸n mµ t×m c¸ch ®Ó ®¶m b¶o sù minh b¹ch ho¸ vÒ thñ tôc liªn quan tíi cÊp phÐp vµ chuyªn m«n. WTO kh«ng ph¶i lµ c¬ quan ®−a ra tiªu chuÈn, nã còng kh«ng ®−îc trao quyÒn ®¸nh gi¸ néi dung c¸c tiªu chuÈn quèc gia, dï c¸c tiªu chuÈn nµy mang tÝnh kü thuËt hay mang tÝnh chuyªn nghiÖp. Ch−¬ng tr×nh lµm viÖc theo §iÒu VI(4) còng quan t©m tíi ph−¬ng tiÖn mµ c¸c n−íc cã thÓ chän ®Ó theo ®uæi c¸c môc tiªu chÝnh s¸ch c«ng céng, kh«ng ph¶i b¶n th©n c¸c môc tiªu. (ii) GATS vµ c¸c dÞch vô c«ng céng Mét lo¹t c¸c kh¼ng ®Þnh ®−îc ®−a ra ®Ó miªu t¶ GATS nh− mét mèi ®e do¹ ®èi víi viÖc cung cÊp c¸c dÞch vô c«ng céng: r»ng GATS b¾t buéc c¸c chÝnh phñ ph¶i t− nh©n hãa vµ cho phÐp c¹nh tranh trong c¸c dÞch vô c«ng céng, r»ng HiÖp ®Þnh b¾t buéc c¸c chÝnh phñ 12 ph¶i më cöa cho ®Çu t− vµ th−¬ng m¹i n−íc ngoµi, vµ nã g©y nguy hiÓm cho viÖc b¶o ®¶m c¸c dÞch vô c«ng céng c¬ b¶n nh− gi¸o dôc, ph©n phèi n−íc vµ y tÕ (Sinclair, 2000). Tuy nhiªn, c¸c quy t¾c cña GATS kh«ng ®Æt ra bÊt kú vai trß cô thÓ nµo ®èi víi c¸c ngµnh t− nh©n vµ c«ng céng; c¸c n−íc ®−îc tù do quyÕt ®Þnh xem ngµnh nµo sÏ ®−îc dµnh cho nhµ n−íc hoÆc c¸c doanh nghiÖp nhµ n−íc. Vµ hä còng vÉn hoµn toµn tù do quyÕt ®Þnh liÖu cã më cöa nh÷ng ngµnh nµy cho c¹nh tranh n−íc ngoµI hay kh«ng vµ cã quyÒn ®−a ra (hay kh«ng ®−a ra) c¸c cam kÕt rµng buéc trong c¸c Danh môc cam kÕt cña GATSA. SÏ lµ kh«ng chÝnh x¸c nÕu cho r»ng GATS b¾t buéc c¸c chÝnh phñ ph¶i t− nh©n ho¸ hoÆc më cöa c¸c dÞch vô c«ng céng ®Ó cho phÐp c¹nh tranh, v× HiÖp ®Þnh kh«ng ®−a ra nh÷ng nghÜa vô ®ã. Mét yÕu tè quan träng trong cuéc tranh luËn xung quanh GATS vµ c¸c dÞch vô c«ng céng lµ thùc tÕ r»ng c¸c dÞch vô ®−îc cung cÊp trong thi hµnh thÈm quyÒn cña chÝnh phñ ®−îc lo¹i trõ ra khái ph¹m vi cña GATS. §iÒu I.3 (b) cña GATS ®Þnh nghÜa “dÞch vô” bao gåm bÊt kú dÞch vô nµo trong bÊt kú lÜnh vùc nµo, ngo¹i trõ dÞch vô ®−îc cung cÊp trong thi hµnh thÈm quyÒn cña chÝnh phñ. Ngo¹i lÖ nµy ®−îc lµm râ h¬n trong §iÒu I.3 (c), ®iÒu nµy quy ®Þnh r»ng mét dÞch vô ®−îc cung cÊp trong thi hµnh thÈm quyÒn cña chÝnh phñ” lµ “bÊt kú dÞch vô nµo ®−îc cung cÊp kh«ng trªn c¬ së th−¬ng m¹i, còng nh− kh«ng trªn c¬ së c¹nh tranh víi mét hoÆc nhiÒu ng−êi cung cÊp dÞch vô.” Møc ®é trî cÊp cña chÝnh phñ cho c¸c dÞch vô c«ng céng rÊt kh¸c nhau ë c¸c n−íc, phô thuéc vµo nh÷ng sù −u tiªn vÒ x· héi hoÆc chÝnh trÞ liªn quan tíi vai trß cña nhµ n−íc trong viÖc cung cÊp nh÷ng dÞch vô ®ã. Bèi c¶nh ph¸p lý trong c¸c lÜnh vùc gi¸o dôc vµ søc khoÎ ë hÇu hÕt c¸c n−íc, dï ph¸t triÓn hay ®ang ph¸t triÓn, lµ mét m«i tr−êng trong ®ã c¸c nhµ cung cÊp nhµ n−íc vµ t− nh©n cïng tån t¹i. Lîi thÕ cña GATS theo khÝa c¹nh nµy mét lÇn n÷a l¹i lµ sù linh ho¹t cña chóng. Nã cã thÓ chøa mét ph¹m vi rÊt nhiÒu t×nh huèng liªn quan tíi c¸c dÞch vô ®−îc chÝnh phñ cung cÊp vµ nh÷ng dÞch vô ®−îc cung cÊp theo c¸c ®iÒu kiÖn thÞ tr−êng c¹nh tranh hoÆc bëi c¸c thùc thÓ t− nh©n trªn c¬ së phi lîi nhuËn. V−ît ra ngoµi ngo¹i lÖ cña GATS vÒ c¸c dÞch vô ®−îc cung cÊp trong thi hµnh thÈm quyÒn cña chÝnh phñ, mét ®iÒu quan träng lµ HiÖp ®Þnh cho phÐp c¸c thµnh viªn: • §iÒu tiÕt c¸c ngµnh dÞch vô cña hä phï hîp víi c¸c môc tiªu chÝnh s¸ch quèc gia (chÞu c¸c h¹n chÕ ghi ë trªn liªn quan tíi c¸c lÜnh vùc mµ c¸c cam kÕt tù do hãa ®−îc ®−a ra); • KiÒm chÕ ®−a ra c¸c cam kÕt tù do ho¸ trong bÊt kú ngµnh, ph©n ngµnh hoÆc ph−¬ng thøc cung cÊp cô thÓ nµo; • Duy tr× hoÆc chØ ®Þnh c¸c nhµ ®éc quyÒn; vµ • Duy tr× kh¶ n¨ng trî cÊp c¸c ho¹t ®éng dÞch vô trong ph¹m vi l·nh thæ cña m×nh (xem d−íi ®©y). Còng cÇn chó ý r»ng cho tíi nay ch−a cã mét ®Ò xuÊt cña mét n−íc cô thÓ nµo nh»m tù do hãa dÞch vô y tÕ theo GATS. H¬n n÷a, ba thµnh viªn WTO ®· ®−a ra c¸c ®Ò xuÊt ®µm ph¸n 13 vÒ th−¬ng m¹i dÞch vô gi¸o dôc ®Òu nh»m lµm râ b¶n chÊt giíi h¹n cña chóng4 Nh÷ng ®Ò xuÊt nµy nh×n chung t×m c¸ch dµnh ®èi xö kh«ng ph©n biÖt cho nh÷ng ng−êi cung cÊp dÞch vô gi¸o dôc vµ ®µo t¹o trªn c¬ së th−¬ng m¹i vµ ®¸p øng c¸c yªu cÇu ph¸p lý cña n−íc chñ nhµ. Mü, n−íc ®−a ra mét trong sè c¸c ®Ò xuÊt ®ã, ®· nhÊn m¹nh r»ng ®Ò xuÊt nµy râ rµng kh«ng bao trïm gi¸o dôc tiÓu häc vµ trung häc c¬ së vµ c¸c trî cÊp cña mét n−íc ®èi víi gi¸o dôc n©ng cao cho nhµ cung cÊp dÞch vô trong n−íc kh«ng nªn t−¬ng ®−¬ng víi trî cÊp dµnh cho c¸c nhµ cung cÊp n−íc ngoµi (Ascher, 2001). TÊt c¶ c¸c ®Ò xuÊt nµy nhÊn m¹nh tÇm quan träng trung t©m cña viÖc duy tr× kh¶ n¨ng cña c¸c n−íc ®Ó ¸p dông c¸c biÖn ph¸p ph¸p lý cÇn thiÕt ®Ó ®¹t ®−îc c¸c môc tiªu chÝnh s¸ch gi¸o dôc, bao gåm c¶ c¸c biÖn ph¸p liªn quan ®Õn trî cÊp chung. (iii) GATS vµ ®Çu t− Th−¬ng m¹i dÞch vô th«ng qua ®Çu t− trùc tiÕp n−íc ngoµi (FDI) ®Æc biÖt quan träng xÐt tíi nhu cÇu cÇn cã sù tiÕp xóc trùc tiÕp gi÷a ng−êi cung cÊp vµ ng−êi tiªu dïng dich vô vµ nhu cÇu cÇn ®iÒu chØnh viÖc cung cÊp dÞch vô cho phï hîp víi c¸c ®iÒu kiÖn thÞ tr−êng cña n−íc nhËn ®Çu t− (SauvÐ vµ Wilkie, 2000). §©y chÝnh lµ lÜnh vùc mµ c¸c thµnh viªn WTO ®· ®−a ra sè l−îng cam kÕt lín nhÊt trong vßng ®µm ph¸n Urugay. §iÒu nµy gîi ý tÇm quan träng mµ c¸c n−íc hy väng cã thÓ thu ®−îc nh÷ng lîi Ých tÝch cùc-c«ng viÖc ®−îc tr¶ l−îng cao, ®µo t¹o nguån nh©n lùc, chuyÓn giao c«ng nghÖ, n©ng cao chÊt l−îng-th−êng g¾n víi viÖc t¨ng FDI trong khi vÉn gi÷ ®−îc quyÒn tù do ®iÒu tiÕt ho¹t ®éng nµy. Chóng ta th−êng nghe thÊy sù tranh luËn r»ng GATS chñ yÕu lµ mét hiÖp ®Þnh ®Çu t−, ®−îc thiÕt kÕ ®Ó thóc ®Èy sù quan t©m cña c¸c tËp ®oµn ®a quèc gia lín. Trong khi cã thÓ m« t¶ GATS nh− mét hiÖp ®Þnh ®a ph−¬ng bao trïm c¶ FDI trong bèi c¶nh th−¬ng m¹i dÞch vô, nh−ng GATS kh«ng ph¶i chØ lµ mét hiÖp ®Þnh vÒ ®Çu t− vµ kh«ng thÓ m« t¶ nã, gièng nh− rÊt nhiÒu ng−êi ph¶n ®èi GATS ®· thùc hiÖn, nh− mét ph−¬ng tiÖn nh¾c l¹i HiÖp ®Þnh §a biªn vÒ §Çu