Khẳng định vai trò không thể thay thế của tập quán quốc tế trong quá trình điều chỉnh luật quốc tế

LỜI MỞ ĐẦU Nguồn của pháp luật được hiểu là nền tảng vật chất xã hội (hay hạ tầng kiến trúc xã hội) mà trên cơ sở đó một hệ thống pháp luật được hình thành, tồn tại và phát triển. Theo nghĩa này, nguồn của pháp luật là nguồn gốc, nguồn lịch sử và nguồn của luật pháp quốc tế cũng không nằm ngoài khái niệm này. Nguồn của luật quốc tế là những hình thức biểu hiện sự tồn tại của những quy phạm pháp luật quốc tế do các chủ thể của luật quốc tế xây dựng nên được gọi là điều ước quốc tế, hoặc thừa nhận được gọi là tập quán quốc tế trên cơ sở tự nguyện và bình đẳng nhằm điều chỉnh các quan hệ quốc tế giữa các chủ thể của luật quốc tế với nhau. Điều ước và tập quán quốc tế, về nguyên tắc, được coi là cách thức chủ yếu xây dựng quy phạm pháp luật quốc tế bắt buộc, hay còn gọi là luật “cứng” (“hard” law). Mặc dù điều ước quốc tế được xem là phương thức làm luật phổ biến trong lĩnh vực các lĩnh vực đời sống luật quốc tế nhưng các chủ thể của luật quốc tế lại vẫn áp dụng tập quán vì một số lý do. Không có những thủ tục phê chuẩn phức tạp như điều ước quốc tế, những quy tắc tập quán là cách thức dễ dàng hơn để đạt được sự thống nhất toàn cầu, bởi vì các chủ thể chủ động có thể bảo đảm sự mặc nhận từ phía các chủ thể thụ động – một thuận lợi đặc biệt trong giải quyết những vấn đề trong đời sống quốc tế. Phần nội dung dưới đây sẽ trình bày một số luận cứ khẳng định vai trò của tập quán quốc tế trong quá trình điều chỉnh các quan hệ pháp luật quốc tế. NỘI DUNG I/ Tổng quan về điều ước quốc tế và tập quán quốc tế Căn cứ vào hình thức biểu hiện sự tồn tại của các loại nguồn của luật quốc tế, nguồn của luật quốc tế được chia thành hai loại là nguồn thành văn (droit écrit – nguồn điều ước quốc tế) và nguồn bất thành văn (droit non écrit – nguồn tập quán quốc tế). Căn cứ vào phương thức hình thành của các loại nguồn luật quốc tế, nguồn luật quốc tế được chia thành hai loại, nguồn do các quốc gia thỏa thuận xây dựng nên theo một trình tự pháp lý hết sức chặt chẽ đó là các điều ước quốc tế và nguồn do các quốc gia thỏa thuận thừa nhận giá trị pháp lý của chúng nhằm điều chỉnh các quan hệ quốc tế, đó là các tập quán quốc tế. Về điều ước quốc tế Trong khoa học luật quốc tế, thuật ngữ điều ước quốc tế được sử dụng phổ cập để chỉ loại nguồn thành viên của luật quốc tế, được hình thành theo trình tự, thủ tục xác định, với nội dung bao gồm các nguyên tắc, quy phạm pháp luật quốc tế, nhằm ấn định, thay đổi hoặc chấm dứt quyền, nghĩa vụ và trách nhiệm pháp lý giữa các chủ thể luật quốc tế khi tham gia quan hệ pháp luật quốc tế. Về phương diện lý luận và pháp lý quốc tế, thuật ngữ điều ước quốc tế được tiếp cận với tính chất là sự khái quát hóa về một trong những hình thức pháp lý thành văn của luật quốc tế (nguồn pháp lý), có giá trị là công cụ pháp lý điều chỉnh các quan hệ hợp tác quốc tế giữa các quốc gia và các chủ thể khác của luật quốc tế. Về tập quán quốc tế Những quy tắc xử sự được hình thành từ lâu trong các quan hệ quốc tế được các quốc gia, các tổ chức phi chính phủ, các pháp nhân, các công dân của nhiều quốc gia khác nhau tôn trọng chấp hành mặc dầu những quy tắc đó chưa được chính thức quy định trong luật pháp quốc