Hình thành và phát triển năng lực trí tuệ chung cho học sinh THPT thông qua giảng dạy ngôn ngữ lập trình Pascal

­íng t­ duy cã thÓ lµ chuyÓn tõ h­íng nµy sang h­íng kh¸c chø kh«ng nhÊt thiÕt ph¶i ng­îc víi h­íng ban ®Çu TÝnh ®éc lËp: TÝnh ®éc lËp cña t­ duy thÓ hiÖn ë kh¶ n¨ng tù m×nh ph¸t hiÖn vÊn ®Ò, tù m×nh x¸c ®Þnh ph­¬ng h­íng, t×m ra c¸ch gi¶i quyÕt, tù m×nh kiÓm tra vµ hoµn thiÖn kÕt qu¶ ®¹t ®­îc. TÝnh ®éc lËp liªn hÖ mËt thiÕt víi tÝnh phª ph¸n cña t­ duy. TÝnh chÊt nµy thÓ hiÖn kh¶ n¨ng ®¸nh gi¸ nghiªm tóc nh÷ng ý nghÜ vµ t­ t­ëng cña ng­êi kh¸c vµ cña b¶n th©n m×nh, cã tinh thÇn hoµi nghi khoa häc, biÕt ®Æt c©u hái “t¹i sao?”,”nh­ thÕ nµo?” khi lÜnh héi kiÕn thøc. TÝnh s¸ng t¹o: TÝnh linh ho¹t, tÝnh ®éc lËp vµ tÝnh phª ph¸n lµ nh÷ng ®iÒu kiÖn cÇn thiÕt cña t­ duy s¸ng t¹o, lµ nh÷ng ®Æc ®iÓm vÒ nh÷ng mÆt kh¸c nhau cña t­ duy s¸ng t¹o. TÝnh s¸ng t¹o cña t­ duy thÓ hiÖn râ nÐt ë kh¶ n¨ng t¹o ra c¸i míi: ph¸t hiÖn vÊn ®Ò míi, t×m ra h­íng ®i míi, t¹o ra kÕt qu¶ míi. NhÊn m¹nh c¸i míi kh«ng cã nghÜa lµ coi nhÑ c¸i cò. C¸i míi th­êng n¶y sinh, b¾t nguån tõ c¸i cò, nh­ng vÊn ®Ò lµ c¸ch nh×n c¸i cò nh­ thÕ nµo? T¹i sao ph¶i h×nh thµnh vµ ph¸t triÒn n¨ng lùc trÝ tuÖ chung cho häc sinh? Môc tiªu cña nÒn gi¸o dôc n­íc ta lµ: ”H×nh thµnh, ph¸t triÓn c¸c phÇm chÊt vµ n¨ng lùc cña ng­êi c«ng d©n ViÖt Nam: tù chñ, n¨ng ®éng, s¸ng t¹o, cã kiÕn thøc v¨n ho¸, khoa häc, c«ng nghÖ, cã kü n¨ng nghÒ nghiÖp, cã søc khoÎ, cã niÒm tù hµo d©n téc vµ ý chÝ v­¬n lªn; cã n¨ng lùc tù häc vµ thãi quen häc tËp suèt ®êi, cã n¨ng lùc ®i vµo thùc tiÔn kinh tÕ - x· héi, gãp phÇn hiÖu qu¶ lµm cho d©n giµu, n­íc m¹nh, x· héi c«ng b»ng, v¨n minh, ®¸p øng yªu cÇu x©y dùng vµ b¶o vÖ Tæ Quèc x· héi chñ nghÜa” (NguyÔn Sinh Huy - NguyÔn V¨n Lª - Gi¸o dôc häc ®¹i c­¬ng - trang127). Trong c¸c nhiÖm vô cña gi¸o dôc th× nhiÖm vô gi¸o dôc trÝ tuÖ lµ mét nhiÖm vô quan träng nh»m ph¸t triÓn c¸c n¨ng lùc trÝ tôª chung cña häc sinh, tõ ®ã h×nh thµnh thÕ giíi quan khoa häc, gãp phÇn ph¸t triÓn nh©n c¸ch häc sinh. Nhµ tr­êng cã nhiÖm vô gi¸o dôc, thóc ®Èy sù ph¸t triÓn trÝ tuÖ cho häc sinh trong mäi m«i tr­êng, trong cuéc sèng x· héi ®êi th­êng. M«n Tin hoc còng gièng nh÷ng m«n häc kh¸c, c¨n cø vµo môc ®Ých, nhiÖm vô chung cña nÒn gi¸o dôc ®Ó x¸c ®Þnh ra nh÷ng nhiÖm vô cô thÓ cña m«n häc. Lµ mét m«n häc thuéc lÜnh vùc khoa häc tù nhiªn, nã cã nhiÖm vô cung cÊp nh÷ng tri thøc, kü n¨ng Tin häc c¬ b¶n. Trªn c¬ së ®ã, h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn n¨ng lùc trÝ tuÖ chung nh­ t­ duy l«gic, ph©n tÝch, tæng hîp, kh¸i qu¸t ho¸, trõu t­îng ho¸... Gi¸o dôc trÝ tuÖ cã vai trß to lín, lµ c¬ së ®Ó ph¸t triÓn toµn diÖn con ng­êi, t¹o ra ph­¬ng tiÖn ®Ó con ng­êi tù hoµn thiÖn kh«ng ngõng. Trong nÒn kinh tÕ tri thøc, thêi ®¹i c¸ch m¹ng khoa häc kü thuËt vµ c«ng nghÖ, ®ßi hái cã sù thÝch øng nhanh cña mçi ng­êi. Nhê cã ph¸t triÓn trÝ tuÖ, con ng­êi ngµy cµng hoµn thiÖn ®­îc nh©n c¸ch cña m×nh, võa cã ®iÒu kiÖn tiÕp thu c¸c gi¸ trÞ cña nh©n lo¹i, cña d©n téc, võa cã kh¶ n¨ng gãp phÇn s¸ng t¹o ra c¸c gi¸ trÞ cña x· héi. “Cuéc sèng con ng­êi lµ mét qu¸ tr×nh t¹o ra gi¸ trÞ; gi¸o dôc cÇn ph¶i h­íng con ng­êi ®i tíi môc tiªu ®ã. C¸c ho¹t ®éng gi¸o dôc ph¶i nh»m thóc ®Èy qu¸ tr×nh t¹o gi¸ trÞ” (Tsunesaburo Makeguchi). N¨ng lùc ho¹t ®éng trÝ tuÖ ®­îc thÓ hiÖn ë n¨ng lùc vËn dông c¸c thao t¸c trÝ tuÖ, ®Æc biÖt lµ c¸c thao t¸c t­ duy. C¸c nhµ nghiªn cøu ®· chØ ra r»ng , gi÷a qu¸ tr×nh lÜnh héi tri thøc vµ ph¸t triÓn thÝ tuÖ cã sù thèng nhÊt víi nhau. Nh÷ng tri thøc ®­îc lÜnh héi lµ nhê c¸c thao t¸c trÝ tuÖ, ng­îc l¹i, c¸c thao t¸c trÝ tuÖ ®­îc h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn trong qu¸ tr×nh lÜnh héi tri thøc. Sù ph¸t triÓn trÝ tuÖ ®­îc ®Æc tr­ng bëi sù tÝch luü vèn tri thøc vµ sù tÝch luü nh÷ng thao t¸c trÝ tuÖ thµnh th¹o, v÷ng ch¾c. V× vËy, cïng víi c¸c m«n häc kh¸c trong nhµ tr­êng THPT m«n Tin häc ph¶i lµ mét trong nh­ng m«n häc ®i ®Çu trong viÖc h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn n¨ng lùc trÝ tuÖ chung cho häc sinh. Ch­¬ng ii: H×nh thµnh vµ ph¸t triÓn n¨ng lùc trÝ tuÖ chung cho häc sinh thpt th«ng qua gi¶ng d¹y ng«n ng÷ lËp tr×nh Pascal. ph­¬ng ph¸p h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn n¨ng lùc trÝ tuÖ chung cho häc sinh thpt th«ng qua gi¶ng d¹y ng«n ng÷ lËp tr×nh pascal Vµo ®Çu n¨m 1971, b¶n m« t¶ ng«n ng÷ míi cña §¹i häc c«ng nghÖ Liªn bang Thôy SÜ ®­îc c«ng bè trong sè ®Çu tiªn cña t¹p chÝ Acta Informatica. Sù ra ®êi cña Pascal cã thÓ ®­îc tÝnh tõ thêi ®iÓm nµy. T¸c gi¶ cña nã, Gi¸o s­ Niclaus Wirth ®· chøng minh hïng hån cho thÕ giíi r»ng ch×a kho¸ tíi c¸c bÝ mËt cña m¸y tÝnh chÝnh lµ ë sù kÕt hîp hµi hoµ gi÷a To¸n häc, C«ng nghÖ vµ lËp tr×nh. Pascal lµ mét lo¹i ng«n ng÷ lËp tr×nh bËc cao ,nã cã nhiÒu ­u ®iÓm nh­: ng÷ ph¸p, ng÷ nghÜa ®¬n gi¶n râ rµng; cÊu tróc ch­¬ng tr×nh chÆt chÏ, dÔ hiÓu; ch­¬ng tr×nh dÔ söa, c¶i tiÕn. Trong ch­¬ng tr×nh Tin häc THPT Pascal träng ®iÓm ë ch­¬ng tr×nh líp 11. Tr­íc ®©y häc sinh míi chØ häc c¸c thao t¸c ®¬n gi¶n nh­ khëi ®éng m¸y, ®ãng m¸y. Lµm viÖc víi c¸c c©u lÖnh trong hÖ ®iÒu hµnh MS-DOS... Song, giê ®©y c¸c em b¾t ®Çu lµm quen víi c¸c thuËt to¸n, víi nh÷ng c©u lÖnh cã cÊu tróc, ch­¬ng tr×nh ®­îc viÕt trªn mét ng«n ng÷ cô thÓ. V× vËy, ®é phøc t¹p vµ khã kh¨n sÏ t¨ng lªn. Cã nghÜa lµ t­ duy trùc quan ph¶i nh­êng vÞ trÝ quan träng cho t­ duy logic, vµ c¸c thao t¸c gâ tay ®¬n gi¶n trªn bµn phÝm ®­îc nèi tiÕp bëi c¸c thao t¸c ph©n tÝch, tæng hîp... MÆt kh¸c, mÆc dï t­ duy, trÝ tuÖ cña häc sinh ®· ®­îc rÌn luyÖn vµ ph¸t triÓn qua c¸c m«n häc kh¸c nh­ng ®Õn khi cÇn vËn dông trong c¸c bµi to¸n Tin häc l¹i gÆp ph¶i nh÷ng bì ngì. Mét phÇn v× c¸ch thøc häc vµ suy nghÜ cña häc sinh cßn nhiÒu m¸y mãc, thiÕu linh ho¹t gi÷a viÖc vËn dông vµ chuyÓn ®æi gi÷a c¸c m«n häc. Mét phÇn v× Tin häc lµ mét m«n häc t­¬ng ®èi míi mÎ. V× vËy, bªn c¹nh nh÷ng c¸ch thøc vµ ph­¬ng ph¸p chung cña gi¶ng d¹y, m«n Tin häc cÇn chó ý vµo nh÷ng ®Æc ®iÓm riªng cña m×nh ®Ó cã thÓ gióp häc sinh lÜnh héi nh÷ng tri thøc Tin häc, th«ng qua ®ã h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn n¨ng lùc trÝ tuÖ chung cho häc sinh. Trong qu¸ tr×nh gi¶ng d¹y, gi¸o viªn kh«ng ph¶i chØ h×nh thµnh, ph¸t triÓn vµ rÌn luyÖn tõng n¨ng