Khóa luận Tín ngưỡng dân gian của người Cao lan ở tỉnh Bắc Giang

1 Tr−êng §¹i häc V¨n ho¸ Hμ Néi Khoa v¨n ho¸ d©n téc thiÓu sè ------------------------- TÍN NGƯỠNG DÂN GIAN CỦA NGƯỜI CAO LAN Ở TỈNH BẮC GIANG Kho¸ luËn tèt nghiÖp cö nh©n v¨n ho¸ Chuyªn ngμnh v¨n ho¸ d©n téc thiÓu sè M∙ sè : 608 Sinh viên thực hiện : Trần Thị Cân Hướng dẫn khoa học : TS. Lê Ngọc Canh Hμ Néi – 2008 2 Môc lôc Lêi c¶m ¬n............................................................................................... 4 Më ®Çu .................................................................................................... 5 1. TÝnh cÊp thiÕt cña ®Ò tµi ................................................................. 5 2. LÞch sö nghiªn cøu vÊn ®Ò .............................................................. 6 3. Môc ®Ých vµ nhiÖm vô nghiªn cøu cña ®Ò tµi .................................. 7 3.1. Môc ®Ých ................................................................................ 7 3.2. NhiÖm vô ................................................................................ 8 4. §èi t−îng vµ ph¹m vi nghiªn cøu ................................................... 8 4.1. §èi t−îng ............................................................................... 8 4.2. Ph¹m vi nghiªn cøu ................................................................ 9 5. §ãng gãp cña kho¸ luËn ................................................................. 9 6. Ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu ................................................................ 9 7. Bè côc cña kho¸ luËn ..................................................................... 9 Ch−¬ng 1: Tæng quan vÒ ng−êi Cao Lan ë tØnh B¾c Giang ..................11 1.1. Kh¸i qu¸t vÒ m«i tr−êng tù nhiªn tØnh B¾c Giang .......................11 1.2. Ng−êi Cao Lan ë B¾c Giang .......................................................13 1.3. LÞch sö h×nh thµnh téc ng−êi ......................................................13 1.3.1. Qu¸ tr×nh di c− ....................................................................13 1.3.2. Nguån gèc, lÞch sö téc ng−êi ..............................................16 1.4. Nh÷ng nÐt ®Æc tr−ng vÒ ®êi sèng kinh tÕ, x· héi vµ ho¹t ®éng v¨n ho¸ cña ng−êi Cao Lan ........................................................17 1.4.1. Ho¹t ®éng kinh tÕ ...............................................................17 1.4.1.1. VÒ trång trät ....................................................................18 