tế. Các tập quán quốc tế được hình thành trước tiên và lâu đời nhất là các tập quán, tập tục về chiến tranh như không giết người thuộc các lực lượng vũ trang đối phương khi họ bị loại ra khỏi vòng chiến đấu, cho phép nước chủ quản nhận thương binh, bệnh binh của họ trở về nước trong lúc chiến tranh chưa kết thúc. Các tập quán quốc tế hiện còn được giữ lại nhiều là các tập quán về cứu hộ người, phương tiện trên biển. Các tàu thuyền đi lại trên phải biển phải cứu vớt, chăm sóc cho các nạn nhân, tàu thuyền gặp tai nạn trên biển, nước chủ nhà không được bắt giữ mà phải cứu hộ và cung cấp lương thực, nước ngọt để các tàu thuyền lâm nạn trôi giạt vào lãnh thổ của mình trở về nước họ, ... Tập quán quốc tế là một trong những nguồn của luật quốc tế. Nhiều tập quán quốc tế ngày nay đã được thừa nhận và ghi vào các điều ước quốc tế, trong trường hợp này tập quán quốc tế đã trở thành công ước quốc tế như công ước về bảo hộ nạn nhân chiến tranh. Có những nước không tham gia điều ước quốc tế nhưng không phản đối và chấp nhận việc thi hành nó, trong trường hợp này điều ước quốc tế trở thành tập quán quốc tế đối với nước không tham gia công ước. II/ Vị trí của hai loại nguồn trong quá trình điều chỉnh các quan hệ pháp luật quốc tế Khẳng định vai trò của điều ước quốc tế là loại nguồn cơ bản chủ yếu và ưu thế so với các loại nguồn khác Quan hệ quốc tế giữa các quốc gia diễn ra trong điều kiện hết sức đa dạng, khác biệt về bản sắc văn hóa cùng các điều kiện về chính trị-kinh tế-xã hội. Hình thành và phát triển trong điều kiện quan hệ quốc tế, giữ gìn quan hệ bình đẳng giữa các quốc gia, đảm bảo hài hòa lợi ích cộng đồng quốc tế và lợi ích quốc gia, đồng thời đảm bảo các nguyên tắc cơ bản của luật quốc tế được thực thi và tuân thủ. Điều ước quốc tế được ký kết bởi các quốc gia nhằm hướng đến và bảo vệ những lợi ích chung. Những thỏa thuận của các quốc gia thể hiện trong nội dung của điều ước quốc tế là cơ sở pháp lý quan trọng cho việc thực thi nghĩa vụ thành viên điều ước quốc tế, kể cả việc áp dụng các quy định của điều ước quốc tế để giải quyết những tranh chấp phát sinh trong quá trình thực thi, tuân thủ điều ước quốc tế và các nghĩa vụ thành viên. Trong mối quan hệ với các hình thức pháp luật khác, điều ước quốc tế ngày càng khẳng định vị trí nguồn cơ bản của luật quốc tế, ảnh hưởng mạnh mẽ đến hệ thống pháp luật quốc gia. Sự phát triển và vai trò của điều ước quốc tế đang chứng minh những thay đổi về cơ cấu trong hệ thống quy phạm pháp luật quốc tế, đồng thời góp phần duy trì trật tự pháp lý quốc tế, thúc đẩy tiến trình hội nhập quốc tế nói chung và hội nhập pháp luật nói riêng. Ngày nay, điều ước quốc tế càng khẳng định vai trò là công cụ pháp lý quan trọng mà cộng đồng quốc tế sử dụng để đặt nền móng và thúc đẩy quan hệ hợp tác quốc tế phát triển mạnh mẽ và là cầu nối giữa các quốc gia, các dân tộc. Vì vậy, điều ước quốc tế là nguồn quan trọng của luật pháp quốc tế. Pháp luật quốc tế được hình thành bởi bốn nguồn cơ ản gồm có tập quán quốc tế, pháp luật quốc gia, án lệ và điều ước quốc tế. Trong đó, điều ước quốc tế chiếm vị trí quan trọng. Phần lớn các quy phạm pháp luật quốc tế đều xuất phát từ các điều ước quốc tế trong khu vực và trên thế giới. Có được vị trí đặc biệt như vậy bởi điều ước quốc tế