lùc trÝ tuÖ riªng lÎ, còng kh«ng thÓ «m ®åm tÊt c¶ c¸c n¨ng lùc cïng mét lóc mµ ph¶i tuú vµo tõng lo¹i kiÕn thøc, tõng bµi häc cô thÓ ®Ó x¸c ®Þnh râ n¨ng lùc nµo lµ chñ yÕu, tõ ®ã t×m ra c¸ch thøc vµ biÖn ph¸p phï hîp. Cô thÓ víi ng«n ng÷ lËp tr×nh Pascal: ViÖc h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn t­ duy logic vµ ng«n ng÷ chÝnh x¸c ë häc sinh cã thÓ thùc hiÖn theo ba h­íng liªn quan chÆt chÏ víi nhau: Lµm cho häc sinh n¾m v÷ng, hiÓu ®óng vµ sö dông nh÷ng liªn kÕt logic: AND(vµ), OR(hoÆc), NOT(phñ ®Þnh), NÕu... th×(C©u lÖnh IF...THEN), nh÷ng l­îng tån t¹i vµ kh¸i qu¸t... Ph¸t triÓn kh¶ n¨ng hiÓu cÊu tróc vµ c¸ch ho¹t ®éng cña mét ch­¬ng tr×nh, tr×nh bµy l¹i vµ ®éc lËp tiÕn hµnh x©y dùng ch­¬ng tr×nh. Ph¸t triÓn kh¶ n¨ng x©y dùng thuËt gi¶i b»ng c¸ch thøc diÔn t¶(LiÖt kª tõng b­íc, b»ng l­u ®å có ph¸p, b»ng c¸c cÊu tróc ®iÒu khiÓn, hay c©c ng«n ng÷ pháng tr×nh...) §Ó ph¸t triÓn kh¶ n¨ng suy ®o¸n vµ t­ëng t­îng ë häc sinh cÇn tËp trung vµo: Lµm cho häc sinh quen vµ cã ý thøc sö dông nh÷ng quy t¾c suy ®o¸n nh­: xÐt t­¬ng tù, kh¸i qu¸t hãa, quy l¹ vÒ quen... Tuy nhiªn, suy ®o¸n ph¶i cã c¨n cø, dùa trªn nh÷ng quy t¾c, kinh nghiÖm nhÊt ®Þnh. TËp luyÖn cho häc sinh kh¶ n¨ng h×nh dung ®­îc nh÷ng ®èi t­îng vµ quan hÖ gi÷a chóng, lµm viÖc víi chóng dùa trªn nh÷ng d÷ liÖu vµ c¸ch tæ chøc ch­¬ng tr×nh. §èi víi c¸c thao t¸c t­ duy cïng nh÷ng phÈm chÊt trÝ tuÖ viÖc ph¸t triÓn vµ rÌn luyÖn chóng kh«ng ®­îc ®Æt c« lËp mµ ph¶i ®Ó chóng trong mèi liªn hÖ víi nhau, trong qu¸ tr×nh vËn ®éng vµ ph¸t triÓn tõ thÊp ®Õn cao. Ph¶i th­êng xuyªn xen kÏ trong khi h×nh thµnh nh÷ng n¨ng lùc kh¸c v× qu¸ tr×nh t­ duy lµ mét qu¸ tr×nh thùc hiÖn c¸c thao t¸c trÝ tuÖ nhÊt ®Þnh, tuú thuéc vµo môc ®Ých, yªu cÇu cña t­ duy mµ thao t¸c nµo lµ chñ yÕu. Víi môc ®Ých cÇn h­íng tíi nh­ trªn, gi¸o viªn cÇn cã sù lùa chän phï hîp gi÷a hÖ thèng tri thøc vµ bµi tËp, nªn tho¶ m·n mét sè yªu cÇu sau: X¸c ®Þnh ®Çy ®ñ c¸c dÊu hiÖu ®Æc tr­ng cña kiÕn thøc phæ th«ng cÇn truyÒn thô. Lùa chän c¸c vÝ dô thÝch hîp, võa tÇm vµ n©ng cao dÇn ®Ó häc sinh n¾m v÷ng kiÕn thøc ®­îc lÜnh héi. C¸c bµi tËp cÇn ®­îc s¾p xÕp tõ dÔ ®Õn khã, tõ ®¬n gi¶n ®Õn phøc t¹p vÒ mèi quan hÖ gi÷a c¸c c©u lÖnh, ph­¬ng ph¸p vµ kh¸i niÖm ®Æc tr­ng sao cho xuÊt hiÖn c¸c t×nh huèng cã vÊn ®Ò ®Ó häc sinh tiÕn hµnh t­ duy, hiÓu ®­îc kiÕn thøc, n¾m v÷ng vµ cã kü n¨ng vËn dông kiÕn thøc ®ã. Chän c¸c bµi tËp cã néi dung thùc tÕ cña khoa häc kü thuËt, cña c¸c m«n häc kh¸c vµ ®Æc biÖt lµ thùc tÕ ®êi sèng hµng ngµy quen thuéc víi häc sinh. Chän c¸c bµi to¸n cã kü n¨ng rÌn luyÖn cho häc sinh kh¶ n¨ng tù t×m tßi, dù ®o¸n ®­îc nh÷ng tÝch chÊt, quy luËt cña hiÖn thùc kh¸ch quan, tù ph¸t hiÖn ra vÊn ®Ò vµ gi¶i quyÕt chóng. Sè l­îng bµi tËp ph¶i phï hîp víi thêi gian quy ®Þnh cña ch­¬ng tr×nh häc, thêi gian häc ë nhµ cña häc sinh. Mçi bµi tËp nhËn thøc lùa chän ph¶i lµ mét m¾t xÝch trong hÖ thèng bµi tËp, nã ph¶i ®ãng gãp ®­îc phÇn nµo ®ã vµo viÖc hoµn chØnh kiÕn thøc cña häc sinh, gióp häc sinh hiÓu ®­îc mèi quan hÖ gi÷a c¸c kh¸i niÖm, c©u lÖnh, ph­¬ng ph¸p, ch­¬ng tr×nh vµ v¹ch ra nh÷ng nÐt míi nµo ®ã ch­a ®­îc s¸ng tá. HÖ thèng bµi tËp lùa chän ph¶i gióp häc sinh n¾m ®­îc ph­¬ng ph¸p lËp tr×nh gi¶i c¸c bµi tËp cô thÓ, võa søc víi tõng lo¹i häc sinh. Mçi bµi tËp ph¶i ®em l¹i cho häc sinh nh÷ng ®iÒu míi l¹ nhÊt ®Þnh vµ khã kh¨n võa søc. Nh­ vËy, t¹o ®iÒu kiÖn ®Ó häc sinh n¾m v÷ng nh÷ng kiÕn thøc phæ th«ng, c¬ b¶n, cÇn thiÕt cña m«n Tin häc nãi chung, ng«n ng÷ lËp tr×nh Pascal nãi riªng lµ c¬ së, nÒn mãng cho viÖc h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn n¨ng lùc chung cho häc sinh THPT. H×nh thµnh vµ ph¸t triÓn t­ duy logic, n¨ng lùc sö dông ng«n ng÷ chÝnh x¸c Ph¸t triÓn kh¶ n¨ng hiÓu vµ x©y dùng ch­¬ng tr×nh Khi lµm viÖc víi TP gåm cã nh÷ng phÇn viÖc sau: Tr­íc hÕt lµ so¹n th¶o ch­¬ng tr×nh. Trong TP, mét ch­¬ng tr×nh (hoÆc mét bé phËn cña nã) lµ mét tÖp (file) v¨n b¶n ®­îc so¹n th¶o theo ®óng c¸c quy ®Þnh cña TP. Sau khi ch­¬ng tr×nh ®· so¹n th¶o xong, ta dïng TP ®Ó kiÓm tra xem trong ch­¬ng tr×nh ®ã cã lçi có ph¸p hay kh«ng. NÕu cã lçi th× TP sÏ th«ng b¸o vÞ trÝ x¶y ra sai sãt vµ ®­a ra nguyªn nh©n gióp ta c¸ch thøc söa ch÷a. Khi kh«ng cßn th«ng b¸o lçi n÷a, nghÜa lµ ch­¬ng tr×nh ®· ®óng vÒ mÆt có ph¸p, ta cã thÓ ch¹y ch­¬ng tr×nh, n¹p d÷ liÖu vµ thu nhËn kÕt qu¶. Nh­ vËy, c«ng viÖc quan träng ®Çu tiªn lµ ph¶i biÕt c¸ch viÕt ®óng ch­¬ng tr×nh trªn TP. Do ®ã, gi¸o viªn ph¶i lµm cho häc sinh hiÓu ®­îc cÊu tróc vµ c¸ch thøc ho¹t ®éng cña mét ch­¬ng tr×nh, tõ ®ã häc sinh ph¶i tr×nh bµy l¹i vµ ®éc lËp x©y dùng ch­¬ng tr×nh. §Ó lµm ®­îc ®iÒu ®ã, gi¸o viªn cÇn tiÕn hµnh cho häc sinh t×m hiÓu vµ n¾m v÷ng mét sè kh¸i niÖm c¬ b¶n trong TP. Ch­¬ng tr×nh lµ sù diÔn ®¹t qu¸ tr×nh gi¶i c¸c bµi to¸n b»ng mét ng«n ng÷ ®Ó m¸y tÝnh ®iÖn tö thùc hiÖn mét c¸ch tù ®éng qu¸ tr×nh nµy. Mét ch­¬ng tr×nh TP ®Çy ®ñ cã cÊu tróc gåm 3 phÇn: PhÇn 1: PhÇn khai b¸o tiªu ®Ò cña ch­¬ng tr×nh: Dïng ®Ó ®Æt tªn cho ch­¬ng tr×nh. B¾t ®Çu b»ng tõ kho¸ PROGRAM. KÕt thóc b»ng dÊu chÊm phÈy. Cã thÓ cã hoÆc kh«ng trong ch­¬ng tr×nh. Nªn ®Æt tªn ch­¬ng tr×nh cã ý nghÜa ph¶n ¸nh néi dung ch­¬ng tr×nh. C¸ch khai b¸o: PROGRAM Ten_chuong_trinh; VÝ dô: Program Tinh_dien_tich; Program TinhDienTich; PhÇn 2: PhÇn khai b¸o: Dïng ®Ó m« t¶ d÷ liÖu, c¸c ®èi t­îng cña bµi to¸n ®Ó ch­¬ng tr×nh xö lý. Trong mét ch­¬ng tr×nh cô thÓ c¸c khai b¸o cã thÓ cã hoÆc kh«ng, nh­ng nÕu cã ph¶i tu©n theo ®óng trËt tù cña cÊu tróc. CÊu tróc ®Çy ®ñ cña phÇn khai b¸o nh­ sau: USES { khai b¸o c¸c UNIT } . . . LABEL { khai b¸o nh·n } . . . CONST { khai b¸o h»ng } . . . TYPE { khai b¸o kiÓu d÷ liÖu } . . . VAR { khai b¸o biÕn } . . . PROCEDURE { khai b¸o ch­¬ng tr×nh con d¹ng thñ tôc } FUNTION { khai b¸o ch­¬ng tr×nh con d¹ng hµm } VÝ dô: Uses crt; Const n=5; Var x,y:integer; PhÇn 3: PhÇn th©n ch­¬ng tr×nh: Gåm c¸c lÖnh ®Ó gi¶i quyÕt bµi to¸n. PhÇn nµy b¾t buéc ph¶i cã. CÊu tróc: BEGIN END. Trong c¸c d¹ng tri thøc truyÒn thô cho häc sinh cã tri thøc chuÈn. Tri thøc chuÈn liªn quan ®Õn nh÷ng quy ®Þnh, nh÷ng chuÈn mùc nhÊt ®Þnh, ch¼ng h¹n viÕt mét ch­¬ng tr×nh ®Ó ch¹y thö trªn m¸y tr×nh tù quy ®Þnh chÆt chÏ cña mét ng«n ng÷ lËp tr×nh nh­ thÕ nµo? Sö dông mét c©u lÖnh tu©n theo có ph¸p ra