Khóa luận Tìm hiểu việc phụng thờ đại danh y Tuệ tĩnh ở huyện cẩm giàng tỉnh Hải Dương

Tr−êng §¹i häc v¨n ho¸ Hμ Néi Khoa b¶o tμng *********** Hμ thÞ trang T×m hiÓu viÖc phông thê ®¹i danh y tuÖ tÜnh ë huyÖn cÈm giμng tØnh h¶i d−¬ng Kho¸ luËn tèt nghiÖp Ngμnh b¶o tån - b¶o tμng Ng−êi h−íng dÉn khoa häc: Ts. NguyÔn viÖt h−¬ng Hμ Néi – 2008 Môc lôc Trang më ®Çu 1. Lý do chän ®Ò tμ: ....................................................................................... 1 2. §èi tîng vμ ph¹m vi nghiªn cøu: ............................................................ 2 3. Môc ®Ých vμ nhiÖm vô nghiªn cøu: ......................................................... 3 4. LÞch sö vÊn ®Ò nghiªn cøu: ...................................................................... 4 5. Ph¬ng ph¸p nghiªn cøu. : ....................................................................... 5 6. Bè côc kho¸ luËn : ................................................................................... 6 Ch−¬ng 1: huyÖn CÈm Giμng vμ ®¹i danh y TuÖ TÜnh 1.1 LÞch sö vïng ®Êt CÈm Giμng: ................................................... 7 1.1.1 Sù h×nh thμnh vμ ph¸t triÓn: .............................................................. 7 1.1.2 Vμi nÐt vÒ truyÒn thèng v¨n ho¸: ...................................................... 7 1.1.2.1 V¨n ho¸ vËt thÓ: .............................................................................. 10 1.1.2.2 V¨n ho¸ phi vËt thÓ: ........................................................................ 11 1.2 §¹i danh y TuÖ TÜnh: ................................................................... 17 Ch−¬ng 2 : nh÷ng di tÝch vμ lÔ héi phông thê §¹i danh y TuÖ TÜnh t¹i huyÖn cÈm giμng 2.1 Giíi thiÖu chung: .......................................................................... 23 2.2 §Òn Xa (X· CÈm Vò – HuyÖn CÈm Giμng – TØnh H¶i D¬ng): ...... 23 2.2.1 Di tÝch: ................................................................................................ 23 2.2.1.1 Niªn ®¹i khëi dùng vμ qu¸ tr×nh tån t¹i: ....................................... 24 2.2.1.2 Kh«ng gian c¶nh quan vμ bè côc mÆt b»ng: ................................. 25 2.2.1.3 KÕt cÊu kiÕn tróc: ............................................................................ 26 2.2.1.4 Tîng thê vμ c¸c di vËt tiªu biÓu: .................................................... 31 2.2.1.5 Trang trÝ trªn kiÕn tróc: .................................................................. 33 2.2.2 LÔ Héi: ................................................................................................ 34 2.2.2.1 PhÇn lÔ: ........................................................................................... 