Luận văn Sự điều chỉnh kinh tế của nhà nước tư sản hiện đại

g nú tiền đề điều tiết tự phát. Trong thời kỳ cạnh tranh tự do của chủ nghĩa tư bản, cơ chế thị trường tác động vào quỏ trỡnh tỏi sản xuất xó hội thụng qua điều chỉnh tổng thể hành vi của các chủ thể thị trường. Nó tạo ra sự vận động cho nền kinh tế bằng cách liên tục tự phá vỡ và tự xác lập những tỷ lệ cân đối về số lượng và chất lượng trong nền kinh tế một cách tự phát. Khi quy mô tích tụ và tập trung tư bản trong mỗi chủ thể hoạt động trên thị trường đó đạt tới một mức độ cao, thỡ nguyờn tắc tự phỏt trong hoạt động điều chỉnh vĩ mô của cơ chế thị trường sẽ gây ra những đổ vỡ to lớn đẩy nền sản xuất tới trạng thỏi trỡ trệ và khủng hoảng. Trước thực trạng đó việc bổ sung vào hệ thông điều chỉnh tỏi sản xuất xó hội cơ chế điều chỉnh độc quyền tư bản là một khách quan do yêu cầu của nền sản xuất tư bản chủ nghĩa đặt ra. b)Cơ chế độc quyền trong nền kinh tế thị trường tư bản chủ nghĩa hiện đại. Bằng hoạt động tự giỏc và cú ý thức của mỡnh, độc quyền tư nhân đó tạo ra những mối liờn hệ xó hội cú điều tiết giữa các chủ thể thị trường trong khuôn khổ mà nó có thể khống chế được. Nhiệm vụ của nú là tạo ra những hỡnh thức tổ chức mới, những công cụ mạnh, chủ động điều chỉnh hành vi sản xuất, kinh doanh của các chủ thể thị trường dựa trên những nguyên tắc mới. Hoạt động của Cỏc-ten là hỡnh thức hoạt động đầu tiên mang tính điều tiết của độc quyền tư nhân. Nó dựa trên nguyên tắc tự nguyện, thống nhất có tính độc quyền của một nhóm sở hữu tư nhân hoạt động trên thị trường. Thông qua các điều khoản các quy định có tính chất bắt buộc và kèm theo sự trừng phạt hành chính và kinh tế của hiệp định Các-ten, bước đầu độc quyền tư nhân đó điều tiết được việc sản xuất và lưu thông của một nhóm chủ thể kinh tế. Song, sự điều tiết của Các- ten rất lỏng lẻo và chủ yếu mới chi phối được một phạm vi hẹp trong lĩnh vực lưu thông hàng hóa và đi đến đổ vỡ do cạnh tranh và phát triển không đồng đều giữa các thành viên trong nội bộ Các-ten. Từ đú, xuất hiện cỏc hỡnh thức độc quyền cao hơn như: Xanh-đi-ca và chín muồi như Tờ-rớt, Công-xoóc-xi-om… Đó là sự cố gắng từng bước thích ứng của độc quyền tư nhõn với quỏ trỡnh xó hội húa ngày càng cao của lực lượng sản xuất trong chủ nghĩa tư bản hiện đại. Dựa vào sức mạnh của mỡnh, cỏc cụng ty độc quyền đó tạo ra cơ chế điều tiết với những công cụ và biện pháp tác động có lợi cho họ, buộc các chủ thể thị trường khác phải theo. Ta biết rằng, khi quỏ trỡnh tớch tụ và tập trung tư bản đạt tới mức độ cao, thỡ sở hữu tư bản và sử dụng tư bản tách rời nhau, tạo điều kiện cho tư bản tài chính ra đời và trở thành hỡnh thức phổ biến trong nền kinh tế tư bản chủ nghĩa. Đặc trưng kết cấu độc quyền của tư bản tài chính là hỡnh thành cỏc tập đoàn kinh tế khổng lồ. Thông qua chế độ tham dự tư bản tài chính đó cuốn hỳt ngày càng nhiều cỏc chủ thể kinh tế hoạt động riờng lẻ ở tất cả cỏc khõu của quỏ trỡnh tỏi sản xuất vào guồng mỏy khống chế của mỡnh. Nhờ đó, độc quyền tư nhân đó biến một phần lớn những chủ sở hữu nhỏ, riờng lẻ, thành cỏc chủ sở hữu tập thể giỏn tiếp được chỉ đạo thống nhất theo một hướng hoạt động nhất định. Đứng trên giác độ tổng thể mà xem xét, độc quyền tư nhân đó thu hẹp và làm giảm bớt tớnh biệt lập trong hoạt động của các chủ thể thị trường và tạo ra mối liên hệ xó hội cú hướng dẫn trong phạm vi ảnh hưởng của họ. Sự khắc phục tính tự phát của cơ chế độc quyền đối với cơ chế thị trường là ở đó. Đối với nội bộ tập đoàn, nguyên