t− (MAI) (Juillard, 2000). Trong khi c¸c Thµnh viªn WTO cã thÓ, th«ng qua c¸c cam kÕt trong WTO cña m×nh, më cöa thÞ tr−êng cho c¸c nhµ ®Çu t− n−íc ngoµi, hä kh«ng b¾t buéc ph¶i lµm ®iÒu nµy. Bªn c¹nh ®ã, c¸c ChÝnh phñ tù do, nÕu hä lùa chän ®−a ra c¸c cam kÕt vÒ hiÖn diÖn th−¬ng m¹i, duy tr× c¸c h¹n chÕ ®Þnh l−îng hoÆc ph©n biÖt ®èi xö. HiÖp ®Þnh kh«ng dµnh cho nhµ §Çu t− n−íc ngoµi bÊt kú quyÒn ®−îc thµnh lËp mét c¸ch tù ®éng nµo. NghÜa vô duy nhÊt mµ c¸c thµnh viªn WTO ph¶i thùc hiÖn lµ liÖt kª tÊt c¶ c¸c biÖn ph¸p h¹n chÕ hiÖn t¹i mµ hä muèn duy tr× trong nh÷ng ngµnh mµ hä ®· tù nguyÖn ®−a ra c¸c cam kÕt tù do ho¸, vµ ®¶m b¶o quyÒn tù do thanh to¸n vµ chuyÓn kho¶n liªn quan ®Õn c¸c kho¶n ®Çu t− trong c¸c ngµnh ®ã. C¸c chÝnh phñ cã thÓ sö dông GATS mét c¸ch cã lùa chän ®Ó khuyÕn khÝch ®Çu t− n−íc ngoµi vµo nh÷ng ngµnh mµ hä lùa chän, theo nh÷ng ®iÒu kiÖn mµ hä muèn ¸p ®Æt hoÆc duy tr×, bao gåm c¶ nh÷ng ®iÒu lion liªn quan tíi chuyÓn giao c«ng nghÖ vµ sö dông c«ng nh©n trong n−íc. HiÖp ®Þnh còng cho phÐp c¸c chÝnh phñ duy tr× nh÷ng h¹n chÕ ®èi víi quyÒn së 4 C¸c ®Ò xuÊt vÒ th−¬ng m¹i dÞch vô gi¸o dôc cho tíi nay ®· ®−îc ChÝnh phñ óc, New Zealand vµ Mü ®−a ra. Xem WTO (2001b,c, and d). 14 h÷u n−íc ngoµi trong nh÷ng ngµnh mµ hä ®· ®−a ra cam kÕt. GATS khuyÕn khÝch kh¶ n¨ng dù ®o¸n tèt h¬n th«ng qua nh÷ng cam kÕt l©u dµi, mét yÕu quan träng trong viÖc thu hót vèn ®Çu t− n−íc ngoµi ë nh÷ng n−íc ®ang ph¸t triÓn. (iv) GATS, trî cÊp vµ mua s¾m chÝnh phñ Hai lêi kÕt téi mµ nh÷ng ng−êi chØ trÝch GATS th−¬ng ®−a ra liªn quan tíi gi¶ ®Þnh r»ng t− c¸ch thµnh viªn cña GATS b¾t c¸c n−íc ph¶i dµnh trî cÊp chÝnh phñ, chñ yÕu trong c¸c lÜnh vùc nh− y tÕ vµ gi¸o dôc c«ng céng hoÆc c¸c ngµnh v¨n hãa, cho tÊt c¶ nh÷ng ng−êi tham gia trªn c¬ së kh«ng ph©n biÖt ®èi xö; vµ GATS b¾t buéc c¸c n−íc më cöa c¸c thÞ tr−êng mua s¾m chÝnh phñ, bao gåm c¶ ë cÊp ®Þa ph−¬ng. Nh÷ng lÜnh vùc trî cÊp vµ mua s¾m chÝnh phñ lµ nh÷ng lÜnh vùc mµ khi kÕt thóc Vßng ®µm ph¸n Uruguay c¸c n−íc Thµnh viªn WTO ®· ®ång ý tiÕp tôc ®µm ph¸n nh»m x©y dung c¸c quy t¾c ®a ph−¬ng. HiÖn nay trong lÜnh vùc dÞch vô ch−a cã nh÷ng nguyªn t¾c lo¹i nµy, ®ång thêi còng ch−a cã bÊt kú mét thêi h¹n ch¾c ch¾n nµo ®−îc ®Ò ra cho viÖc hoµn tÊt c¸c cuéc th¶o luËn hiÖn t¹i trong c¶ hai lÜnh vùc. HiÖn ¹i, ®èi víi nh÷ng dÞch vô mµ mét Thµnh viªn WTO ®· ®−a ra c¸c cam kÕt më cöa thÞ tr−êng, Thµnh viªn nµy cã thÓ duy tr× kh¶ n¨ng trî cÊp c¸c nhµ cung cÊp dÞch vô trong n−íc trªn c¬ së ph©n biÖt ®èi xö b»ng c¸ch liÖt kª nh÷ng h¹n chÕ vÒ ®çi xö quèc gia nµy trong Danh môc cam kÕt cña m×nh. H¬n n÷a Thµnh viªn nµy cßn duy tr× toµn quyÒn trî cÊp c¸c ho¹t ®éng dÞch vô trong nh÷ng ngµnh m×nh ch−a ®−a ra cam kÕt vµ nh÷ng ngµnh n»m trong danh môc miÔn trõ MFN. Trong khi ®ã, c¸c quy t¾c vÒ mua s¾m chÝnh phñ, bao gåm mua s¾m dÞch vô vµ x©y dung, tiÕp