1.4.1.2. VÒ ch¨n nu«i ....................................................................20 1.4.1.3. Thñ c«ng gia ®×nh ............................................................20 1.4.1.4. S¨n b¾t, h¸i l−îm .............................................................21 1.4.1.5. Trao ®æi vÒ bu«n b¸n .......................................................21 1.4.2. ThiÕt kÕ b¶n lµng ................................................................22 1.4.3. Ho¹t ®éng v¨n ho¸ ..............................................................25 3 1.4.3.1. V¨n ho¸ vËt thÓ ................................................................25 1.4.3.2. V¨n ho¸ phi vËt thÓ ..........................................................27 TiÓu kÕt ch−¬ng 1 ...................................................................................29 Ch−¬ng 2: TÝn ng−ìng d©n gian cña ng−êi Cao Lan ë tØnh B¾c Giang ........................................................................................30 2.1. Quan niÖm cña ng−êi Cao Lan vÒ thÕ giíi quan vµ nh©n sinh quan ..........................................................................................30 2.1.1. Quan niÖm vÒ thÕ giíi quan.................................................30 2.1.2. Quan niÖm vÒ nh©n sinh quan .............................................34 2.2. Vai trß cña tÝn ng−ìng d©n gian trong cuéc sèng cña ng−êi Cao Lan .....................................................................................35 2.3. BiÓu hiÖn cña tÝn ng−ìng d©n gian trong c¸c lÜnh vùc .................36 2.3.1. TÝn ng−ìng thê cóng c¸c lùc l−îng siªu nhiªn .....................36 2.3.2. TÝn ng−ìng thê cóng tæ tiªn vµ thÇn che chë gia ®×nh ..........39 2.3.2.1. TÝn ng−ìng thê cóng tæ tiªn .............................................39 2.3.2.2. TÝn ng−ìng thê thÇn che chë gia ®×nh ...............................41 2.3.3. TÝn ng−ìng tang ma ............................................................42 2.3.4. TÝn ng−ìng liªn quan ®Õn s¶n xuÊt n«ng nghiÖp ..................51 2.3.5. Nh÷ng tÝn ng−ìng liªn quan ®Õn ch÷a bÖnh .........................54 2.3.6. Mét sè kiªng kþ ..................................................................57 TiÓu kÕt ch−¬ng 2 ...................................................................................59 Ch−¬ng 3: Mét sè gi¶i ph¸p b¶o tån ph¸t huy nh÷ng gi¸ trÞ tÝn ng−ìng trong sinh ho¹t v¨n ho¸ céng ®ång ng−êi Cao Lan ë tØnh B¾c Giang ......................................................................61 3.1. TÝn ng−ìng d©n gian ph¶n ¸nh mèi quan hÖ gi÷a tù nhiªn, x· héi vµ con ng−êi ........................................................................61 3.2. T¸c ®éng cña tÝn ng−ìng d©n gian trong x©y dùng cuéc sèng míi hiÖn nay ..............................................................................65 3.3. Mét sè gi¶i ph¸p b¶o tån gi¸ trÞ trong tÝn ng−ìng d©n gian cña ng−êi Cao Lan .....................................................................68 3.3.1.VÒ nhËn thøc .......................................................................71 4 3.3.2. VÒ kinh tÕ x· héi ................................................................71 3.3.3. VÒ v¨n ho¸ ..........................................................................72 3.3.4. NhiÖm vô cña c¸c lùc l−îng tham gia ..................................72 TiÓu kÕt ch−¬ng 3 ...................................................................................74 KÕt luËn ..................................................................................................75 Danh môc tµi liÖu tham kh¶o ................................................................77 Danh s¸ch c¸ nh©n cung cÊp t− liÖu ......................................................79 Phô lôc ¶nh ............................................................................................80 5 Lêi c¶m ¬n õ t×nh c¶m vµ ý thøc cña m×nh, em xin ch©n thµnh c¶m ¬n sù gióp ®ì tËn t×nh cña thÇy gi¸o PGS. TS. Lª Ngäc Canh. Ng−êi ®· trùc tiÕp h−íng dÉn chØ b¶o em trong suèt qu¸ tr×nh thùc hiÖn ®Ò tµi. L¬i c¶m ¬n ch©n thµnh tíi thÇy gi¸o, c« gi¸o thuéc khoa V¨n ho¸ d©n téc thiÓu sè. Tr©n trängc¶m ¬n bµ con c« b¸c, c¸c nghÖ nh©n, trÝ thøc ng−êi Cao Lan vµ l·nh ®¹o ®Þa ph−¬ng ®· t¹o ®iÒu kiÖn gióp ®ì còng nh− cã ý kiÕn ®ãng gãp quý b¸u ®Ó viÖc hoµn thiÖn kho¸ luËn ®−îc tèt h¬n. Em xin tr©n träng c¶m ¬n ! Sinh viªn TrÇn ThÞ C©n T 6 Më ®Çu 1. TÝnh cÊp thiÕt cña ®Ò tμi TÝn ng−ìng cã vai trß v« cïng to lín trong ®êi sèng tinh thÇn cña c¸c d©n téc ë ViÖt Nam. Nã t¸c ®éng m¹nh mÏ ®Õn mäi mÆt cña x· héi, cã tÝnh chÊt quyÕt ®Þnh mäi tæ chøc sinh ho¹t v¨n ho¸ céng ®ång, cã ý nghÜa chiÕn l−îc l©u dµi ®Õn viÖc x©y dùng vµ ph¸t triÓn v¨n hãa n−íc ta. H¬n n÷a trong giai ®o¹n më cöa giao l−u v¨n ho¸ víi n−íc ngoµi vµ x©y dùng mét nÒn v¨n ho¸ ViÖt Nam tiªn tiÕn ®Ëm ®µ b¶n s¾c v¨n ho¸ d©n téc th× cµng trë nªn cÊp thiÕt vµ quan träng. Cã nhiÒu h×nh th¸nh tÝn ng−ìng d©n gian nh−: TÝn ng−ìng phån thùc, tÝn ng−ìng b¸i vËt gi¸o, tÝn ng−ìng thê tæ tiªn, tÝn ng−ìng thê thµnh hoµng lµng... nh÷ng h×nh th¸i