Khái quát về trí nhớ

Khái niệm chung về trí nhớ Trí nhớ là quá trình tâm lí phản ánh vốn kinh nghiệm của cá nhân dưới hình thức biểu tượng, bằng cách ghi nhớ, gìn giữ, nhận lại và nhớ lại những điều mà con người đã trải qua.Cũng như cảm giác và tri giác, trí nhớ cũng là một quá trình tâm lí, song cảm giác và tri giác phản ánh những sự vật, hiện tượng đang trực tiếp tác động vào các giác quan của ta, còn trí nhớ là sự phản ánh những sự vật, hiện tượng đã tác động vào ta trước đây mà không cần có sự tác động của bản thân chúng trong hiện tại. Nói cách khác, trí nhớ phản ánh kinh nghiệm của con người. Kinh nghiệm này có thể là những hình ảnh cụ thể, có thể là những trải nghiệm hay rung động, những cảm xúc, ý nghĩ, tư tưởng.Sản phẩm được tạo ra trong quá trình ghi nhớ là các biểu tượng.Biểu tượng của trí nhớ là hình ảnh của sự vật hiện tượng nảy sinh trong óc ta khi không có sự vật hiện tượng tác động trực tiếp vào các giác quan ta.Biểu tượng chính là kết quả của sự chế biến và khái quát hóa các hình ảnh của tri giác trước đây. Không có tri giác thì không thể có các biểu tượng được.Biểu tượng khác với hình tượng của tri giác ở chỗ: biểu tượng phản ánh sự vật một cách khái quát hơn. Nó phản ánh những dấu hiệu đặc trưng trực quan của sự vật hiện tượng. Như vậy biểu tượng vừa mang tính chất trực quan, vừa mang tính chất khái quát. Nó giống hình ảnh của cảm giác và tri giác ở tính trực quan, nhưng nó cao hơn ở tính khái quát.Mức độ đúng đắn, sâu sắc và bền vững của trí nhớ một phần phụ thuộc vào nội dung, tính chất của sự vật hiện tượng, tài liệu cần nhớ. Mặt khác còn phụ thuộc vào chủ thể của hoạt động nhớ. Những sự vật hiện tượng, tài liệu có liên quan nhiều đến nhu cầu, hứng thú, tình cảm… của con người, được ghi lại, gìn giữ và nhớ lại sâu sắc, đầy đủ hơn.Từ định nghĩa về trí nhớ cũng cho thấy trí nhớ là một hoạt động tâm lí phức tạp bao gồm nhiều hành động: ghi nhớ, gìn giữ, nhận lại và nhớ lại. Các hành động nói trên có quan hệ mật thiết với nhau trong một chỉnh thể, tạo nên kho tàng trí nhớ của con người.2. Vai trò của trí nhớTrong cuộc sống của con người trí nhớ có vai trò rất quan trọng. Trí nhớ là điều kiện không thể thiếu được để con người có đời sống tâm lí bình thường và ổn định. Nhờ có trí nhớ mà con người tích lũy vốn kinh nghiệm và đem những kinh nghiệm đó vận dụng vào cuộc sống. Như vậy không có trí nhớ thì không có kinh nghiệm, không có kinh nghiệm thì không thể có bất cứ một hành động nào, không thể phát triển tâm lí, nhân cách con người. I.M. Xêtrenốp cho rằng: “Trí nhớ là điều kiện cơ bản của cuộc sống tâm lí” là “cơ sở của sự phát triển tâm lí”, “nếu không có trí nhớ thì con người mãi mãi ở tình trạng của một đứa trẻ sơ sinh”.Đối với hoạt động nhận thức của con người, trí nhớ có vai trò đặc biệt to lớn. Nó là công cụ để lưu giữ lại kết quả của các quá trình cảm giác và tri giác, nhờ đó nhận thức phân biệt được cái mới tác động lần đầu tiên và cái cũ đã tác động trước đây để có thể ứng xử thích hợp tức thì với hoàn cảnh sống. Trí nhớ là một điều kiện quan trọng để diễn ra quá trình nhận thức lí tính (tư duy và tưởng tượng) và làm cho quá trình này đạt kết quả hợp lí. Ở đậy trí nhớ đã cung cấp các tài liệu do nhận thức cảm tính thu nhận cho nhận thức lí tính một cách trung thành và đầy đủ.Như vậy trí nhớ phản ánh kinh nghiệm của con người trong mọi lĩnh vực: nhận thức, tình cảm và hành vi, do đó trí nhớ có tính chất quyết định đời sống tâm lí con người, quyết định sự hình thành và phát triển nhân cách con người. Ở những người bị bệnh hỏng trí nhớ, ta thấy cuộc sống hàng ngày của học bị rối loạn, không bình thường, họ không có khả nắng suy nghĩ, sáng tạo hay dự kiến tương lai trên cơ sở những hiểu biết và kinh nghiệm đã có.3. Cơ sở sinh lí của trí nhớCơ sở sinh lí của trí nhớ là sự hình thành, giữ lại và gợi lại những đường liên hệ thần kinh tạm thời và sự diễn biến của các quá trình lí hóa trong vỏ não và dưới vỏ. Những đường liên hệ thần kinh tạm thời đó được củng cố tương đối vững chắc nhờ có sự lặp đi lặp lại nhiều lần và có thời gian nhất định để củng cố. Khi ta nhớ lại, nhận lại một sự vật, hiện tượng nào đó cũng có nghĩa là ta đã phục hồi những đường liên hệ thần kinh tạm thời đã được thành lập trước đây. Sự hình thành và giữ gìn các đường liên hệ tạm thời, sự dập tắt và làm sống lại chúng chính là cơ sở sinh lí của các liên tưởng, của trí nhớ. I.P. Paplốp đã viết: “Đường liên hệ thần kinh tạm thời là một hiện tượng tâm lí phổ cập trong thế giới động vật và cả trong bản thân chúng ta. Đồng thời nó cũng là hiện tượng tâm lí cái mà các nhà tâm lí gọi là liên tưởng (I.P. Paplốp toàn tập - trang 325).Trí nhớ là một quá trình phức tạp, cho đến nay chưa có một lí thuyết thống nhất về cơ chế trí nhớ, trong đó thuyết tế bào thần kinh được nhiều nhà khoa học quan tâm. Thuyết này cho rằng các tế bào thần kinh tạo thành những chuỗi và theo những chuỗi đó các luồng điện sinh học chạy tuần hoàn. Do ảnh hưởng của các luồng điện sinh học này mà xảy ra những biến đổi trong các xináp (nơi tiếp giáp giữa các tế bào thần kinh), điều này làm dễ dàng cho sự đi qua tiếp theo của những luồng điện sinh học theo các con đường đó. Tính chất khác biệt của các chuỗi tế bào thần kinh (nơtron) tương ứng với các thông tin được củng cố.(Theo “Tâm lí học đại cương” _Nguyễn Xuân Thức) Để hiểu thêm về trí nhớ chúng ta sẽ đi sâu vào nó hơn I.KHÁI NIỆM TRÍ NHỚ Gồm các nội dung sau: 1. Trí nhớ, vai tró của trí nhớ và khả năng lưu giữ dấu vết2. Phân loại trí nhớ3. Cơ chế nhớ4. Phát triển trí nhớ Trí nhớ là gì? Sự hình thành và tạo trí nhớ như thế nào? Khả năng lưu giữ trí nhớ của não bộ ra sao?  Tại sao con người lại có thể nhớ được? Quá trình cơ bản của trí nhớ? Làm sao để nhớ nhiều, nhớ lâu?  Đó là những vấn đề các nhà khoa học quan tâm nghiên cứu. 1. Trí nhớ, vai trò của trí nhớ và khả năng lưu giữ các dấu vết + Khái niệm: Trí nhớ là một quá trình tâm lý phản ánh những kinh nghiệm của cá nhân dưới hình thức biểu tượng, bao gồm sự ghi nhớ, giữ gìn và tái tạo sau đó ở trong óc cái mà con người đã cảm giác, tri giác, rung động, hành động hay suy nghĩ.  - Ghi nhớ có chủ định và không có chủ định. Nhớ không có chủ định là tự nhiên nhớ, không có chủ ý.  Ghi nhớ có chủ định là sự nhớ có mục đích, có nỗ lực ý chí, thủ thuật, phương pháp. - Ghi nhớ máy móc và ghi nhớ có ý nghĩa. Ghi nhớ có ý nghĩa là có sự thông hiểu nội dung của tài liệu, hiểu mối quan hệ lôgic giữa các bộ phận, cần đến tư duy. - Học thuộc lòng và thuật nhớ là sự kết hợp giữa ghi nhớ máy móc và và ghi nhớ có ý nghĩa, tức hiểu rồi mới lập lại nhiều lần cho in sâu. Thuật nhớ là việc tạo ra các mối quan hệ giả tạo bên ngoài giúp cho việc nhớ dễ dàng hơn. - Nhớ lại  là khi không tiếp xúc với nó trong hiện tại nhưng trong đầu của mình vẫn có đầy đủ hình ảnh. Trí nhớ có ba mức độ: Trí nhớ tái hiện: mức cao nhất, nhớ lại mà không cần “gặp” lại; Trí nhớ tái nhận: thấp hơn, có gặp lại thì mới nhớ! Trí nhớ khai thông: mức thấp nhất, “gặp” lại cũng không nhớ! + Vai tró của trí nhớ : Trí nhớ có vai trò rất to lớn. Không có nó, không có kinh nghiệm, không có kinh nghiệm thì không có bất cứ hoạt động nào, không hình thành được nhân cách. Trí nhớ phản ánh kinh nghiệm thuộc mọi lãnh vực: nhận thức, cảm xúc, hành vi; thế nên nó có vai trò rất quan trọng trong tâm lý và nhân cách con người. Nó bảo đảm sự thống nhất và toàn vẹn của nhân cách. Điều này được thấy rõ qua những người bị bệnh hỏng trí nhớ, họ không còn khả năng thống nhất bản thân, họ không xây dựng được nhân cách. Chính vì điều này mà trí nhớ không chỉ có vai trò trong việc tích luỹ tri thức mà còn trong việc hình hành nhân cách nữa. Vậy làm thế nào để có thể nhớ nhiều, nhớ lâu? - Đối tượng cần nhớ phải có ấn tượng. Chẳng hạn, trong việc đọc sách, phải biết ngạc nhiên khi nhìn cuốn sách, ngạc nhiên khi thấy cách trình bày của tác giả, ngạc nhiên trước suy nghĩ của họ. Khi ngạc nhiên là khi có ấn tượng! - Phải có tình cảm với đối tượng. Chẳng hạn học mà không yêu cái mình học, làm việc mà không yêu cái mình làm, thì chẳng có gì để chờ mong và sẽ không thể nhớ lâu. - Phải tạo ra tính hệ thống và logic. Chẳng hạn việc cố gắng sắp xếp những gì đã học cho có hệ thống và tập suy tư để ra vào hệ thống đó cách thường xuyên là điều rất cần thiết. - Để có trí nhớ tốt phải rèn luyện, học tập chăm chỉ, không có thuốc nào làm tăng trí nhớ cả. + Các thí nghiệm tìm lại dấu vết xưa Trong cuộc sống hành ngày, rất nhiều kỉ niệm, sự kiện mà chúng ta đã gặp bị đẩy vào dĩ vãng và lâu dần các kỉ niệm  đó không còn tái hiện nữa. Song về mặt sinh lý học thì các dấu vết về các hiện tượng  và sự vật đã được não ghi nhận lại sẽ không bao giờ biến mất. Vậy làm thế nào để tái hiện lại các dấu vết đó? Penfield đã sử dụng các điện cực cấy vào các phần khác nhau của não bộ hay sử dụng biện pháp thôi miên để tái hiện lại các ký ức của bệnh nhân. Kết quả họ đã nhớ lại được các hình ảnh thời thơ ấu rất rõ nét đến từng chi tiết một. Như vậy kích thích điện đã tái hiện lại các hình ảnh mà trong cuộc sống bình thường hàng ngày người ta không để ý tới nó và tưởng chừng như không bao giờ nhớ tới nó. + Những đặc điểm của các hiện tượng xuất hiện dưới tác động của kích thích điện : - Thể hiện rất rõ nét, hoàn toàn khác với lúc ta nhớ lại và cũng không giống như ta hồi tưởng lại quá khứ. - Quá khứ do kích thích điện tạo ra không giống như những hình ảnh ta nhớ lại. Đó là những “băng” ghi hình. Do đó khi điện cực chạm vào một băng nào đó thì quá khứ sẽ tái hiện lại một cách tuần tự về mặt không gian và thời gian, với tốc độ nhất định đúng như nó đã xảy ra trong quá khứ. - Trong một thời điểm nhất định kích thích điện chỉ có thể rút ra từ não bộ một ký ức nhất định nào đó mà hoàn toàn không chạm tới các ký ức nằm ngay cạnh nó. Các thông tin lưu giữ trong não sẽ được điều động dần theo trình tự nhất định. - Việc tái tạo lại hình ảnh của quá khứ có thể lặp đi lặp lại nhiều lần bằng cách ngừng tác động của kích thích sau đó tác động trở lại điểm cũ. Kết quả, sau mỗi lần kích thích trở lại, các hiện tượng lại diễn ra từ đầu theo trình tự về mặt thời gian từ quá khứ đến hiện tại. Nói tóm lại, dòng điện không tạo ra các hiện tượng mới, nó chỉ làm tái hiện lại các hiện tượng đã xảy ra trong quá khứ theo một trình tự nhất định về mặt thời gian và không gian. 2. Phân loại trí nhớ Toàn bộ các cách nhớ được chia làm 2 nhóm chính:  trí nhớ bền vững (trí nhớ dài hạn) và  trí nhớ thay đổi (trí nhớ ngắn hạn) Theo Beritov và cộng sự thì tồn tại 5 loại trí nhớ khác nhau: - Trí nhớ ngắn hạn: chỉ tồn tại trong vòng một phút sau khi tiếp nhận một sự kiện hay hiện tượng nào đó. - Trí nhớ dài hạn: có khả năng lưu giữ hình ảnh trong vòng nhiều ngày, nhiều tháng, nhiều năm - Trí nhớ hình tượng: là hiện tượng lưu giữ và tái hiện các hình ảnh về một sự việc hay hiện tượng quan trọng nào đó. -  Trí nhớ phản xạ:  là trí nhớ biểu hiện của các phản xạ sau một thời gian dài. - Trí nhớ cảm xúc:  lưu giữ và tái hiện lại các cảm xúc dưới tác động của các hiện tượng có ý nghĩa quan trọng đối với cuộc sống. 3. Cơ chế nhớ Theo Haiden khi một kích thích nào đó tác động nhiều lần vào nơron sẽ là xuất hiện điện thế động đặc trưng cho nó và làm thay đổi sự cân bằng ion trong sinh chất của tế bào thần kinh liên hợp. Nó sẽ hoạt hóa ADN trong nhân tế bào, làm ADN thay đổi cấu trúc, từ đó tạo ra ARN. ARN trung gian đặc biệt sẽ tham gia vào quá trình hình thành protein trong sinh chất, đặc trưng cho từng cá thể. Protein này có thể tồn tại trong thời gian dài và có thể được tái hiện lại. Việc cải tổ ARN và hình thành protein đặc trưng xảy ra từ lần kích thích đầu tiên và tồn tại rất lâu. Việc lưu giữ hình ảnh do thay đổi ion khi có kích thích sẽ ảnh hưởng tới ADN, làm tăng cường tổng hợp ARN trung gian. ARN trung gian di chuyển tới các điểm xináp đã được hoạt hóa. Phân tử protein được hoạt hóa nhờ riboxom sẽ tồn tại trong một thời gian dài trước khi chuyển sang dạng bất động. Trong trạng thái hoạt hóa, các protein sẽ giữ cho tính thấm của màng luôn ở trạng thái cao. Nhờ vậy mà khả năng thay đổi hưng tính của tế bào đối với tác động của các xung tiếp theo sẽ xảy ra dễ dàng hơn. Theo