tắc điều tiết là hoạt động thống nhất theo hướng nhất định do tư bản tài chính điều khiển. Công cụ chủ yếu dùng để kiểm soát và uốn nắn của các xí nghiệp thành viên là tài chính. Tức là thông qua quan hệ tài chính, tín dụng… Đối với thị trường, nguyên tắc điều tiết của tập đoàn là độc quyền. Nó khống chế và thâu tóm việc sản xuất, lưu thông một hay nhóm hàng hóa và dịch vụ nào đó nhằm mục đích thu lợi nhuận độc quyền cao. Do đó, chúng sẵn sàng bóp chết đối thủ cạnh tranh bằng cả bạo lực và kinh tế. Song, điều tiết của tư bản tài chính chủ yếu bằng công cụ tài chính như: tài trợ cho các xí nghiệp thành viên bán phá giá hàng hóa ra thị trường. Khi cần thiết, tập trung vốn đầu tư cao cho các xí nghiệp chi nhánh chịu áp lực cạnh tranh để họ có điều kiện trang bị lại dây chuyền công nghệ để có sức mạnh cao hơn… Điều đó chứng tỏ: độc quyền không thủ tiêu cạnh tranh và sự hoạt động của cơ chế điều chỉnh độc quyền tư nhân tuy làm giảm bớt khối lượng các chủ thể cạnh tranh trên thị trường, nhưng lại làm tăng thêm tính ác liệt và sức mạnh cạnh tranh lên cao hơn. Và do đó, gây ra sự đổ vỡ nặng nề hơn, nhanh chóng đẩy nền kinh tế lâm vào cuộc khủng hoảng kinh tế. c)Mâu thuẫn trong hoạt động của cơ chế thị trường, cơ chế độc quyền và sự xuất hiện hệ thống điều chỉnh kinh tế của nhà nước tư bản. Trên giác độ điều chỉnh kinh tế, nguyên nhân trực tiếp gây ra các cú sốc và các cuộc khủng hoảng kinh tế là do sự điều chỉnh đồng thời của hai cơ chế: độc quyền và thị trường, làm cho quá trỡnh tỏi sản xuất tư bản chủ nghĩa buộc phải vận động dưới sự khống chế của hai nguyên tắc trái ngược nhau: tự do và độc đoán. Một mặt, độc quyền không ngừng bành trướng và mở rộng sự khống chế của mỡnh đối với từng mảng rộng lớn của thị trường. Mặt khác,cơ chế thị trường như một cơ chế vận động tự nhiên của nền sản xuất hàng hóa,tự mở đường vượt qua các nguyên tắc của độc quyền,thúc đẩy nền sản xuất vận động theo yêu cầu của các quy luật thị trường.Sự xung đột và mâu thuẫn đó không chỉ làm giảm hiệu lực điều chỉnh của hai cơ chế,mà cũn làm lu mờ đi những dấu hiệu tích cực của thị trường và tăng thêm tính gay gắt của cạnh tranh, đẩy nền sản xuất tư bản chủ nghĩa vào trạng thái phát triển mất cân đối trầm trọng nhanh hơn.Hơn nữa,hoạt động của cơ chế độc quyền khômg bị giới hạn trong phạm vi quốc gia,do đó đó làm cho cuộc khủng hoảng cơ cấu lan rộng ra trên quy mô thế giới, gây ảnh hưởng xấu tới điều kiện tái sản xuất và môi trường kinh doanh của toàn bộ phương thức sản xuất tư bản chủ nghĩa. Cuộc đại khủng hoảng 1929-1933 đó đánh dấu sự bất cập và bất lực của cả cơ chế thị trường lẫn cơ chế điều chỉnh độc quyền tư nhân đối với nền sản xuất tư bản chủ nghĩa. Trước thực trạng đó, sự can thiệp của nhà nước vào quỏ trỡnh tỏi sản xuất tư bản chủ nghĩa là một nhu cầu khách quan nhằm khôi phục lại những mất cân đối, đặc biệt là mặt cân đối có tính cơ cấu, để mở đường cho sức sản xuất phát triển. Trong thực tiễn, sự cải tổ cơ chế điều chỉnh kinh tế tư bản chủ nghĩa được tiến hành đồng thời bằng hai con đường: độc quyền hóa và nhà nước hóa. Song, nhà nước hóa đó nổi lờn thành khuynh hướng chủ yếu khi cơ chế thị trường và cơ chế độc quyền trở nên bất cập trước đũi hỏi phỏt triển của sức sản xuất. Cỏc tổ chức độc quyền phải nhường lại vị trí số một cho nhà nước trong vai trũ chi phối đời sống kinh tế xó hội. Tuy vậy, cỏc tổ chức độc quyền vẫn ảnh hưởng đến toàn bộ đến đời sống kinh tế xó hội bằng cỏch giỏn tiếp thụng qua việc họ cử cỏc đại biểu của