Luận văn Nghiên cứu hiện trạng và đề xuất một số định hướng khai thác, sử dụng hợp lý nguồn lợi dừa nước tại xã Cẩm thanh, thành phố Hội An

1 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO ñẠI HỌC ĐÀ NẴNG ----------- NGUYỄN THỊ GIA THẠNH NGHIÊN CỨU HIỆN TRẠNG VÀ ĐỀ XUẤT MỘT SỐ ĐỊNH HƯỚNG KHAI THÁC, SỬ DỤNG HỢP LÝ NGUỒN LỢI DỪA NƯỚC TẠI XÃ CẨM THANH, THÀNH PHỐ HỘI AN CHUYÊN NGÀNH: SINH THÁI HọC MÃ Số: 60.42.60 TÓM TẮT LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC ĐÀ NẵNG – NĂM 2011 2 CÔNG TRÌNH ĐƯỢC HOÀN THÀNH TẠI ĐẠI HỌC ĐÀ NẴNG NGƯỜI HƯỚNG DẤN KHOA HỌC: TS. VÕ VĂN MINH PHẢN BIỆN 1 : PGS.TS NGUYỄN KHOA LÂN PHẢN BIỆN 2: TS. NGUYỄN TẤN LÊ LUẬN VĂN ĐÃ ĐƯỢC BẢO VỆ TRƯỚC HỘI ĐỒNG CHẤM LUẬN VĂN TỐT NGHIỆP THẠC SĨ KHOA HỌC TẠI ĐẠI HỌC ĐÀ NẴNG VÀO NGÀY 27 THÁNG 11 NĂM 2011 CÓ THỂ TÌM HIỂU LUẬN VĂN TẠI : TRUNG TÂM THÔNG TIN HỌC LIỆU, ĐẠI HỌC ĐÀ NẴNG THƯ VIỆN TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM, ĐẠI HỌC ĐÀ NẴNG 3 MỞ ĐẦU 1. LÝ DO CHỌN ĐỀ TÀI Dừa nước (Nipa fruticans Wurmb.) là loài thực vật sống ở các bãi lầy vùng cửa sông và ven các kênh rạch nước lợ [16]. Dừa nước thường mọc thành thảm lớn hoặc nhỏ có ñộ rộng từ vài mét ñến hàng chục mét, có khi lên ñến hàng trăm mét và tạo nên một phong cảnh ñộc ñáo. Hệ sinh thái dừa nước có vai trò rất quan trọng trong việc giảm nhẹ các tác ñộng thiên tai thể hiện ở chức năng chống gió bão, ñiều hoà khí hậu, bảo vệ bờ, chống xói lở, cân bằng sinh thái, nâng cao chất lượng môi trường nước và là môi trường sống lý tưởng cho nhiều loài ñộng vật thủy sinh. Xã Cẩm Thanh, thành phố Hội An có ñịa hình phức tạp, chia cắt bởi hệ thống sông, rạch chằng chịt và nằm gần cửa biển, và ñược xem là vùng ñệm của khu dự trữ sinh quyển Hội An – cù lao Chàm, có vai trò quan trọng trong việc làm giảm nhẹ các tác ñộng xấu do con người gây ra nhờ khả năng ñồng hóa các chất thải từ các khu vực nội thành và vùng dân cư xung quanh hạ lưu sông Thu Bồn ñổ ra [12]. Hệ thực vật ngập mặn chủ yếu của xã là cây dừa nước. Vì vậy, vai trò kiểm soát ô nhiễm và tạo môi trường sinh thái ñặc trưng cho xã Cẩm Thanh chính là cây dừa nước. Hệ sinh thái dừa nước nơi ñây cũng tạo ra nhiều nguồn lợi cho cộng ñồng ñịa phương như nguồn lợi thủy sản, nguồn lợi cây dừa nước và dịch vụ du lịch sinh thái. Tuy nhiên, hiện nay các nguồn lợi từ hệ sinh thái dừa nước của xã ñang chịu những tác ñộng lớn bởi các hoạt ñộng của con người như: khai thác dừa nước quá mức, sử dụng các phương tiện khai thác thủy sản mang tính hủy diệt hàng loạt và sự gia tăng cường ñộ khai thác [11]. Phần lớn người dân xã Cẩm Thanh sống phụ thuộc 4 vào các nguồn lợi từ rừng dừa nước của xã này như: khai thác lá dừa và một số loại thủy sản cũng như các hoạt ñộng du lịch sinh thái [11], [13]. Hiện chưa có nghiên cứu ñầy ñủ nào ñề cập ñến thực trạng sử dụng nguồn lợi rừng dừa nước nơi ñây. Vì vậy, ñề tài: “Nghiên cứu hiện trạng và ñề xuất một số ñịnh hướng khai thác, sử dụng hợp lý nguồn lợi Dừa nước tại xã Cẩm Thanh, thành phố Hội An” ñược thực hiện nhằm cung cấp cơ sở khoa học cho việc ñề xuất các giải pháp bảo vệ và phục hồi nguồn tài nguyên dừa nước trong ñiều kiện biến ñổi khí hậu cũng như phát triển kinh tế xã hội bền vững. 2. MỤC TIÊU NGHIÊN CỨU - Đánh giá ñược thực trạng phân bố cũng như các yếu tố tác ñộng ñến hệ sinh thái dừa nước tại xã Cẩm Thanh, thành phố Hội An. - Đề xuất những ñịnh hướng khai thác, sử dụng hợp lý nguồn lợi dừa nước cho mục ñích dân sinh, ñồng thời góp phần ứng phó với biến ñổi khí hậu. 3. ĐỐI TƯỢNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU Đề tài nghiên cứu khu hệ dừa nước xã Cẩm Thanh; các hoạt ñộng khai thác, sử dụng nguồn lợi rừng dừa nước của người dân thôn 2, 3 và 8 của xã Cẩm Thanh, thành phố Hội An từ tháng 2/2011 – 9/2011. Đề tài ñã sử dụng một số phương pháp nghiên cứu sau: phương pháp tổng hợp, phân tích tài liệu và phương pháp ñiều tra. 4. Ý NGHĨA KHOA HỌC VÀ THỰC TIỄN CỦA ĐỀ TÀI - Ý nghĩa khoa học: góp phần cung cấp những thông tin khoa học về thực trạng khu hệ dừa nước tại xã Cẩm Thanh cũng như 5 những ñịnh hướng khai thác, sử dụng hợp lý nguồn tài nguyên này tại ñịa phương. - Ý nghĩa thực tiễn: góp phần tìm kiếm các giải pháp quản lý có tính khoa học và khả thi ñối với nguồn tài nguyên sinh vật tại ñịa phương; ñồng thời qua ñó góp phần nâng cao vai trò của cộng ñồng trong việc quản lý tài nguyên. 5. CẤU TRÚC LUẬN VĂN Ngoài phần Mở ñầu, Kết luận và Tài liệu tham khảo, luận văn còn có các chương sau: Chương 1 – Tổng quan tài liệu, Chương 2 – Đối tượng và Phương pháp nghiên cứu, Chương 3 – Kết quả nghiên cứu và Biện luận. CHƯƠNG 1 TỔNG QUAN TÀI LIỆU 1.1. HỆ SINH THÁI DỪA NƯỚC – Ý NGHĨA NHÂN SINH VÀ VAI TRÒ ĐỐI VỚI GIẢM NHẸ THIÊN TAI VÀ THÍCH ỨNG VỚI BIẾN ĐỔI KHÍ HẬU 1.1.1. Khái niệm hệ sinh thái dừa nước Hệ sinh thái dừa nước ñược tạo bởi hệ thực vật chủ ñạo là cây dừa nước và các loài sinh vật thủy sinh sống trong vùng có dừa nước, giữa chúng có mối quan hệ hữu cơ lẫn nhau và chịu sự tác ñộng qua lại của các yếu tố môi trường. Hệ sinh thái dừa nước có vai trò quan trọng trong việc cung cấp thức ăn, nơi ở và là vườn ươm cho nhiều loài sinh vật biển và sông. Ngoài ra, hệ sinh thái dừa nước còn có vai trò rất quan trọng trong việc ñiều hòa khí hậu, chống xói lở, tạo trầm tích và hoạt ñộng như một máy lọc sinh học, duy trì cân 6 bằng sinh thái cho môi trường, tạo ñiều kiện thuận lợi cho hoạt ñộng du lịch sinh thái [4]. 1.1.2. Vai trò của hệ sinh thái dừa nước ñối với sinh kế người dân Nguồn lợi trong hệ sinh thái dừa nước rất phong phú và có ý nghĩa quan trọng ñối với người dân ñịa phương, ñã và ñang ñem lại sinh kế cho người dân vùng duyên hải, ñặc biệt là những người dân nghèo của nhiều nước châu Á [30], [35]. Sản phẩm từ cây dừa nước như tấm lợp, chổi, gàu, túi xách, lá gói bánh, nấu ñường,... và tài nguyên thủy sản trong vùng dừa nước cũng như nguồn cảnh quan nơi ñây ñược sử dụng ñể vui chơi, giải trí, du lịch sinh thái ñã ñem lại thu nhập ñáng kể cho người dân [32]. 1.1.3. Vai trò của hệ sinh thái dừa nước ñối với giảm nhẹ thiên tai và thích ứng biến ñổi khí hậu Dừa nước có khả năng làm giảm năng lượng của sóng, hấp thụ CO2 và tích lũy C trong ñất nhiều hơn các loài thực vật phù du ở biển, giảm xói mòn, ngăn gió bão, bảo vệ cộng ñồng, làm sạch nguồn nước trước khi ra biển, làm giảm quá trình xâm mặn vào các thủy vực nước ngọt và các cánh ñồng vùng duyên hải [31]. 1.2. TÌNH HÌNH KHAI THÁC, SỬ DỤNG VÀ QUẢN LÝ NGUỒN LỢI DỪA NƯỚC TRÊN THẾ GIỚI VÀ VIỆT NAM 1.2.1. Tình hình khai thác, sử dụng và quản lý nguồn lợi dừa nước trên thế giới Nhiều dân tộc ñã biết khai thác ña dạng các sản phẩm từ dừa nước như nấu ñường [7], [33], [34], làm thức ăn cho lợn, lá non dừa nước còn ñược sử dụng ñể quấn thuốc lá [33], làm chiếu, chổi, mũ, ô che mưa nắng, rổ rá, túi xách, dây thừng và làm chất ñốt. Ngoài ra, một số bộ phận của cây dừa như các chồi non, thân mục; rễ và lá 7 ñược ñốt cháy ñể dùng làm thuốc chữa bệnh ñau ñầu, ñau răng và bệnh mụn giộp [41]. 1.2.2. Tình hình khai thác, sử dụng và quản lý nguồn lợi dừa nước ở Việt Nam Người dân ở châu thổ ñồng bằng sông Cửu Long và nhiều vùng duyên hải khác chủ yếu khai thác lá dừa nước ñể làm mái nhà, làm phên vì chúng bền chắc trong nhiều năm. Dừa nước có khả năng chống xói mòn, cung cấp nguồn lợi thủy sản và những tài sản văn hóa xã hội khác. 1.3. ĐIỀU KIỆN TỰ NHIÊN, KINH TẾ - XÃ HỘI XÃ CẨM THANH, THÀNH PHỐ HỘI AN 1.3.1. Điều kiện tự nhiên Xã Cẩm Thanh nằm ở phía Đông Nam của thị xã Hội An, cách trung tâm ñô thị cổ 3 km về phía Đông Nam, nằm gần cửa sông, cuối tả ngạn sông Thu Bồn nên rất dễ bị thiên tai ñe dọa, ñất ñai dễ bị nhiễm phèn, mặn. Nguồn nước mặt, ña phần là nguồn nước lợ của sông, rạch, ao, hồ. Nguồn nước ngầm bị nhiễm phèn, nhiễm mặn. Thực vật phổ biến là dừa nước và một số loài khác như phi lao, ñước, mắm còn lại là lau, lác, cói, cây bụi. Động vật rừng có chim, cá, tôm, cua, [5]. 