Beritov, mỗi lần tế bào bị hoạt hóa lại xuất hiện ARN trung gian và một protein hoạt hóa. Chúng không đặc trưng cho từng trường hợp cụ thể. Chúng chỉ khác nhau về nồng độ và cách phân bố bên trong tế bào, tùy thuộc vào vùng sau xinap bị hoạt hóa. Trên cơ sở những kết quả nghiên cứu về hoá sinh não bộ và giả thuyết về cơ sở hoá học của trí nhớ P.K.Anokhin cho rằng những biến đổi diễn ra trong tế bào thần kinh dưới tác động của các luồng hưng phấn có điều kiện và không điều kiện, đã làm biến đổi mã của ARN và tổng hợp các protein mới. Các protein mới này duy trì đường lên hệ giữa hai luồng hưng phấn nói trên. Như vậy, các protein được tổng hợp trong quá trình hình thành các phản xạ là chất giữ trí nhớ hay cơ chất của phản xạ có điều kiện. Tóm lại, việc tái hiện lại các hình ảnh hay còn gọi là trí nhớ hình tượng trong các thời điểm khác nhau có nguồn gốc phát sinh không giống nhau. Trong giai đoạn đầu, việc tái hiện lại hình ảnh thực hiện được nhờ lưu thông hưng phấn trong các vòng nơron. Sau đó, trong vòng vài phút, việc tái hiện lại các hình ảnh thực hiện nhờ tăng tính thấm của các ion tại các vùng xinap do tăng bài xuất các chất môi giới thần kinh vào khe xinap sau khi ngừng kích thích. Việc tái hiện lại các hình ảnh sau vài ngày, vài tuần, hoặc lâu hơn nữa là do xuất hiện protein hoạt hóa bền vững có khả năng làm tăng tính thấm của màng sau xinap đối với các ion nên việc chuyển sang trạng thái hưng phấn thực hiện được một cách dễ dàng hơn, hình ảnh dễ dàng được tái hiện lại. 4. Phát triển trí nhớ Não có khả năng giữ lại các thông tin từ môi trường xung quanh trong một thời gian ngắn. Đó là bước đầu mã hóa các tín hiệu hướng tâm dưới dạng các xung thần kinh. Nếu không được chọn lọc và củng cố thì các thông tin ban đầu sẽ biến mất một cách nhanh chóng trong vài giây. Ngược lại, nếu não ưu tiên dành cho các xung hướng tâm một sự tập trung nhất định và tuyển chọn chúng, sẽ xảy ra các hiện tượng tiếp theo, chúng được lưu lại thêm vài phút nữa để thử thách dưới dạng trí nhớ trung gian. Sau khi xem xét và so sánh kỹ  lưỡng, não sẽ dựa vào mức độ cần thiết và quan trọng của kích thích mà cố định nó dưới dạng trí nhớ dài một cách chắc chắn. Nếu không, các kích thích ban đầu sẽ mờ dần không thể tái hiện lại được. Vì vậy muốn trí nhớ tốt phải rèn luyện khả năng tập trung chú ý để chuyển trí nhớ ngắn thành trí nhớ dài. Việc mã hóa các tín hiệu hướng tâm dưới dạng trí nhớ dài là quá trình tích lũy và bổ sung kinh nghiệm cho con người. Nó đòi hỏi sự tham gia đồng bộ của tất cả các phần thuộc vỏ bán cầu đại não và cấu trúc dưới vỏ. II.Phân loại trí nhớ Trí nhớ được chia làm rất nhiều loại theo các tiêu chí khác nhau, trong đó có năm cách phân chia phổ biến như sau:1. Dựa vào nguồn gốc hình thành trí nhớTrí nhớ giống loài là loại trí nhớ được hình thành trong quá trình phát triển chủng loại, mang tính chung cho cả giống loài và được biểu hiện dưới hình thức những bản năng, những phản xã không điều kiện.Trí nhớ cá thể là loại trí nhớ được hình thành trong quá trình phát triển cá thể, không mang tính chất giống loài, mà mang tính chất cá thể. Ở động vật loại trí nhớ này được biểu hiện ở những kĩ xảo, những phản xạ có điều kiện. Ở con người, trí nhớ cá thể được biểu hiện trong kho tang kinh nghiệm cá nhân phong phú của mỗi chúng ta.2. Căn cứ vào nội dung phản ánh của trí nhớTrí nhớ vận động: phản ánh những cử động và những hệ thống cử động. Ý nghĩa to lớn của loại trí nhớ này là nó là cơ sở để hình thành những kĩ xảo thực hành và lao động khác nhau: đi đứng, viết lách… sự “khéo chân khéo tay”, hay “bàn tay vàng” là những dấu hiệu của trí nhớ vận động tốt.Trí nhớ cảm xúc: phản ánh những rung cảm, trải nghiệm của con người. Những rung cảm, trải nghiệm được trực lại trong trí nhớ bộc lộ như là những tín hiệu hoặc kích thích hành động, hoặc kìm hãm hành động mà trước đây đã gây nên những rung cảm dương tính hoặc âm tính. Khả năng đồng cảm với người khác, với các nhân vật trong sách… đều được dựa trên cơ sở của trí nhớ cảm xúc.Trí nhớ hình ảnh: đây là loại trí nhớ phản ánh những hình ảnh, biểu tượng thị giác, thính giác, khứu giác, vị giác của các sự vật, hiện tượng đã tác động vào ta trước đây. Loại trí nhớ này có thể đạt đến trình độ phát triển cáo một cách lạ thường trong điều kiện nó phải bù trừ hoặc thay thế cho những loại trí nhớ đã bị mất, chẳng hạn như những người mù, điếc…Nó phát triển rất mạnh ở người làm nghề “nghệ thuật”. Đôi khi ta gặp những người gọi là trí nhớ thị giác, nghĩa là loại trí nhớ mà biểu tượng của nó nảy sinh trong óc một cách sống động, tựa như sự vật, hiện tượng không có trước mặt, “nghe thấy” những vật trong hiện tại- đó là loại biểu tượng đặc biệt, rất chi tiết, đầy đủ như là hình ảnh của tri giác vậy.Trí nhớ từ ngữ - logic: loại trí nhớ này phản ánh những ý nghĩ, tư tưởng của con người. Ý nghĩ, tư tưởng không thể tồn tại bên ngoài ngôn ngữ được, vì vậy người ta gọi loại trí nhớ này là trí nhớ từ ngữ - logic. Hệ thống tín hiệu thứ hai có vai trò chính trong loại trí nhớ này. Đây là loại trí nhớ đặc trưng cho con người, ở con vật không có. Trên cơ sở phát triển của các loại trí nhớ kể trên, trí nhớ từ ngữ - logic trở thành loại trí nhớ chủ đạo ở con người, nó giữ vai trò chính trong sự lĩnh hội tri thức của học sinh trong quá trình dạy học.3. Dựa vào tính mục đích của trí nhớTrí nhớ không chủ định là loại trí nhớ mà trong đó việc ghi nhớ, gìn giữ và tái hiện một cái gì đó được thực hiện mà không theo mục đích định trước.Trí nhớ có chủ định được diễn ra the những mục đích xác định.4. Dựa vào thời gian củng cố và gìn giữ tài liệuMuốn cho một tài liệu nào đó được củng cố trong trí nhớ, thì nó cần được chủ thể chế biến một cách thích hợp. Việc chế biến đó đòi hỏi một thời gian nhất định, gọi là thời gian củng cố các dấu vết. Nếu thời gian này diễn ra ngắn ngủi chốc lát và do đó dấu vết được giữ lại cũng chỉ trong một thời gian ngắn ngủi, thì đó gọi là trí nhớ ngắn hạn. Trí nhớ ngắn hạn được con người sử dụng trong trường hợp phải thực hiện những hành động, những thao tác cấp bách, nhất thời. Sau