sao? Nh­ vËy, muèn viÕt ®­îc mét ch­¬ng tr×nh trªn m«i tr­êng TP ph¶i tu©n theo nh÷ng quy t¾c trªn. §èi víi häc sinh, khi míi b¾t ®Çu lµm quen víi mét ng«n ng÷ lËp tr×nh bËc cao cã cÊu tróc chÆt chÏ nh­ TP mµ ngay tõ ®Çu ta ®­a ra mét lo¹t c¸c quy t¾c nh­ vËy vµ yªu cÇu tu©n theo th× sÏ lµm cho häc sinh r¬i vµo t×nh thÕ thô ®éng, ph¶i ghi nhí m¸y mãc. Do ®ã, tr­íc khi ®­a ra nh÷ng quy t¾c, gi¸o viªn cã thÓ lÊy mét vµi vÝ dô ®¬n gi¶n vÒ ch­¬ng tr×nh, gi¶i thÝch tõng phÇn trong ®ã, cã nghÜa lµ chóng ta ®i “ tõ trùc quan sinh déng ®Õn t­ duy trõu t­îng”, ®iÒu nµy sÏ gióp häc sinh b­íc ®Çu m­êng t­îng vÒ mét ch­¬ng tr×nh lµ thÕ nµo. Vi dô1: Gi¶ sö ta muèn viÕt ra mµn h×nh dßng ch÷ “Chao cac ban lop 11A” th× ch­¬ng tr×nh sÏ ®­îc viÕt ®Çy ®ñ nh­ sau: PROGRAM In_chu; (1) BEGIN (2) WRITE(‘Chao cac ban lop 11A’); (3) END. (4) Sau khi viÕt ch­¬ng tr×nh xong ta cã thÓ gi¶i thÝch nh­ sau: Dßng (1): Dïng ®Ó khai b¸o tªn ch­¬ng tr×nh, cã thÓ cã hoÆc kh«ng, nÕu cã th× cÇn ph¶i viÕt ®óng d¹ng sau: B¾t ®Êu b»ng tõ kho¸ PROGRAM tiÕp theo lµ kÝ tù trèng, sau ®ã lµ mét tªn do ng­êi lËp tr×nh tù ®Æt chØ gåm c¸c ch÷ c¸i, ch÷ sè, kÝ tù _ vµ ph¶i b¾t ®Çu b»ng mét ch÷ c¸i, ®é dµi tuú ý nh­ng chØ cã 63 kÝ tù ®Çu tiªn cã nghÜa, tªn kh«ng ®­îc trïng víi tõ kho¸. Dßng nµy kÕt thóc b»ng dÊu chÊm phÈy ( ; ). Dßng (2),(4): B¾t buéc ph¶i cã, thÓ hiÖn viÖc b¾t ®Çu vµ kÕt thóc ch­¬ng tr×nh. Dßng (3): Lµ lÖnh ®Ó viÕt ra mµn h×nh dßng ch÷ “Chao cac ban lop 11A”. Tõ ®©y gi¸o viªn cã thÓ giíi thiÖu qua vÒ phÇn ®Æt tªn. Tªn trong TP lµ mét d·y liªn tiÕp kh«ng qu¸ 127 ký tù, bao gåm ch÷ c¸i, ch÷ sè, dÊu g¹ch d­íi nh­ng ph¶i b¾t ®Çu b»ng ch÷ c¸i hoÆc dÊu g¹ch d­íi.(SGK thÝ ®iÓm Tin häc 11). TP kh«ng ph©n biÖt ch÷ c¸i hoa hoÆc th­êngtrong tªn.TP ph©n biÖt ba lo¹i tªn: Tªn dµnh riªng (Tõ kho¸) : Program, uses, const… Tªn chuÈn : ý nghÜa c¸c tªn chuÈn ®­îc quy ®Þnh trong c¸c th­ viÖn (Unit). Tªn do ng­êi lËp tr×nh tù ®Æt : kh«ng ®­îc trïng víi tõ kho¸. VÝ dô 2: Gi¶ sö ta muèn tÝnh diÖn tÝch h×nh vu«ng víi c¹nh bÊt kú. NÕu gi¶i theo to¸n häc th× ta gäi c¹nh cña h×nh vu«ng lµ a, sau ®ã ta tÝnh diÖn tÝch theo c«ng thøc s = a.a Ch­¬ng tr×nh trong TP ®­îc viÕt nh­ sau víi c¹nh h×nh vu«ng nhËp tõ bµn phÝm: PROGRAM DT_hinh_vuong; (1) USES CRT; (2) VAR a,s: REAL; (3) BEGIN (4) CLRSCR; (5) WRITE(‘Nhap canh hinh vuong a=’); READLN(a); (6) s:=a*a; (7) WRITELN(‘Dien tich hinh vuong la s=’,s:5:2); (8) READLN; (9) END. (10) So víi vÝ dô tr­íc th× ë ch­¬ng tr×nh nµy xuÊt hiÖn phÇn khai b¸o Unit vµ biÕn. C¸c dßng (1),(4),(10) cã t¸c dông gièng nh­ vÝ dô 1; cßn phÇn th©n ch­¬ng tr×nh th× phøc t¹p h¬n. Dßng (5): Lµ lÖnh xo¸ mµn h×nh, lÖnh nµy thùc hiÖn ®­îc lµ nhê phÇn khai b¸o ë dßng (2) Dßng (6): ViÕt ra dßng th«ng b¸o vµ yªu cÇu nhËp c¹nh h×nh vu«ng. Dßng (7): TÝnh diÖn tÝch h×nh vu«ng, c¸c biÕn sö dông trong ch­¬ng tr×nh ®­îc khai b¸o ë dßng (3). Dßng (8): ViÕt ra dßng th«ng b¸o diÖn tÝch h×nh vu«ng. Dßng (10): Dõng thùc hiÖn ch­¬ng tr×nh, chê ng­êi sö dông Ên phÝm míi tiÕp tôc; Nh­ vËy, qua nh÷ng vÝ dô cô thÓ vÒ ch­¬ng tr×nh häc sinh b¾t ®Çu h×nh thµnh t­ duy vÒ c¸ch viÕt mét ch­¬ng tr×nh: PhÇn nµo lµ c¸c ch­¬ng tr×nh ®Òu cã, ch­¬ng tr×nh nµy th× cã phÇn khai b¸o biÕn, ch­¬ng tr×nh kia th× kh«ng... Sau ®ã gi¸o viªn sÏ ®­a ra nh÷ng quy t¾c viÕt ch­¬ng tr×nh. Tõ nh÷ng quy t¾c ®ã sÏ dÉn d¾t häc sinh ®Õn nh÷ng yªu cÇu c¬ b¶n ®Ó cã thÓ x©y dùng ®­îc mét ch­¬ng tr×nh trong Pascal: KiÓu d÷ liÖu (§¬n gi¶n chuÈn, cã cÊu tróc). C¸c cÊu tróc ®iÒu khiÓn. Tæ chøc ch­¬ng tr×nh con. VÝ dô 3: H·y s¾p xÕp nh÷ng tõ kho¸, nh÷ng ®o¹n c©u lÖnh vµ nh÷ng ®o¹n khai b¸o sau ®©y ®Ó ®­îc mét ch­¬ng tr×nh gi¶i ph­¬ng tr×nh bËc nhÊt : ax + b = 0 víi a, b lµ hai sè tuú ý (thªm dÊu chÊm, phÈy hoÆc chÊm phÈy vµo nh÷ng chç cÇn thiÕt). PROGRAM PTB1; READLN(a,b) VAR a,b: REAL; BEGIN IF a 0 THEN WRITELN(‘Moi so deu la nghiem’) END ELSE IF b = 0 THEN WRITELN(‘Nghiem la:’,-b/a:5:2) READLN; ELSE WRITELN(‘PT vo nghiem’) Sau khi häc sinh ®· n¾m ®­îc cÊu tróc cña ch­¬ng tr×nh vµ có ph¸p cña c©u lÖnh IF, vËn dông cïng thuËt to¸n gi¶i ph­¬ng tr×nh bËc nhÊt th× häc sinh dÔ dµng gi¶i quyÕt ®­îc bµi tËp trªn. Ch­¬ng tr×nh ®­îc s¾p xÕp l¹i nh­ sau: PROGRAM PTB1; VAR a,b: REAL; BEGIN READLN(a,b); IF a 0 THEN WRITELN(‘Nghiem la:’,-b/a:5:2) ELSE IF b = 0 THEN WRITELN(‘Moi so deu la nghiem’) ELSE WRITELN(‘PT vo nghiem’); READLN; END. Trªn c¬ së nh÷ng kh¸i niÖm, nh÷ng c©u lÖnh ®· häc, gi¸o viªn cÇn cho häc sinh nhËn d¹ng vµ thÓ hiÖn mét sè ch­¬ng tr×nh. §iÒu nµy cã hai t¸c dông râ nÐt: thø nhÊt, gióp häc sinh cñng cè l¹i kiÕn thøc, c¸ch thøc viÕt mét ch­¬ng tr×nh; thø hai n©ng t­ duy logic cña häc sinh lªn mét nÊc míi, bëi t­ duy logic lµ lo¹i t­ duy mµ viÖc gi¶i quyÕt nhiÖm vô ®­îc dùa trªn sù sö dông c¸c kh¸i niÖm, c¸c kÕt cÊu logic, ®­îc tån t¹i vµ vËn hµnh nhê ng«n ng÷. §Ó cã thÓ nhËn d¹ng vµ thÓ hiÖn mét ch­¬ng tr×nh, häc sinh kh«ng nh÷ng chØ nhí mµ cßn ph¶i hiÓu c¸ch thøc ho¹t ®éng cña c©u lÖnh. VÝ dô 4: Cho ch­¬ng tr×nh sau: PROGRAM Khong_ten; VAR a, b, Max : INTEGER; BEGIN WRITE(‘Nhap 2 so’); (1) READLN(a, b); (2) Max := a; (3) IF Max < b THEN Max := b; (4) WRITE(Max); (5) READLN; END. H·y cho biÕt ch­¬ng tr×nh trªn lµm viÖc g×? Ph©n tÝch ho¹t ®éng cña ch­¬ng tr×nh nh­ sau: Dßng (1): ViÕt lªn mµn h×nh dßng th«ng b¸o yªu cÇu nhËp gi¸ trÞ cho hai biÕn. Dßng (2): NhËp gi¸ trÞ cho hai biÕn a, b. Dßng (3): G¸n gi¸ trÞ biÕn Max = a. Dßng (4): NÕu gi¸ trÞ cña Max < b th× g¸n Max = b. Dßng (5): In ra mµn h×nh gi¸ trÞ cña Max. Nh­ vËy, ch­¬ng tr×nh trªn dïng ®Ó in ra mµn h×nh sè lín nhÊt trong hai sè a, b. RÌn luyÖn cho häc sinh c¸ch nhËn d¹ng mét ch­¬ng tr×nh lµ mét lÇn cho häc sinh kiÓm nghiÖm l¹i møc ®é v÷ng ch¾c n¾m c¸c kh¸i niÖm, c©u lÖnh. Häc sinh sÏ hiÓu h¬n vÒ c©u lÖnh vµ c¸c kh¸i niÖm khi xÐt chóng trong c¶ qu¸ tr×nh vËn ®éng cña ch­¬ng tr×nh, trong mèi quan hÖ gi÷a chóng víi c¸c c©u lÖnh, víi cÊu tróc cña toµn bé ch­¬ng tr×nh. VÝ dô 5: Ch­¬ng tr×nh sau cã thùc hiÖn ®­îc kh«ng? NÕu cã, cho biÕt kÕt qu¶? PROGRAM Vi_du_5; VAR a,b :BOOLEAN; x : REAL; BEGIN a:= True; b:= a; x:= 0; (1) WHILE a OR b DO (2) BEGIN x :=2*x + 1; (3) IF x > 0 THEN (4) BEGIN a := False; (5) IF x > 100 THEN b := False; (6) END; WRITE(x : 8 : 0); (7) END; READLN; END. Tr­íc hÕt gi¸o viªn