35 2.2.2.2 PhÇn Héi: ........................................................................................ 38 2.3 Chïa Gi¸m (x· CÈm S¬n – huyÖn CÈm Giμng – tØnh H¶i D¬ng): 40 2.3.1 Di TÝch: .............................................................................................. 40 2.3.1.1 Niªn ®¹i khëi dùng vμ qu¸ tr×nh tån t¹i: ....................................... 40 2.3.1.2. Kh«ng gian c¶nh quan vμ bè côc mÆt b»ng: .............................. 41 2.3.1.3 KÕt cÊu kiÕn tróc: ............................................................................ 43 2.3.1.4 Tîng thê vμ c¸c di vËt kh¸c: ........................................................... 48 2.3.1.5 Trang trÝ trªn kiÕn tróc: .................................................................. 51 2.3.2 LÔ Héi : ............................................................................................... 52 2.3.2.1 PhÇn LÔ:: ......................................................................................... 52 2.3.2.2 PhÇn Héi: ........................................................................................ 58 2.4 §Òn Bia (x· CÈm V¨n, huyÖn CÈm Giμng, tØnh H¶i D¬ng): ............... 60 2.4.1 Di tÝch: ................................................................................................ 60 2.4.1.1 Niªn ®¹i khëi dùng vμ qu¸ tr×nh tån t¹i: ....................................... 60 2.4.1.2 Kh«ng gian c¶nh quan vμ bè côc mÆt b»ng: ................................ 61 2.4.1.3 KÕt cÊu kiÕn tróc: ........................................................................... 62 2.4.1.4 Tîng thê vμ c¸c di vËt tiªu biÓu kh¸c: .......................................... 68 2.4.1.5 Trang trÝ trªn kiÕn tróc: ................................................................. 70 2.4.2 LÔ Héi §Òn Bia : ............................................................................... 70 2.4.2.1 PhÇn LÔ : ......................................................................................... 71 2.4.2.2 PhÇn Héi : ...................................................................................... 73 Ch−¬ng 3: ý nghÜa, gi¸ trÞ cña viÖc phông thê §¹i danh y TuÖ TÜnh vμ viÖc ph¸t huy nh÷ng nÐt ®Ñp cña tôc thê trong giai ®o¹n hiÖn nay 3.1 Nh÷ng ®iÓm t¬ng ®ång vμ kh¸c biÖt trong di tÝch vμ lÔ héi thê TuÖ TÜnh ë huyÖn CÈm giμng, tØnh h¶i d¬ng: ...................................................................................... 76 3.1.1 §iÓm t¬ng ®ång: ................................................................................ 76 3.1.2 §iÓm kh¸c biÖt: ................................................................................. 