khi hành động hay thao tác được thực hiện thì trí nhớ trở nên không cần thiết nữa. Vì vậy người ta còn gọi trí nhớ ngắn hạn là trí nhớ tác nghiệp.Nếu thời gian củng cố các dấu vết được kéo dài sau nhiều lần lặp lại và tái hiện nó, và do đó, những dấu vết ấy được gìn giữ lâu dài, thì gọi đó là trí nhớ dài hạn. Tùy theo nhiệm vụ và yêu cầu cụ thể trong từng hoạt động của con người mà cả hai loại trí nhớ này đều có vai trò quan trọng trong đời sống và trong công tác của chúng ta.5. Dựa theo giác quan chủ đạo trong trí nhớMỗi người chúng ta thường thiên về sử dụng một loại giác quan nào đó là chính trong quá trình ghi nhớ, gìn giữ và tái hiện (bằng mắt, bằng tay, bằng tai…). Đó là một đặc điểm cá nhân của trí nhớ mỗi người mà khi rèn luyện trí nhớ ta cần phải tính đến.Tóm lại, tất cả các loại trí nhớ trên đây đều liên hệ qua lại với nhau, bởi vì các tiêu chuẩn phân loại trí nhớ trên đây đều liên quan đến các mặt khác nhay trong hoạt động của con người, các mặt này được biểu hiện không phải một cách riêng lẻ, mà thành một thể thống nhất. Ngoài ra, giữa các loại trí nhớ trong cùng một tiêu chuẩn phân loại cũng có mối quan hệ mật thiết với nhau.(Theo “Tâm lí học đại cương” _ Nguyễn Xuân Thức) III.8 Quy Luật Của Trí Nhớ 1. Quy luật nhận biết: Một quy luật tưởng chừng như đơn giản nhất nhưng lại rất quan trọng. Trí nhớ càng sâu sắc khi con người nắm chắc những gì đã biệt, dễ dàng nhớ đến mức chi tiết về những điều còn đọng lại trong đầu. 2. Quy luật hứng thú: Sự hứng thú về khẩu vị giúp trí thức bột phát tái hiện trên màn ảnh trí tuệ như thể các nhân vật kịch xuất hiện trên sân khấu mà không cần đền một nỗ lực đặc biệt nào. 3. Quy luật tích luỹ: Càng hiểu biết uề một vấn đề cụ thể thì con người càng dễ dàng nhớ lại tất cả những thông tin mới phù hợp với vấn đề ấy. Cần lưu ý là: khi mở một quyển sách ra để đọc phải coi như mới đọc lần đầu. Bởi lẽ khi ta đọc lần đầu, ta chưa có được những thông tin, những kiến thức cần thiết cho nhu cầu tìm hiểu. Đọc lần đầu là công việc tích luỹ. Đọc lần sau là mới có sự điều chỉnh mới. Đây là mối quan hệ giữa vốn cũ với hiểu biết mới là công việc để trí nhớ hoá kiến thức. 4. Quy luật nhớ có ý thức: Việc chuẩn bị để trì nhớ hoá là quan trọng. Người đọc hệ thống hoá thông tin từ các sách vở các tài liệu. Xuất phát từ sách vở để khai thác thông tin. Thông tin là con đẻ của sách vở. Đây là cách làm cho bộ nhớ vững bền. Thông thường khi ta muốn nhớ lại điều gì đã xa xưa thì những chi tiết cụ thể dễ nhớ hơn là những điều tóm tắt. 5. Quy luật liên kết: Quy luật này được Aristot phát hiện từ thê kỷ thứ 4 trước công nguyên. Những khái niệm khoa hạc thường phát sinh do sự mời chào lẫn nhau giá cái nọ với cái kia trong kho tri thức của bộ óc và chúng liên kết với nhau để phát kiến ra những khái niệm. Chẳng hạn, cảnh quan của một cǎn phòng gợi nhớ các sự kiện đã xảy ra trong đó (hoặc nhớ lại những điều gì anh đã đọc ở đó và cái ấy lại tái hiện đúng hẹn theo nhu cầu ta cần nó). 6. Quy luật nối tiếp liên tục: Ta có thể đọc dễ dàng hệ thống chữ cái khi đọc xuôi nhưng thật khó khǎn khi đọc ngược. Những tri thức khoa học, những khái niệm có được là do từng sự nối tiếp cụ thể. Do vậy khi muốn nhớ lại phải đặt chúng trong từng hoàn cảnh nối tiếp cụ thể mà ta đã tích luỹ được. 7. Quy luật ấn tượng mạnh mẽ: Thông thường sức mạnh của ấn tượng đầu tiên về một cái gì đều tồn tại ở trong trí nhớ. Â'n tượng càng mạnh thì hình ảnh càng sáng. Càng có nhiều kênh thông tin thì càng tạo ra sức mạnh duy trì những thông tin ấy. Vì thế cần lưu giữ tất cả những ấn tượng ban đầu mà mạnh nhất có quan hệ đến vấn đề ta có nhu cầu nghiên cứu. 8. quy luật kiểm tra: Hệ quả của trí nhớ hoá là công việc kiểm tra sự hiểu biết trước đây khi tìm hiểu các thông tin mới. Tỷ trọng khối lượng của các thông tin cũ phải được xử lý ổn định trước khi tiếp nhận các thông tin mới. Cách tốt nhất để "Vật chất hoá" các tri thức trong bộ nhớ là ghi nhớ có hệ thống những hiện tượng, sự kiện của cái cũ đang ở thế phát triển IV.Các quá trình cơ bản của trí nhớ và sự quên I. Các quá trình cơ bản của trí nhớTrí nhớ của con người là hoạt động tích cực phức tạp, bao gồm nhiều quá trình khác nhau và có mối quan hệ qua lại với nhau, đó là các quá trình: ghi nhớ, gìn giữ, nhận lại và nhớ lại.1. Quá trình ghi nhớĐây là giai đoạn đầu tiên của một hoạt động nhớ cụ thể nào đó. Ghi nhớ là quá trình hình thành dấu vết “ấn tượng” của đối tượng mà ta đang tri giác (tức là tài liệu phải ghi nhớ) trên vỏ não, đồng thời cũng là quá trình hình thành mối liên hệ giữa tài liệu mới với tài liệu cũ đã có, cũng như mối liên hệ giữa các bộ phận của bản thân tài liệu mới với nhau. Điều này làm cho ghi nhớ khác với tri giác, mặc dù ghi nhớ khởi đầu đồng thời với quá trình tri giác tài liệu. Có nhiều hình thức ghi nhớ khác nhau. Căn cứ vào mục đích của việc ghi nhớ có thể chia thành hai loại là:ghi nhớ không chủ định và ghi nhớ có chủ định.2. Quá trình gìn giữGìn giữ là quá trình củng cố vững chắc những dấu vết đã hình thành được trên vỏ não trong quá trình ghi nhớ. Có hai hình thức gìn giữ: tiêu cực và tích cực. Gìn giữ tiêu cực là sư gìn giữ được dựa trên sự tri giác đi tri giác lại nhiều lần đối với tài liệu một cách giản đơn. Còn gìn giữ tích cực là sự gìn giữ được thực hiện bằng cách nhớ lại (tái hiện) trong óc tài liệu đã ghi nhớ, mà không phải tri giác lại tài liệu đó.Trong hoạt động học tập của học sinh, quá trình gìn giữ được gọi là ôn tập. Kinh nghiệm “đi truy, về trao” của học sinh chính là một cách ôn tập tích cực.3. Quá trình nhận lại và nhớ lạiKết quả của quá trình ghi nhớ và gìn giữ được thực hiện trong quá trình nhận lại và nhớ lại. Nhận lại là sự nhớ lại một đối tượng nào đó trong điều kiện tri giác lại đối tượng đó. Nhận lại diễn ra là do cái được tri giác trong lúc này giống với cái đã tri giác trước đây. Khi tri giác lại cái đã tri giác trước đây, ở ta sẽ xuất hiện một cảm giác “quen thuộc” đặc biệt, chính cảm giác này là cơ sở của sự nhận lại. Nhớ lại là biểu hiện cao của trí nhớ tốt, là khả năng làm sống lại những hình ảnh của sự vật hiện