tÝn ng−ìng trªn ®· tån t¹i trong x· héi ng−êi ViÖt Nam qua nhiÒu giai ®o¹n lÞch sö. Do tÝn ng−ìng cã vai trß quan träng vµ tÝnh Ých dông trong ®êi sèng tinh thÇn cña nh©n d©n nªn nã lµ ®èi t−îng nghiªn cøu cña nhiÒu ngµnh khoa häc nh− t«n gi¸o, x· héi häc, v¨n ho¸ d©n gian, d©n téc häc... ViÖc nghiªn cøu tÝn ng−ìng d©n gian d−íi gãc ®é v¨n ho¸ häc sÏ gãp phÇn lµm s¸ng t¹o mét h×nh thøuc ph¸t triÓn tÝn ng−ìng tõ thêi kú s¬ khai ®Õn tÝn ng−ìng hoµn thiÖn lµ mét chÆng ®−êng tÊt yÕu ph¶i ®i qua trong lÞch sö ph¸t triÓn cña x· héi loµi ng−êi. Ng−êi Cao Lan cã mét nÒn v¨n ho¸ phong phó, cã lÞch sö h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn riªng ®· t¹o nªn nh÷ng s¾c th¸i v¨n ho¸ riªng cho ng−êi Cao Lan. §Æc biÖt tÝn ng−ìng d©n gian rÊt phong phó, ®a d¹ng, nã lµm nªn b¶n s¾c riªng cho mçi d©n téc. ViÖc nhËn diÖn ®Çy ®ñ tÝn ng−ìng d©n gian cña ng−êi Cao Lan lµ rÊt cÇn thiÕt, bëi ë ®ã hµm chøa s©u s¾c tÝnh v¨n ho¸ b¶n ®Þa. ViÖc nhËn diÖn, ®¸nh gi¸ vai trß, ý nghÜa, gi¸ trÞ s¸ng t¹o v¨n ho¸ cña ng−êi Cao Lan qua tÝn ng−ìng vµ tõ tÝn ng−ìng cæ truyÒn ®Õn cuéc sèng míi lµ vÊn ®Ò míi, cÇn thiÕt ®Ó kÕ thõa, ph¸t triÓn. LÜnh vùc nµy ch−a thÊy mét c«ng tr×nh, mét chuyªn ®Ò nµo ®Ò cËp ®Õn ®êi sèng v¨n ho¸ t©m linh vµ s¸ng t¹o v¨n ho¸ cña ng−êi Cao Lan. 7 Lµ sinh viªn khoa V¨n ho¸ d©n téc thiÓu sè, tr−êng §¹i häc V¨n ho¸ Hµ Néi, ®ång thêi lµ mét ng−êi con, ng−êi ch¸u cña ng−êi Cao Lan, ng−êi viÕt nhËn thÊy võa cã t×nh c¶m, tr¸ch nhiÖm ®èi víi nÒn v¨n ho¸ d©n gian cña ng−êi Cao Lan, ng−êi viÕt ®· m¹nh d¹n chän ®Ò tµi "TÝn ng−ìng d©n gian cña ng−êi Cao Lan ë tØnh B¾c Giang" lµm kho¸ luËn tèt nghiÖp ®¹i häc. 2. LÞch sö nghiªn cøu vÊn ®Ò Qua qu¸ tr×nh t×m tµi liÖu, cho tíi nay ch−a cã mét c«ng tr×nh nµo nghiªn cøu vÒ tÝn ng−ìng d©n gian cña ng−êi Cao Lan mét c¸ch ®Çy ®ñ, hÖ thèng. Nh÷ng c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ ng−êi Cao Lan kh«ng nhiÒu chñ yÕu lµ nghiªn cøu kh¸i qu¸t vÒ téc ng−êi víi c¸c t¸c phÈm nh−: - Lª Quý §«n víi kiÕn v¨n tiÓu lôc. Cuèn s¸ch nµy ®Ò cËp nhiÒu tíi d©n téc ë miÒn B¾c n−íc ta trong ®ã cã ®Ò cËp tíi ng−êi Cao Lan, S¸n ChÝ. - Bonifacy víi Giai trÝ vÒ ng−êi M¸n Cao Lan - ViÖn D©n téc häc. §©y lµ mét c«ng tr×nh nghiªn cøu t−¬ng ®èi tØ mØ, ®Ò cËp ®Õn mét sè khÝa c¹nh h«n nh©n vµ gia ®×nh ng−êi Cao Lan ë ViÖt Nam. - ViÖn D©n téc häc, c¸c d©n téc Ýt ng−êi ë ViÖt Nam (c¸c tØnh phÝa B¾c), Nxb. KHXH Hµ Néi, 1978. - NguyÔn §×nh Khoa, C¸c d©n téc ë vn (dÉn liÖu nh©n häc - téc ng−êi) Nxb. KHXH Hµ Néi, 1983. - Hoµng Nam, §Æc tr−ng v¨n ho¸ c¸c d©n téc