h­íng dÉn häc sinh nhËn d¹ng tõng dßng lÖnh. NÕu häc sinh n¾m ®­îc qu¸ tr×nh m¸y tÝnh thùc hiÖn ch­¬ng tr×nh th× sÏ tr¸nh ®­îc nh÷ng sai lÇm ngé nhËn. Hä sÏ n¾m ®­îc tõng b­íc cña qu¸ tr×nh vµ kÕt qu¶ lµm viÖc víi tõng lÖnh: LÖnh g¸n, lÖnh rÏ nh¸nh, lÖnh lÆp. §iÒu ®ã sÏ gióp häc sinh hiÓu ®­îc viÖc kiÓm so¸t c¸c kh¶ n¨ng cã thÓ x¶y ra víi c¸c d÷ liÖu khi lµm viÖc, c©u lÖnh ®iÒu kiÖn, vai trß cña biÓu thøc ®iÒu khiÓn chu tr×nh lÆp, sù kÕt thóc chu tr×nh . . . Dßng (1): M¸y lÇn l­ît g¸n a = True, b = a (g¸n ®­îc nh­ vËy v× biÕn b cïng kiÓu víi biÕn a), vµ x = 0; Dßng (2): Thùc hiÖn vßng lÆp While víi ®iÒu kiÖn a hoÆc b ®ang ®óng. Trong While cã nhiÒu lÖnh nªn c¸c lÖnh ®­îc ®Æt trong khèi Begin . . . End; Dßng (3): G¸n x = 2*x + 1; ë l­ît ®Çu tiªn m¸y sÏ tÝnh x = 2*0 + 1 =1; Dßng (4): NÕu x > 0 th× thùc hiÖn c¸c lÖnh sau Then. Lóc nµy x = 1 > 0 tho¶ m·n ®iÒu kiÖn nªn m¸y sÏ thùc hiÖn lÖnh trong khèi Begin . . .End; Dßng (5): G¸n a = False; Dßng (6): NÕu x > 100 th× g¸n b = False; Lóc nµy x = 1 nªn lÖnh nµy ch­a ®­îc thùc hiÖn. Dßng (7): ViÕt x ra mµn h×nh. Nh­ vËy , a ®· nhËn gi¸ trÞ False, cßn b vÉn ®ang nhËn gi¸ trÞ True nªn m¸y quay trë l¹i thùc hiÖn vßng lÆp trªn tíi khi b nhËn gi¸ trÞ False. Sè lÇn lÆp lµ 7, kÕt qu¶ m¸y sÏ in lªn mµn h×nh c¸c sè: 1 3 7 15 31 63 127 N¾m ®­îc qu¸ tr×nh thùc hiÖn ch­¬ng tr×nh lµ gãp phÇn vµo x©y dùng ch­¬ng tr×nh, thÓ hiÖn tÝn ®óng ®¾n cña ch­¬ng tr×nh. Ngoµi ra, nã cßn gióp ta h­íng c¶i tiÕn ch­¬ng tr×nh lµm cho sè phÐp to¸n mµ ch­¬ng tr×nh ph¶i thùc hiÖn nhá ®i, gióp ta dÔ ph¸t hiÖn chç sai cña thuËt gi¶i hoÆc d÷ liÖu khi kiÓm thö ch­¬ng tr×nh. Cã nhiÒu c¸ch ®Ó rÌn luyÖn vµ ph¸t triÒn kh¶ n¨ng hiÓu ch­¬ng tr×nh cña häc sinh. Víi bµi to¸n nµy th× gi¸o viªn cho häc sinh nhËn d¹ng ch­¬ng tr×nh, víi bµi to¸n kh¸c l¹i yªu cÇu häc sinh thÓ hiÖn ch­¬ng tr×nh. Tuú vµo tr­êng hîp cô thÓ gi¸o viªn x¸c ®Þnh nªn sö dông c¸ch nµo cho hîp lý víi néi dung bµi häc, thêi gian cho phÐp . . . NhËn d¹ng vµ thÓ hiÖn lµ hai ho¹t ®éng theo chiÒu h­íng tr¸i ng­îc nhau liªn hÖ víi mét ®Þnh nghÜa, mét c©u lÖnh, mét ch­¬ng tr×nh hay mét ph­¬ng ph¸p. Hai ho¹t ®éng nµy liªn quan mËt thiÕt víi nhau, th­êng hay ®an kÕt vµo nhau. Cïng víi viÖc thÓ hiÖn mét ch­¬ng tr×nh ( bao hµm trong ®ã viÖc thÓ hiÖn mét kh¸i niÖm, mét c©u lÖnh ) th­êng diÔn ra sù nhËn d¹ng víi t­ c¸ch lµ ho¹t ®éng kiÓm tra. VÝ dô 6: Hai « t« chuyÓn ®éng th¼ng ®Òu, cïng khëi hµnh mét lóc ë hai bÕn c¸ch nhau s km. NÕu chóng ®i ng­îc chiÒu nhau th× sau h giê hai xe sÏ gÆp nhau. NÕu chóng ®i cïng chiÒu th× sau t giê xe ®i nhanh sÏ ®uæi kÞp xe ®i chËm. LËp ch­¬ng tr×nh nhËp s, h, t tõ bµn phÝm, sau ®ã ®­a ra mµn h×nh vËn tèc cña mçi xe. Ch¹y thö víi s = 40; h = 0,4 vµ t = 2. (VËt lÝ líp 10, ch­¬ng I) §Ó x©y dùng ch­¬ng tr×nh, gi¸o viªn cã thÓ tiÕn hµnh mét vµi gîi ý sau: Gäi vËn tèc cña xe ®i nhanh lµ x (km/h) Gäi vËn tèc cña xe ®i chËm lµ y (km/h). V× hai xe chuyÓn ®éng th¼ng ®Òu nªn qu·ng ®­êng lÇn l­ît hai xe ®i ®­îc khi chuyÓn ®éng ng­îc chiÒu lµ: h.x vµ h.y (km), suy ra: h.x + h.y = s T­¬ng tù, ta cã: t.x – t.y = s §©y lµ hÖ hai ph­¬ng tr×nh tuyÕn tÝnh hai Èn x vµ y. Ph­¬ng ph¸p gi¶i lµ tÝnh c¸c ®Þnh thøc: d := h.(-t) – t.h dx := s.(-t) – s.h dy := h.s – t.s NÕu d 0 th× cã nghiÖm duy nhÊt x = dx/d, y = dy/d.Tr­êng hîp d = 0, nÕu dx = 0 vµ dy = 0 th× hÖ ph­¬ng tr×nh cã v« sè nghiÖm, tr¸i l¹i th× hÖ ph­¬ng tr×nh v« nghiÖm. Nh­ vËy, tõ bµi to¸n t×m vËn tèc cña hai « t« chuyÓn ®éng ®Òu ta ®­a vÒ bµi to¸n gi¶i hÖ ph­¬ng tr×nh. Ch­¬ng tr×nh: PROGRAM Van_toc; USES CRT; VAR h, s, t, d, dx, dy : REAL; BEGIN CLRSCR; WRITE(‘Nhap s, h, t =’ ); READLN(s, h, t); d := h*(-t) – t*h; dx := s*(-t) – s*h; dy := h*s – t*s; IF d = 0 THEN BEGIN IF (dx = 0) AND (dy = 0) THEN WRITE(‘Hai oto co van toc bat ky’) ELSE WRITE(‘Khong tim duoc van toc hai oto’); END ELSE WRITE(‘Van toc cua 2 oto la:’, dx/d:1:5,’km/h’, dy/d:1:5,’km/h’); READLN; END. Ta d¹y lËp tr×nh cho häc sinh theo quan ®iÓm giao tiÕp gi÷a ng­êi víi m¸y. CÇn tËp d­ît cho häc sinh thiÕt lËp nh÷ng mµn h×nh cã v¨n b¶n th«ng b¸o, t¹o nªn sù ®èi tho¹i gi÷a ng­êi vµ m¸y. Ch­¬ng tr×nh mµ chóng ta lËp ra, nãi chung lµ kh«ng ph¶i chØ ®Ó riªng chóng ta dïng, h¬n n÷a kh«ng ph¶i lóc nµo ta còng nhí ®­îc ch­¬ng tr×nh nµo lµm viÖc g×. V× vËy, tr­íc mçi lÇn m¸y ®ßi n¹p d÷ liÖu tõ bµn phÝm, ta ph¶i cho m¸y in th«ng b¸o nh¾c ng­êi dïng vµo d÷ liÖu kiÓu g×, sè l­îng bao nhiªu. Còng nh­ vËy, mçi khi m¸y th«ng b¸o kÕt qu¶ lªn mµn h×nh, ta còng cho m¸y th«ng b¸o ý nghÜa gi¸ trÞ mµ m¸y sÏ in. NÕu gi¸ trÞ cña ®¹i l­îng in thuéc kiÓu sè thùc th× ta nªn chØ ®Þnh d¹ng in dÊu chÊm phÈy tÜnh ®Ó ng­êi dïng cã ®­îc sù quen thuéc. H¬n n÷a ta còng quan t©m ®Õn nghÜa cña c©u th«ng b¸o trªn mµn h×nh, ch¼ng h¹n trong bµi to¸n t×m c¸c phÇn tö trong m¶ng b»ng mét sè nµo ®ã. NÕu th«ng b¸o “C¸c phÇn tö cña m¶ng b»ng phÇn tö ®· cho lµ:” mµ trªn mµn h×nh l¹i kh«ng cã phÇn tö nµo hoÆc chØ cã mét phÇn tö th× c©u th«ng b¸o kh«ng hîp víi nghÜa tiÕng ViÖt. V× vËy mµ ta ph¶i ®­a vµo mét biÕn ®Õm d ghi sè phÇn tö cña m¶ng b»ng sè cÇn t×m. NÕu d = 0 th× ph¶i th«ng b¸o trong m¶ng kh«ng cã phÇn tö nµo b»ng sè cÇn t×m. NÕu d = 1 th× ph¶i th«ng b¸o trong m¶ng chØ cã mét phÇn tö b»ng sè cÇn t×m . . .Nh­ vËy lµ ®· gãp phÇn h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn viÖc sö dông ng«n ng÷ chÝnh x¸c. Ph¸t triÓn kh¶ n¨ng hiÓu vµ vËn dông nh÷ng liªn kÕt logic VÝ dô 1: Ch­¬ng tr×nh sau cã thùc hiÖn ®­îc kh«ng? NÕu cã, cho biÕt kÕt qu¶? PROGRAM VÝ_du_1; BEGIN WRITELN(13 and ‘1’>’2’); END. Ch­¬ng tr×nh kh«ng thùc hiÖn ®­îc v× lçi phÐp to¸n trong biÓu thøc: 13 and ‘1’>’2’ , phÐp to¸n logic cã thø tù ­u tiªn tr­íc phÐp so s¸nh. VÝ dô 3: Ch­¬ng tr×nh sau cã thùc hiÖn ®­îc kh«ng? NÕu cã h·y cho biÕt kÕt qu¶? PROGRAM Vidu3; BEGIN WRITE((1=1))); READLN; END. §Ó biÕt ch­¬ng tr×nh trªn thùc hiÖn ®­îc hay kh«ng häc sinh sÏ lôc l¹i trong trÝ nhí nh÷ng kiÕn thøc vÒ c¸c phÐp to¸n logic vµ thø tù thùc hiÖn trong mét biÓu thøc. Gi¸o viªn nªn yªu cÇu häc sinh thùc hiÖn tÝnh to¸n lÇn l­ît c¸c phÐp to¸n trong biÓu thøc nh­ sau: 15 div 4>=1 cho gi¸ trÞ True. 1<=2 cho gi¸ trÞ True. not True cho gi¸ trÞ False. not True or (15 div 4>=1) , tøc False or True cho gi¸ trÞ True. (1=1)) , tøc True and True cho gi¸ trÞ True. Do ®ã, kÕt qu¶ lµ m¸y sÏ in lªn mµn h×nh dßng: True. §Ó häc sinh dÔ h×nh dung ta cã thÓ tr×nh bµy theo c¸ch sau: BiÓu_thøc=(1=1)) T T F T T 2.3. Ph¸t triÓn kh¶ n¨ng hiÓu vµ x©y dùng thuËt gi¶i §Ó h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn t­ duy logic, n¨ng lùc sö dông ng«n ng÷ chÝnh x¸c cho häc sinh, bªn c¹nh viÖc ph¸t triÓn kh¶ n¨ng hiÓu ch­¬ng tr×nh, tr×nh bµy l¹i vµ ®éc lËp tiÕn hµnh x©y dùng ch­¬ng tr×nh, cßn cÇn lµm cho häc sinh hiÓu vµ vËn dông c¸c gi¶i thuËt. Gi¶i thuËt (hay cßn gäi lµ ThuËt to¸n) lµ mét hÖ thèng chÆt chÏ vµ chÝnh x¸c c¸c quy t¾c nh»m x¸c ®Þnh mét d·y c¸c thao t¸c cÇn thùc hiÖn sao cho sau mét sè h÷u h¹n b­íc ta ®¹t ®­îc môc tiªu ®Þnh tr­íc. ThuËt to¸n cã 6 ®Æc tr­ng sau: TÝnh x¸c ®Þnh: ë mçi b­íc cña thuËt to¸n c¸c thao t¸c ph¶i hÕt søc râ rµng kh«ng thÓ g©y nªn sù nhËp nh»ng, lÉn lén, tuú tiÖn. Nãi c¸ch kh¸c lµ trong cïng mét ®iÒu kiÖn, hai bé xö lý cïng thùc hiÖn mét b­íc cña thuËt to¸n th× ph¶i cho cïng mét kÕt qu¶. TÝnh h÷u h¹n dõng: Mét thuËt to¸n bao giê còng ph¶i dõng l¹i sau mét sè h÷u h¹n b­íc. TÝnh ®óng ®¾n: Sau khi thùc hiÖn tÊt c¶ c¸c lÖnh cña thuËt to¸n ta ph¶i ®­îc kÕt qu¶ mong muèn, kÕt qu¶ ®ã th­êng ®­îc x¸c ®Þnh theo ®Þnh nghÜa cã tr­íc. TÝnh cã ®¹i l­îng vµo vµ ra: Khi b¾t ®Çu mét thuËt to¸n bao giê còng nhËn c¸c ®¹i l­îng vµo mµ ta th­êng gäi lµ d÷ liÖu vµo, c¸c d÷ liÖu th­êng ®­îc lÊy tõ mét tËp x¸c ®Þnh cho tr­íc. Sau khi kÕt thóc, thuËt to¸n bao giê còng cho ta mét sè ®¹i l­îng ra tuú theo chøc n¨ng mµ thuËt to¸n ®¶m nhiÖm, th­êng ®­îc gäi lµ d÷ liÖu ra. TÝnh phæ dông: ThuËt to¸n kh«ng chØ ®Ó gi¶i mét bµi to¸n riªng lÎ, mµ ph¶i ®­îc ¸p dông ®Ó gi¶i mét líp c¸c bµi to¸n. TÝnh hiÖu qu¶: TÝnh hiÖu qu¶ cña mét thuËt to¸n ®­îc ®¸nh gi¸ dùa trªn nh÷ng tiªu chuÈn sau: Dung l­îng bé nhí cÇn cã. Sè l­îng c¸c phÐp tÝnh cÇn ph¶i thùc hiÖn. Thêi gian cÇn thiÕt ®Ó ch¹y. Cã dÔ cµi ®Æt lªn m¸y kh«ng? Cã dÔ hiÓu ®èi víi con ng­êi kh«ng? X©y dùng thuËt gi¶i lµ mét c«ng viÖc hÕt søc quan träng, nã chiÕm kho¶ng 80% c«ng søc cña ng­êi lËp tr×nh. §èi víi häc sinh, tr­íc hÕt lµ gi¸o viªn ®Æt ra yªu cÇu häc sinh hiÓu ®­îc mét sè thuËt to¸n cña nh÷ng bµi to¸n ®¬n gi¶n, sau ®ã n©ng cao yªu cÇu b»ng c¸ch ®Ó häc sinh viÕt thuËt gi¶i b»ng s¬ ®å khèi hoÆc b»ng ng«n ng÷ pháng tr×nh, tøc lµ x©y dùng mét d·y c¸c t¸c ®éng ®Ó m¸y tÝnh cã thÓ thùc hiÖn nh»m ®¹t ®Õn mét kÕt qu¶ x¸c ®Þnh gäi lµ ®iÒu kiÖn ra, xuÊt ph¸t tõ mét t×nh huèng cho tr­íc gäi lµ ®iÒu kiÖn vµo. NÕu cã thÓ ®­îc th× cho häc sinh viÕt nhiÒu thuËt gi¶i cho cïng mét bµi to¸n vµ t×m thuËt gi¶i tèt h¬n vÒ yªu cÇu nµo ®ã. B­íc ®Çu ®Ó häc sinh lµm quen víi “thuËt gi¶i” gi¸o viªn cã thÓ lÊy vÝ dô trong thùc tÕ nh­: Tr×nh bµy gi¶i thuËt t×m m­în mét quyÓn s¸ch ë th­ viÖn, biÕt tªn t¸c gi¶ nh­ng kh«ng nhí chÝnh x¸c tªn s¸ch. Chóng ta ®­a vÝ dô nh­ vËy ®Ó häc sinh cã thÓ dÔ dµng suy luËn ®­îc nh÷ng c«ng viÖc cÇn thùc hiÖn v× cã thÓ ®©y lµ mét t×nh huèng mµ c¸c em ®· gÆp ph¶i. Quan träng h¬n, vÝ dô nµy sÏ gióp häc sinh nhËn thøc ®­îc logic vÊn ®Ò, c«ng viÖc nµo ph¶i tiÕn hµnh tr­íc, c«ng viÖc nµo lµ lµm sau. PhÇn lín c¸c häc sinh ®Òu nªu ®­îc c¸c b­íc sau: B­íc 1: §Õn th­ viÖn, t×m ®Õn tñ ph©n lo¹i s¸ch theo tªn t¸c gi¶. Theo c¸ch s¾p xÕp cña thø tù tõ diÓn, t×m ng¨n cã ch÷ c¸i trïng víi ch÷ c¸i ®Çu cña tªn t¸c gi¶. B­íc 2: Rót ng¨n nµy, theo thø tù tõ ®iÓn t×m tªn t¸c gi¶. B­íc 3: NÕu kh«ng t×m thÊy tªn t¸c gi¶ th× sang b­íc 10. B­íc 4: Theo thø tù tõ ®iÓn t×m tªn c¸c s¸ch cña t¸c gi¶ nµy. B­íc 5: NÕu kh«ng t×m thÊy tªn s¸ch th× sang b­íc 10. B­¬c 6: Ghi l¹i tªn s¸ch, tªn t¸c gi¶, m· s¸ch vµo phiÕu m­în. B­íc 7: §­a cho nh©n viªn th­ viÖn, chê tr¶ lêi. B­íc 8: NÕu tr¶ lêi kh«ng cßn th× sang b­íc 10. B­íc 9: NÕu tr¶ lêi cã thi cÇm s¸ch vÒ sö dông. B­íc 10: KÕt thóc. VÝ dô1: T×m ­íc chung lín nhÊt cña 2 sè nguyªn d­¬ng a vµ b. §©y lµ mét bµi to¸n häc sinh ®· b¾t gÆp tõ khi cßn lµ häc sinh líp 6 tuy nhiªn khi chuyÓn sang ng«n ng÷ cña Tin häc(thuËt gi¶i) th× c¸c em cßn nhiÒu lóng tóng. Sau ®©y lµ 2 gi¶i thuËt cña bµi to¸n ®­îc diÔn t¶ b»ng l­u ®å khèi: Input: a, b nguyªn d­¬ng. BEGIN r := a mod b r := 0 a := b b := r UCLN lµ b END Output: UCLN cña a vµ b. ThuËt to¸n 1: BEGIN a, b a b a > b UCLN lµ a END b := b - a a := a - b ThuËt to¸n 2: Sau khi häc sinh ®· n¾m v÷ng thuËt gi¶i, gi¸o viªn yªu cÇu häc sinh nh×n vµo s¬ ®å khèi thùc hiÖn tõng c©u lÖnh mét. Víi thuËt to¸n 1: B¾t ®Çu NhËp a,b; While b > 0 do B¾t ®Çu TÝnh r :=a mod b; G¸n a := b; G¸n b := r; KÕt thóc; XuÊt UCLN cña a vµ b; KÕt thóc. Ch­¬ng tr×nh: PROGRAM UCLN1; VAR a, b, r : integer; BEGIN Write(‘Nhap a, b=’); Readln(a,b); While b > 0 do Begin r := a mod b; a := b; b := r; End; Write (‘UCLN la :’ , a); Readln; END. Víi thuËt to¸n 2: B¾t ®Çu NhËp a, b; While a b do If a > b then g¸n a := a – b Else g¸n b := b – a; XuÊt UCLN cña a vµ b; KÕtthóc Ch­¬ng tr×nh: PROGRAM UCLN2; VAR a , b :integer; BEGIN Write(‘Nhap a, b=’); Readln(a,b); While a b do If a > b then a := a – b Else b := b – a; Write(‘UCLN la:’ , a); Readln; END §Ó häc sinh cã thÓ tr×nh bµy vµ thùc hiÖn thuËt gi¶i ®· biÕt th× gi¸o cÇn ®Æt ra vµ ®¹t ®­îc nh÷ng yªu cÇu sau: Yªu cÇu häc sinh n¾m v÷ng tÝch chÊt ®Æc tr­ng cña thuËt gi¶i. N¾m v÷ng cÊu tróc logic vµ s¬ ®å liªn kÕt gi÷a tÝch chÊt nµy víi tÝch chÊt kh¸c. Ph¸t biÓu râ rµng, chÝnh x¸c thuËt gi¶i mµ ta cÇn sö dông. BiÕt diÔn ®¹t d­íi c¸c h×nh thøc t­¬ng ®­¬ng khi chuyÓn tõ cÊu tróc ®iÒu khiÓn nµy sang cÊu tróc ®iÒu khiÓn kh¸c. VÝ dô 2: ViÕt ch­¬ng tr×nh tÝnh tæng: s=1+ 1/2+ 1/3+ . . .