tượng đã được ghi nhớ trước đây mà không cần dựa vào sự tri giác lại những đối tượng đã gây nên hình ảnh đó.Nhận lại và nhớ lại đều có thể không chủ định hoặc chủ định. Khi nhớ lại có chủ định đòi hỏi phải có sự khắc phục những khó khăn nhất định, phải có sự nỗ lực ý chí thì gọi là sự hồi tưởng. Khí nhớ lại các hình ảnh cũ được khu trú trong không gian và thời gian được gọi là hồi ức. Trong hồi ức chúng ta không chỉ nhớ lại các đối tượng đã qua, mà còn đặt chúng vào một thời gian và địa điểm nhất định.II. Sự quên và cách chống quên1. Quên và quy luật của sự quênQuên là biểu hiện của sự không nhận lại hay nhớ lại được hoặc là nhận lại nhớ lại sai. Sự quên diễn ra theo một số quy luật nhất định:Người ta thường quên những cái không liên quan hoặc ít liên quan đến cuộc sống của mình, những cái không phù hợp với hứng thú, nhu cầu, sở thích của cá nhân.Nói chung những cái ít được củng cố hoặc không được sử dụng thường xuyên trong hoạt động hằng ngày của cá nhân thì cũng dễ bị quên.Người ta cũng hay quên khi gặp những kích thích mới lạ hoặc những kích thích mạnh.Sự quên diễn ra theo một trình tự xác định: chi tiết quên trước, ý chính quên sau. Trong chi tiết thì chi tiết nào phù hợp với hứng thú cá nhân, gây được ấn tượng cảm xúc sâu sắc thì lâu quên hơn (“miếng ngon nhớ lâu, đòn đau nhớ đời.”).Sự quên diễn ra với tốc độ không đồng điều: ở giai đoạn đầu mới ghi nhớ, tốc độ quên khá nhanh và tốc độ quên giảm dần về sau (theo Ebin Gao).Trên thực tế có những điều bị quên “vĩnh viễn”, có những điều chỉ bị quên tam thời, có những trường hợp chỉ bị quên bộ phận, không có sự quên hoàn toàn tuyệt đối. Dù ta khó có thể nhận lại hoặc nhớ lại một dấu vết nào đó về điều ấy. Trong một số trường hợp, sự quên là cần thiết. Vì thế về một mặt nào đó, quên là hiện tượng hợp lí và có ích. Song cần phải chống quên những điều cần phải giữ gìn và củng cố trong kho tàng kí ức của mỗi con người.2. Cách chống quênPhải tiến hành ôn tập ngay sau khi nhớ tài liệu. Từ quy luật Ebin Gao, chúng ta cần chú ý tổ chức cho học sinh tái hiện bài học, làm bài tập ứng dụng ngay sau khi học, đó là biện pháp quan trọng để giữ gìn và củng cố tri thức trong trí nhớ (hình thức “xào bài” là cần thiết đối với học sinh).Phải ôn xen kẻ, không nên chỉ ôn liên tục một loại tài liệu, một môn học.Cần tiến hành ôn tập thường xuyên, ôn rải rác, phân tác ra nhiều đợt, không nên ôn tập trung liên tục trong một thời gian dài.Phải ôn tập một cách tích cực, cụ thể là tích cực nhớ lại và tư duy khi ôn tập; vận dụng nhiều giác quan vào việc ôn tập (mắt xem tài liệu, miệng đọc, tau viêt); tích cực vận dụng, luyện tập, thực hành khi ôn tập.Ôn tập kết hợp với nghỉ ngơi hợp lí.Cần thay đổi các hình thức và phương pháp ôn tập để có thể đạt hiệu quả cao. (Theo “Tâm lí học đại cương” _Nguyễn Xuân Thức) V.Ứng dụng của Trí nhớ trong đời sống con người Trí nhớ có vai trò đặc biệt quan trong trong đời sống và hoạt động của con người, nhờ có trí nhớ mà con người tích luỹ được vốn kinh nghiệm, nhờ có nhận lại và nhớ lại mà con người có thể đem những kinh nghiệm đó vận dụng vào cuộc sống. Như vậy không có trí nhớ thì không có kinh nghiệm, không có kinh nghiệm thì không có bất cứ một hành động nào cũng như không thể phát triển tâm lý, nhân cách. Trí nhớ là một quá trình tâm lý có liên quan chặt chẽ với đời sống tâm lý con người. L.M Xêtrênôp cho rằng trí nhớ là “điều kiện cơ bản của cuộc sống tâm lý ’’, là “ cơ sở của sự phát triển tâm lý ’’.Ông nói rằng “ nếu không có trí nhớ thì các cảm giác và tri giác của chúng ta sẽ biến mất không để lại dấu vết gì và do đó đẩy người ta vĩnh viễn ở vào trạng thái của trẻ sơ sinh’’. Ngày nay người ta nghiên cứu trí nhớ không chỉ trong phạm vi biểu hiện của khả năng nhận thức mà còn là một thành phần tạo nên cấu trúc nhân cách của mỗi người. Bởi chính nhờ có hoạt động trí nhớ mà con người tích luỹ được vốn kinh nghiệm xã hội, tạo nên kinh nghiệm phong phú, đa dạng ở mỗi cá nhân, làm cơ sở cho việc hình thành và phát triển nhân cách. Nếu không có trí nhớ thì không thể có một sự phát triển nào trong lĩnh vực trí tuệ cũng như trong hoạt động thực tiễn của con người.    Trong lĩnh vực dạy học và giáo dục , trí nhớ là một yếu tố rất cần thiết với mỗi học sinh. Trí nhớ giúp học sinh ghi nhớ những kiến thức trong bài giảng, trong sách vở; giúp học sinh giữ gìn và tái hiện những thông tin đó khi cần thiết. Nếu không có trí nhớ thì học sinh không thể tích luỹ được tri thức; từ đó không thể tiến hành quá trình tư duy, học tập. Nhận định được vai trò quan trọng của trí nhớ với hoạt động học tập của học sinh trung học cơ sở, tôi đã nghiên cứu về “ Trí nhớ thị giác, thính giác ngắn hạn của học sinh trung học cơ sở ’’.     Tìm hiểu trí nhớ thị giác, thính giác của học sinh trung học cơ sở, từ đó đề xuất một số kiến nghị góp phần nâng cao hiệu quả dạy học qua phương tiện truyền hình.    - Xây dựng cơ sở lý luận của đề tài về “ Trí nhớ thị giác, thính giác ngắn hạn của học sinh trung học cơ sở ”    - Thực hiện trắc nghiệm trí nhớ thị giác, thính giác ngắn hạn của học sinh trung học cơ sở.    - Đề xuất một số kiến nghị nhằm góp phần nâng cao hiệu quả dạy học qua phương tiện truyền hình. VI.Rèn luyện trí nhớ Để tăng cường trí nhớ, đầu tiên chúng ta phải biết cách xoá bỏ những thông tin không có ý nghĩa, hoặc cố nhớ một cách máy móc những thứ mình không hiểu. Thật ra, với những "hiểu biết" không có tác dụng gì thì không cần nhớ và các "tri thức" nếu chưa hiểu rõ mà nhớ thì cũng chẳng có tác dụng gì. Như vậy, để nâng cao trí nhớ, phải hiểu những nội dung tri thức học được, đây là điều hết sức quan trọng. Có lẽ sẽ có người phản đối rằng: để đối phó với các kỳ thi không thể không dùng đến những cách nhớ này. Hẳn nhiên, việc giáo dục của các trường học hiện nay buộc học sinh thường phải dùng cách nhớ máy móc chỉ với mục đích thi cử, xong rồi quên. Rõ ràng, cách ghi nhớ máy móc không hề mang lại kết quả tốt. Vì thế, để có bản lĩnh cao cường về trí nhớ, học đâu nhớ dấy, bạn hãy rèn luyện trí nhớ- tài sản vô giá của bạn. Sau đây là những lưu ý để cho bạn áp dụng cả 