có những ưu điểm nổi bật về mặt pháp lý, tính minh bạch, rõ ràng, hiệu lực ràng buộc các chủ thể tham gia điều ước và đảm bảo được nguyên tắc tự nguyện, bình đẳng thỏa thuận giữa các quốc gia. Ngày nay hầu hết các nước lựa chọn việc ký kết các điều ước quốc tế hai bên hoặc nhiều bên để thiết lập quan hệ ngoại giao về mọi mặt kinh tế, văn hóa, xã hội, giáo dục, y tế… Là một bộ phận của pháp luật quốc tế, điều ước quốc tế vừa có những vai trò chung của pháp luật quốc tế, vừa có vai trò đặc trưng của một loại nguồn đặc biệt. Điều ước quốc tế là công cụ chủ yếu để quản lý và phát triển xã hội, là thước đo cho sự tự do và bình đẳng, có chức năng làm hài hòa các lợi ích công và lợi ích tư trong quan hệ xã hội giữa các chủ thể của pháp luật quốc tế, đồng thời cụ thể hóa và đảm bảo nguyên tắc cơ bản của luật quốc tế. Điều ước quốc tế là cơ sở pháp lý quan trọng và có hiệu lực mạnh mẽ nhất để đảm bảo việc thực thi nghĩa vụ thành viên điều ước quốc tế. Văn bản điều ước quốc tế là bằng chứng quan trọng chứng minh việc các quốc gia thành viên điều ước quốc tế tham gia ký kết với các chủ thể khác hoàn toàn trên tinh thần tự nguyện gia nhập hoặc đàm phán bình đẳng, quyền và nghĩa vụ của họ đã được thống nhất và hài hòa. Chính vì vậy khi tham gia vào điều ước quốc tế nào đó các quốc gia bị ràng buộc bởi nghĩa vụ thực hiện các cam kết của mình. Điều ước quốc tế là cơ sở cho sự ràng buộc đó. Điều ước quốc tế là nguồn quan trọng của pháp luật quốc tế, vừa có ảnh hưởng mạnh mẽ đến hệ thống pháp luật quốc gia. Với xu hướng hợp tác, phát triển tiến bộ của thế giới hiện nay thì vai trò nguồn của điều ước quốc tế đủ mạnh để đảm bảo trật tự thế giới. Điều ước quốc tế cũng ảnh hưởng mạnh mẽ đến hệ thống pháp luật quốc gia bởi sau khi tham gia vào các điều ước quốc tế, các quốc gia có thể thi hành trực tiếp điều ước trên lãnh thổ quốc gia mình hoặc thể chế nó vào hệ thống luật quốc gia. Vị trí của tập quán quốc tế trong thực tiễn điều chỉnh các quan hệ pháp luật quốc tế Trong lịch sử quan hệ giữa các quốc gia, tập quán pháp lý quốc tế với tư cách là nguồn luật quốc tế xuất hiện sớm hơn nhiều so với điều ước quốc tế. Nhìn từ góc độ khoa học của luật quốc tế, tập quán quốc tế là hình thức pháp lý chứa đựng quy tắc xử sự chung, hình thành trong thực tiễn quan hệ quốc tế và được các chủ thể luật quốc thừa nhận là luật. Cũng như điều ước quốc tế, tập quán quốc tế tồn tại và có thể bị thay đổi nếu nó không thích hợp với thực tiễn điều chỉnh quan hệ quốc tế hoặc có sự xuất hiện của tập quán mới. Điều 38 của Quy chế Tòa án quốc tế đã công nhận rộng rãi việc Tòa án quốc tế (với chức năng của mình là cơ quan đưa ra các quyết định giải quyết tranh chấp trên cơ sở pháp luật quốc tế), sẽ áp dụng tập quán quốc tế như những bằng chứng được công nhận trong thực tiễn chung và được coi như luật. Quan niệm về tập quán quốc tế của Quy chế tòa án quốc tế giúp làm sáng tỏ các yếu tố pháp lý hình thành tập quán quốc tế. Thứ nhất, đó là quy tắc xửa sự chung trong quan hệ của các quốc gia và được các quốc gia tuân thủ, áp dụng một cách tự nguyện. Thứ hai, quy tắc này được các quốc gia thừa nhận có hiệu lực pháp lý bắt buộc đối với mình “Điều ước quốc tế và tập quán quốc tế là những nguồn cơ bản của luật quốc tế”. Việc hình thành, tồn tại và hủy