80 3.2 B¶n chÊt ý nghÜa vμ gi¸ trÞ viÖc phông thê §¹i danh y TuÖ TÜnh ë huyÖn CÈm Giμng: ..................................... 83 3.3 Ph¸t huy nh÷ng nÐt ®Ñp cña viÖc phông thê §¹i danh y TuÖ TÜnh trong giai ®o¹n hiÖn nay: ....................... 87 3.3.1 B¶o tån, t«n t¹o côm di tÝch: ............................................................ 87 3.3.1.1 B¶o vÖ côm di tÝch: ......................................................................... 87 3.3.1.2 T«n t¹o côm di tÝch: ........................................................................ 93 3.3.2 Kh«i phôc gi¸ trÞ truyÒn thèng cña lÔ héi: ..................................... 94 3.3.3 Huy ®éng c¸c nguån lùc trong vμ ngoμi ®Þa ph¬ng ®Ó b¶o vÖ vμ ph¸t huy gi¸ trÞ cña di tÝch: ....................................................................... 95 KÕt luËn më ®Çu 1. Lý do chän ®Ò tμi Trong suèt chÆng ®−êng dμi lÞch sö h¬n 4000 n¨m dùng n−íc vμ gi÷ n−íc cña d©n téc VÞªt nam, ë bÊt kú n¬i ®©u chóng ta ®Òu b¾t gÆp nh÷ng di tÝch lÞch sö v¨n ho¸ nh− : ®×nh, ®Òn, chïa, nghÌ, miÕu, l¨ng tÈm.....Nh÷ng di tÝch Êy kÕt tinh trÝ tuÖ c«ng søc, t×nh c¶m cña con ng−êi. §ã chÝnh lμ nh÷ng Di s¶n v¨n ho¸ v« cïng quý gi¸ mμ «ng cha ta ®· ®Ó l¹i cho hËu thÕ. Nh÷ng di tÝch Êy ®−îc coi nh− lμ mét b¶o tμng sèng vÒ nghÖ thuËt, kiÕn tróc, ®iªu kh¾c, vμ tÝn ng−ìng t©m linh b¶n ®Þa. ThËt tiÕc r»ng khÝ hËu kh¾c nghiÖt cïng c¸c cuéc chiÕn tranh còng nh− nh÷ng hμnh ®éng kh«ng cã ý thøc cña con ng−êi ®· huû ho¹i biÕt bao di tÝch. V× thÕ c¸c di tÝch lÞch sö v¨n ho¸ n−íc ta ngμy cμng trë lªn quý hiÕm vμ sÏ ngμy cμng quý hiÕm h¬n trong t−¬ng lai. Ngμy nay, trong ®iÒu kiÖn kinh tÕ x· héi ph¸t triÓn kh«ng ngõng, con ng−êi kh«ng v× thÕ mμ quªn ®i tÊt c¶ qu¸ khø. Sù t×m vÒ víi céi nguån lμ mét nhu cÇu kh«ng thÓ thiÕu trong t©m linh cña ng−êi ViÖt. Víi ý nghÜa vμ tÇm quan träng nh− vËy, h¬n lóc nμo hÕt chóng ta cÇn ph¶i nghiªn cøu, b¶o vÖ nh÷ng di s¶n quý gi¸ Êy ®Ó kÕ thõa nh÷ng tinh hoa truyÒn thèng tèt ®Ñp cña d©n téc. Di tÝch ®Òn, chïa thê TuÖ TÜnh t¹i huyÖn CÈm Giμng, tØnh H¶i D−¬ng lμ nh÷ng di tÝch cã gi¸ trÞ lín vÒ mÆt lÞch sö, v¨n ho¸ vμ kiÕn tróc nghÖ thuËt, ®ång thêi næi tiÕng lμ rÊt linh thiªng. Vμo nh÷ng ngμy míi khëi dùng nh÷ng di tÝch nμy th× dßng ng−êi xÕp hμng xin thuèc ch÷a bÖnh vμ cÇu khÊn xÕp hμng dμi ríi hμng ngμn km. Mét vÞ vua triÒu NguyÔn khi ®ã ph¶i ganh ghÐt mμ nãi r»ng: “Ta lμ vua mét n−íc c¶ ngμy kh«ng cã ng−êi ®Õn l¹y lÔ mμ mét ng−êi thÊp hÌn nh− TuÖ TÜnh l¹i cã hμng ngμn ng−êi ®Õn tÕ b¸i”. ViÖc phông thê ®¹i danh y TuÖ TÜnh thÓ hiÖn nh÷ng nÐt ®Ñp trong v¨n ho¸ truyÒn thèng cña ng−êi d©n CÈm Giμng. HiÖn nay, nh÷ng tÝch phông thê «ng ®· cã sù xuèng cÊp, nh÷ng nÐt v¨n ho¸ truyÒn thèng trong lÔ héi ®· mai mét dÇn. §¹i danh y TuÖ TÜnh lμ bËc th¸nh cã nhiÒu c«ng lao ®ãng gãp cho nÒn y häc n−íc nhμ. ¤ng cã sù ¶nh h−ëng s©u réng trong nh©n d©n, ®Ó l¹i trong nh©n d©n nhiÒu suy nghÜ vμ hμnh ®éng tèt ®Ñp. Nh÷ng di tÝch vμ lÔ héi phông thê «ng Èn chøa nh÷ng gi¸ trÞ vÒ lÞch sö, v¨n ho¸, khoa häc lín, thÓ hiÖn b¶n chÊt vμ nh÷ng nÐt ®Ñp riªng trong viÖc phông thê ®¹i danh y TuÖ TÜnh ë huyÖn CÈm Giμng. NhËn thøc ®−îc ý nghÜa quan träng cña viÖc nghiªn cøu, b¶o vÖ c¸c di tÝch, khai th¸c vμ ph¸t huy nh÷ng nÐt ®Ñp truyÒn thèng trong viÖc phông thê §¹i danh y TuÖ TÜnh – VÞ th¸nh thuèc Nam, cïng víi t×nh yªu quª h−¬ng ®Êt n−íc ng−êi viÕt m¹nh d¹n chän ®Ò tμi “T×m hiÓu viÖc phông thê §¹i danh y TuÖ TÜnh t¹i huyÖn CÈm Giμng, TØnh H¶i D−¬ng” lμm bμi kho¸ luËn tèt nghiÖp cña m×nh. Víi ®Ò tμi nμy, ng−êi viÕt muèn gãp mét phÇn quan trong vμo viÖc giíi thiÖu vμ lμm râ nh÷ng gi¸ trÞ tiªu biÓu trong lÞch sö vÞ thÇn ®−îc thê vμ gi¸ trÞ lÞch sö, kiÕn tróc, v¨n ho¸ cña c¸c di tÝch phông thê «ng. §ång thêi t×m hiÓu, khai th¸c b¶n chÊt ý nghÜa, gi¸ trÞ cña viÖc phông thê §¹i danh y TuÖ TÜnh. 2. §èi t−îng vμ ph¹m vi nghiªn cøu - §èi t−îng nghiªn cøu lμ viÖc phông thê §¹i danh y TuÖ TÜnh ë huyÖn CÈm Giμng, tØnh H¶i D−¬ng, víi ba di tÝch phông thê ®ã lμ: §Òn X−a, x· CÈm Vò; Chïa Gi¸m, x· CÈm S¬n; §Òn Bia, x· CÈm V¨n. LuËn v¨n tËp trung nghiªn cøu ®Ó lμm râ h¬n c¸c vÊn ®Ò vÒ lÞch sö nh©n vËt ®−îc thê, vÞ trÝ còng nh− nh÷ng gi¸ trÞ kiÕn tróc, nghÖ thuËt, lÔ héi cña di tÝch. §Æc biÖt nhÊn m¹nh h¬n vμo viÖc khai th¸c b¶n chÊt ý nghÜa, gi¸ trÞ cña viÖc phông thê qua viÖc ph¸t hiÖn nh÷ng ®iÓm t−¬ng ®ång, kh¸c biÖt trong di tÝch vμ lÔ héi. Tõ ®ã ®−a ra nh÷ng biÖn ph¸p ®Ó b¶o vÖ, b¶o tån vμ ph¸t huy gi¸ trÞ cña c¸c di tÝch. - Ph¹m vi nghiªn cøu côm di tÝch tõ khi x©y dùng cho ®Õn ngμy nay víi tÊt c¶ kh«ng gian c¶nh quan, gi¸ trÞ kiÕn tróc nghÖ thuËt, lÞch sö, v¨n ho¸ cña di tÝch. 3. Môc ®Ých vμ nhiÖm vô nghiªn cøu * Môc ®Ých: Qua viÖc nghiªn cøu vÒ viÖc phông thê §¹i danh y TuÖ TÜnh t¹i huyÖn CÈm Giμng ®Ò tμi nh»m nhÊn m¹nh nÐt ®Ñp trong v¨n ho¸ truyÒn thèng cña ng−êi d©n trong huyÖn CÈm Giμng. §ång thêi hiÓu biÕt thªm nh÷ng gi¸ trÞ lÞch sö, v¨n ho¸ cña di tÝch, gãp phÇn b¶o tån di s¶n v¨n ho¸ quý b¸u cña d©n téc. * nhiÖm vô: §Ó thùc hiÖn ®−îc môc ®Ých trªn, ®Ò tμi sÏ tËp trung gi¶i quyÕt nh÷ng nhiÖm vô sau: - Ph¸c th¶o vμi nÐt tiªu biÓu vÒ vïng ®Êt, con ng−êi CÈm Giμng vμ §¹i danh y TuÖ TÜnh. §©y chÝnh lμ nÒn t¶ng cña viÖc phông thê TuÖ TÜnh ë huyÖn CÈm Giμng. - Kh¶o s¸t gi¸ trÞ lÞch sö, khiÕn tróc, nghÖ thuËt vμ lÔ héi cña di tÝch. - Ph¸t hiÖn nh÷ng ®iÓm t−¬ng ®ång vμ kh¸c biÖt trong di tÝch vμ lÔ héi. NhÊn m¹nh h¬n vμo viÖc khai th¸c b¶n chÊt ý nghÜa, gi¸ trÞ cña