3 loại trí nhớ: Hình tượng (nhìn), logic (nghe) và cảm xúc. 1) Ôn tập: Ôn tập là mẹ của trí nhớ, lập đi lập lại nhiều lần sẽ tạo thành mối liên hệ thần kinh bền vững trong não bộ, từ đó để lại dấu vết sâu đậm trong trí nhớ. Nhưng học thuộc mà không hiểu thì cũng sẽ bị quên. Vì vậy, ôn tập cần phải đủ hai phần: Hiểu sâu và nhớ kỹ. 2) Cần hiểu rõ mục đích ghi nhớ: Trong một thực nghiệm, người ta đưa cho học sinh hai loại tài liệu dài và khó như nhau, dặn: ngày mai sẽ kiểm tra tài liệu A và tài liệu B thì hai tuần nữa. Sau đó, cả tài liệu A và B đều kiểm tra sau hai tuần, kết quả cho thấy hiệu quả ghi nhớ của tài liệu B cao hơn rất nhiều tài liệu A. Rõ ràng, đề ra nhiệm vụ “cần phải nhớ lâu” có tác dụng rất lớn đối với trí nhớ. Vì thế, khi tạm thời ghi nhớ để đối phó với thầy cô hoặc để đi thi, quả nhiên ngay lúc ấy có thể nhớ nhưng rất chóng quên, chính là do không có mục đích ghi nhớ lâu dài. 3) Cần tích cực hoạt động thực tế: Luôn quan sát, nắm bắt thông tin, tổng hợp thành quy luật. Vì nó có tác dụng nâng cao hiệu quả ghi nhớ. Ví dụ: học lý-hóa cần tự tay làm thí nghiệm, học địa lý cần kẻ bảng, vẽ hình. 4) Cần hiểu rõ ý nghĩa nội dung ghi nhớ: Hiệu quả của hiểu và nhớ bài thường cao hơn ghi nhớ máy móc rất nhiều. Riêng đối với những tài liệu khô khan như niên đại, số liệu, thuật ngữ…, ta cố gắng tạo ra mối liên hệ hoặc ý nghĩa nhân tạo để giúp cho dễ ghi nhớ (liên tưởng). 5) Sắp xếp hợp lý: Cùng một số lượng tài liệu, nhất là khi tài liệu quá dài, nếu ta cứ học từ đầu đến cuối, sẽ lâu thuộc hơn so với cách học chia đoạn, rồi cuối cùng tổng hợp lại. 6) “Tính chất” ảnh hưởng đến tài liệu ghi nhớ: Sẽ rất dễ nhớ hơn với các tài liệu trực quan, hình tượng, giàu cảm xúc, có vần điệu… Vì thế, hãy sưu tầm hoặc tự soạn những định lý toán, những bài ngữ pháp, dưới các dạng ca dao, hò vè (chơi mà học) … dễ học, dễ thuộc lại nhớ lâu. VII.Tài Liệu tham khảo:Những điều cần biết về IQ I.IQ LÀ GÌ? IQ là ký hiệu lấy hai chữ cái đầu của từ tiếng Anh là “Intelligence Quotient”, thường dịch là thương số trí tuệ hay còn gọi là chỉ số thông minh. Chỉ số này của mỗi người nói lên năng lực trí tuệ của người đó.Để có phương pháp đo IQ một cách khoa học, ta cần tìm hiểu định nghĩa thuật ngữ “trí thông minh”. Bởi đây là một khái niệm quan trọng làm cơ sở lý luận cho việc đo lường. Năm 1921, một tạp chí nghiên cứu hỏi 14 nhà tâm lý học và giáo dục học nổi tiếng về định nghĩa trí thông minh. Kết quả nhận được 14 định nghĩa, trong số đó các chuyên gia nhấn mạnh đến “khả năng học tập từ kinh nghiệm” và “khả năng đáp ứng với môi trường”. Năm 1986, những nhà nghiên cứu lập lại câu hỏi định nghĩa trí thông minh với 25 chuyên gia. Kết quả thu được là nhiều định nghĩa khác nhau, liên quan đến: (1) khả năng đáp ứng tổng quát với một vấn đề mới trong cuộc sống; (2) năng lực để tham gia vào việc tư duy trừu tượng, sự điều chỉnh đối với môi trường; (3) khả năng về tri thức và sở hữu tri thức; (4) khả năng tổng quát về tính độc lập, tính sáng tạo và hiệu quả trong khi suy nghĩ; (5) khả năng để thu nhận được khả năng; (6) sự nắm bắt các mối quan hệ có liên quan; (7) khả năng để đoán xét, để hiểu được ý nghĩa và để lập luận; ( suy diễn các mối quan hệ; (9) năng lực nhận thức chung, bẩm sinh.Phân tích lý luận về cái cấu thành nên trí thông minh, các nhà bác học đã có những quan điển khác nhau:- Nhà tâm lý học người Pháp, A.Binet cho rằng trong cấu trúc trí tuệ có những năng lực như: chú ý, tưởng tượng, phán đoán và suy lý.- Nhà bác học người Anh, C. Spearman (1863 – 1945) qua nghiên cứu nhiều trắc nghiệm dựa trên phương pháp toán học, đã kết luận rằng có một nhân tố chung ảnh hưởng đến tất cả các trắc nghiệm được nghiên cứu. Bên cạnh đó ông còn chỉ ra những nhân tố riêng, chỉ tồn tại đối với mỗi trắc nghiệm. Quan niệm của Spearman đã được đưa vào trong tâm lý học, như là thuyết hai nhân tố (factors) của trí thông minh, đó là nhân tố G (general) và S (special).- Nhà tâm lý học người Mỹ, L.L.Thurstone (1887 – 1955) đưa ra phương pháp phân tích đa nhân tố (1947). Ông cho rằng trí thông minh gồm 7 nhân tố:V = sữ lĩnh hội ngôn từ (vebal comprehension).W = hoạt bát ngôn ngữ (word fluency)N = khả năng vận dụng tài liệu chữ số (Number).S = năng lực không gian (space)M = trí nhớ )memory).P = tri giác (perceptual).R = khả năng suy luận (reasoning).- J.P.Guilford cho trí tuệ gồm 120 năng lực, chia làm 3 mặt: tiến trình, chất liệu, kết quả.- Gần đây, qua kết quả nghiên cứu, các nhà tâm lý học Trung Quốc cho rằng trí thông minh bao gồm khả năng quan sát, khả năng của trí nhớ, sức suy nghĩ, óc tưởng tượng, kỹ năng thực hành và sáng tạo.- Qua phân tích hệ thống các trắc nghiệm rí tuệ đang được sử dụng, có thể thấy những thành phần thường được nhắc đến như: kiến thức tổng quát, suy luận ngôn ngữ, suy luận trừu tượng, tính toán số học, hình học, tri giác không gian, trí nhớ ngắn hạn, từ vựng, logic, tốc độ tính toán v.v…Còn nhiều nhà khoa học khác nữa, với những quan điểm và giải thích khác nhau về vấn đề trí thông minh, nhưng cuối cùng đều có chung một nhận định: Trí thông minh không phải là một năng lực đơn độc, nó là sức mạnh tổng hợp của nhiều loại năng lực. Trí thông minh chính là sự phối hợp tốt các năng lực đó để làm thành một kết cấu hữu hiệu. Các nhóm năng lực này cần được phát huy một cách đồng bộ, cân đối, đầy đủ theo hướng nâng cao dần. Nếu một thành phần không được phát triển sẽ ảnh hưởng đến sự vận hành của hệ thống.Công thức tính IQ:Để tính toán chỉ số IQ, công thức ban đầu được lập nên là:IQ = MA x 100CATrong đó: MA (Mental Age) là tuổi trí tuệ, tính bằng tháng, quy từ điểm trắc nghiệm.CA (Chronological Age) là tuổi thực tế tính bằng tháng, theo thời gian sinh trưởng của mỗi người).Thí dụ: Một nhi đồng tuổi đời tròn 8 năm, khi làm một test trí tuệ đạt được tuổi trí khôn tương đương trẻ em 10 tuổi, chỉ số thông minh của em bé này là:IQ = 10 x 12 x 100 = 1258 x 12Tuy nhiên, cách tính này đã bộc lộ nhược điểm là không đại diện được cho mọi lứa tuổi và mọi hình thái trí tuệ phức tạp của con người. Về sau, nhiều cách tính khác được đề nghị. Như