ViÖt Nam, nxb. VHDT Hµ Néi, 2002. - Khæng DiÔn, TrÇn B×nh, §Æng ThÞ Hoa, §µo huy Khuª, D©n téc S¸n Chay ë ViÖt Nam, Nxb. VHDT Hµ Néi 2003. - Phï Ninh - NguyÔn ThÞnh, v¨n ho¸ truyÒn thèng Cao Lan, Nxb. VHDT Hµ Néi, 1999. - L©m Quý, V¨n ho¸ Cao Lan Nxb. KHXH, Hµ Néi, 2004. - UBND tØnh B¾c Giang, ®Þac hÝ B¾c Giang - Tõ ®iÓn, Së V¨n ho¸ th«ng tin B¾c Giang vµ trung t©m UNESCO th«ng tin t− liÖu lÞch sö vµ v¨n ho¸ nghÖ thuËt, XB 2002. 8 - NguyÔn B¸ §¹t, TruyÒn thèng v¨n ho¸ th«ng tin huyÖn Lôc Ng¹n, NXB. Së VHTT B¾c Giang, 2007. Ngoµi ra, cßn mét sè bµi nghiªn cøu ®¨ng trªn t¹p chÝ nghiªn cøu: - NguyÔn Nam TiÕn víi nh÷ng bµi viÕt gåm: + VÒ mèi quan hÖ téc ng−êi gi÷a 2 nhãm Cao Lan - S¸n ChÝ - Th«ng b¸o D©n téc häc, 1/1972. + VÒ nguån gèc vµ qu¸ tr×nh di c− cña ng−êi Cao Lan - S¸n ChÝ, Th«ng b¸o D©n téc häc, 1/1973. + §«i ®iÒu vÒ trång trät cña ng−êi Cao Lan, S¸n ChÝ, T¹p chÝ D©n téc häc 4/1976. Bªn c¹nh cã c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ ng−êi S¸n ChÝ: - TrÇn V¨n ¸i víi 2 c«ng tr×nh: + Trang phôc cæ truyÒn cña ng−êi S¸n ChÝ ë ViÖt Nam, ®Ò tµi nghiªn cøu cÊp viÖn, t− liÖu l−u gi÷ t¹i B¶o tµng v¨n ho¸ d©n téc ViÖt Nam (1999). + C¸c nghi lÔ chñ yÕu trong chu kú vßng ®êi cña ng−êi S¸n ChÝ ë Th¸i Nguyªn, LuËn v¨n tiÕn sÜ v¨n ho¸ häc, tr−êng §¹i häc V¨n ho¸ Hµ Néi. - Phan §×nh O¸nh, D©n ca S¸n ChÝ trong ®êi sèng v¨n ho¸ cég ®ång ë huyÖn Lôc Ng¹n, B¾c Giang, LuËn v¨n th¹c sÜ v¨n ho¸ häc, tr−êng §¹i häc V¨n ho¸ Hµ Néi. Nh×n chung, nh÷ng c«ng tr×nh nghiªn cøu, nh÷ng bµi viÕt trªn ®Òu nghiªn cøu tæng qu¸t vÒ ng−êi Cao Lan, cã Ých rÊt lín cho viÖc hoµn thµnh kho¸ luËn tèt nghiÖp ®¹i häc cña em víi ®Ò tµi "TÝn ng−ìng d©n gian cña ng−êi Cao Lan ë B¾c Giang". 3. Môc ®Ých vμ nhiÖm vô nghiªn cøu cña ®Ò tμi 3.1 Môc ®Ých §Ò tµi tËp trung kh¶o s¸t c¸c biÓu hiÖn cña tÝn ng−ìng d©n gian mét mÆt ®êi sèng x· héi ng−êi Cao Lan ë B¾c Giang, ¶nh h−ëng cña nã tíi viÖc x©y dùng ®êi sèng míi hiÖn nay, h¹n chÕ xo¸ bá tÝn ng−ìng kh«ng phï hîp 9 víi ®êi sèng v¨n ho¸ hiÖn ®¹i trong phong trµo "Toµn d©n ®oµn kÕt x©y dùng ®êi sèng v¨n ho¸ c¬ së". 3.2 NhiÖm vô §Ó thùc hiÖn môc tiªu trªn, ®Ò tµi sÏ gi¶i quyÕt nh÷ng nhiÖm vô sau: - Ph¸c ho¹ bøc tranh tæng thÓ vÒ c¸c lÜnh vùc kinh tÕ, v¨n ho¸ x· héi cña ng−êi Cao Lan ë B¾c Giang, lµm c¬ së cho viÖc gi¶i m· ®¸nh gi¸ c¸c biÓu hiÖn cña tÝn ng−ìng d©n gian cña ng−êi Cao Lan ë B¾c Giang. - Kh¶o s¸t chi tiÕt sù thÓ hiÖn cña tÝn ng−ìng d©n gian trong c¸c mÆt n«ng nghiÖp, thê cóng tæ tiªn, trong sinh ho¹t lÔ héi céng ®ång, phong tôc tËp qu¸n, c−íi xin, ma