mỡnh vào nắm giữ cỏc vị trớ then chốt trong bộ mỏy chớnh quyền và dựng sức ộp kinh tế, chớnh trị để thể chế hóa đường lối phát triển kinh tế cơ bản của nhà nước theo chỉ đạo của họ. Trên giác độ tổng thể: kinh tế, chớnh trị, xó hội, thỡ độc quyền tư nhân và nhà nước đó hũa nhập vào nhau tạo thành một khối liờn kết chặc chẽ. Đó là sự liên kết sức mạnh của độc quyền với sức mạnh của nhà nước thành một cơ chế thống nhất nhằm làm giàu cho tư bản độc quyền… cứu nguy cho chế độ tư bản. Sự thống nhất đó không phải là sự đồng nhất hoàn toàn giữa cơ chế độc quyền tư nhân và cơ chế điều chỉnh kinh tế của nhà nước, mà đó là sự thống nhất biện chứng, tức nó vừa làm tiền đề cho nhau, đồng thời lại mâu thuẫn với nhau. Sự thống nhất và mâu thuẫn này thể hiện cho mục đích điều chỉnh của hai cơ chế. Độc quyền tư nhân điều tiết những hoạt động kinh doanh của mỡnh theo mục tiờu ớch kỷ của họ, cũn nhà nước điều chỉnh hoạt động của các chủ thể thị trường không chỉ nhằm đảm bảo lợi nhuận cho một nhà tư bản, mà cho toàn bộ giai cấp các nhà tư bản. Sự điều chỉnh kinh tế của nhà nước chịu áp lực từ nhiều phía, nhiều lực lượng xó hội. Do đú, nú phải dung hũa được lợi ích của mọi tầng lớp xó hội để đảm bảo cho nền kinh tế phát triển trong điều kiện xó hội ổn định. Nhưng, sự dung hũa trong hoạt động điều chỉnh của nhà nước là có giới hạn. Giới hạn đó là sự tồn tại của nền sản xuất của chủ nghĩa tư bản quy định. Điều này thể hiện ở sự dao động của cỏc chớnh sỏch, lỳc thỡ nhõn nhượng người lao động, khi thỡ ưu đói cỏc nhà tư bản. Tất cả đều vỡ sự tồn tại của phương thức sản xuất tư bản chủ nghĩa. Về phạm vi hoạt động, về cơ chế điều chỉnh độc quyền nhà nước, về cơ bản, chỉ có hiệu lực trong phạm vi lónh thổ, cũn cơ chế điều chỉnh của độc quyền tư nhân tuy tác động trong những ngành khu vực hẹp của nền sản xuất nhưng lại xuyên qua nhiều quốc gia. Nhờ ưu thế này mà độc quyền tư nhân đó tạo ra được mối quan hệ độc lập tương đối trước sự khống chế của một nhà nước. Song, nó cũng tạo ra khả năng cho nhà nước triển khai hoạt động điều chỉnh ra thị trường thế giới, khi lợi dụng cơ chế độc quyền tư nhân như một bộ phận cấu thành trong cơ chế điều chỉnh kinh tế của mỡnh. 2.Hệ thống điều chỉnh kinh tế của nhà nước tư bản hiện đại. Hệ thống điều chỉnh kinh tế được giới thiệu như một tổng thể của những thiết chế và thể chế kinh tế của nhà nước tư bản, một bộ máy kinh tế của nhà nước được tổ chức chặt chẽ với hệ thống công cụ,chính sách có khả năng thực hiện chức năng điều chỉnh đối với sự vận động của toàn bộ nền kinh tế xó hội. Với kết cấu như vậy, nó đó hũa nhập một cỏch hữu cơ vào cơ chế tái sản xuất tư bản chủ nghĩa, tồn tại như một bộ phận chủ động thúc đẩy, kiểm soỏt và quản lý toàn bộ vận động của quỏ trỡnh tỏi sản xuất xó hội. Do đó, đối tượng điều chỉnh của nó không phải là nền sản xuất nói chung, càng không phải là nền sản xuất ở trạng thái tĩnh tại, mà nền sản xuất đang vận động trong tiến trỡnh tỏi sản xuất liờn tục. Mặt khỏc, hệ thống điều chỉnh kinh tế của nhà nước tư bản, sản phẩm dung hợp của cơ chế thị trường, cơ chế độc quyền tư nhân và cơ chế nhà nước, nên trong kết cấu của nó, các công cụ thị trường như: tiền tệ, giá cả và các công cụ của cơ chế độc quyền như: kế hoạch, tài chính, tín dụng, chứng khoán, được xem như những công cụ điều chỉnh cơ bản và quan trọng. a)Nhiệm vụ của hệ thống điều chỉnh kinh tế của nhà nước tư bản hiện đại. Nhiệm vụ kinh tế của nhà nước tư bản hiện đại là điều chỉnh sự vận động của quá trỡnh tỏi sản