tôc ®−îc ®iÒu chØnh bëi HiÖp ®Þnh Mua s¾m ChÝnh phñ cña WTO (GPA), sè thµnh viªn cña HiÖp ®Þnh nµy hiÖn nay chØ giíi h¹n ë 27 n−íc (phÇn lín lµ nh÷ng n−íc OECD). Gièng nh− GATS, HiÖp ®Þnh GPA cho phÐp c¸c n−íc ký kÕt quyÒn tù do ®Çy ®ñ trong viÖc quyÕt ®Þnh khi nµo vµ theo nh÷ng ®iÒu kiÖn g× th× míi ®−a ra cam kÕt vÒ më cöa thÞ tr−êng cho nh÷ng thùc thÓ mµ hiÖp ®Þnh ®iÒu chØnh, bao gåm viÖc mua s¾m bëi c¸c c¬ quan chÝnh phñ cÊp ®Þa ph−¬ng (v) GATS vµ gi¶i quyÕt tranh chÊp Tho¶ thuËn vÒ gi¶i quyÕt tranh chÊp cña WTO (DSU) ®· lµm n¶y sinh nh÷ng lêi kh¼ng ®Þnh cùc ®oan nhÊt cña nh÷ng ng−êi ph¶n ®èi tù do hãa th−¬ng m¹i. Nh÷ng ng−êi chØ trÝch th−êng m« t¶ DSU nh− mét c«ng cô mµ theo ®ã luËt ph¸p quèc gia cã thÓ bÞ lo¹i bá. Trªn thùc tÕ, c¸c Thµnh viªn WTO vÉn duy tr× quyÒn tèi cao trong viÖc x©y dùng luËt lÖ cña chÝnh m×nh. C¶ DSU hay bÊt kú mét c¬ quan quèc tÕ nµo kh¸c ®Ò kh«ng cã thÈm quyÒn v« hiÖu ho¸ luËt ph¸p cña c¸c quèc gia cã chñ quyÒn. §iÒu lín nhÊt mµ DSU cã thÓ lµm, trong tr−êng hîp nã ph¸t hiÖn ra r»ng luËt ph¸p cña mét n−íc kh«ng phï hîp víi nghÜa vô cña n−íc ®ã theo GATS hoÆc theo c¸c HiÖp ®Þnh kh¸c cña WTO, lµ ®−a ra cho n−íc nµy mét lùa chän trong sè nhiÒu lùa chän kh¸c nhau. KÕt qu¶ ®−îc mong muèn lµ n−íc nµy ®iÒu chØnh luËt lÖ cña m×nh cho phï hîp víi nghÜa vô ®· cam kÕt. NÕu kh«ng thùc hiÖn ®iÒu nµy, n−íc nµy cã thÓ hoÆc ®Òn bï c¸c ®èi t¸c th−¬ng m¹i cña m×nh (vÝ dô b»ng viÖc tù do ho¸ th−¬ng m¹i trong mét sè lÜnh vùc kh¸c) hoÆc chÞu sù tr¶ ®òa (cã t¸c ®éng th−¬ng m¹i t−¬ng ®−¬ng) tõ phÝa nh÷ng n−íc mµ quyÒn lîi cña hä ®· bÞ ¶nh h−ëng. Sù lùa chän tr¶ ®òa lµ kÕt qu¶ Ýt ®−îc mong ®îi nhÊt . Trªn thùc tÕ nã còng Ýt ®−îc sö dông nhÊt. Nh−ng 15 nÕu kh«ng cã c¸c quy t¾c cña WTO, khi mµ ch©n lý thuéc vÒ kÎ m¹nh th× viÖc tr¶ ®òa cã lÏ lµ c¸ch thøc ®−îc c¸c bªn trong mét cuéc tranh chÊp sö dông nhiÒu nhÊt, th−êng trªn c¬ së ®¬n ph−¬ng vµ v× lîi Ých cña nh÷ng n−íc cã søc m¹nh kinh tÕ hoÆc chÝnh trÞ nhÊt. DSU kh«ng vËn hµnh dùa trªn nguyªn t¾c th−êng bÞ chØ trÝch nhÊt lµ c¸c quy t¾c th−¬ng m¹i ®−îc ®Æt lªn trªn tÊt c¶ c¸c yÕu tè kh¸c. Cïng víi c¸c quy t¾c cña WTO ®iÒu chØnh th−¬ng m¹i dÞch vô, GATS ®−a ra c¸c ngo¹i lÖ (trong §iÒu XIV) dµnh ®èi xö ®Æc biÖt ®èi víi c¸c biÖn ph¸p ¶nh howngr tíi an ninh quèc gia, cuéc sèng vµ søc khoÎ con ng−êi hoÆc ®éng thùc vËt, ®¹o ®øc c«ng céng, ho¹t ®éng cña chÝnh phñ vµ c¸c c©n nh¾c chÝnh ®¸ng kh¸c cña chÝnh s¸ch c«ng céng (xem Hép 2 d−íi ®©y). HiÖp ®Þnh còng cho phÐp c¸c thµnh viªn ®−a ra c¸c biÖn ph¸p h¹n chÕ trong c¸c tr−êng hîp mµ c¸c cam kÕt tù do ho¸ cã thÓ t¹o ra c¸c t¸c ®éng bÊt lîi ®èi víi c¸n c©n thanh tãan cña mét n−íc (xem §iÒu XII). Tuy nhiªn, sù lËp luËn r»ng mét biÖn ph¸p ®−îc biÖn minh bëi mét hoÆc mét sè c¸c ngo¹i lÖ hoÆc h¹n chÕ nãi trªn vÉn cã thÓ bÞ tõ chèi bëi mét thµnh viªn WTO vµ vÊn ®Ò sÏ ®−îc quyÕt ®Þnh bëi mét ban héi thÈm gi¶i quyÕt tranh chÊp. H¬n n÷a, còng cÇn nh¾c l¹i r»ng GATS cho phÐp c¸c Thµnh viªn WTO toµn quyÒn trong viÖc h¹n chÕ c¸c cam kÕt cña m×nh, hoÆc lo¹i trõ toµn bé ngµnh ra khái Danh môc cam kÕt. DSU kh«ng cÊm nh÷ng sù b¶o hé nµy. Trªn thùc tÕ, kh«ng thÓ kÕt téi mét thµnh viªn WTO v× n−íc nµy vi ph¹m nh÷ng cam kÕt mµ hä kh«ng ®−a ra. Cñng cè lîi Ých tõ viÖc më cöa thÞ tr−êng dÞch vô: vÉn cßn nhiÒu viÖc ph¶i lµm DÞch vô ®¹i diÖn cho mét lÜnh vùc mµ nh÷ng kÕt qu¶ tiÒm n¨ng thu ®−îc tõ hîp t¸c quèc tÕ vµ ho¹ch ®Þnh quy t¾c ®a ph−¬ng lµ rÊt lín vµ lµ lÜnh vùc mµ nh÷ng lîi Ých tõ nh÷ng sù hîp t¸c ®ã míi chØ b¾t ®Çu ®−îc khai th¸c. Môc tiªu hµng ®Çu cña Vßng Uruguay trong lÜnh vùc dÞch vô lµ ®−a ra khu«n khæ cña GATS, th«ng qua ®ã cã thÓ ®¹t ®−îc sù tù do ho¸ dÇn dÇn trong c¸c vßng ®µm ph¸n liªn tôc. Cã rÊt Ýt sù tù do hãa thùc sù – ®−îc hiÓu lµ sù lo¹i bá c¸c biÖn ph¸p ph©n biÖt ®èi xö hiÖn t¹i hoÆc c¸c biÖn ph¸p c¶n trë viÖc th©m nhËp thÞ tr−êng - ®−îc cam kÕt (tøc lµ r»ng buéc mang tÝnh ph¸p lý) trong vßng ®µm ph¸n ®Çu tiªn. HÇu hÕt c¸c Thµnh viªn ®· ®−a ra cam kÕt chØ rµng buéc ë møc hiÖn tr¹ng chÝnh s¸ch ph¸p lý (trong mét sè tr−êng hîp cßn thÊp h¬n hiÖn tr¹ng rÊt nhiÒu) vµ ph¹m vi ngµnh cña c¸c cam kÕt trong Danh môc cam kÕt c¶u nhiÒu thµnh viªn rÊt h¹n chÕ. Mét dÊu hiÖu cña c«ng viÖc n»m phÝa tr−íc ®Ó cã thÓ ®¶m b¶o r»ng c¸c cam kÕt më cöa thÞ tr−êng thùc sù cã ý nghÜa cã thÓ ®−îc thu thËp tõ mét phÐp tÝnh vÒ tû träng cña c¸c cam kÕt theo ®ã kh«ng duy tr× bÊt kú mét h¹n chÕ nµo ®èi víi më cöa thÞ tr−êng vµ ®·i ngé quèc gia. §èi víi nh÷ng n−íc cã thu nhËp cao, tû träng nµy vµo kho¶ng 25% cña toµn bé c¸c dÞch vô; ®èi víi c¸c Thµnh viªn kh¸c th× tû träng nµy thÊp h¬n 10% (Hoekman and Mattoo, 1999). H−íng vÒ t−¬ng lai: th¸ch thøc n»m phÝa tr−íc Tù do hãa c¸c thÞ tr−êng dÞch vô ®ang ®−îc tiÕn hµnh cïng víi hoÆc kh«ng cã GATS, vµ ®ang ®−îc thóc ®Èy bëi c¶ viÖc ¸p dông c«ng nghÖ míi vµ bëi c¸c quyÕt ®Þnh chÝnh s¸ch tù 16 nguyÖn-vµ th−êng lµ ñng hé tù do hãa- cña c¸c chÝnh phñ. C¶i c¸ch c¸c thÞ tr−ßng dÞch vô ®· vµ sÏ tiÕp tôc ®−îc ®Þnh h−íng bëi nh÷ng −u tiªn trong n−íc. C¸c nç lùc c¶i c¸ch hÇu nh− vèn ®· bÒn v÷ng h¬n xÐt vÒ mÆt kinh tÕ vµ chÝnh trÞ nÕu nh− chóng ®−îc thùc hiÖn mµ xuÊt ph¸t tõ viÖc c«ng nhËn c¸c lîi Ých cña quèc gia thay v× theo mÖnh lÖnh cña nh÷ng ng−êi n−íc ngoµi. Tuy nhiªn, nÕu ®Ó qu¸ tr×nh tù do hãa bÞ ®Þnh h−íng bëi nhu cÇu trong n−íc, kinh nghiÖm chØ ra r»ng nh÷ng sÏ kh«ng bao giê cã thÓ thùc hiÖn c¶i c¸ch theo mét c¸ch cã hÖ thèng. C¸c cuéc ®µm ph¸n míi trong GATS cÇn ph¶i t×m c¸ch x¸c ®Þnh râ møc ®é tù do hãa thùc tÕ rÊt cao ®¹t ®−îc trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y. Bao gåm giai ®o¹n ng¾n kÓ tõ khi kÕt thóc Vßng ®µm ph¸n Uruguay. GATS còng cÇn khuyÕn khÝch c¸c n−íc ®i xa h¬n b»ng viÖc trao ®æi nh÷ng