Wechsler trong các trắc nghiệm trí tuệ dùng cho trẻ em và cho người lớn đã sử dụng điểm IQ chuyển hóa. Đây là loại điểm IQ chuyển đổi từ điểm số bài trắc nghiệm của một người sang loại thang đo tiêu chuẩn, dựa trên lý thuyết cho rằng những điểm số trắc nghiệm của một dân số người được phân bố bình thường, và thang này có điểm trung bình = 100 độ lệch tiêu chuẩn = 15. Công thức tính:IQ = 100 + 15 ZZ là điểm biến đổi từ điểm số bài trắc nghiệm theo công thức Z = X - µ , trong đó µ và σσlần lượt là điểm trung bình và độ lệch tiêu chuẩn các bài làm của nhóm đông người chọn làm đại diện cho dân số.Thí dụ: Khảo sát bằng test RAVEN (60 câu hỏi) trên một nhóm khoảng 2000 học sinh đại diện cho các học sinh lớp 8 TPHCM thu được điểm trung bình µ = 35,5 độ lệch tiêu chuẩn σ = 11,4. Học sinh Tuấn, lớp 8 làm bài test này đạt 48 điểm. Vậy IQ của Tuấn là bao nhiêu?Giải: Đổi điểm của Tuấn ra Z = (48 – 35.5)/11.4 – 1.096Suy ra IQ = 100 + 15 x 1.096 = 116Dưới đây là bảng giải thích ý nghĩa từng nhóm điểm IQ và biểu diễn bằng đồ thịKhoảng điểm IQMô tả ý nghĩaTỷ lệ % trong dân số40 – 55Rất kém0.13%55 – 70Chậm phát triển tâm thần2,14%70 – 85Kém thông minh13,59%85 – 115Trí tuệ bình thường68,26%115 – 130Thông minh13,59%130 – 145Trí thông minh cao (có tài)2,14%145 – 160Thiên tài0,13%Tuyến bình thường là đồ thị chỉ ra gần đúng có bao nhiêu phần trăm người trong dân số rơi vào mỗi hàng số IQ. Về mặt lý thuyết, nếu tất cả mọi người trên thế giới cùng làm một bài test, hầu hết sẽ có điểm nằm trong dãy “Trung bình”. Một phần nhỏ hơn trong dân số có điểm số nằm dưới hoặc phía trên trung bình. Các điểm số rất cao và rất bé là hiếm. Để phỏng định các tỷ lệ % này, xin dùng bảng Z đính kèm trong các sách thống kê. (Theo : II.NHỮNG ĐIỀU CẦN NÓI THÊM VỀ IQ (Báo Thanh Niên, 05/03/2005) Mọi người thường nhắc tới chỉ số thông minh IQ nhưng còn nhiều điều khiến bạn phải ngạc nhiên về nó. Bạn có thể tham khảo qua kết quả của các nhà nghiên cứu Mỹ.1. Trường học ảnh hưởng tới IQ:Sự thông minh nói chung không ảnh hưởng tới quyết định đến trường hay không nhưng việc đến trường học giúp học sinh tăng chỉ số IQ của mình. Càng nghỉ học sớm thì nguy cơ thua kém về IQ so với các bạn cùng trang lứa càng tăng.Theo kết quả khảo sát em có IQ thấp của Tổ chức giáo dục mở rộng của London, IQ của các em giảm dần theo các nhóm tuổi từ bé đến lớn: nhóm 4 – 6 tuổi có IQ = 90, nhóm tuổi lớn nhất 12 – 20 tuổi là 60.- Nghiên cứu tại Nam Phi và Mỹ cho thấy mỗi năm trì hoãn đi học, IQ của trẻ giảm 5 điểm.- IQ chịu ảnh hưởng của thời gian đi học. Cuộc điều tra ở Mỹ với những người ở lại trừơng lâu hơn tránh đi lính và người không có động cơ này. Kết quả, người ở lại trường lâu hơn có IQ cao hơn, khả năng kiếm tiền cũng hơn 7%.- Nghỉ học giữa chừng làm giảm IQ.- Chỉ số IQ bị ảnh hưởng bởi kỳ nghỉ hè. Các nhà nghiên cứu đã chọn 2 học sinh kiểm tra riêng biệt trước và sau khi nghỉ hè. Kết quả, có sự suy giảm trong hệ thống IQ ở 2 em này so với cuối năm học.2. IQ không chịu ảnh hưởng của thứ tự sinhQuan niệm con cả khôn ngoan và có khả năng lãnh đạo hay em khôn hơn anh chị không đúng. Thậm chí, có người còn cho rằng trong gia đình đông con IQ thấp. Thực tế, những người khôn ngoan có xu hướng sinh ít con nhưng sự thực là không hề có liên hệ hay ảnh hưởng nào gây tác động giữa quy mô gia đình và IQ của trẻ. Thứ tự sinh không dự báo trước IQ của trẻ. Ngoài ra, 2 anh em ruột sinh gần nhau có thể có IQ tương đồng hơn so với trẻ sinh cách xa nhau vẫn chưa có cơ sở chứng minh.3. Sữa mẹ liên quan đến IQNhững trẻ được nuôi bằng sữa mẹ, được mẹ dành nhiều thời gian chăm sóc thường có IQ cao hơn trẻ khác. Kết quả nghiên cứu những trẻ cùng điều kiện chăm sóc, chỉ khác nguồn sữa nuôi thì em được nuôi hoàn toàn bằng sữa mẹ có IQ cao hơn từ 3-8 điểm so với em khác khi được 3 tuổi.Lý do, sữa mẹ rất giàu năng lượng axit béo omega 3, tăng cường màng tế bào não, tăng hiệu quả dẫn truyền dẫn tạo ra từ những xung chấn thần kinh cho trẻ.4. IQ biến đổi theo ngày sinh:Tuổi nhập học của các em giống nhau nhưng trẻ sinh vào 3 tháng cuối năm đi học muộn hơn bạn bè. Các nhà nghiên cứu phát hiện những đứa trẻ sinh muộn trong năm sẽ có IQ thấp hơn vì mỗi năm học IQ của trẻ sẽ tăng được 3,5 điểm. Với thời gian đi học ít hơn các bạn nên những em sinh muộn trong năm có IQ thấp hơn.5. Gen di truyền ảnh hưởng IQ:Nghiên cứu 2 anh em sinh đôi được nhận nuôi trong 2 gia đình trung lưu, người ta tìm ra liên hệ này. Nhiều người nghĩ khi còn sống với gia đình, IQ của 2 anh em sẽ tương đồng. Chỉ khi họ bắt đầu cuộc sống tự lập, có những kinh nghiệm sống riêng thì IQ mới khác.Sự thật, khi sống tự lập IQ của 2 anh em càng trở nên giống nhau vì chịu tác động từ gen di truyền ảnh hưởng tới trí thông minh của họ (sự tương đồng gen của 2 anh em là 50%).6. Kích cỡ đầu liên quan IQ:Phải tới khi có phương tiện hiện đại quan sát hệ thần kinh, người ta mới chứng minh được mối liên hệ này là có thật nhưng nó không đáng kể. Minh chứng cụ thể nhất là cuộc khảo sát kích cỡ mủ đội đầu và IQ của quân đội Mỹ.7. IQ thế hệ sau ngày càng tăng:IQ tăng gần 20 điểm sau mỗi thế hệ. Nếu tính điểm, hơn 90% người thế hệ hôm nay được gọi là thiên tài ở những thế hệ hôm qua. Sự tăng trưởng về chỉ số thông minh do ảnh hưởng của chế độ dinh dưỡng tốt hơn, thời gian đi học nhiều hơn, cha mẹ có phương pháp giáo dục con tốt hơn, đồ chơi thông minh và ưu điểm của máy vi tính.8. IQ bị ảnh hưởng bởi thực đơn ăn uốngCác nhà nghiên cứu đã chứng minh chế độ ăn uống có khả năng ảnh hưởng tới chức năng của não, cá là thức ăn phát triển tốt nhất cho sự phát triển của não bộ. Theo phân tích số liệu quy mô lớn với hệ thống trường học ở New York, sự ảnh hưởng này rất lớn.Kiểm tra IQ của gần 1 triệu trẻ em học sinh trước và sau khi đổi thực đơn bữa trưa (với thực phẩm ít chất bảo quản, màu thực phẩm, ít màu sắc và ít dùng gia vị nhân tạo), có đến 14% học sinh tiến bộ hơn hẳn, đặc biệt là với em có thể trạng yếu Đo IQ của trẻ là một cách đã lỗi thời để đánh giá trí thông minh(Trích từ News-Medical, 28/10/2004)Dựa trên một lý thuyết được bắt đầu nghiên