bỏ các quy tắc của tập quán hay điều ước không phụ thuộc vào nhau và vào các nguồn khác của luật quốc tế. Lời mở đầu của Công ước Viên 1969 khẳng định “những quy phạm của Luật tập quán quốc tế sẽ tiếp tục điều chỉnh những vấn đề chưa được quy định trong các điều khoản của công ước này”. Vì vậy, các quốc gia chưa gia nhập Công ước vẫn có thể viện dẫn các quy phạm của công ước dưới dạng các quy phạm tập quán. Tính truyền thống, tính mềm dẻo là những ưu điểm riêng của tập quán quốc tế, vốn được được các chủ thể luật quốc tế quan tâm khi lựa chọn nguồn luật áp dụng. Điều này lý giải cho giá trị pháp lý và thực tiễn của tập quán quốc tế. Tuy nhiên, áp dụng loại nguồn nào của pháp luật quốc tế phụ thuộc vào sự thỏa thuận của các bên khi tham gia các quan hệ quốc tế. Trong đó, việc ưu tiên áp dụng điều ước quốc tế như hiện nay là hoàn toàn phù hợp. So với tập quán quốc tế, điều ước quốc tế có nhiều ưu điểm vượt trội. Ưu thế của điều ước quốc tế so với tập quán quốc tế thể hiện ở phương thức đạt được thỏa thuận, hình thức vật chất hữu hiệu ghi nhận rõ ràng ý chí mức độ của sự ràng buộc về quyền và nghĩa vụ được thỏa thuận giữa các quốc gia. Đồng thời hình thức văn bản có giá trị lưu giữ lâu dài và là căn cứ để viện dẫn một cách thuyết phục các quy phạm pháp luật. Ưu tiên áp dụng điều ước quốc tế đã phản ánh sự thay đổi về cơ cấu thành phần quy phạm của luât quốc tế hiện đại. Nhưng, không vì vậy mà làm suy giảm đi vai trò của tập quán quốc tế trong điều chỉnh quan hệ quốc tế hiện đại. III. Căn cứ xác định vai trò quan trọng của tập quán quốc tế không thể thay thế bởi điều ước quốc tế trong việc điều chỉnh các quan hệ quốc tế Xét về các điều kiện hình thành nguồn luật Tập quán quốc tế phải được áp dụng trong một thời gian dài trong thực tiễn quan hệ quốc tế. Có nghĩa là, tập quán đó phải được các chủ thể của luật quốc tế áp dụng, lặp đi lặp lại nhiều lần. Vì vậy, thực tiễn quan hệ quốc tế, có nhiều quy tắc xử sự được áp dụng nhưng không cần một văn bản có giá trị pháp lý nào ghi nhận mà các quốc gia vẫn thực hiện như một giá trị pháp lý bắt buộc chung. Hiện nay, nhiều nhà nghiên cứu đã cho rằng, tập quán quốc tế tồn tại dưới hai hình thức: Thứ nhất, loại quy phạm mang tính truyền thống, bao gồm những quy tắc xử sự không thành văn, hình thành trong thực tiễn quan hệ quốc tế và được các quốc gia thừa nhận hiệu lực pháp lý ràng buộc. Thứ hai, loại quy phạm bao gồm quy tắc xử sự được thừa nhận trong các điều ước quốc tế, nhưng được các quốc gia thành viên của điều ước đó thừa nhận hiệu lực pháp lý dưới dạng tập quan quốc tế. Các loại quy phạm này không được hình thành từ thực tiễn quan hệ quốc tế thông thường, mà ngược lại chúng được hình thành từ việc thực hiện các điều ước của các quốc gia thành viên, sau đó các quy tắc xử sự này được các chủ thể của luật quốc tế thừa nhận và áp dụng rộng rãi trong quan hệ quốc tế với các quốc gia khác và các chủ thể khác của luật quốc tế. Đây là loại quy phạm tập quán có ưu điểm, đó là các quốc gia không phải là thành viên điều ước có thể lựa chọn khuôn mẫu xử sự nào đó đã được quy định trong các điều ước quốc tế để áp dụng cho các quan hệ quốc tế tương tự, và khi áp dụng như vậy, các quy phạm của những điều ước quốc tế đã trở thành các quy phạm tập quán. Ví dụ: những