cam kÕt cïng cã lîi ®Ó tiÕp tôc më cöa h¬n n÷a thÞ tr−êng, c¸c n−íc. Qu¸ tr×nh x©y dùng c¸c quy t¾c ®a biªn vµ c¸c nç lùc tù do hãa cã thÓ gióp c¸c n−íc v−ît qua sù chèng ®èi trong n−íc ®èi víi sù thay ®æi b»ng viÖc ®−a ra nh÷ng sù tho¶ thuËn ®Òn bï trong nh÷ng ngµnh cã lîi Ých xuÊt khÈu cao. C¸c hiÖp ®Þnh th−¬ng m¹i còng thùc hiÖn chøc n¨ng h÷u Ých lµ cho phÐp c¸c n−íc ®Þnh kú rµng buéc c¸c nç lùc c¶i c¸ch tr−íc ®ã cña m×nh. B»ng viÖc t¹o ra sù æn ®Þnh lín h¬n ®èi víi c¸c nç lùc c¶i c¸ch, vµ thiÕt lËp mét møc më cöa trÇn theo nh÷ng ®iÒu kiÖn t¨ng c−êng sù minh b¸ch ph¸t lý, c¸c cam kÕt rµng buéc vÒ mÆt ph¸p lý trong lÜnh vùc dÞch vô cã thÓ göi nh÷ng tÝn hiÖu m¹nh mÏ nh− nhau t¬Ý c¸c nhµ cung cÊp dÞch vô trong vµ ngoµi n−íc. Nh÷ng tÝn hiÖu ®ã rÊt cã thÓ t¹o ra sù c©n b»ng ®Ó thu hót nhiÒu vèn ®Çu t− n−íc ngoµi h¬n, do tÇm quan träng cña hiÖn diÖn th−¬ng m¹i víi t− c¸ch lµ mét ph−¬ng tiÖn ®Ó c¹nh tranh trªn c¸c thÞ tr−êng dÞch vô. GATS còng thùc hiÖn mét chøc n¨ng ®iÒu chØnh trung t©m, b»ng viÖc cho phÐp c¸c Thµnh viªn WTO cam kÕt tr−íc ®èi víi qu¸ tr×nh tù do hãa trong t−¬ng lai theo c¸ch thøc cã trËt tù, dÇn dÇn. Mét lÇn n÷a, ®iÒu nµy sÏ göi nh÷ng tÝn hiÖu m¹nh mÏ tíi nh÷ng nhµ cung cÊp dÞch vô hiÖn t¹i vÒ nhu cÇu cÇn chuÈn bÞ ®Ó tån t¹i trong mét m«i tr−êng c¹nh tranh, vµ tíi nh÷ng c¬ quan ®iÒu tiÕt vÒ viÖc cÇn ph¶i ¸p dông mét khu«ng khæ ph¸p lý phï hîp ®Ó g¾n liÒn víi nh÷ng nç lùc tù do hãa vµ gi¶i quyÕt nh÷ng hËu qu¶ tiªu cùc cã thÓ cã. GATS dµnh cho c¸c Thµnh viªn WTO sù linh ho¹t ®¸ng kÓ liªn quan tíi tèc ®é, tr×nh tù vµ b¶n chÊt cña c¸c nç lùc tù do hãa ®Çu t− vµ th−¬ng m¹i trong qu¸ tr×nh c¸c n−íc ®ang t×m c¸ch ®−a ra cam kÕt trong khu«n khæ hiÖp ®Þnh. Sù linh ho¹t ®ã, vµ träng t©m cña GATS vÒ ®Æc ®iÓm më cöa thÞ tr−êng dÇn dÇn, cã thÓ cã tÇm quan träng ®¸ng kÓ trong viÖc gióp c¸c n−íc dù ®o¸n, gi¶m nhÑ vµ tr¸nh nh÷ng t¸c ®éng tiªu cùc tõ qu¸ tr×nh tù do hãa. Céng ®ång ®a biªn cïng mét lóc ph¶i ®èi mÆt víi hai th¸ch thøc trong vßng ®µm ph¸n GATS hiÖn t¹i. Th¸ch thøc ®Çu tiªn bao gåm viÖc ph¶n øng mét c¸ch tin cËy ®èi víi quan ®iÓm chØ trÝch ®ang t¨ng lªn nh»m vµo GATS. GÇn nh− ch¾c ch¾n r»ng thËm chÝ nh÷ng lo ng¹i nµy cÇn ®−îc c¶m nhËn vµ ph¸t biÓu mét c¸ch chÝnh ®¸ng, trong rÊt nhiÒu tr−êng hîp chóng bÞ phãng ®¹i vµ g©y ra mét sù hiÓu nhÇm vÒ môc tiªu vµ c¸ch thøc vËn hµnh cña GATS. C¸c cuéc ®µm ph¸n ®ang tiÕp diÔn t¹o ra mét c¬ héi thùc sù cho c¸c chÝnh phñ ®Ó phæ biÕn cho c¸c cö tri cã kiÕn thøc cña m×nh vÒ GATS vµ viÖc HiÖp ®Þnh nµy ¶nh h−ëng nh− thÕ nµo tíi c¸c môc tiªu kinh tÕ vµ x· héi. 17 Th¸ch thøc thø hai lµ x©y dùng sù hç trî gi÷a tÊt c¶ c¸c Thµnh viªn WTO, vµ ®Æc biÖt lµ gi÷a c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn, ®Ó cã thÓ ®¹t ®−îc c¸c cam kÕt réng h¬n vµ cã ý nghÜa kinh tÕ h¬n trong GATS. Tuy nhiªn, qu¸ tr×nh tù do ho¸ trong