xuất tư bản chủ nghĩa tức là thúc đẩy, điều tiết và quản lý nền kinh tế xó hội. Do đặc trưng của nền kinh tế tư bản chủ nghĩa là nền kinh tế dựa trên cơ sở sở hữu tư nhân tư bản chủ nghĩa về tư liệu sản xuất, nên nhiệm vụ thúc đẩy nền kinh tế tư nhân phát triển theo định hướng của mỡnh. Để thực hiện nhiệm vụ đó, nhà nước phải sử dụng các nguồn lực hoạt động của mỡnh như: ngân khố, tài nguyên… và thông qua hệ thống công cụ như: tín dụng, ngân hàng, thuế để cấp phát, tài trợ và ưu đói hoạt động sản xuất, kinh doanh của tư nhân, tạo điều kiện và môi trường kinh doanh cho tư nhân hoạt động. Song, để hỗ trợ và kích thích của nhà nước đối với hoạt động sản xuất và kinh doanh tư nhân phải được định hướng vào một mục tiêu nhất định, tức là phải có định hướng kiểm soỏt hay cũn gọi là điều chỉnh kinh tế. Điều chỉnh chính là việc nhà nước áp đặt những quy chế của mỡnh nhằm hướng dẫn, hạn chế, thay đổi hành vi kinh tế của các chủ thể sản xuất và kinh doanh cho phù hợp với những hoạt động chung trong vận động tổng thể của nền kinh tế theo những mục tiêu mà nhà nước vạch ra. Sự điều chỉnh này được tiến hành dưới những hỡnh thức hướng dẫn, kiểm soát, uốn nắn bằng cả công cụ kinh tế và pháp luật, tức là bằng cả những ưu đói và trừng phạt. Do hoạt động trong nền kinh tế thị trường và cơ chế thị trường được chấp nhận như một cấu thành hữu cơ của hệ thống điều chỉnh kinh tế của nhà nước chỉ cần tập trung vào những khâu chính yếu có tính quyết định sự vận động của quá trỡnh tỏi sản xuất. Do đó, điều chỉnh của nhà nước chỉ đặt các chủ thể thị trường trước sự lựa chọn chớnh yếu, cũn những lựa chọn bỡnh thường do họ tự sỏng tạo, tỡm kiếm và nú được thị trường phán xét. Như vậy, kết cấu của hệ thống điều chỉnh kinh tế của nhà nước tư bản độc quyền hiện đại là một hệ thống thiết chế tổ chức thuộc bộ máy nhà nước tư bản, cùng với nó là hệ thống các công cụ và các giải pháp kinh tế được thể chế hóa thành các chính sách kinh tế của nhà nước. b)Bộ máy điều chỉnh kinh tế của nhà nước tư bản hiện đại. Hoạt động điều chỉnh kinh tế của nhà nước tư bản được thực hiện thông qua một hệ thống của tổ chức nhà nước. Đó là những tổ chức hành pháp có chức năng khác nhau thuộc thiết chế nhà nước. Do điều chỉnh kinh tế là một chức năng mới phát triển thành một trong những chức năng cơ bản của nhà nước tư bản hiện đại, bên cạnh các thiết chế truyền thống như: nhà nước trung ương, địa phương, bộ… người ta cũn thiết lập những cơ quan chức năng chuyên môn làm nhiệm vụ điều chỉnh kinh tế. Những tổ chức này chia làm hai loại: Một là, cơ quan hành pháp của chính phủ, chúng vừa làm chức năng hành chính vừa làm chức năng điều chỉnh kinh tế ở tầm tổng thể. Hai là, những cơ quan điều tiết kinh tế do luật định chúng chuyên trách thanh tra, kiểm soát, uốn nắn hành vi kinh tế của tất cả các chủ thể hoạt động sản xuất kinh doanh theo luật. Khi cần thiết các cơ quan này có thể đưa ra các quy chế mới trong khuôn khổ luật định thuộc chức năng của mỡnh để hướng dẫn và uốn nắn các hoạt động kinh doanh theo sát các định hướng đó vạch ra. Hai hỡnh thức này được thiết lập từ trung ương đến địa phương. Các cơ quan quản lý kinh tế truyền thống của chớnh phủ. Tham gia vào hoạt động kinh tế của bộ máy nhà nước dưới quyền chỉ đạo của Tổng thống hoặc Thủ tướng là các Bộ trưởng và hệ thống tổ chức trong phạm vi quyền lực của họ. Các nhân viên làm việc trong các bộ là các công chức chuyên nghiệp và các quan chức cấp dưới được lựa chọn, sàng lọc thụng qua quỏ trỡnh phục vụ của họ. Do làm việc liờn tục theo những chức năng công tác nhất định nên họ tích lũy được những kinh nghiệm và có kỹ năng nghiệp vụ cao. Trên thực tế họ là những cố vấn hoặc người giúp việc đắc lực khụng chỉ trong thực thi nhiệm vụ mà cũn giỳp bộ vạch ra cỏc quy chế điều hành kinh tế hữu hiệu. Hệ thống các bộ trong kết cấu nhà nước được tổ chức theo tuyến chức năng ngành kinh tế như: Bộ công nghiệp, Bộ nông nghiệp, Bộ giao thông vận tải… Ngoài chức năng hành chính thông thường chức năng chủ yếu của các Bộ này là tổ chức điều hành các hoạt động kinh tế thuộc phạm vi đảm trách. Có những Bộ được thiết lập với chức năng chủ yếu là điều chỉnh hoạt động chung trong toàn bộ cơ cấu với nhiệm vụ hẹp.Ví dụ,Bộ môi trường chủ yếu điều chỉnh quản lý việc bảo vệ mụi trường và các dịch vụ về môi trường như giám sát và thực thi các đạo luật bảo vệ môi trường,điều chỉnh việc thải và sử dụng chất thải, việc mua bán các hóa chất độc hại trong toàn bộ nền kinh tế. Để đảm bảo có một cơ cấu tổ chức thích hợp và có hiệu quả nhà nước tư bản cũn tổ chức ra bộ mỏy điều tiết kinh tế theo luật định. Cơ quan điều tiết kinh tế theo luật định. Đó là một hệ thống tổ chức hành pháp đặc thù mang nặng tính giám sát, kiểm soát, hướng dẫn, uốn nắn hành vi kinh tế của tất cả các chủ thể sản xuất, kinh doanh. Nó được thành lập theo luật định để thực hiện chức năng điều tiết trực tiếp đối với nền kinh tế. Các cơ quan này được Quốc hội trao cho quyền lực nhất định dựa vào các đạo luật và đồng thời họ cũng được luật pháp dành cho những điều kiện cần thiết để hoạt động, ở Trung ương, sự kiểm soát và trách nhiệm đối với chúng do đạo luật quản lý tài chớnh chi phối, song quản lý về mặt hành chớnh lại do chớnh phủ. Do đó, các cơ quan này phải chịu sự hướng dẫn của chính phủ thông qua Bộ trưởng trực tiếp ở ngành, lĩnh vực mà họ hoạt động, ngân sách hoạt động của chúng là một bộ phận trong ngân sách của Bộ chủ quản. Do vừa chịu sự chi phối của Quốc hội thông qua luật định vừa chịu sự quản lý trực tiếp của chớnh phủ, nờn hoạt động của các cơ quan này có tính tự chủ lớn hơn các cơ quan hành phỏp bỡnh thường đặc biệt là đối với các cơ quan hoạt động trong thời hạn từ 5-7 năm. Trong khuôn khổ luật pháp trao cho khi cần thiết chúng soạn thảo ra các quy chế mới để bổ sung hoặc uốn nắn các quy chế hiện hành của chính phủ mà không cần sự phê duyệt hoặc chuẩn y của bộ chủ quản. Trong trường hợp đó, chính phủ có thể ủng hộ, phủ quyết hoặc trả quyết định lại với chỉ thị phải nghiên cứu lại, xem xét kỹ hơn. Việc thiết lập các cơ quan điều tiết theo luật cũng hoạt động trong bộ máy của chính phủ nhằm tạo ra những khoảng cách nhất định trước những cân nhắc của chính phủ. Nó có tác dụng hỡnh thành một cơ chế điều chỉnh kinh tế có hiệu quả, xác thực, nhanh nhạy và thích ứng với những biến đổi của nền kinh tế. c)Hệ thống các công cụ và giải pháp điều chỉnh kinh tế. Không thể khắc phục được những khuyết tật vốn có của nền kinh tế thị trường như: phỏ sản, khủng hoảng, thất nghiệp, phõn húa và hậu quả về mặt xó hội… và khụng thể thực thi vai trũ thay mặt của nhà nước, nếu nhà nước đứng bờn ngoài hoặc bờn trong quỏ trỡnh sản xuất. Nhà nước tư sản, bên cạnh tính giai cấp (phục vụ lợi ích cho giai cấp tư sản), vẫn có tính nhân dân nhất định, nên nhà nước vẫn có tính độc lập tương đối khi xử lý những mõu thuẫn về lợi ớch kinh tế của nhà nước tư bản đối với quá trỡnh kinh tế là một tất yếu khỏch quan.Nú cũng cho thấy luận thuyết của cỏc nhà kinh tế học tư sản cổ điển tỏ ra không