cứu từ gần 20 năm trước, tiến sỹ J.P.Das, giáo sư tâm lý trường đại học Alberta đã triển khai “những quy tắc và công cụ trí tuệ” chỉ ra các yếu tố khác ngoài IQ trong việc đánh giá “trí khôn” của trẻ.Lớn lên trong một khu nhà ổ chuột hay trong một gia đình thất học cũng có thể rất khôn ngoan kiểu đường phố, nhưng không có học vấn cần thiết để đo IQ theo cách truyền thống.Giáo sư Das đã trình bày bản tham luận về “Các qui tắc và Công cụ trí tuệ: Chỉ số IQ đã trở nên lỗi thời như thế nào” tại Hội nghị Tâm lý học Quốc tế lần thứ 28 tổ chức tại Bắc Kinh, Trung Quốc hồi tháng 8, hệ thống hiện đang được sử dụng trên toàn thế giới và đã được dịch ra nhiều thứ tiếng. Ông đã xác định 4 “qui tắc trí tuệ” đi sâu vào việc xử lý thông tin. Các qui tắc bao gồm quan điểm cho rằng trí tuệ không phải là bất biến mà chịu ảnh hưởng của nhiều yếu tố như nhu cầu học tập và văn hóa, năng lực nhận thức, thậm chí cả việc đi học, cũng như năng lực cá nhân để xử lý những thông tin như ngôn ngữ và nhận diện khuôn mặt.Các qui tắc này dẫn đường cho nghiên cứu về lý thuyết PASS (Planning, Attention, Simultaneous and Succssive processing - Kế hoạch, Chú ý, Đồng thời và Thành công), được triển khai năm 1994, PASS cho rằng không nên đánh giá trí thông minh chỉ bằng học vấn và trắc nghiệm IQ, mà phải bằng quá trình xử lý thông tin trong học tập. Cái đi vào năng lực trí tuệ và cách giải quyết vấn đề còn quan trọng hơn bản thân điểm số. TÀI LIỆU THAM KHẢO:1. Trần Trọng Thủy, Khoa học chẩn đoán tâm lý, NXB Giáo dục, 19922. Nguyễn Quang Dương, Tâm lý học chẩn đoán. Giáo trình dành cho các sinh viên đại học ngành tâm lý học.3. Trang WEB báo Thanh niên- Ngày 04/12/2001, Trí thông minh là gì ? (theo 10 vạn câu hỏi vì sao)- Ngày 14/01/2002, Tự kiểm tra trí thông minh với IQTest.- Ngày 16/2/2005, Ba buổi thi đỗ trắc nghiệm IQ Mensa.- Ngày 05/03/2005, Những điều chưa biết về IQ.4. Trang web Báo Lao động- Ngày 19/03/2005: 3,3% sinh viên có điểm chuẩn IQ rất cao.5. Trang Web Thông tin Y dược Việt Nam.- Đo IQ của trẻ là một cách đã lỗi thời để đánh giá thông minh, News-Medical, 28/10/2004 VIII.Khám phá những bí ẩn của trí nhớ Những tác động gì gây mất trí nhớ (quên số điện thoại của chính nhà mình hay phản xạ về trí nhớ không còn nhạy bén)… còn nhiều bí ẩn khác mà riêng ngành tâm lý học chưa thể lý giải. Tuổi tác, thiếu ngủ, chất độc hại (thuốc lá, rượu…), chấn thương, bệnh tật đều có thể ảnh hưởng xấu đến trí nhớ, vì thế cần nhận diện đúng những tác động làm suy giảm hay cải thiện năng lực của trí nhớ. Nghiện rượu có hại cho trí nhớ không? Đúng, rượu mạnh, nồng độ cồn cao nếu uống trong thời gian dài (vài năm) gây ra những tổn thương không hồi phục cho tế bào thần kinh. Y học đã chứng minh rằng, những người nghiện rượu có sự biến đổi về trí nhớ lâu dài do tổn thương não. Stress làm cho người ta dễ quên? Khi gặp những stress nghiêm trọng trong đời sống (buồn đau, căng thẳng…) thì có ảnh hưởng xấu đến trí nhớ. Khi đó, cơ thể tiết ra nhiều hormon glucocorticoid của tuyến thượng thận và cuối cùng đã ảnh hưởng đến vùng hải mã của não, một vùng não “giống như nhạc trưởng của hoạt động lưu giữ trí nhớ”. Một số bệnh nhân trầm cảm nặng có vùng hải mã bị teo. Những stress nhỏ hàng ngày cũng ảnh hưởng đến trí nhớ gần. Quan hệ tình dục gây mất trí nhớ? Không đáng ngại vì chỉ có 5 trong số 100.000 người bị một hội chứng còn bí ẩn (tức có lúc đột nhiên quên) có thể do nguyên nhân từ hoạt động tình dục. Giấc ngủ cần thiết để duy trì trí nhớ? Ban đêm là thời gian để não sàng lọc và sắp xếp lại những ký ức ban ngày. Chính trong giai đoạn ngủ chính thức mà những tế bào thần kinh sắp xếp lại những thông tin thu nhận được ban ngày. Nếu thiếu ngủ thì việc lưu giữ ký ức sẽ bị rối loạn. Thuốc chống lo âu có thể gây chứng quên? Trong dòng benzodiazepine (valium, temasta…) mỗi loại thuốc có hiệu ứng khác nhau với trí nhớ. Một số có tác động đến lưu giữ những thông tin mới, một số khác đến trí nhớ về ngữ nghĩa hoặc đến trí nhớ hoàn cảnh. Nếu quý ông nào đã quên ngay người phụ nữ đã ngồi trò chuyện vui vẻ và cùng ăn cạnh mình trong bữa tiệc tối hôm trước thì cũng đừng quá lo lắng, tác động đến trí nhớ sẽ hết sau đợt điều trị. Cannabis (1 loại ma tuý) có ảnh hưởng trí nhớ dài lâu? Cannabis có ảnh hưởng đến trí nhớ gần và lúc đầu không gây ra tổn thương. Tác động đến não ngừng khi không sử dụng nữa. Trạng thái phê gây ra những rối loạn trong trí nhớ về những sự việc mới xảy ra và gây ra những tổn hại không hồi phục đến một số loại tế bào thần kinh. Đi máy bay có dẫn đến mất trí nhớ? Theo một số nghiên cứu thì những nhân viên hàng không dễ gặp vấn đề về trí nhớ nhưng có thể chỉ vì thiếu ngủ. Trí nhớ bắt đầu suy giảm từ tuổi 20? Một nghiên cứu ở Mỹ cho rằng, trí nhớ bắt đầu suy giảm khi qua tuổi vị thành niên (tức sau tuổi 20) và có thể trước nữa. Ngược lại, cuộc khảo sát này cũng đã cho thấy rằng vốn từ ngữ và khả năng nói năng trôi chảy lại tăng lên từ tuổi 70. Nghe băng cát-xét trong lúc ngủ có phải là một phương pháp học? Không phải vì nghe băng cát-xét trong lúc ngủ có thể giúp nhớ được bài học. Mà sự đọc và xem lại bài trước buổi thi vấn đáp sẽ giúp cho não “tái hiện” lại những gì đã học tối hôm trước. Sữa đậu nành có phải là thức ăn lý tưởng để tăng cường cho các tế bào thần kinh? Giá trị của sữa đậu nành đến trí nhớ có phần cường điệu bởi vì không có thức ăn màu nhiệm nào cho não. Não cần đến 40 chất gồm 13 loại vitamin, 15 chất khoáng và vi chất, 8 acid amin và 4 chất béo. Tóm lại, cần có một chế độ ăn đa dạng và cân đối mới đảm bảo có chất lượng trí tuệ tốt. Có phải trí nhớ gần của con người có thể lưu giữ được tối đa 15 từ? Trí nhớ gần chỉ có thể lưu giữ tốt không quá 7 từ (cộng trừ 2 tuỳ theo mỗi người) do đó không nên cố nhớ cả một danh sách. Có phải buổi sáng trí nhớ lưu giữ tốt hơn? Từ giữa buổi sáng đến giờ ăn trưa là quãng thời gian có khả năng nhận thức cao nhất. Buổi sáng chắc chắn là lúc tốt nhất để học. Ngược lại, ngay sau bữa ăn trưa, khả năng tập trung chú ý kém đi, nhất là sau bữa ăn thịnh soạn và nhiều mỡ, khi đó còn dễ buồn ngủ. BS. Xuân Anh