chay. - Qua ®ã b¶o tån nh÷ng gi¸ trÞ tèt ®Ñp trong tÝn ng−ìng d©n gian, xo¸ bá nh÷ng tÝn ng−ìng kh«ng phï hîp víi ®êi sèng hiÖn nay cña ng−êi Cao Lan ë B¾c Giang. - Nªu lªn nh÷ng t¸c ®éng cña tÝn ng−ìng d©n gian ®Õn viÖc x©y dùng cuéc sèng míi hiÖn nay. 4. §èi t−îng vμ ph¹m vi nghiªn cøu 4.1 §èi t−îng §Ó x¸c ®Þnh râ rµng vµ ®Çy ®ñ ®èi t−îng nghiªn cøu cña ®Ò tµi cÇn ph¶i khu biÖt kh¸i niÖm tÝn ng−ìng d©n gian trong t−¬ng quan víi kh¸i niÖm t«n gi¸o. Theo Ng« §øc ThÞnh: T«n gi¸o vµ tÝn ng−ìng cã ®Æc ®iÓm chung lµ: "C¬ së cña mäi t«n gi¸o tÝn ng−ìng lµ niÒm tin cña con ng−êi vµo c¸i g× ®ã thiªng liªng, cao c¶, siªu nh©n hay nãi gän lµ niÒm tin, ng−ìng väng vµo "c¸i thiªng" ®èi lËp víi "c¸i trÇn trôc" h iÖn h÷u mµ ta cã thÓ sê mã quan s¸t ®−îc. Sù kh¸c biÖt gi÷a t«n gi¸o vµ tÝn ng−ìng "TÝn ng−ìng ch−a cã hÖ thèng gi¸o lý, mµ chØ míi cã c¸c huyÒn tho¹i, truyÒn thuyÕt, cßn hoµ nhËp gi÷a thÇn linh vµ con ng−êi, ch−a mang tÝnh cøu thÕ, mang tÝnh chÊt d©n gian, sinh ho¹t cña d©n gian g¾n víi ®êi sèng n«ng d©n. Cßn t«n gi¸o th× hÖ thèng gi¸o lý kinh ®iÓn thÓ hiÖn quan niÖm vò trô vµ nh©n sinh truyÒn thô 10 qua häc tËp ë c¸c tu viÖn, th¸nh ®−êng, t¸ch riªng biÖt thÕ giíi thÇn linh vµ con ng−êi, xuÊt hiÖn h×nh thøc cøu thÕ, kh«ng mang tÝnh d©n gian. Do vËy ®Ò tµi "TÝn ng−ìng d©n gian cña ng−êi Cao Lan ë B¾c Giang vµ t¸c ®éng cña nã trong sinh ho¹t v¨n ho¸ céng ®ång" chØ tËp trung nghiªn cøu tÝn ng−ìng d©n gian ®−îc biÓu hiÖn trong phong tôc tËp qu¸n, sinh ho¹t v¨n ho¸ d©n gian, ®êi sèng tinh thÇn cña ng−êi Cao Lan ë B¾c Giang, vµ t¸c ®éng cña nã trong viÖc x©y dùng cuéc sèng míi hiÖn nay. 4.2 Ph¹m vi nghiªn cøu §Ò tµi nghiªn cøu tÝn ng−ìng d©n gian cña ng−êi Cao Lan ë tØnh B¾c Giang, n¬i tËp trung nhiÒu ng−êi Cao Lan c− tró nh− c¸c huyÖn Lôc Ng¹n, S¬n §éng, Lôc Nam, Yªn ThÕ. 5. §ãng gãp cña kho¸ luËn 5.1 Ph¸c th¶o diÖn m¹o tÝn ng−ìng d©n gian cña ng−êi Cao Lan. 5.2 B−íc ®Çu hÖ thèng, ph©n lo¹i tÝn ng−ìng. 5.3 Quy n¹p nh÷ng ®Æc ®iÓm, gi¸ trÞ cña tÝn ng−ìng. 5.4 §Ò cËp mét sè ®Þnh h−íng, ph−¬ng ph¸p kÕ thõa, ph¸t triÓn nh÷ng gi¸ trÞ cña tÝn ng−ìng d©n gian trong sinh ho¹t v¨n ho¸ céng ®ång cña ng−êi Cao Lan hiÖn nay. 6. Ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu 6.1 Ph−¬ng ph¸p lÞch sö lµ ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu duy vËt lÞch sö, duy vËt biÖn chøng chñ nghÜa M¸c - Lªnin nh»m ph©n tÝch ®¸nh gi¸ sù t¸c ®éng cña tÝn ng−ìng d©n gian trong x©y dùng cuéc sèng míi hiÖn nay. 6.2 Ph−¬ng ph¸p ®iÒn d· cô thÓ lµ: Ph−¬ng ph¸p thu thËp tµi liÖu, ®−a vµo s¸ch b¸o, t¹p