GATS sÏ vÉn cã b¶n chÊt tõ tõ, vµ trong rÊt nhiÒu tr−êng hîp sÏ cÇn cã nh÷ng nç lùc ®ång thêi liªn quan tíi x©y dùng n¨ng lùc trong gi¸o dôc, ®µo t¹o, c¸c vÊn ®Ò ph¸p lý vµ thÓ chÕ. §Ó c¸c cuéc ®µm ph¸n trong GATS thµnh c«ng, cÇn ph¶i cã nh÷ng nç lùc ®Ó më cöa dÇn dÇn nh÷ng lÜnh vùc mµ c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn cã lîi Ých xuÊt khÈu, chñ yÕu trong c¸c lÜnh vùc nh− x©y dùng, dulÞch, ph¸t triÓn phÇn mÒm m¸y tÝnh vµ vËn t¶i, còng nh− liªn quan tíi ®i l¹i cña nh÷ng nhµ cung cÊp dÞch vô, tøc lµ “ph−¬ng thøc 4” trong th−¬ng m¹i dÞch vô. Trong khi tuyªn bè r»ng viÖc më cöa thÞ tr−êng lµ ®óng ®¾n, mét vÊn ®Ò cÇn ®−îc hiÓu ®óng lµ sù ®ãng gãp t−¬ng ®èi cña qu¸ tr×nh tù do hãa ®Çu t− vµ th−¬ng m¹i ®èi víi nh÷ng thay ®æi c¬ cÊu ®ang diÔn ra, vµ vÊn ®Ò nµy cÇn ®−îc ®Æt ra cïng víi nh÷ng ®éng lùc kh¸c, ®éng lùc hµng ®Çu lµ c«ng nghÖ, yÕu tè ®ang ®Þnh h×nh l¹i bèi c¶nh kinh tÕ toµn thÕ giíi. Tù do hãa ®Çu t− vµ th−¬ng m¹i lµ nh÷ng c«ng cô gióp c¸c x· héi vµ c¸ nh©n ®èi mÆt víi sù thay ®æi vµ tËn dông nh÷ng c¬ héi cña sù héi nhËp kinh tÕ m¹nh mÏ h¬n. B¶n th©n tù do hãa kh«ng bao giê, vµ kh«ng nªn, lµ mét môc tiªu. §ång thêi, nh÷ng bªn liªn quan trong cuéc tranh c·i chung vÒ më cöa thÞ tr−êng cÇn ph¶i tù b¶o vÖ m×nh chèng l¹i xu h−íng hy väng-vµ ®«i khi høa-nh÷ng kÕt qu¶ nhiÒu h¬n nh÷ng g× mµ tù do ho¸ ®Çu t− vµ th−¬ng m¹i cã thÓ hy väng ®em l¹i. (OECD, 1998). Nh÷ng c©n nh¾c nãi trªn tÊt nhiªn kh«ng lÊy ®i nh÷ng t¸c ®éng tÝch cùc chung cña viÖc më cöa c¸c thÞ tr−êng dÞch vô ®èi víi sù thÞnh v−îng cña c¸c quèc gia hay nh÷ng ng−êi c«ng d©n. Do chóng lµ x−¬ng sèng cña mét nÒn kinh tÕ n¨ng ®éng, lý do chÝnh ®¸ng cña viÖc më cöa c¸c thÞ tr−êng dÞch vô còng chÝnh ®¸ng nh−-nÕu kh«ng nãi lµ h¬n-lý do cña viÖc më cöa thÞ tr−êng hµng ho¸. Do ®ã mét ®iÒu thùc sù quan träng lµ c¸c chÝnh phñ cÇn cã kh¶ n¨ng phæ biÕn lý do −u tiªn më cöa thÞ tr−êng dÞch vô. Mét ®iÒu quan träng lµ hä cÇn ph¶i lµm râ nh÷ng lÜnh vùc nµo chÞu sù t¸c ®éng cña c¸c nguyªn t¾c th−¬ng m¹i vµ c¸c cuéc ®µm ph¸n còng nh− nh÷ng lÜnh vùc nµo kh«ng chÞu t¸c ®éng. Trªn hÕt, c¸c chÝnh phñ cÇn ph¶i th«ng b¸o râ rµng t¹i sao vµ b»ng c¸ch nµo c¸c cam kÕt bÒn v÷ng ®èi víi hîp t¸c quèc tÕ vµ më cöa thÞ tr−êng th−êng h×nh thµnh mét phÇn cña c©u tr¶ lêi ®èi víi nh÷ng lo ng¹i cña c¸c c«ng d©n n−íc m×nh chø kh«ng ph¶i lµ nguyªn nh©n s©u xa cña nh÷ng mèi lo ng¹i ®ã. 18 Tµi liÖu tham kh¶o Adlung, Rudolf (2000), “Services Trade Liberalization from Developed and Developing Country Perspectives”, trong tµi liÖu cña SauvÐ, Pierre and Robert M. Stern, eds., GATS 2000: New Directions in Services Trade Liberalisation, Washington, D.C.: Brookings Institution Press and Center for Business and Government, Harvard University, trang. 