điều ước quốc tế phổ cập như Công ước của Liên hợp quốc về Luật biển quốc tế năm 1982, Công ước Viên về Luật điều ước quốc tế năm 1969… Các quốc gia không phải là thành viên của các điều ước này, nhưng trong quan hệ với các quốc gia khác, họ vẫn áp dụng những quy phạm trong các điều ước quốc tế đó với tư cách là quy phạm có tính chất tập quán. Xét về hiệu lực pháp lý của hai loại nguồn Về mặt lý luận, các quy phạm quốc tế dù là quy phạm điều ước hay quy phạm tập quán cũng đều có giá trị pháp lý như nhau, việc áp dụng loại quy phạm nào của luật quốc tế là tùy thuộc vào từng lĩnh vực và từng mối quan hệ cụ thể, từng sự ràng buộc cụ thể có tính chất pháp lý của mỗi quốc gia với loại quy phạm nào đó, chứ không tùy thuộc vào sự phân chia thứ bậc về giá trị pháp lý của hai loại nguồn này. Có quan hệ áp dụng điều ước quốc tế để điều chỉnh, có quan hệ không thể áp dụng điều ước mà chỉ có thể áp dụng các tập quán quốc tế. Thông thường, trong giao lưu giữa các quốc gia có những mối quan hệ này được điều chỉnh bằng quy phạm điều ước, có những mối quan hệ khác lại được điều chỉnh bằng quy phạm tập quán. Hai loại nguồn ngày được bổ sung cho nhau, thay thế nhau và trong thế giới hiện đại thì quy phạm điều ước là loại nguồn chủ yếu và quy phạm tập quán vẫn luôn giữ vai trò quan trọng, vẫn là nguồn của luật quốc tế. Một số ví dụ chứng minh Giải quyết mối quan hệ giữa tập quán quốc tế và pháp luật quốc gia, hầu hết các quốc gia đều áp dụng trực tiếp tập quán quốc tế trong phạm vi lãnh thổ quốc gia. Ví dụ, vương quốc Anh, nếu như điều ước quốc tế không có hiệu lực thi hành trực tiếp trên lãnh thổ Anh và chúng chỉ trở thành một bộ phận của pháp luật Anh khi được chuyển hóa vào nội luật thông qua một đạo luật của Nghị viện, thì tập quán quốc tế lại đương nhiên được coi là một bộ phận của pháp luật Anh và được Tòa án áp dụng nếu nó thỏa mãn các điều kiện sau: Thứ nhất, chúng được cộng đồng quốc tế thừa nhận Thứ hai, chúng không mâu thuẫn với các đạo luật do Nghị viện ban hành trước hoặc sau khi có tập quán quốc tế Thứ ba, ngay khi phạm vi áp dụng của tập quán quốc tế được xác định bởi quyết định của tòa có thẩm quyền, tất cả các tòa án khác phải tuân theo cách xác định đó kể cả khi sau đó tập quán quốc tế có thay đổi. Việc xác định những tập quán quốc tế nào thỏa mãn các điều kiện nêu trên thuộc thẩm quyền của Tòa án Anh. Ở Hoa Kỳ, tập quán quốc tế cũng đương nhiên được coi là một bộ phận của pháp luật Hoa Kỳ và có hiệu lực thi hành trực tiếp trên lãnh thổ Hoa Kỳ mà không cần phải chuyển hóa. Theo quy định của pháp luật Hoa Kỳ, đạo luật do nghị viện ban hành không được mâu thuẫn với tập quán quốc tế. Nếu đạo luật ban hành có những điểm chưa phù hợp với tập quán quốc tế thì nghị viện cố gắng giải thích đạo luật đó theo hướng không mâu thuẫn với tập quán quốc tế. LỜI KẾT Tóm lại, điều ước quốc tế và tập quán quốc tế là hai loại nguồn của luật quốc tế đã tồn tại từ thời cổ đại cho đến ngày nay. Ở nhiều thời kỳ lịch sử, hai loại nguồn này luôn tác động đến sự hình thành và phát triển của nhau, bổ sung cho nhau, cùng giữ vai trò quan trọng trong việc điều chỉnh các mối quan hệ muôn hình, muôn vẻ giữa các quốc gia và cùng thúc đẩy sự phát triển của luật quốc tế ở các khu vực khác nhau cũng như phạm vi trên toàn thế giới.