1.3.2. Điều kiện kinh tế - xã hội Cơ cấu kinh tế của xã hiện nay ñược xác ñịnh là nông – ngư nghiệp, dịch vụ - du lịch – thương mại, tiểu thủ công nghiệp. CHƯƠNG 2 ĐỐI TƯỢNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU 2.1. ĐỐI TƯỢNG VÀ PHẠM VI NGHIÊN CỨU 8 - Đối tượng nghiên cứu: khu hệ dừa nước Cẩm Thanh; các hoạt ñộng khai thác, sử dụng nguồn lợi rừng dừa nước của người dân thôn 2, 3 và 8 của xã Cẩm Thanh. - Phạm vi nghiên cứu: ñề tài tiến hành nghiên cứu tại xã Cẩm Thanh, thành phố Hội An, tỉnh Quảng Nam từ tháng 2/2011 – 9/2011. 2.2. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU - Phương pháp tổng hợp và phân tích tài liệu: Thu thập tài liệu thứ cấp, sơ cấp về diện tích và sự phân bố dừa nước trong xã; các hoạt ñộng liên quan của người dân, mức ñộ phụ thuộc vào nguồn lợi dừa nước và các tác ñộng của môi trường tự nhiên ảnh hưởng ñến tài nguyên ñất ngập nước; về ñiều kiện tự nhiên, kinh tế - xã hội của Cẩm Thanh. - Xác ñịnh mật ñộ phân bố rừng dừa nước bằng phương pháp ô tiêu chuẩn [9]. - Phương pháp ñiều tra bằng bảng câu hỏi cấu trúc và câu hỏi bán cấu trúc (xem phụ lục 1) kết hợp phương pháp quan sát [18]. - Phương pháp tổng hợp và thống kê số liệu [23] CHƯƠNG 3 KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ BIỆN LUẬN 3.1. SỰ PHÂN BỐ VÀ BIẾN ĐỘNG DIỆN TÍCH KHU HỆ DỪA NƯỚC Ở XÃ CẨM THANH, THÀNH PHỐ HỘI AN 3.1.1. Sự phân bố dừa nước tại xã Cẩm Thanh, thành phố Hội An Dừa nước là loài cây ngập mặn chủ yếu tại xã Cẩm Thanh. Chúng hiện diện khắp nơi từ ven bờ sông lớn cho ñến các kênh rạch 9 nhỏ. Kết quả khảo sát, ñiều tra về sự phân bố dừa nước ñược trình bày ở hình 3.1. Hình 3.1. Bản ñồ phân bố dừa nước tại xã Cẩm Thanh Kết quả khảo sát ở hình 3.1 cho thấy, dừa nước phân bố rải rác trên toàn xã, nhưng tập trung chủ yếu tại thôn 1, 2, 3, 4 và 8, cụ thể tại các vị trí như Cồn Thuận Tình (thôn 1), Cồn Thanh Niên (thôn 2) và phân bố phần lớn tại khu Rừng Dừa Bảy Mẫu (thuộc chủ yếu ở thôn 2). Mật ñộ dừa nước là một trong những tiêu chí quan trọng dùng ñể ñánh giá khả năng sinh trưởng và phát triển của dừa nước, nên ñề tài cũng ñã khảo sát mật ñộ dừa nước tại 4 khu vực ñặc trưng của xã, kết quả này ñược thể hiện ở bảng 3.1. 10 Bảng 3.1. Mật ñộ trung bình của dừa nước tại một số vị trí trong xã Cẩm Thanh Mật ñộ trung bình Vị trí (cây/ô tiêu chuẩn) (cây/m2) Cồn Thanh Niên (thôn 2) 39,2 ± 2,3 1,57 Hốc Rộ (thôn 8) 40,4 ± 2,8 1,62 Cồn Thuận Tình (thôn 1) 41,0 ± 2,2 1,64 Mương Đào (thôn 2) 42,5 ± 3,0 1,81 Mật ñộ dừa nước có sự khác nhau giữa 4 vị trí trên. Càng xa vùng cửa sông thì mật ñộ dừa nước càng tăng lên. Nơi dày nhất biến ñộng từ 1-3 cây/m2 tại Mương Đào thuộc thôn 2 với mật ñộ trung bình 1,81 cây/m2; trung bình hay gặp từ 1-2 cây/m2 ở Cồn Thanh Niên, Hốc Rộ và Cồn Thuận Tình (xem phụ lục 4 và 5). 3.1.2. Sự biến ñộng diện tích khu hệ dừa nước ở xã Cẩm Thanh Bảng 3.2. Biến ñộng diện tích dừa nước tại xã Cẩm Thanh Thời gian (năm) Trước 1980 Năm 1990 Năm 2000 Năm 2010 Diện tích (ha) 100 71 52 75 (Nguồn: UBND xã Cẩm Thanh, 2010) 100 71 52 75 0 20 40 60 80 100 120 trước 1980 năm 1990 năm 2000 năm 2010 thời gian (năm) ha Hình 3.2. Biểu ñồ biến ñộng diện tích dừa nước tại xã Cẩm Thanh 11 Kết quả ở bảng 3.2 và hình 3.2 cho thấy, diện tích dừa nước năm 1990 là 71 ha nhưng diện tích càng giảm qua các năm do các hoạt ñộng như nuôi tôm, làm muối, ñã phá hủy một phần lớn diện tích rừng dừa vào mục ñích kinh tế. Đặc biệt vào năm 2000, diện tích rừng dừa chỉ còn 52 ha, do phong trào nuôi tôm phát triển nên người dân ñã chặt các khu vực có dừa nước ñể làm ao nuôi tôm. Nhưng ñến năm 2010, diện tích rừng