hoàn toàn thích dụng. J.Keynes đưa ra học thuyết mới trong tỏc phẩm “Lý thuyết chung về lói suất, việc làm và tiền tệ”. Thực chất của thuyết này là nhà nước tư bản can thiệp quá sâu vào quá trỡnh tỏi sản xuất xó hội bằng những chớnh sỏch, biện phỏp tài chớnh, tớn dụng. Ngày nay, lý thuyết này được phỏt triển trong lý thuyết chủ nghĩa tự do mới và trở thành phương pháp luận cho việc điều tiết vĩ mô trong hầu hết các nước tư bản chủ nghĩa. Nhà nước thực hiện vai trũ điều tiết kinh tế thông qua các công cụ thể hiện các mục tiêu định hướng về sản lượng, tốc độ tăng trưởng, công ăn việc làm, ổn định giá cả và khống chế được lạm phát, thực hiện tốt cán cân ngoại thương. Sức mạnh và hiệu quả của hệ thống điều chỉnh kinh tế của nhà nước tư bản không chỉ biểu hiện ở cơ cấu chức năng bộ máy nhà nước mà cũn biểu hiện ở hệ thống cỏc phương tiện và công cụ điều chỉnh kinh tế của nhà nước. Đó là: Khu vực sản xuất thuộc sở hữu nhà nước. Với mục đớch duy trỡ sự tồn tại của phương thức sản xuất tư bản chủ nghĩa những hướng hoạt động kinh tế vào việc tạo ra môi trường kinh doanh thuận lợi và cải thiện điều kiện để thúc đẩy quỏ trỡnh tỏi sản xuất xó hội mà khụng cần lợi nhuận cao hoặc khụng mang lại lợi nhuận như xây dựng cầu, đường, cảng, sân bay, hệ thống thông tin liên lạc, khai thác các nguồn nguyên liệu mới, xây dựng các ngành kinh tế mũi nhọn gặp nhiều rủi ro, phát triển nghiên cứu và ứng dụng khoa học-công nghệ vào sản xuất… Nhà nước mở rộng hoặc thu hẹp khu vực sản xuất của mỡnh để nâng đỡ và hỗ trợ kinh doanh tư nhân như bán lại các xí nghiệp kinh doanh cho tư nhân với giá ưu đói, mua lại cỏc xớ nghiệp kinh doanh của tư nhân khi phá sản hoặc làm ăn thua lỗ… Giữa những năm 70, tại Tây Ban Nha tỷ trọng sản xuất của các xí nghiệp sản xuất nhà nước là: xe hơi-55%, đóng tàu-80%, khai thác quặng-20%, nhuộm –56%. Tuy nhiên, đến nửa sau những năm 80 thỡ tỷ trọng cú giảm song vai trũ của nhà nước thỡ vẫn ổn định và phỏt triển kinh tế khụng hề suy giảm vỡ nhà nước đó tạo ra cơ sở ổn định hơn cho toàn bộ sự phát triển của nền kinh tế đặc biệt là những ngành dịch vụ quan trọng: đường sắt, hàng không, bến cảng, thông tin và những ngành truyền thống đang gặp khó khăn trong chuyển đổi cơ cấu như: than, điện lực… nhờ vốn nhà nước mà sản xuất được ổn định hơn. Mặt khác, nhà nước đầu tư cải tạo và hiện đại húa cỏc xớ nghiệp của mỡnh thỳc đẩy toàn bộ nến kinh tế quốc dân phát triển. Mà bản thân các xí nghiệp Nhà nước không lấy lợi nhuận tối đa làm mục địch, hoạt động của nó nhằm bảo đảm nền kinh tế phát triển cân đối cả về chất và lượng, trực tiếp tác động vào việc xác lập cơ cấu mới cho nền kinh tế. * Tài chính Nhà nước. Với bất kể một Nhà nước nào thì tài chính luôn là phương tiện và công cụ cơ bản nằm trong tay Nhà nước và chiếm khoảng 30%-40% thu nhập quốc dân. Nhà nước tư sản có tiềm lực vật chất vô cùng to lớn và hiệu quả Điều chỉnhể có thể điều chỉnh nền kinh tế . Qua việc tạo nguồn thu cho ngân sách và phân phối lại thu nhập quốc dân mà Nhà nước tác động vào tất cả các khâu của quá trình tái sản xuất xã hôị. Công cụ chut yếu của tài chính là thế và tài trợ Nhà nước, bằng cách định ra mức thuế khác nhau và khoản tài trợ chủ yếu, Nhà nước có thể điều chỉnh được vận động của dòng đầu tư tư bản, khoa học - công nghệ, điều hoà thu nhập giữa các tầng lớp dân cư … Ví dự : Tại Mỹ đầu tư Nhà nước chiếm khoảng 30% tổng đầu tư, đầu tư cho nghiên cứu khoa học và phát triển tăng dần và chiếm 44,6% (1950), 58.5% (1970) chi tiêu tài