+ 1/n, víi n nguyªn d­¬ng ®­îc nhËp tõ bµn phÝm. Dïng FOR: VAR n, i : INTEGER; s : REAL; BEGIN WRITE(‘Nhap n =’); READLN(n); s := 0; FOR i := 1 TO n DO s := s + 1/i; WRITE(‘Tong s =’ , s); READLN; END. Dïng WHILE: VAR n, i : INTEGER; s : REAL; BEGIN WRITE(‘Nhap n =’); READLN(n); s := 0; i := 1; WHILE i <= n DO BEGIN s := s + 1/i; i := i +1; END; WRITELN(‘Tong s =’ , s); READLN; END. Dïng REPEAT: VAR n, i : INTEGER; s : REAL; BEGIN WRITE(‘Nhap n =’); READLN(n); s := 0; i := 1; REPEAT s := s + 1/i; i := i + 1; UNTIL i = n; WRITE(‘Tong s =’, s); READLN; END. Ph­¬ng diÖn thuËt gi¶i rÌn luyÖn cho häc sinh nh÷ng kü n¨ng sau: Thùc hiÖn nh÷ng thao t¸c theo mét tr×nh tù x¸c ®Þnh phï hîp víi mét thuËt gi¶i. Ph©n tÝch mét ho¹t ®éng thµnh nh÷ng ho¹t ®éng thµnh phÇn. M« t¶ chÝnh x¸c qu¸ tr×nh tiÕn hµnh mét ho¹t ®éng. Kh¸i qu¸t ho¸ mét ho¹t ®éng trªn nh÷ng ®èi t­îng riªng lÎ thµnh mét ho¹t ®éng trªn mét líp ®èi t­îng. So s¸nh nh÷ng thuËt gi¶i kh¸c nhau cïng thùc hiÖn mét bµi to¸n vµ t×m thuËt gi¶i tèt nhÊt vÒ mét yªu cÇu nµo ®ã. VÝ dô 3: Cã hai thuËt to¸n ho¸n vÞ gi¸ trÞ cña 2 biÕn x , y .Mét thuËt to¸n dïng biÕn trung gian (thuËt to¸n 1) vµ mét thuËt to¸n kh«ng dïng tíi biÕn trung gian (thuËt to¸n 2). H·y t×m hai thuËt to¸n ®ã vµ gi¶i thÝch t¹i sao trong thùc tÕ ng­êi ta Ýt dïng thuËt to¸n 2? PhÇn lín häc sinh ®Òu nªu ®­îc thuËt to¸n 1 nh­ sau: Tg := x; x := y; y := Tg; Cã thÓ dïng gi¶i thuËt sau ®Ó ho¸n ®æi 2 biÕn x , y kh«ng cÇn dïng tíi biÕn trung gian: x := x + y; y := x – y; x := x – y; Tuy nhiªn, nhiÒu häc sinh ch­a gi¶i thÝch ®­îc v× sao thuËt to¸n nµy Ýt ®­îc dïng. Tr­íc khi ®i vµo gi¶i thÝch cô thÓ gi¸o viªn nªn gîi ý ®Ó häc sinh so s¸nh gi÷a hai thuËt to¸n nh­ sè l­îng biÕn, phÐp “ + “ vµ “ – “ ®­îc sö dông trong nh÷ng kiÓu d÷ liÖu nµo? ThuËt to¸n 2 Ýt ®­îc dïng v× c¸c lý do c¬ b¶n sau ®©y: Tuy tiÕt kiÖm ®­îc mét « nhí trung gian nh­ng thêi gian lµm phÐp to¸n céng trõ dµi h¬n lÖnh g¸n. DÔ cã kÕt qu¶ sai trong tr­êng hîp tæng x + y v­ît qu¸ ph¹m vi biÓu diÔn cña kiÓu d÷ liÖu khai b¸o. Kh«ng ¸p dông ®­îc cho mäi kiÓu d÷ liÖu, th­êng chØ cho d÷ liÖu kiÓu sè. H×nh thµnh vµ ph¸t triÓn kh¶ n¨ng suy ®o¸n vµ t­ëng t­îng Song song víi qu¸ tr×nh t­ duy trong ho¹t ®éng cña con ng­êi lµ qu¸ tr×nh suy ®o¸n vµ t­ëng t­îng. §Ó ph¸t triÓn kh¶ n¨ng nµy ë häc sinh , gi¸o viªn cÇn tËp trung vµo rÌn luyÖn cho häc sinh cã ý thøc sö dông nh÷ng quy t¾c suy ®o¸n nh­ quy l¹ vÒ quen, xÐt t­¬ng tù, kh¸i qu¸t ho¸ . . . 3.1. Quy l¹ vÒ quen VÝ dô 1: Ta d¹y cho häc sinh lËp tr×nh tÝnh diÖn tÝch tø gi¸c låi khi cho biÕt täa ®é cña c¸c ®Ønh. Bµi to¸n nµy sÏ ®­îc quy vÒ bµi to¸n quen thuéc lµ tÝnh diÖn tÝch tam gi¸c theo c«ng thøc Hªr«ng khi ta gîi ý cho häc sinh chia tø gi¸c thµnh hai tam gi¸c. Bµi to¸n nµy nÕu cÇn l¹i ®­îc quy vÒ bµi to¸n tÝnh kho¶ng c¸ch hai ®iÓm khi cho biÕt to¹ ®é cña chóng. Ch­¬ng tr×nh: PROGRAM Tu_giac; USES Crt; VAR x1,x2,x3,x4,y1,y2,y3,y4 :REAL; a,b,c,d :REAL; FUNCTION KC(x1,x2 : REAL) : REAL; VAR u,v : REAL; BEGIN u := x2 – x1; v := y2 – y1; KC := sqrt(u*u + v*v); END; FUNCTION DT(a,b,c : REAL) : REAL; VAR p : REAL; BEGIN p := (a + b + c)/2; DT := sqrt(p*(p – a)*(p – b)*(p – c)); END; BEGIN CLRSCR; WRITE(‘Nhap toa do cac dinh:’); READLN(x1,y1,x2,y2,x3,y3,x4,y4); a := KC(x1,y1,x2,y2); b := KC(x2,y2,x3,y3); c := KC(x3,y3,x4,y4); d := KC(x4,y4,x1,y1); e := KC(x1,y1,x3,y3); WRITELN(‘dien tich tu giac =’, DT(a,b,e) + DT(c,d,e) :4:2); READLN; END. VÝ dô 2: LËp ch­¬ng tr×nh tÝnh tæng vµ tÝch cña hai ph©n sè, biÕt tö sè vµ mÉu sè lµ c¸c sè nguyªn d­¬ng nhËp tõ bµn phÝm. §Ó céng hai ph©n sè cÇn ph¶i quy ®ång mÉu sè. Do ®ã ta quy bµi to¸n tÝnh tæng hai ph©n sè vÒ bµi to¸n quy ®ång mÉu sè. Bµi to¸n quy ®ång mÉu sè l¹i ®­îc quy vÒ hai bµi to¸n quen thuéc lµ t×m ­íc chung lín nhÊt vµ béi chung nhá nhÊt cña hai sè nguyªn d­¬ng. Ngoµi ra, sau khi tÝnh tæng vµ tÝch cña hai ph©n sè th× ta nªn rót gän ph©n sè. Ch­¬ng tr×nh: PROGRAM Phan_so; USES CRT; TYPE PS = RECORD; tu := INTEGER; mau := INTEGER; END; VAR x, y, z : PS; a, b, c, d :INTEGER; FUNCTION UCLN(a, b :INTEGER): INTEGER; BEGIN WHILE a b DO IF a>b THEN a := a – b ELSE b := b – a ; UCLN := a; END; FUNCTION BCNN(a, b : INTEGER): INTEGER; BEGIN BCNN := a * b / UCLN(a,b); END; PROCEDURE QDMS(VAR x, y :PS); VAR d : INTEGER; BEGIN d := BCNN(x.mau, y.mau); x.tu := x.tu * (d / x.mau); x.mau := d; y.tu := y.tu * (d / y.mau); y.mau := d; END; PROCEDURE Rutgon(VAR p : PS); VAR d : integer; BEGIN d := UCLN(p.tu, p.mau); p.tu := p.tu / d; p.mau := p.mau / d; END; PROCEDURE Tong(VAR p: PS; x, y : PS); BEGIN QDMS(x, y); p.tu := x.tu + y.tu; p.mau := x.mau; Rutgon(p); END; PROCEDURE Tich(VAR p :PS; x, y : PS); BEGIN p.tu := x.tu * y.tu; p.mau := x.mau * y.mau; Rutgon(p); END; PROCEDURE In(p :PS); BEGIN WRITE(p.tu,’/’, p.mau); END; BEGIN CLRSCR; WRITELN(‘Nhap tu so va mau so cua cac phan so:’); REPEAT READLN(a, b, c, d); IF (a < 0) OR (b < 0) OR (c < 0) OR (d < 0) THEN WRITE(‘Nhap lai!’); UNTIL (a > 0) AND (b > 0) AND (c > 0) AND (d > 0); x.tu := a; x.mau := b; y.tu := c; y.mau := d; Tong(z, x, y); WRITELN(‘Tong hai phan so la:’ ); In(z); Tich(z, x, y); WRITELN(‘Tich hai phan so la:’ ); In(z); READLN; END. XÐt t­¬ng tù VÝ dô 1: Khi d¹y kiÓu v« h­íng liÖt kª: gi¸o viªn cã thÓ lÊy vÝ dô vÒ m¶ng mét chiÒu hoÆc hai chiÒu mµ chØ sè cña nã lÊy trªn ®ã, ®Õn phÇn vµo c¸c phÇn tö cña m¶ng vµ xö lý chóng, gi¸o viªn cã thÓ gîi ý cho häc sinh lµm hoµn toµn t­¬ng tù nh­ m¶ng cã chØ sè ch¹y trªn tËp sè nguyªn. VÝ dô 2: Sau khi d¹y bµi m¶ng mét chiÒu, gi¸o viªn yªu cÇu häc sinh viÕt ch­¬ng tr×nh: NhËp n phÇn tö cña m¶ng mét chiÒu vµ tÝnh tæng c¸c phÇn tö cña m¶ng. Ch­¬ng tr×nh: PROGRAM Tinh_tong; USES CRT; CONST n = 7; VAR a : ARRAY[1..n] OF REAL; i : INTEGER; s : REAL; BEGIN CLRSCR; WRITELN(‘Nhap du lieu cho mang:’); FOR i := 1 TO n DO BEGIN WRITE(‘a[‘, i, ‘]=’); READLN(a[i]); END; s := 0; FOR i := 1 TO n DO s := s + a[i]; WRITE(‘Tong s=’, s:1:2); READLN; END. §Ó h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn kh¶ n¨ng xÐt t­¬ng tù ë häc sinh, tiÕp theo bµi tËp trªn gi¸o viªn nªn ra thªm bµi tËp sau: TÝnh sè trÞ cña ®a thøc P(x) bËc n: a0xn + a1xn – 1 + . . . + an t¹i gi¸ trÞ x0 cña ®èi sè. Gi¸o viªn gîi ý cho häc sinh liªn hÖ bµi tËp tr­íc vµ bµi tËp míi xem chóng cã ®iÓm nµo gièng nhau (t­¬ng tù nhau) kh«ng, nÕu cã th× h·y vËn dông nã ®Ó gi¶i quyÕt bµi tËp míi nµy. §iÓm t­¬ng tù nhau ë ®©y mµ ta nhËn thÊy ®ã lµ cÇn nhËp vµo c¸c hÖ sè cña ®a thøc, do vËy ta cÇn tæ chøc mét m¶ng gåm (n + 1) phÇn tö c¸c hÖ sè cña ®a thøc, sau ®ã tÝnh P(x0). Ch­¬ng tr×nh: PROGRAM Da_thuc; USES CRT; CONST n = 7; VAR a : ARRAY[1..n] OF REAL; i : INTEGER; p, x0 : REAL; BEGIN CLRSCR; WRITELN(‘Nhap cac he so cua da thuc:’); FOR i := 1 TO n DO BEGIN WRITE(‘a[‘, i, ‘]=); READLN(a[i]); END; WRITE(‘Nhap x0=’); READLN(x0); p := a[0]; FOR i := 1 TO n DO p := p * x0 + a[i]; WRITE(‘Ket qua P=’, p:1:2); READLN; END. Nh­ vËy tõ nh÷ng bµi tËp ®· biÕt, khi b¾t gÆp bµi to¸n míi häc sinh