dừa nước ñã tăng lên 75 ha nhờ các hoạt ñộng nuôi tôm ñã giảm ñi ñáng kể, hoạt ñộng trồng thêm dừa nước. 3.2. TÌNH HÌNH KHAI THÁC, SỬ DỤNG NGUỒN LỢI DỪA NƯỚC Ở XÃ CẨM THANH 3.2.1. Tình hình khai thác và sử dụng nguồn lợi trực tiếp từ cây dừa nước ở xã Cẩm Thanh Kết quả khảo sát cho thấy tại xã Cẩm Thanh, dừa nước sau khi trồng 5 – 7 năm thì có thể khai thác tùy theo mục ñích sử dụng. Dừa nước ñược khai thác trung bình 2 lần/năm: lần thứ nhất từ tháng 2 ñến tháng 3, trung bình khoảng 5 lá/cây; lần 2 từ tháng 7 ñến tháng 8, trung bình 3 lá/cây. Nếu nhu cầu tăng cao thì một năm có thể khai thác 3 - 4 lần. Kỹ thuật khai thác cho mỗi lần chặt lá là phải ñể lại ngọn và 1 lá. Như vậy, trung bình khai thác ñược 8 lá/cây/năm. Các sản phẩm chế biến từ dừa nước ở xã như: mái lá, mái tranh, tấm phên (xem phụ lục 3). Sau khi khai thác, lá ngắn ñược chẻ làm ñôi dọc theo cuống lá dùng làm mái tranh ñể lợp nhà hay dựng vách. Đối với lá dài, thì lá chét ñược cắt ra khỏi cuống lá và ñược kết thành mái lá. Các sản phẩm từ lá dừa nước sau khi ñược chế biến và gia công, chủ yếu ñược tiêu thụ tại các khu nghỉ mát, hàng quán, khách sạn ở trong và ngoài tỉnh, có khi xuất sang nước ngoài. 12 3.2.2. Tình hình khai thác và sử dụng nguồn lợi thủy sản trong vùng dừa nước Trong số 20 hộ khai thác thủy sản (chiếm 18% trong tổng số 111 hộ) ñược phỏng vấn thì có 6 hộ khai thác thường xuyên và 14 hộ khai thác không thường xuyên. Bảng 3.3. Tần suất khai thai thác thủy sản của các hộ ở xã Cẩm Thanh Thôn 2 Thôn 3 Thôn 8 Tổng Tỷ lệ Khai thác thường xuyên 5 1 KPH 6 30% Khai thác không thường xuyên 9 3 2 14 70% Ghi chú: KPH: không phát hiện Bảng 3.4. Phương thức khai thác thủy sản của các hộ ở xã Cẩm Thanh Khai thác thường xuyên Khai thác không thường xuyên Phương thức khai thác Số hộ Tỷ lệ Số hộ Tỷ lệ Cào 3 8,8% 4 5,9% Lưới 4 11,8% 4 11,8% Lờ 5 14,7% 3 8,8% Lượm 1 2,9% 11 32,4% Xung ñiện 1 2,9% Không phát hiện 13 8.8% 11.8% 14.7% 2.9% 2.9% 5.9% 11.8% 8.8% 32.4% 0.0% 5.0% 10.0% 15.0% 20.0% 25.0% 30.0% 35.0% 40.0% cào lưới lờ lượm xung ñiện Phương thức khai thác Tỷ lệ khai thác không thường xuyên khai thác thường xuyên Hình 3.3. Tỷ lệ phương thức khai thác thủy sản trong rừng dừa tại xã Cẩm Thanh Kết quả ở bảng 3.3, bảng 3.4 và hình 3.3 cho thấy, người dân ñánh bắt nguồn lợi ñộng vật trong rừng dừa nước bằng nhiều phương thức khác nhau và phương thức nhặt bằng tay chiếm tỷ lệ cao nhất (35%), nhưng chủ yếu tập trung ở các hộ khai thác không thường xuyên. Đặt lờ và thả lưới là hai phương thức ñánh bắt mà bà con thường hay sử dụng (chiếm 23,5%). Lờ là loại phương tiện dùng ñánh bắt tất cả các loài ñộng vật di chuyển ñược và khai thác triệt ñể kể cả cá con với hiệu quả rất cao. Lưới cũng có khả năng bắt ñược những con vật có khả năng di chuyển và nếu mắc lưới nhỏ và số lớp lưới nhiều thì khả năng bắt ñược các loài ñộng vật hiệu quả hơn. Các dụng cụ như cào chiếm 15%, xung ñiện chiếm 3% nhưng cũng là dụng cụ hủy diệt, ñể lại hậu quả lâu dài. Dụng cụ cào gây ra sự xáo trộn nền ñáy. Đánh cá bằng ñiện gây hủy diệt hoặc gây hại hầu hết các loài cá, bao gồm cả ấu trùng và cá con. 14 3.2.3. Tình hình khai thác và sử dụng nguồn lợi dừa nước phục vụ du lịch sinh thái tại xã Cẩm Thanh Hoạt ñộng du lịch sinh thái tại xã Cẩm Thanh hiện ñang trong giai ñoạn triển khai. Nhiều công ty du lịch ñang khai thác các chuyến du lịch sinh thái trong rừng dừa Bảy Mẫu và tham quan làng nghề dừa nước tại xã Cẩm Thanh. Trong ñó, Công ty EcoTour Hội An hiện ñang chiếm thị phần rất lớn (3.000 lượt khách/năm) và Công ty Du lịch Cộng ñồng Dừa nước Cẩm Thanh vừa mới hoạt ñộng tháng 5/2011. Các hoạt ñộng du lịch sinh thái trong rừng dừa nước mà du khách yêu thích là chèo thúng, chèo thuyền, cùng ngư dân ñánh bắt cá, quăng lưới,... Ngoài các hoạt ñộng trên, du khách còn ñạp xe vòng quanh xã Cẩm Thanh, thăm