chÝ, tµi liÖu tham kh¶o, ph−¬ng ph¸p ®iÒu tra x· héi häc. 6.3 Ph−¬ng ph¸p liªn ngµnh: gióp cho viÖc nghiªn cøu toµn diÖn vµ mäi mèi quan hÖ trong nghiªn cøu v¨n ho¸ tÝn ng−ìng. 7. Bè côc cña kho¸ luËn Ngoµi lêi më ®Çu vµ kÕt luËn, kho¸ luËn ®−îc bè côc thµnh 3 ch−¬ng sau: Ch−¬ng 1: Tæng quan vÒ ng−êi Cao Lan ë tØnh B¾c Giang. Ch−¬ng 2: TÝn ng−ìng d©n gian cña ng−êi Cao Lan ë tØnh B¾c Giang. 11 Ch−¬ng 3: Mét sè gi¶i ph¸p b¶o tån ph¸t huy nh÷ng gi¸ trÞ tÝn ng−ìng trong sinh ho¹t v¨n ho¸ céng ®ång ng−êi Cao Lan ë B¾c Giang. - KÕt luËn - Phô lôc - Tµi liÖu tham kh¶o. 78 Danh môc tμi liÖu tham kh¶o 1. §inh Gia Kh¸nh, Trªn ®−êng t×m hiÓu v¨n ho¸ d©n gian, Nxb KHXH Hµ Néi, 1989. 2. Hoµng Nam, §Æc tr−ng v¨n ho¸ c¸c d©n téc ViÖt Nam, Nxb VHDT Hµ Néi, 2002. 3. Khæng DiÓn (chñ biªn) - TrÇn B×nh - §Æng ThÞ Hoa - §µo Thuþ Khuª, D©n téc S¸n Chay ë ViÖt Nam, Nxb VHDT Hµ Néi, 2003. 4. L©m Quý, V¨n ho¸ Cao Lan, Nxb KHXH Hµ Néi, 2004. 5. L©m Quý, Kã lµu slam (truyÖn cæ Cao Lan), Nxb VNDT Hµ Néi, 1999. 6. Lª Nh− hoa, TÝn ng−ìng d©n gian ViÖt Nam, Nxb VHDT Hµ Néi, 2001. 7. Lª Ngäc Th¾ng - L©m B¸ Nam, B¶n s¾c v¨n ho¸ c¸c d©n téc ViÖt Nam, Nxb VHDT Hµ Néi, 1996. 8. LuËn v¨n th¹c sÜ khoa häc v¨n ho¸ cña ¢u V¨n Hîp, H«n nh©n vµ gia ®×nh cña ng−êi Cao Lan ë S¬n D−¬ng, Tuyªn Quang, 2002. 9. LuËn v¨n th¹c sÜ v¨n ho¸ häc cña TrÇn V¨n ¸i, C¸c nghi lÔ chñ yÕu trong chu kú vßng ®êi cña ng−êi S¸n ChØ ë Th¸i Nguyªn. 10. NguyÔn Nam TiÕn, VÒ mèi quan hÖ téc ng−êi gi÷a hai nhãm Cao Lan - S¸n ChØ, Th«ng b¸o DTH 01/1972. 11. NguyÔn Nam TiÕn, VÒ nguån gèc qu¸ tr×nh di c− cña ng−êi Cao Lan - S¸n ChØ, Th«ng b¸o DTH 01/1973. 12. Ng« V¨n Trô - NguyÔn Thu Minh - TrÇn V¨n L¹ng, LÔ héi B¾c Giang, Nxb Së V¨n ho¸ th«ng tin B¾c Giang 2002. 13. Ng« §øc ThÞnh, TÝn ng−ìng vµ v¨n ho¸ tÝn ng−ìng ë ViÖt Nam, Nxb KHXH Hµ Néi, 2001. 14. Phï Ninh - NguyÔn ThÞnh, V¨n ho¸ truyÒn thèng Cao Lan, Nxb VHDT Hµ Néi, 1999. 79 15. Së V¨n ho¸ th«ng tin B¾c Giang (2002), V¨n ho¸ B¾c Giang. 16. UBND tØnh B¾c Giang (2002), §Þa chØ B¾c Giang, Tõ ®iÓn, Së V¨n ho¸ th«ng tin B¾c Giang vµ TT UNESCO th«ng tin t− liÖu lÞch sö vµ v¨n ho¸ nghÖ thuËt. 17. UBND tØnh Hµ B¾c (1984), §Þa chØ Hµ B¾c. 18. Vò Ngäc Kh¸nh, TÝn ng−ìng d©n gian ViÖt Nam, Nxb VHDT Hµ Néi, 2001. 19. B¸o c¸o thùc tËp tèt nghiÖp cña ¢u ThÞ Mai, T×m hiÓu mét sè tÝn ng−ìng cña ng−êi Cao Lan ë Tuyªn Quang, 2001. 20. ViÖn D©n téc häc, V¨n ho¸ c¸c d©n téc Ýt ng−êi ë ViÖt Nam (c¸c tÝnh phÝa B¾c), Nxb KHXH Hµ Néi, 1978. Ngoµi ra, cßn mét sè t− liÖu qua lêi kÓ cña c¸c bËc cao niªn t¹i ®Þa ph−¬ng.