nªn biÕt c¸ch liªn hÖ, xem xÐt ®Ó t×m ra nh÷ng ®iÓm t­¬ng tù, nÕu cã th× dùa vµo ®ã, vËn dông nã ®Ó ®i t×m lêi gi¶i cho bµi to¸n míi. Kh¸i qu¸t ho¸ VÝ dô : XÐt ®­êng gÊp khóc khÐp kÝn kh«ng tù c¾t N ®Ønh trong mÆt ph¼ng, cã c¸c c¹nh song song víi trôc to¹ ®é vµ c¸c ®Ønh cã to¹ ®é nguyªn. Gi¶ sö to¹ ®é c¸c ®Ønh n»m trong tÖp v¨n b¶n GAPKHUC.INP, tÝnh chu vi h×nh giíi h¹n bëi ®­êng gÊp khóc, ®­a kÕt qu¶ ra tÖp v¨n b¶n GAPKHUC.OUT §Ó tÝnh chu vi cña h×nh theo yªu cÇu th× tr­íc hÕt ph¶i tÝnh ®é dµi c¸c c¹nh cña h×nh..To¹ ®é mçi ®Ønh sÏ ph¶i sö dông ®Õn 2 lÇn nªn cÇn dïng biÕn trung gian ®Ó l­u tr÷ gi¸ trÞ. Ch­¬ng tr×nh: PROGRAM GAPKHUC; USES CRT; VAR f1, f2: TEXT; l, x0, y0, x1, y1, x2, y2 : INTEGER; BEGIN ASSIGN (f1, ‘GAPKHUC.INP’); RESET(f1); READLN(f1, x, y); x0 := x; y0 := y; l := 0; WHILE NOT EOF(f1) DO BEGIN x1 := x; y1 := y; READLN(f1, x, y); l := l + ABS(x – x1) + ABS(y – y1); END; l := l + ABS(x – x0) + ABS(y – y0); CLOSE(f1); ASSIGN(f2,’GAPKHUC.OUT’); REWRITE(f2); WRITELN(f2,’Chu vi :’, l); CLOSE(f2); END. Th«ng qua bµi to¸n trªn rÌn luyÖn cho häc sinh kh¶ n¨ng kh¸i qu¸t ho¸. Tõ tÝnh ®é dµi cña mét c¹nh suy ra c¸ch tÝnh ®é dµi c¸c c¹nh cña h×nh. §iÓm mµ häc sinh th­êng quªn ë bµi to¸n nµy lµ to¹ ®é cña mçi ®Ønh sÏ ®­îc sö dông 2 lÇn, ®iÓm cuèi cña c¹nh nµy sÏ lµ ®iÓm ®Çu cña c¹nh kia (v× ®©y lµ ®­êng gÊp khóc khÐp kÝn kh«ng tù c¾t). H×nh thµnh vµ ph¸t triÓn c¸c thao t¸c t­ duy C¸c thao t¸c t­ duy ®· ®­îc h×nh thµnh ë häc sinh th«ng qua c¸c m«n häc kh¸c, h×nh thµnh tõ c¸c líp d­íi, song do ®Æc thï cña m«n Tin lµ m«n häc cã tÝnh trõu t­îng cao ®é nªn trong qu¸ tr×nh häc tËp häc sinh ph¶i th­êng xuyªn thùc hiÖn c¸c thao t¸c t­ duy phèi hîp víi nhau ®Ó x©y dùng thuËt to¸n, x©y dùng ch­¬ng tr×nh... §Ó häc sinh vËn dông c¸c thao t¸c t­ duy mét c¸ch linh ho¹t, uyÓn chuyÓn, gi¸o viªn ph¶i th«ng qua c¸c bµi d¹y, ®Æc biÖt lµ hÖ thèng bµi tËp ®Ó cñng cè, rÌn luyÖn, h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn c¸c thao t¸c t­ duy nh­: ph©n tÝch, tæng hîp, so s¸nh, trõu t­îng ho¸, kh¸i qu¸t ho¸ ... cïng víi c¸c phÈm chÊt trÝ tuÖ nh­: tÝnh linh ho¹t, tÝnh ®éc lËp, tÝnh s¸ng t¹o... VÝ dô 1: D¹y c©u lÖnh: FOR := TO DO ; Gi¸o viªn yªu cÇu häc sinh ph©n tÝch ho¹t ®éng cña c©u lÖnh nµy theo tr×nh tù nh­ sau: §Çu tiªn m¸y kiÓm tra ®iÒu kiÖn kh«ng lín h¬n . NÕu ®iÒu kiÖn nµy ®óng th× m¸y ghi nhí gi¸ trÞ cña . TiÕp ®Õn m¸y thùc hiÖn liªn tiÕp ba ho¹t ®éng sau : G¸n gi¸ trÞ cho . Thùc hiÖn sau DO. KiÓm tra ®iÒu kiÖn ra khái vßng lÆp, ®ã lµ gi¶ trÞ cña b»ng gi¸ trÞ cña ®· ®­îc m¸y ghi nhí. NÕu ®iÒu kiÖn ra khái vßng lÆp sai th× m¸y l¹i thùc hiÖn liªn tiÕp ba ho¹t ®éng sau: nh©n gi¸ trÞ tiÕp theo gi¸ trÞ hiÖn t¹i (tøc lµ gi¸ trÞ cña nã sau khi thùc hiÖn sau DO). Thùc hiÖn c©u lÖnh sau DO. Quay l¹i kiÓm tra ®iÒu kiÖn ra khái vßng lÆp. Vßng lÆp chØ kÕt thóc khi m¸y quay l¹i kiÓm tra ®iÒu kiÖn ra khái vßng lÆp mµ ®iÒu kiÖn nµy ®óng. VÝ dô 2: Sau khi d¹y hai bµi: C©u lÖnh lÆp víi ®iÒu kiÖn tr­íc (WHILE) vµ C©u lÖnh lÆp víi ®iÒu kiÖn sau (REPEAT...UNTIL), gi¸o viªn cho häc sinh tiÕn hµnh so s¸nh hai c©u lÖnh. §Ó tiÕn hµnh so s¸nh hai c©u lÖnh trªn, ®Çu tiªn gi¸o viªn ph¶i yªu cÇu häc sinh nh¾c l¹i ho¹t ®«ng cña hai c©u lÖnh, tõ ®ã rót ra nh÷ng ®iÓm gièng vµ kh¸c nhau. Mçi häc sinh sÏ ®ãng gãp mét vµi ý kiÕn, sau ®ã gi¸o viªn tæng hîp l¹i. Qua viÖc so s¸nh hai c©u lÖnh ®Ó häc sinh nhËn thÊy trong tõng bµi to¸n cô thÓ th× nªn dïng c©u lÖnh nµo. Gièng nhau: §Òu lµ nh÷ng c©u lÖnh lÆp víi mét sè lÇn kh«ng ®Þnh tr­íc. §Òu cÇn t¸c ®éng vµo biÕn ®iÒu khiÓn . Kh¸c nhau: LÖnh WHILE KiÓm tra tr­íc, thùc hiÖn sau. Cã thÓ kh«ng thùc hiÖn lÇn nµo c¶. Thùc hiÖn trong khi ®óng, kÕt thóc khi sai. Khi cã nhiÒu lÖnh ph¶i ®Æt gi÷a khèi BEGIN vµ END LÖnh REPEAT Thùc hiÖn tr­íc, kiÓm tra sau. ®­îc thùc hiÖn Ýt nhÊt mét lÇn. Thùc hiÖn khi sai, kÕt thóc khi ®óng. Khi cã nhiÒu lÖnh kh«ng cÇn ®Æt gi÷a BEGIN vµ END VÝ dô 3: Cho m¶ng a nguyªn, t×m t=UCLN(a[1], a[2], ..., a[n]), biÕt t = UCLN( UCLN(a[1],..., a[n - 1]), a[n]); Häc sinh ®· quen thuéc víi bµi to¸n t×m UCLN(a, b), v× vËy ®Ó gi¶i quyÕt bµi to¸n nµy, häc sinh sÏ nhanh chãng quay trë l¹i víi bµi to¸n t×m UCLN(a, b) nh»m so s¸nh gi÷a hai bµi to¸n, tõ ®ã t×m ra h­íng ®Ó vËn dông vµo bµi to¸n nµy. Khi so s¸nh hai bµi to¸n, häc sinh sÏ nhËn thÊy chóng ®Òu lµ nh÷ng bµi ®i t×m ­íc chung lín nhÊt, mét bµi chØ t×m ­íc chung lín nhÊt cña hai sè, mét bµi ph¶i t×m ­íc chung lín nhÊt cña c¶ d·y sè. Thùc chÊt cña bµi to¸n míi lµ lÇn l­ît t×m UCLN(a[1], a[2]), sau ®ã l¹i t×m UCLN(UCLN(a[1], a[2]), a[3]), cø tiÕp tôc nh­ vËy cho tíi a[n]. Nh­ vËy, b¶n chÊt hai bµi to¸n lµ gièng nhau. Tõ ®ã chóng ta cã ch­¬ng tr×nh sau: Ch­¬ng tr×nh: PROGRAM Tim_uoc_mang; VAR a : ARRAY[1..50] OF INTEGER; n, i, t : INTEGER; FUNCTION UCLN(a, b: INTEGER): INTEGER; BEGIN WHILE a b DO IF a > b THEN a := a – b ELSE b := b – a; UCLN := a; END; BEGIN WRITE(‘Nhap n =’); READLN(n); WRITELN(‘Nhap cac phan tu cho mang:’); FOR i := 1 TO n DO BEGIN WRITE(‘a[‘, i, ‘]=’); READLN(a[i]); END; t := UCLN(a[1], a[2]); FOR i := 3 TO n DO t := UCLN(t, a[i]); WRITE(‘UCLN cua mang la:’, t); READLN; END. Kh«ng ph¶i c¸c thao t¸c t­ duy ®­îc vËn dông riªng lÎ ë tõng bµi to¸n, mµ trong mçi bµi ®Òu cÇn ®Õn hÇu hÕt c¸c thao t¸c t­ duy nh­: ph©n tÝch, tæng hîp, so s¸nh, kh¸i qu¸t ho¸. V× vËy, trong mét bµi tËp cô thÓ gi¸o viªn cè g¾ng khai th¸c triÖt ®Ó c¸c khÝa c¹nh ®Ó häc sinh cã thÓ vËn dông c¸c thao t¸c t­ duy ®ång thêi. VÝ dô 3: Khi d¹y cho häc sinh thùc hiÖn c«ng viÖc x©y dùng thuËt gi¶i chän trùc tiÕp ®Ó s¾p xÕp m¶ng mét chiÒu A cã n phÇn tö lµ nh÷ng sè thùc theo thø tù t¨ng dÇn. Tr­íc hÕt, gi¸o viªn h­íng dÉn häc sinh thao t¸c ph©n tÝch c«ng viÖc nµy ra n b­íc: B­íc 1: T×m chØ sè phÇn tö cã gi¸ trÞ nhá nhÊt trong c¸c phÇn tö tõ 1 ®Õn n. sau ®ã tr¸o ®æi phÇn tö nhá nhÊt víi phÇn tö thø nhÊt. C«ng viÖc nµy ®­îc thùc hiÖn nh­ sau: Cho k = 1; Cho j ch¹y tõ 1 ®Õn n NÕu A[k] > A[j] th× g¸n k := j; §æi chç A[k] cho A[2]; B­íc 2: T×m chØ sè phÇn tö cã gi¸ trÞ nhá nhÊt trong c¸c phÇn tö tõ 2 ®Õn n. Sau ®ã ta ®æi chç phÇn tö nµy cho phÇn tö thø 2. C«ng viÖc nµy ®­îc thùc hiÖn nh­ sau: Cho k = 2; Cho j ch¹y tõ 2 ®Õn n NÕu A[k] > A[j] th× g¸n k := j; §æi chç A[k] cho A[2]; B­íc 3: T×m chØ sè phÇn tö