quan làng nghề dừa nước và các di tích lịch sử trong xã như bia chiến tích, lăng Ông, lăng Bà,... Tuy nhiên, hiện nay, du khách tham quan rừng dừa còn chưa ñược thưởng thức hương vị quả dừa nước do quả dừa nước ở ñây quá nhỏ nên không thể ăn ñược. Ngoài ra, xã cũng ñang triển khai du lịch sinh thái “homestay” và mọi hoạt ñộng du lịch của du khách ñều gắn liền với nguồn lợi dừa nước. 3.3. LỢI ÍCH KINH TẾ TỪ NGUỒN LỢI DỪA NƯỚC Ở XÃ CẨM THANH 3.3.1. Giá trị kinh tế các nguồn lợi dừa nước tại xã Cẩm Thanh qua các năm Giá trị kinh tế các sản phẩm từ dừa nước và giá trị kinh tế các loài thủy sản ngày càng tăng theo nhu cầu và thời gian. 3.3.2. Lợi ích kinh tế từ việc sở hữu, khai thác và chế biến lá dừa nước 15 Bảng 3.7. Tỷ lệ các hộ thuộc các nhóm nghề khai thác trực tiếp cây dừa nước Thôn 2 Thôn 3 Thôn 8 Nhóm nghề Số lượng Tỷ lệ Số lượng Tỷ lệ Số lượng Tỷ lệ (1) Hộ có dừa nước, khai thác và chế biến dừa nước 10 27% 4 10,3% 2 5,7% (2) Hộ có dừa nước, không khai thác dừa nước 16 42,3% 8 20,5% 7 20% (3) Hộ làm thuê cho các cơ sở khai thác và chế biến dừa nước 6 16,2% 5 12,8% 3 8,6% 3.3.2.1. Thu nhập trung bình hàng năm của các hộ gia ñình sở hữu dừa nước Ở xã Cẩm Thanh, dừa nước ñược các hộ dân sở hữu nếu bán khoán thì có giá trung bình 300.000 ñồng/sào/lần khai thác. Đối với dừa nước nơi ñây, người dân cho biết rất ít tốn công chăm sóc. Như vậy, ñó là số tiền mỗi năm các hộ gia ñình này kiếm lợi ròng từ cây dừa nước mà mình sở hữu chỉ thông qua giai ñoạn bán khoán. Kết quả ñiều tra về thu nhập từ sở hữu dừa nước thể hiện ở hình 3.6. 16 1.65 1.245 1.457 0 200 400 600 800 1000 1200 1400 1600 thôn 2 thôn 3 thôn 8 m 2 0 0.2 0.4 0.6 0.8 1 1.2 1.4 1.6 1.8 tri ệu ñ ồ n g/ n ă m Diện tích (m2) Thu nhập (triệu ñồng) Hình 3.6. Thu nhập của các hộ sở hữu dừa nước 3.3.2.2. Thu nhập trung bình hàng năm của hộ sản xuất tấm lợp dừa nước Bảng 3.9. Thu nhập trung bình của hộ sản xuất tấm lợp ở xã Cẩm Thanh Số hộ Tỷ lệ Thu nhập trung bình (triệu ñồng/năm) Hệ số biến thiên (Cv %) Hộ sản xuất lớn 5 4,5% 71,4 33,4% Hộ sản xuất nhỏ 11 9,9% 11,7 23,3% 3.3.2.3. Thu nhập trung bình hàng năm của thợ làm thuê cho các cơ sở sản xuất tấm lợp Quy trình khai thác và chế biến dừa nước tốn nhiều công sức, thời gian và ñòi hỏi phải có kinh nghiệm. Vì vậy, tùy theo năng lực và ngày công làm việc mà người làm thuê ñược hưởng mức lương khác nhau. 17 Bảng 3.10. Thu nhập trung bình năm của thợ làm thuê cho các cơ sở sản xuất tấm lợp Số người Tỷ lệ Thu nhập trung bình (triệu ñồng/năm) Thợ hưởng lương theo tháng 6 2,2% 30 – 40 Thợ hưởng lương theo ngày 9 3,3% 4 – 5 Công việc bà con làm thuê chủ yếu là: chặt dừa, tách, phơi dừa, ngâm dừa, kết mái lá, kết mái tranh, kết tấm phên, sắp xếp, bảo quản, theo chủ ñi dựng công trình cho khách. 3.3.3. Lợi ích kinh tế từ nguồn lợi thủy sản trong vùng dừa nước Bảng 3.11. Thu nhập trung bình năm của các hộ ñánh bắt trong rừng dừa nước Thôn 2 (n = 14) Thôn 3 (n = 4) Thôn 8 (n = 2) Tỷ lệ các hộ (%) 37,8% 10,3% 5,7% Thu nhập (triệu ñồng) 6,035 4,125 3 Hệ số biến thiên (Cv%) 77,7% 96,1% 47,1% Số hộ ñánh bắt thủy sản ở thôn 2 chiếm tỷ lệ khá cao (37,8%) trong toàn thôn, các xã còn lại chỉ chiếm 10,3% (thôn 3) và 5,7% (thôn 8). Thôn 2 có ưu thế về vị trí ñịa lý tự nhiên là thuộc vùng sông nước và gần cửa sông, hơn nữa thôn 2 sở hữu diện tích dừa nước nhiều hơn các thôn khác nên các nguồn lợi thủy sản cũng tập trung ở ñây nhiều hơn, kết quả này ñược trình bày ở hình 3.7. 18 5 10 15 20 25 30 3.0 3.5 4.0 4.5 5.0 5.5 6.0 6.5 y=0,11774 + 2,22816 n = 3 r = 0,93231 th u n ha p tu kh ai th a c th u y sa n (tr ie u do n g/ n am ) dien tich dua nuoc (ha) Hình 3.7. Sự tương quan giữa thu nhập từ khai thác thủy sản với diện tích dừa nước ở các thôn Kết quả ở hình 3.7 cho thấy, thu nhập từ hoạt ñộng khai thác thủy sản trong rừng dừa nước và diện tích dừa nước tại các thôn có mối tương quan thuận. Thôn 2 chiếm diện tích dừa nước cao nhất nên thu nhập từ khai thác thủy sản cũng cao nhất, tiếp ñến là thôn 3 và sau cùng là thôn 8. 