viÖc phông thê, ®©y lμ phÇn träng t©m mμ ®Ò tμi h−íng ®Õn ®Ó lμm næi bËt nh÷ng nÐt v¨n ho¸ ®Æc tr−ng tiªu biÓu cña con ng−êi CÈm Giμng. Tõ ®ã ®Ò xuÊt nh÷ng gi¶i ph¸p ®Ó b¶o tån vμ ph¸t huy gi¸ trÞ cña di tÝch. 4. LÞch sö vÊn ®Ò nghiªn cøu T×m hiÓu vÒ TuÖ TÜnh vμ nh÷ng di tÝch phông thê «ng lμ mét ®Ò tμi ®· ®−îc mét sè t¸c gi¶ ®i tr−íc ®Ò cËp. Cã thÓ ph©n thμnh c¸c nhãm tμi liÖu nh− sau: * Nh÷ng tμi liÖu viÕt vÒ cuéc ®êi vμ sù nghiÖp §¹i danh y TuÖ TÜnh: - “Tõ ®iÓn nh©n vËt lÞch sö” cña hai t¸c gi¶ NguyÔn Quang Th¾ng vμ nguyÔn B¸ ThÕ. - “Nh©n vËt lÞch sö §¹i danh y TuÖ TÜnh” cña NguyÔn Duy C¸ch. - “Th©n thÕ, sù nghiÖp §¹i y thiÒn s− TuÖ TÜnh” cña Ban v¨n ho¸ x· CÈm Vò. - “TuÖ TÜnh vun trång c©y ®øc ®−îc qu¶ phóc” cña t¸c gi¶ Vò Kiªn ®¨ng trªn b¸o Søc khoÎ vμ ®êi sèng. Ngoμi ra, cßn cã rÊt nhiÒu bμi viÕt vÒ §¹i danh y TuÖ TÜnh trªn c¸c trang web. Cã thÓ kÓ ra ®©y mét sè bμi viÕt tiªu biÓu trªn c¸c trang web nh−: - “TuÖ TÜnh” trªn webside: vi.wikipedia.org. - “§¹i danh y TuÖ TÜnh” trªn webside: vietnamthuquan.net. - “TuÖ TÜnh” trªn webside: vietsciences.free.fr. Nh÷ng tμi liÖu trªn ®· nªu lªn nh÷ng netstieeu biÓu nhÊt vÒ th©n thÕ vμ sù nghiÖp cña §¹i danh y TuÖ TÜnh, còng nh− nh÷ng ®ãng gãp l¬n lao cña «ng víi nÒn y häc n−íc nhμ. * Nh÷ng tμi liÖu viÕt vÒ quª h−¬ng §¹i danh y TuÖ TÜnh: Cã nhiÒu bμi viÕt vÒ m¶nh ®Êt CÈm Giμng nh− t¸c phÈm “D− ®Þa chÝ” cña NguyÔn Tr·i, “CÈm Giμng v¨n hiÕn” cña Ban th−êng vô huyÖn uû CÈm Giμng. Nh−ng cuèn s¸ch “CÈm Giμng v¨n hiÕn” lμ tiªu biÓu nhÊt. Tμi liÖu ®· tãm l−îc ®−îc nh÷ng vÊn ®Ò c¬ b¶n nhÊt vÒ c¸c mÆt kinh tÕ, chÝnh trÞ, v¨n ho¸ cña c¸c x· trong huyÖn, gióp ng−êi ®äc h×nh dung mét c¸ch kh¸i qu¸t nhÊt vÒ m¶nh ®Êt vμ con ng−êi CÈm Giμng. * Nh÷ng tμi liÖu viÕt vÒ c¸c di tÝch phông thê TuÖ TÜnh: - “N¬i th¾p s¸ng niÒm tin” cña t¸c gi¶ Giang §μm Kh¸nh. - “Hå s¬ di tÝch ®Òn Bia” cña Lª ThÞ Dù - Hå s¬ di tÝch chïa Gi¸m. Nh÷ng tμi liÖu trªn ®· ®−a ra nh÷ng vÊn ®Ò liªn quan ®Õn ba di tÝch vÒ tªn gäi, vÞ trÝ,nh÷ng gi¸ trÞ tiªu biÓu nhÊt vÒ mÆt kiÕn tróc cña c¸c di tÝch phông thê TuÖ TÜnh. Bªn c¹nh ®ã cßn cã rÊt nhiÒu bμi b¸o, phãng sù kh¸c viÕt vÒ TuÖ TÜnh vμ huyÖn CÈm Giμng cïng c¸c di tÝch phông thê «ng. Tuy nhiªn tÊt c¶ míi chØ dõng l¹i ë møc ®é riªng lÎ trong tõng di tÝch mμ ch−a cã mét c«ng tr×nh nμo nghiªn cøu tæng thÓ c¶ ba di tÝch phông thê TuÖ TÜnh trong huyÖn CÈm Giμng. Nh− vËy, vÊn ®Ò phông thê §¹i danh y TuÖ TÜnh t¹i côm di tÝch ®Òn X−a, ®Òn Bia, chïa Gi¸m ë huyÖn CÈm Giμng ch−a cã mét c«ng tr×nh nμo khai th¸c. §Ò tμi muèn ®Ò cËp tíi vÊn ®Ò nμy ë cÊp ®é côm di tÝch ®Ó cã thÓ ®−a ra ®−îc nh÷ng kh¸i qu¸t vÒ b¶n chÊt ý nghÜa cña viÖc phông thê §¹i danh y TuÖ TÜnh ë huyÖn CÈm Giμng. 5. Ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu. - VËn dông ph−¬ng ph¸p cña chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng vμ chñ nghÜa duy vËt lÞch sö ®Ó xem xÐt nh÷ng sù vËt, hiÖn t−îng ph¸t triÓn theo quy luËt tÊt yÕu kh¸ch quan. - Ph−¬ng ph¸p chñ yÕu lμ ph−¬ng ph¸p ®iÒn d·, kh¶o t¶ thùc ®Þa ®Ó quan s¸t, miªu t¶, ®o vÏ, pháng vÊn, thu thËp tμi liÖu hiÖn cã cña di tÝch. - Ngoμi ra, cßn sö dông ph−¬ng ph¸p liªn ngμnh cña nhiÒu ngμnh khoa häc nh− B¶o tμng häc, B¶o tån di tÝch, Mü thuËt häc. 6. Bè côc kho¸ luËn Ngoμi phÇn më ®Çu, kÕt luËn, tμi liÖu tham kh¶o vμ môc lôc, bè côc kho¸ luËn gåm 3 ch−¬ng : Ch−¬ng 1: HuyÖn CÈm Giμng vμ §¹i danh y TuÖ TÜnh Ch−¬ng 2: C¸c di tÝch vμ lÔ héi phông thê §¹i danh y TuÖ TÜnh ë huyÖn CÈm Giμng Ch−¬ng 3: ý nghÜa, gi¸ trÞ cña viÖc phông thê §¹i danh y TuÖ TÜnh vμ viÖc ph¸t huy nh÷ng nÐt ®Ñp truyÒn thèng cña tôc thê trong giai ®o¹n hiÖn nay Tμi liÖu tham kh¶o 1. Ban chÊp hμnh §¶ng Bé CÈm V¨n (1995), LÞch sö §¶ng Bé x· CÈm V¨n. 2. Ban nghiªn cøu lÞch sö x· CÈm Vò, th©n thÕ sù nghiÖp §¹i y thiÒn s− TuÖ TÜnh. 3. Ban th−êng vô huyÖn uû CÈm Giμng (2004), CÈm Giμng V¨n hiÕn 4. TrÇn L©m BiÒn (2003), §å thê trong di tÝch ng−êi ViÖt, Nxb VHTT, Hμ Néi. 5. NguyÔn Duy C¸ch (2005), §¹i danh y TuÖ TÜnh. 6. NguyÔn §¨ng Duy, TrÞnh Minh §øc(1993), B¶o tån di tÝch lÞch sö v¨n ho¸, Bé v¨n ho¸ th«ng tin- Tr−êng ®¹i häc V¨n ho¸ Hμ Néi. 7. Lª ThÞ Dù (1995), Hå s¬ di tÝch ®Òn Bia 8. NguyÔn Quèc Hïng (2003), TruyÒn thèng d©n téc trong viÖc b¶o vÖ vμ ph¸t huy gi¸ trÞ di s¶n v¨n ho¸, T¹p chÝ Di s¶n v¨n ho¸ sè 3. 9. Phan Khanh (1992), B¶o tμng  Di tÝch  LÔ héi, Nxb VHTT, Hμ Néi. 10. Giang §μm Kh¸nh (2001), N¬i th¾p s¸ng niÒm tin, B¸o thuèc vμ søc khoÎ - §Æc san sè 02. 11. Vò Kiªn (2006), TuÖ TÜnh vun trång c©y ®øc ®−îc qu¶ phóc, B¸o søc khoÎ vμ ®êi sèng sè 926. ` 12. Vò Tam Lang(1999), KiÕn tróc cæ ViÖt Nam, Nxb X©y Dùng, Hμ Néi. 13. §μo Kim Long (2001), §¹i danh y TuÖ TÜnh «ng tæ thuèc Nam. 14. Hoμng L−¬ng, LÔ héi truyÒn thèng cña c¸c d©n téc ViÖt Nam khu vùc phÝa B¾c. Nxb §¹i häc Quèc gia, Hμ Néi. 15. NguyÔn ThÞ Minh Lý (chñ biªn) (2004), §¹i c−¬ng vÒ cæ vËt ë ViÖt Nam, Tr−êng §¹i häc V¨n ho¸ Hμ Néi, Hμ Néi. 16. Së v¨n ho¸ th«ng tin tØnh H¶i D−¬ng (2007), Tμi liÖu tËp huÊn b¶o tån vμ ph¸t huy Di s¶n v¨n ho¸. 17. Ng« §øc ThÞnh (2006), Ngμy Xu©n bμn vÒ lÔ héi cæ truyÒn, T¹p chÝ Céng s¶n (sè 2 + 3). 18. NguyÔn Tr·i (1960), øc trai thi tËp - D− ®Þa chÝ, Nxb Sö häc, Hμ Néi. 19. Chu Quang Trø (2003), KiÕn tróc d©n gian truyÒn thèng ViÖt Nam, Nxb Mü ThuËt, Hμ Néi. 20. ViÖn §«ng Y ViÖt Nam, Tôª TÜnh vμ nÒn y d−îc cæ truyÒn ViÖt Nam. 21. www.vietsciences.free.fr. 22. www.vietnamthuquan.net. 23. www.vi.wikipedia.org. 24. www.yeuviet.com