chính cho quốc phòng, hành chính, giáo dục là khá lớn ở Mỹ là 18%. Với mức chi tiêu này của Chính phủ làm tăng tổng cầu cho xã hội do đó mà kích thích được hoạt đôngj của Tư bản Tư nhân. Ngoài ra để làm gỉam bớt mâu thuẫn xã hội Chính phủ còn có các khoản chi cho bảo hiểm và phúc lơị xã hội, bảo đảm môi trường ổn định cho tái sản xuất sức lao động. Như ở Mỹ là 29.3%, Pháp 40.7%, Thuỵ Điển 55.9%. Thông qua chính sách thuế Nhà nước khuyến khích và nâng đỡ các ngành giữ vai trò quan trọng trong nền kinh tế như giảm thuế kích thích đầu tư. * Tiền tệ và tín dụng. Tiền tệ, tín dụng và Ngân hàng là hệ thần kinh của nền kinh tế, Chính phủ nắm giữ, khống chế các Ngân hàng trung ương và Ngân hàng lớn đồng thời phát hành tiền giấy đã biến hệ thống này thành công cụ và phương tiện điều chỉnh nền kinh tế . Nhà nước điều chỉnh khối lượng tiền tệ trong lưu thông qua ba công cụ hoạt động thị trường mở, thay đổi tỷ lệ chiết khấu và tỷ dự trứ pháp định. Điều chỉnh tỷ lệ tiền dự trữ là công gụ rất mạnh vì chỉ một sự thay đổi nhỏ của tỷ lệ này cũng gây ra mức biến đổi lớn trong khối lượng tiền tệ cung ứng nhưng nó vẫn được sử dụng . Thay đổi tỷ lệ chiết khấu Ngân hàng để hạn chế hoặc mở rộng cho vay tín dụng ngăn chặn lạm phát ra tăng, thúc đẩy tăng trưởng kinh tế. Hoạt động thị trưởng lở là một biện pháp mà ngân hàng trung Ương sử dụng để điều tiết kinh tế. ậ thời kỳ kinh tế tiêu điều và khi cần mở rộng tín dụng, ngân hàng trung Ương mua chứng khoán có mệnh giá và các chứng chỉ có thể chuyển đổi trên thị trường tiền tệ. Khi lạm phát tăng hoặc cần thắt chặt tín dụng Ngân hàng trung Ương sẽ bán chứng khoán có mệnh giá trên thị trường tiền tệ. * Giá cả Đối với bất kể ai người sản xuất, người tiêu dùng hay trao đổi hàng hoá thì giá cả là một mệnh lệnh có hiệu lực nhất, nó có quan hệ chặt chẽ với việc làm và thu nhập của tất cả các tầng lớp dân cư trong xã hội. Do đó mà Nhà nước phải điều chỉnh giá cả sao cho phù hợp với từng thời kỳ kinh tế, tựng sự biến đổi của cơ chế thị trường, và điều chỉnh tiền lương cho tương xứng với giá cả. * Kế hoạch hoá Trong nền kinh tế thị trương, chương trình kế hoạch của Nhà nước và thị trường có mối quan hệ với nhau. Các quan hệ kế hoạch hoá phải lấy quan hệ thị trường làm đối tượng phản ánh. Vì trong nền kinh tế thị trường, cả chủ thể sản xuất và trao đổi hàng hoá đều hoạt động trên cơ sở ngang giá và thu được lợi nhuận tối đa. Trên thị trường phản ánh sự vânj động của các quy luật thị trường nên nó là căn cứ và đối tượng kinh tếế hoạch. Nhưng không phải các quan hệ kinh tế phản ánh nguyên mẫu các quan hệ thị trường mà các quan hệ thị trường đã được nhận thức uốn năn cho phù hợp với sự phát triển lành mạnh của nền kinh tế . Về bản chất, tính ổn định của kế hoạch và tính tự phát của thị trường là mâu thuẫn với nhau. Đều chỉnh Nhà nước có nhiệm vụ khắc phục sự trì trệ do duy trì nhứng tỷ lệ cân đối theo kế hoạch đã lỗi thời và hạn chế tính tính tự phát do các lực lượng thị trường tác động. Nó giữ lại trong các quan hệ kế hoạch tính nhanh nhạy của thị trường và tính ổn định tương đối của kế hoạch sao cho phù hợp với sự phát triển của sức sản xuất, biến kế hoạch và chương trình thành các công cụ mạnh để điều chỉnh kinh tế . Quá trình xây dựng và chỉ đạo thực hiện kế hoạch của Nhà nước tư bản là quá trình điều chỉnh liên tục. Nhờ hệ thống tổ chức và các công cụ thông tin hiện đại, trung thực, toàn diện của thị trường được phản ánh về trung tâm điều chỉnh . ở đó thông tin được xử lý và được thể chế hoá