3.3.4. Đánh giá chung về giá trị kinh tế của nguồn lợi dừa nước tại xã Cẩm Thanh 3.3.4.1. Tổng giá trị kinh tế của nguồn lợi dừa nước tại xã Cẩm Thanh Nguồn lợi từ khai thác lá và chế biến lá dừa nước là lớn nhất, tiếp ñến là khai thác thủy sản và cuối cùng là nguồn lợi từ du lịch. Ước tính tổng giá trị kinh tế nguồn lợi dừa nước của xã mang lại cho cộng ñồng là 5.047.000.000 ñồng/năm, tương ñương 67.290.000 ñồng/ha/năm (~ 3.364 USD). 3.3.4.2. Đóng góp của nguồn lợi dừa nước trong tổng thu nhập của mỗi hộ trong xã Cẩm Thanh 19 Bảng 3.13. Đóng góp của nguồn lợi dừa nước so với tổng thu nhập của mỗi hộ ở xã Cẩm Thanh Thôn 2 Thôn 3 Thôn 8 Tổng thu nhập (ñồng/năm) 24.560.000 27.190.000 29.420.000 Thu nhập từ nguồn lợi dừa nước (ñồng/năm) 15.870.000 12.530.000 3.050.000 Đóng góp của dừa nước trong Tổng thu nhập (%) 51,4% 32,2% 13,5% Thu nhập từ nguồn lợi dừa nước chiếm một phần ñáng kể trong tổng thu nhập của các hộ, cụ thể: mức ñộ ñóng góp từ nguồn lợi dừa nước ở thôn 2 là lớn nhất (chiếm 51,4%), tiếp theo ñó là thôn 3 (32,2%) và sau cùng là thôn 8 (13,5%). 3.4. NHẬN THỨC CỦA CỘNG ĐỒNG VỀ VAI TRÒ KHU HỆ DỪA NƯỚC VÀ TÌNH TÌNH QUẢN LÝ NGUỒN LỢI DỪA NƯỚC CỦA CHÍNH QUYỀN 3.4.1. Nhận thức của cộng ñồng về vai trò khu hệ dừa nước Kết quả ñiều tra về nhận thức tầm quan trọng của khu hệ dừa nước ñược thực hiện trên 40 người dân thể hiện ở bảng 3.14. Bảng 3.14. Nhận thức của người dân về tầm quan trọng của khu hệ dừa nước ở xã Cẩm Thanh Các vai trò khu hệ dừa nước Số người Tỷ lệ Cung cấp thủy sản 39 97,5% Môi trường sống của thủy sản 38 95% Ngăn gió bão 38 95% Chống xói mòn 35 87,5% Tạo cảnh ñẹp 7 17,5% Giá trị kinh tế 39 97,5% 20 Hơn 87,5% người dân cho rằng dừa nước có vai trò rất lớn trong bảo vệ môi trường và ñem lại nguồn thu nhập cho người dân. Đứng ñầu là các giá trị liên quan ñến việc khai thác các nguồn lợi thủy sản trong dừa nước. Tiếp ñến là các giá trị bảo vệ, giảm nhẹ tác ñộng thiên tai cho bà con như dừa nước có khả năng chắn sóng và gió rất tốt khi có gió bão xảy ra. Còn ñối với giá trị thẩm mỹ, ña phần bà con xem nhẹ hơn. 3.4.2. Tình hình quản lý nguồn lợi dừa nước của chính quyền Chính quyền xã quản lý diện tích mặt ñất và mặt nước, ñịnh hướng cho dân chăm sóc, bảo vệ, khai thác và sử dụng dừa nước và thủy sản. Xã thu thuế ñối với các hộ sản xuất kinh doanh nghề chế biến dừa. Ngoài ra, xã không thu thuế ñối với các hộ sở hữu và khai thác dừa nước cũng như các nguồn lợi thủy hải sản trong rừng dừa. Để hạn chế việc khai thác dừa nước và nguồn lợi thủy sản bừa bãi, nhằm tạo ñiều kiện cho dừa nước có khả năng phục hồi và ñảm bảo môi trường sống cho các loài thủy sản, UBND xã ñã họp với bà con trong vùng có dừa nước và ñã ñưa ra quy chế bảo vệ dừa nước và nguồn lợi thủy sản tại xã Cẩm Thanh vào năm 2008 và ñặt pan-nô (2m x 1,6m) tại thôn 2. Hiện nay, chính quyền ñịa phương khuyến khích các hoạt ñộng du lịch sinh thái trong xã, yêu cầu khách du lịch và các công ty du lịch thực hiện các Quy ước về bảo vệ Dừa nước và Nguồn lợi Thủy sản trên. Hiện chưa có hoạt ñộng thu thuế nào ñối với hoạt ñộng du lịch trong rừng dừa Bảy Mẫu và trong xã Cẩm Thanh. 3.5. CÁC YẾU TỐ TÁC ĐỘNG ĐẾN KHU HỆ DỪA NƯỚC XÃ CẨM THANH 3.5.1. Thành phần các ngành nghề chính trong xã Cẩm Thanh 21 Kết quả ñiều tra về thành phần các ngành nghề trong xã Cẩm Thanh ñược thể hiện ở hình 3.8. Hình 3.8. Thành phần các ngành nghề tại xã Cẩm Thanh Thành phần ngành nghề trong xã khá ña dạng, trong ñó có các nghề liên quan ñến nguồn lợi dừa nước trong xã như: nghề làm khai thác và chế biến dừa của các hộ sản xuất lớn, hộ sản xuất nhỏ, hộ làm thuê cho các chủ dừa và các nghề ñánh bắt thủy sản trong rừng dừa nước. Nhìn chung, số lao ñộng làm trong các ngành nghề liên quan ñến nguồn lợi dừa nước cũng chiếm một phần ñáng kể, cụ thể: thôn 2 chiếm 61,5%, thôn 3 chiếm 30,6% và thôn 8 chiếm 21,3%. 