cã gi¸ trÞ nhæ nhÊt trong c¸c phÇn tö tõ 3 ®Õn n. Sau ®ã ta ®æi chç phÇn tö nµy cho phÇn tö thø 3. C«ng viÖc nµy ®­îc thùc hiÖn nh­ sau: Cho k = 3; Cho j ch¹y tõ 3 ®Õn n NÕu A[k] > A[j] th× g¸n k := j; §æi chç A[k] cho A[3]; Sau khi quan s¸t, ta so s¸nh c¸c ho¹t ®éng cña sù ph©n tÝch, sù ®æi chç c¸c phÇn tö trong m¶ng, häc sinh sÏ tù ph¸t hiÖn ra r»ng c¸c b­íc cßn l¹i tõ b­íc 4 ®Õn b­íc n t­¬ng tù nh­ ba b­íc trªn. Tõ ®ã rÌn luyÖn cho häc sinh x©y dùng thao t¸c t­¬ng tù ë b­íc thø i ®Ó kh¸i qu¸t c«ng viÖc ë c¸c b­íc: B­íc i: T×m chØ sè phÇn tö cã gi¸ trÞ nhá nhÊt trong c¸c phÇn tö tõ i ®Õn n. Sau ®ã ta ®æi chç phÇn tö nµy cho phÇn tö thø i. C«ng viÖc nµy ®­îc thùc hiÖn nh­ sau: Cho k = i; Cho j ch¹y tõ i ®Õn n NÕu A[k] > A[j] th× g¸n k := j; §æi chç A[k] cho A[j]; Tõ ®©y, gi¸o viªn h­íng dÉn cho häc sinh thùc hiÖn thao t¸c tæng hîp: dùa vµo kÕt qu¶ cña c«ng viÖc kh¸i qu¸t ho¸ ë b­íc thø i, ta cho i ch¹y tõ 1 ®Õn n vµ øng víi mçi i ta lµm nh­ trªn, ta sÏ cã ®­îc thuËt gi¶i chän trùc tiÕp ®Ó s¾p xÕp m¶ng A. Ch­¬ng III: thùc nghiÖm s­ ph¹m 1. môc ®Ých thùc nghiÖm - Nh»m kiÓm tra tÝnh thùc thi vµ tÝnh hiÖu qu¶ cña viÖc sö dông mét sè biÖn ph¸p ®· ®­îc ®­a ra trong ®Ò tµi. - Qua thùc nghiÖm ®Ó biÕt ®­îc nh÷ng tån t¹i cña häc sinh, tõ ®ã t×m ra h­íng tiÕp tôc ph¸t triÓn ®Ò tµi nh­ thÕ nµo. 2. Néi dung thùc nghiÖm §èi t­îng thùc nghiÖm: + Líp thùc nghiÖm: 11A (Tr­êng THPT Cöa Lß). + Líp ®èi chøng: 11A1(Tr­êng THPT Cöa Lß). Néi dung thùc nghiÖm: + TiÕn hµnh d¹y 8 tiÕt thùc nghiÖm: 4 tiÕt «n tËp vµ bµi tËp. 4 tiÕt kiÓm tra (2 tiÕt líp thùc nghiÖm vµ 2 tiÕt líp ®èi chøng). + Ch­¬ng tr×nh thùc nghiÖm bao gåm: «n tËp vµ hÖ thèng c¸c c©u lÖnh, ®Æc biÖt phÇn kiÓu d÷ liÖu m¶ng vµ x©u. Thùc hµnh gi¶i c¸c bµi tËp: Chän mét sè bµi tËp cã thÓ ph¸t triÓn trÝ tuÖ chung cho häc sinh, ®Æc biÖt lµ c¸c thao t¸c t­ duy: Ph©n tÝch, tæng hîp, so s¸nh… KÕt qu¶ thùc nghiÖm: Qua c¸c lÇn kiÓm tra ®èi víi líp thùc nghiÖm vµ líp ®èi chøng, kÕt qu¶ thu ®­îc thÓ hiÖn trªn b¶ng ph©n phèi thùc nghiÖm tÇn sè (ni) vµ tÇn suÊt (wi) nh­ sau: LÇn §iÓm Líp 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 1 11A ni 0 0 0 1 6 11 15 7 5 3 Wi(%) 0 0 0 2.08 12.5 22.91 31.25 14.58 10.41 6.25 11A1 ni 0 1 3 4 12 16 9 4 2 0 Wi(%) 0 1.96 5.88 7.84 23.53 31.37 17.64 7.84 3.92 0 2 11A ni 0 0 1 3 7 9 11 14 3 0 Wi(%) 0 0 2.08 6.25 14.58 18.75 22.91 29.17 6.25 0 11A1 ni 0 2 2 6 11 17 7 5 1 0 Wi(%) 0 3.92 3.92 11.76 21.57 33.33 13.72 9.8 1.96 0 §a gi¸c tÇn suÊt biÓu diÔn kÕt qu¶ thùc nghiÖm: Sö dông c«ng cô thèng kª to¸n häc vÒ tÝnh c¸c ®Æc tr­ng mÉu, thu ®­îc kÕt qu¶ th«ng qua b¶ng : B¶ng kÕt qu¶ c¸c tham sè ®Æc tr­ng mÉu: Bµi kiÓm tra 1 2 Líp 11A 11A1 11A 11A1 §iÓm X1 = 7 X2 5.8 X1 6.6 X2 5.6 Ph­¬ng sai 21 2.08 22 2.24 21 2.14 22 2.31 §é lÖch chuÈn 1 1.44 2 1.49 1 1.46 2 1.52 3. Ph©n tÝch kÕt qu¶ thùc nghiÖm vµ rót ra kÕt luËn. KiÓm tra lÇn mét: §iÓm trung b×nh cña líp thùc nghiÖm(11A) cao h¬n líp ®èi chøng(11A1). Ph­¬ng sai vµ ®é lÖch chuÈn cña líp thùc nghiÖm nhá h¬n líp ®èi ch­ng. ChiÕm tû lÖ cao nhÊt (31.25%) ë líp thùc nghiÖmlµ sè häc sinh ®¹t ®iÓm 7, so víi líp ®èi chøng cã tû lÖ cao nhÊt(31.37%) lµ sè häc sinh ®¹t ®iÓm 6. Líp thùc nghiÖm cã sè häc sinh (62.49%) ®¹t ®iÓm 7 trë lªn cao h¬n so víi sè häc sinh líp ®èi chøng(29.4%). KiÓm tra lÇn hai: §iÓm trung b×nh cña líp thùc nghiÖm(11A) cao h¬n líp ®èi chøng(11A1). Ph­¬ng sai vµ ®é lÖch chuÈn cña líp thùc nghiÖm nhá h¬n líp ®èi ch­ng. ChiÕm tû lÖ cao nhÊt (29.17%) líp thùc nghiÖmlµ sè häc sinh ®¹t ®iÓm 8, so víi líp ®èi chøng cã tû lÖ cao nhÊt(33.33%) lµ sè häc sinh ®¹t ®iÓm 6. Líp thùc nghiÖm cã sè häc sinh (58.33%) ®¹t ®iÓm 7 trë lªn cao h¬n so víi sè häc sinh líp ®èi chøng(25.48%). KÕt luËn : Qua ph©n tÝch c¸c kÕt qu¶ ë trªn ta cã nhËn xÐt: ChÊt l­îng cña líp 11A cao h¬n so víi líp 11A1. Kü n¨ng sö dông c¸c thao t¸c trÝ tuÖ ®­îc t¨ng c­êng, linh ho¹t, ®iÒu nµy ®­îc thÓ hiÖn ë chç víi bµi kiÓm tra nh­ nhau thêi gian nh­ nhau nh­ng kÕt qu¶ cña líp 11A cao h¬n líp 11A1. KÕt luËn 1. kÕt luËn Qua qu¸ tr×nh thùc hiÖn ®Ò tµi, qua thùc nghiÖm s­ ph¹m, ®èi chiÕu víi môc ®Ých, nhiÖm vô ®Æt ra, theo t«i ®Ò tµi ®· ®¹t ®­îc mét sè kÕt qu¶ chÝnh sau: §Ò tµi ®· gãp phÇn kh¼ng ®Þnh c¬ së lÝ luËn vµ thùc tiÔn cña viÖc sö dông ng«n ng÷ lËp tr×nh nãi chung, Pascal nãi riªng trong viÖc h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn n¨ng lùc trÝ tuÖ chung cña häc sinh THPT. B­íc ®Çu nªu lªn mét sè ph­¬ng ph¸p tiÕn hµnh gi¶ng d¹y, ®Æc biÖt hÖ thèng bµi tËp liÒn m¹ch, liªn hÖ mËt thiÕt víi c¸c thao t¸c t­ duy nh­ ph©n tÝch, tæng hîp, trõu t­îng ho¸, kh¸i qu¸t ho¸ … ViÖc h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn n¨ng lùc trÝ tuÖ chung cho häc sinh th«ng qua gi¶ng d¹y ng«n ng÷ lËp tr×nh gãp phÇn ®­a Tin häc “th©n thiÖn” víi häc sinh h¬n, gióp häc sinh øng dông tri thøc, kü n¨ng Tin häc trong c¸c m«n häc kh¸c còng nh­ trong cuéc sèng. 2. mét sè ®Ò xuÊt Theo xu h­íng chung cña d¹y häc hiÖn ®¹i, cÇn t¨ng c­êng øng dông c¸c tiÕn bé khoa häc nãi chung, cña khoa häc C«ng nghÖ th«ng tin nãi riªng trong d¹y häc, v× vËy nªn cã c¸c tiÕt häc tiÕn hµnh b»ng m¸y chiÕu, t¨ng t­ duy trùc quan, gióp häc sinh tiÕp thu tèt h¬n. Trong c¸c nhµ tr­êng THPT, phßng m¸y cã sè l­îng m¸y Ýt, phÇn lín l¹i cò vµ háng hãc nhiÒu. Sè tiÕt häc Tin häc míi chØ lµ 1 tiÕt/1 tuÇn. Do ®ã viÖc ®æi míi ph­¬ng ph¸p d¹y häc, rÌn luyÖn kü n¨ng Tin häc cho häc sinh cßn nhiÒu bÊt cËp. 3. h­íng ph¸t triÓn cña ®Ò tµi Kh¾c phôc nh÷ng nh­îc ®iÓm cña ch­¬ng tr×nh hiÖn hµnh. Hoµn thiÖn ®Ò tµi theo h­íng thiÕt kÕ vµ thi c«ng tõng tiÕt bµi gi¶ng theo ®óng ph©n phèi ch­¬ng tr×nh cña s¸ch gi¸o khoa. X©y dùng thªm mét sè bµi tËp phï hîp víi môc tiªu cña ®Ò tµi. NÕu cã thÓ nªn x©y dùng thªm bµi tËp d­íi d¹ng c©u hái tr¾c nghiÖm kh¸ch quan. Tµi liÖu tham kh¶o Tr­¬ng Träng CÇn, LÝ luËn d¹y häc Tin häc ë Tr­êng phæ th«ng, §¹i häc Vinh S¸ch gi¸o khoa thÝ ®iÓm Tin häc 11, NXBGD. S¸ch gi¸o viªn Tin häc 11, NXBGD. T¹p chÝ Gi¸o dôc thêi ®¹i. Qu¸ch TuÊn Ngäc, Ng«n ng÷ lËp tr×nh Pascal, NXB §HQG Hµ Néi. NguyÔn Xu©n Huy, ThuËt to¸n, NXBGD. NguyÔn B¸ Kim, Ph­¬ng ph¸p gi¶ng d¹y To¸n häc, NXBGD. Bïi ThÕ T©m, Gi¸o tr×nh Tin häc ®¹i c­¬ng, NXB Thèng kª. Ph¹m Minh H¹c, Tin häc vµ gi¸o dôc phæ th«ng, NXB Hµ Néi. Môc lôc