112-131. Ascher, Bernard (2001), “Education and Training Services in International Trade Agreements”, tµi liÖu chuÈn bÞ cho Héi th¶o vÒ gi¸o dôc vµ ®µo t¹o n©ng cao trªn thÞ tr−êng toµn cÇu: c¸c vÊn ®Ò liªn quan tíi xuÊt khÈu vµ c¸c HiÖp ®Þnh th−¬ng m¹i, tµo trî bëi Center for Quality Assurance in International Hoekman, Bernard and Aaditya Mattoo (1999), “Services, Economic Development and the Next Round of Negotiations on Services”, Journal of International Development, Sè. 12, trang. 283-296. Juillard, P. (2000), A propos du décès de l’AMI, Cours de la Hague, Blackwell Publishers. Kletzer, Lori (2001), “Measuring the Costs of Trade-Related Job Losses”, §iÒu chuÈn chuÈn bÞ cho uû ban tµi chÝnh t¹i th−îng viÖn Mü, (20 July), available at www.iie.com/papers/kletzer0701.htm Nicoletti, Giuseppe (2001), “Regulation in Services: OECD Patterns and Economic Implications”, Economics Department Working Papers No. 287, Paris: Organisation for Economic Co-operation and Development, (8 th¸ng 2). OECD (2002), Open Services Markets Matter, Paris: Organisation for Economic Co- operation and Development. OECD (1998), Open Markets Matter: The Benefits of Trade and Investment Liberalisation, Paris: Organisation for Economic Co-operation and Development. SauvÐ, Pierre. and Christopher Wilkie (2000), “Investment Liberalisation in GATS,” in SauvÐ, Pierre and Robert M. Stern, eds., GATS 2000: New directions in services liberalisation, The Brookings Institute Press and the Centre for Business and Government, Harvard University, trang. 331-363. Sinclair, Scott (2000), How the World Trade Organisation’s new “services” negotiations threaten democracy, Ottawa: Canadian Centre for Policy Alternatives. 19 UNCTAD (1999), “Assessment of Trade in Services of Developing Countries: Summary of Findings”, A Note by the UNCTAD Secretariat, UNCTAD/ITCD/TSB/7, (16 August), Geneva: United Nations Conference on Trade and Development. World Bank (2001), Global Economic Prospects and the Developing Countries 2002 – Making Trade Work for the World’s Poor, Washington, DC: The World Bank, (11 October). World Trade Organisation (2001), Market access: unfinished business – post-Uruguay Round Inventory and Issues, Special Study No. 6, (27 April), Geneva: World Trade Organisation. World Trade Organisation (2001a), GATS: Fact and Fiction, Geneva: World Trade Organisation, available at www.wto.org World Trade Organisation (2001b), Communication from Australia – Negotiating Proposal for Education Services, S/CSS/W/110, (1 October), Geneva: World Trade Organisation. World Trade Organisation (2001c), Communication from New Zealand – Negotiating Proposal for Education Services, S/CSS/W/93, (26 June), Geneva: World Trade Organisation. World Trade Organisation (2001d), Communication from the United States - Higher (Tertiary) Education, Adult Education and Training, S/CSS/W/23, Geneva: World Trade Organisation. 20