3.5.2. Chính sách bảo vệ nguồn lợi dừa nước của chính quyền - Các chính sách, quy ước ñưa ra chưa có sự kết hợp chặt chẽ giữa các tổ chức có thẩm quyền và sự hợp tác của người dân trong bảo vệ nguồn lợi dừa nước. Đặc biệt, công tác giám sát việc thực 22 hiện các hoạt ñộng cộng ñồng và việc thực hiện nghiêm túc các quy ước ñã ñề ra chưa ñược chú trọng. - Tình trạng giao khoán diện tích dừa nước của xã giao cho dân cũng là một vấn ñề lớn gây suy giảm nguồn lợi. Tần suất khai thác dừa nước nhiều gây ảnh hưởng ñến môi trường sống của các loài thủy sinh. - Hiện xã chưa có chính sách liên kết sản xuất các sản phẩm dừa nước trong toàn xã. - Dừa nước bị phá ñể làm hồ nuôi tôm vào những năm 2000, ñặc biệt ở khu vực thôn 8. 3.5.3. Tác ñộng của các dự án ñến khu hệ dừa nước xã Cẩm Thanh Hiện nay, xã Cẩm Thanh ñã tiếp nhận nhiều dự án liên quan ñến bảo tồn dừa nước như: nâng cao năng lực quản lý ñịa phương, dự án trồng dừa nước, chuyển ñổi sinh kế cho người dân, làng nghề dừa nước Cẩm Thanh, làng quê sinh thái,... Tuy nhiên, cách tiếp cận và thực hiện không hiệu quả nên sự thành công của các dự án ñem lại chưa cao. 3.5.4. Ảnh hưởng của các ñiều kiện tự nhiên Hằng năm, tại ñịa phương ñều xảy ra lũ lụt và mưa bão, nên cũng ñã ảnh hưởng ñến khu hệ dừa nước. Tác ñộng của sóng và gió bão có thể ảnh hưởng xấu ñến dừa nước như: gãy lá, sản lượng và chất lượng lá kém, nhưng thiệt hại trực tiếp do mưa bão gây ra chủ yếu ở khu vực gần với cửa biển. Ngoài ra, nhu cầu về tấm lợp dừa nước ngày càng tăng cao, nên các hoạt ñộng thiên tai là một trong những nhân tố lớn gián tiếp gây nên làm tăng số lần khai thác lên 3-4 lần/năm, gây suy giảm nguồn lợi dừa nước. 23 3.6. MỘT SỐ ĐỊNH HƯỚNG KHAI THÁC, SỬ DỤNG HỢP LÝ NGUỒN LỢI DỪA NƯỚC TẠI XÃ CẨM THANH 3.6.1. Định hướng khai thác hiệu quả nguồn lợi dừa nước - Cấp giấy phép khai thác nguồn lợi cây dừa nước và thủy sản: cấp giấy phép khai thác dừa nước tối ña 1 – 2 lần/năm ñối với các hộ sở hữu dừa nước tùy theo chất lượng dừa. Giám sát hoạt ñộng khai thác thủy sản thật chặt chẽ, cấm các phương tiện khai thác hủy diệt, quy ñịnh kích thước các loài thủy sản ñược khai thác và thời gian khai thác thông báo ñến cho bà con. - Cần nghiên cứu và quy hoạch một phần nhỏ diện tích dừa nước cho quả ñể du khách thưởng thức. Tăng cường nhiều hoạt ñộng du lịch sinh thái trong xã và liên kết với các ñiểm du lịch sinh thái lân cận ñể thu hút nhiều du khách. - Đa dạng hóa các sản phẩm và dịch vụ từ dừa nước. Ngoài việc khai thác ñể làm tấm lợp, cần làm thêm về các sản phẩm thủ công mỹ nghệ khác như: nón, giỏ xách, vật trang trí,... nhằm làm tăng giá trị kinh tế nguồn lợi dừa nước. - Giảm áp lực khai thác nguồn lợi dừa nước bằng cách hỗ trợ sinh kế thay thế hiệu quả cho các hộ khai thác dừa và các hộ khai thác thủy sản. Một số hoạt ñộng cần ñược triển khai như: hỗ trợ kinh phí và hướng dẫn kỹ thuật trồng nấm, chăn nuôi, ñào tạo nghiệp vụ du lịch sinh thái cho cộng ñồng (cần chú trọng việc cung cấp tri thức bản ñịa và kỹ năng phục vụ du khách). 3.6.2. Định hướng sử dụng hợp lý nguồn lợi dừa nước Các sản phẩm từ dừa nước và nguồn lợi thủy sản trong vùng dừa nước phải thân thiện với môi trường. Các sản phẩm từ dừa nước cần ñảm bảo chất lượng, mang lại tiện ích cao trong quá trình sử dụng và kéo dài tuổi thọ của sản phẩm. Đồng thời, các nguồn lợi từ 24 thủy sản phải khai thác ñúng quy cách và tiêu thụ ngay tại chỗ; hạn chế việc di chuyển ñi xa và bảo quản trong thời gian lâu. Vì vậy, cần có chính sách quản lý tốt ñể ñịnh hướng sử dụng các sản phẩm từ nguồn lợi dừa nước bền vững. 3.6.3. Định hướng quản lý bền vững nguồn lợi dừa nước Thực trạng quản lý nguồn lợi dừa nước tại ñịa phương ñã tồn tại một số hạn chế cần khắc phục, nhằm khai thác và sử dụng bền vững nguồn lợi dừa nước. Sau ñây là những ñịnh hướng quản lý: - Xây dựng mô hình quản lý nguồn lợi dựa vào cộng ñồng, nâng cao vai trò, nhận thức và trách nhiệm của cộng ñồng trong việc quản lý nguồn lợi; hướng dẫn cộng ñồng họp, chính họ bầu ra những tổ quản lý nguồn lợi dựa vào cộng ñồng, chính dân tham gia xây dựng quy chế và thực hiện theo quy chế. Cần tạo tính liên kết giữa các dự án và các ban ngành với cộng ñồng trong việc quản lý nguồn lợi. - Nội dung các quy ước phổ biến ñến bà con phải chặt chẽ, rõ ràng và phải theo ngôn ngữ thuần Việt ñể bà con tiện theo dõi và thực hiện. Cần áp dụng nghiêm minh các chế tài xử phạt ñã quy ñịnh. - Cần triển khai kỹ thuật chăm sóc, bảo vệ và khai thác các nguồn lợi dừa nước ñến với cộng ñồng một cách hiệu quả. - Cần có chính sách hỗ trợ cộng ñồng trồng thêm dừa nước ñể tạo cảnh quan, môi trường sinh thái ñồng thời tăng thu nhập cho người dân. Nên trồng dừa từ trong các kênh rạch gần khu vực dân sinh sống trước, sau ñó lùi dần ra vùng cửa sông nhằm tăng khả năng sinh trưởng và phát triển của dừa nước. - Khuyến khích và quy ñịnh các hộ nuôi trồng thủy sản trồng dừa xung quanh các ao hồ ñể chống sạt lở, tạo môi trường thuận lợi cho thủy sản trú ẩn và giảm thiểu ô nhiễm môi trường. 25 - Quản lý tốt vấn ñề rác thải trong rừng dừa nước dựa vào cộng ñồng. - Chính quyền xã cần quy hoạch một diện tích ñất nhằm hỗ trợ thêm sân phơi dừa cho bà con. - Cần tạo ra Câu lạc bộ Dừa nước trong xã, có thể mở rộng ra toàn quốc và Hiệp hội các nước có dừa nước ñể có thể liên kết, chia sẻ kinh nghiệm nghiên cứu, sản xuất và thương mại với nhau giữa các hội viên. Xây dựng thương hiệu Dừa nước Cẩm Thanh, khuyến khích các hộ ñăng ký tham gia thương hiệu chung này nhằm làm tăng giá trị các sản phẩm từ dừa nước và ñược nhiều nơi biết ñến, bên cạnh ñó còn tạo ra nguồn thuế cho nhà nước. - Xây dựng quy trình TQM (Total quality management – Quản lý chất lượng toàn diện) ñối với tất cả các hoạt ñộng khai thác và sử dụng nguồn lợi dừa nước theo ñịnh hướng bền vững. - Xây dựng nguồn thông tin tư liệu ñầy ñủ về giá trị nguồn lợi dừa nước tại ñịa phương thông qua các hoạt ñộng nghiên cứu, kiểm kê, thống kê ñịnh kỳ tạo cơ sở khoa học cho việc quản lý tốt các nguồn lợi. KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ A. KẾT LUẬN 1. Khu hệ dừa nước tại xã Cẩm Thanh với diện tích 75 ha, phân bố chủ yếu ở ven sông, lạch và tập trung chủ yếu ở thôn 2 (khu rừng dừa Bảy Mẫu). Xu thế biến ñộng diện tích dừa nước phụ thuộc vào sự phát triển kinh tế xã hội của ñất nước. 2. Hiện nay, nguồn lợi dừa nước ñược khai thác ñể làm các công trình nhà ở, ô dù cho các khu nghỉ mát, nhà hàng, 26 khách sạn, cho mục ñích ẩm thực và phục vụ cho du lịch sinh thái. Hiệu quả kinh tế từ những nguồn lợi này khá cao, tuy nhiên phương thức và cách quản lý khai thác chưa hiệu quả. 3. Người dân ñã nhận thức rõ về tầm quan trọng của giá trị nguồn lợi này. Họ sẵn sàng tham gia quản lý nếu chính quyền có những chính sách hỗ trợ hợp lý. Chính quyền ñã có nhiều giải pháp quản lý nguồn lợi này, nhưng chưa thực sự hiệu quả, nguyên nhân chính là do chưa huy ñộng ñược tính cộng ñồng trong dân và việc thực hiện các hoạt ñộng của dự án chưa hướng ñến lợi ích lâu dài của cộng ñồng. 4. Để quản lý nguồn lợi này, cần có những ñịnh hướng khai thác và sử dụng hợp lý nguồn lợi. Trong ñó, cần chú trọng các giải pháp như: trồng thêm dừa nước, hỗ trợ các hoạt ñộng sinh kế thay thế nhằm giảm áp lực lên nguồn lợi và quy ñịnh về khai thác cũng như chế tài xử phạt. B. KIẾN NGHỊ Ủy ban nhân dân tỉnh Quảng Nam và thành phố Hội An cần tiếp tục ñầu tư và triển khai hiệu quả hơn các dự án nhằm bảo tồn nguồn lợi dừa nước và phát triển bền vững tại xã Cẩm Thanh.