thành các chính sách, sau đó phản hội trở lại thị trường dưới hình thức chỉ tiêu con số và các chính sách cụ thể để hướng dẫn hành động của các chủ thể thị trương. Sau khi thực hiện các thông tin liên tục tưg thị trường được phản hồi trở lại trung tâm và tiếp tục sử lý điều chỉnh. Nhà nước điều chỉnh có tính chiến lược nhằm thay đổi cơ cấu của toàn bộ nền kinh tế sẽ được xác lập theo các thời kỳ truing hạn và dài hạn cứ như thế quá trình điều chỉnh kinh tế của Nhà nước Tư bản được thực hiện liên tục và không ngừng đổi mới. Đặc điểm của các chương trình và kế hoạch của Nhà nước Tư bản là không mang tính pháp lệnh đối với các doanh nghiệp và xí nghiệp tư nhân. Những chỉ tiêu mà kế hoạch vạch ra là những chỉ tiêu định hướng không mang tính bất buộc cưỡng ép. Các doanh nghiệp thấy được kế hoạchcủa Nhà nước nhứng hướng dẫn thiết thực giúp họ tránh được những thiệt hại lớn mang lại lợi cao và ổn định. Về phía Nhà nước thì Nhà nước dùng kế hoạchkhông chỉ để định hướng kinh doanh phát triển theo cơ cấu kinh tế phù hợp mà còn nâng đỡ và hỗ trợ Tư bản tư nhân coi sãng kiến của tư nhân là nguồn lực quan trọng của tăng trưởng kinh tế . * Các công cụ hành pháp Với vai trò là cơ quan hành pháp tối cao, Nhà nước Tư bản ra các văn bản hành chính để chức hướng dẫn, thi hành các luật kinh tế : Luật đầu tư, luật thành lập các Xí nghiệp, luật bảo vệ người lao động, luật bảo vệ môi trường, luật kiểm soát lưu thông hàng hoá, tiền tệ…..khi cần Nhà nước ra sắc lệnh đình chỉ sản xuất, lưu thông một hoặc một số hàng hoá nào đó,đình chỉ và thu hồi tiền ký hiệu cũ, lưu thông tiền mới, đình chỉ tăng giá một số mặt hàng…Nhà nước ra các quy chế, quy tắc hướng dẫn thi hành và các hình hỗ thức trừng phạt về kinh tế , hành chính buộc các chủ thể phải tuân theo. Các văn bản và sắc lệnh Nhà nước cùng với bộ máy thi hành thanh tra, giám sát, sử lý tạo thành một hệ thống công cụ hành pháp mạnh để Nhà nước điều chỉnh quá trình vận động của nền kinh tế theo mục tiêu định trước của minh. Tập trung của công cụ này là áp đặt và cưỡng bức buộc các chủ thể kinh tế phải thi hành nên nó là công cụ cứng rắn và xu hướng hiện nay là Nhà nước ít sử dụng các biện pháp hành chính cứng rắn trong điều chỉnh hoạt động kinh tế của mình. * Các công cụ kỹ thuật Các công cụ kỹ thuật chính là hệ thống máy móc thu thập thông tin, phân tích các tình huống, xử lý thông tin và truyền tin kinh tế, nhờ hệ thống công cụ hiện đại này mà hiệu quả điều chỉnh kinh tế của Nhà nước tăng cao. Nó cho phép nắm và sử lý các tình huống kinh tế kịp thời do đó giảm bớt được các công cụ hành chính cứng rắn và lường trước được nhiều biến động kinh tế . Tất vả các công cụ điều chỉnh kinh tế trên đã tạo thành một kinh tếết cấu hữu cơ trong hệ thống điều chỉnh kinh tế của Nhà nước tư bản hiện đại. III - Mô hình thể chế trong hệ thống điều chỉnh kinh tế của Nhà nước Tư bản hiện đại. 1. Hệ thống chính sách kinh tế và mô hình thể chế kinh tế cơ bản Chính sách kinh tế là hình thức thể chế hoá các công cụ kinh tế theo những mục tiêu chính trị, kinh tế , xã hội nhất định của Nhà nước, trong đó một số công cụ kinh tế giữ vai trò chính và nhằm thực hiện một mục tiêu kinh tế chủ đạo cụ thể. Những chính sách kinh tế này chỉ là sự thể hiện vai trò điều chỉnh kinh tế của Nhà nước ở các lĩnh vực kinh tế hoặc ở một khu vực nào đó của quá trình tái sản xuất xã hội. Song nhiệm vụ điều chỉnh kinh tế của Nhà nước Tư bản là sự tác động vào sự vận động của toàn bộ nền kinh tế, vào quá trình tái sản xuất xã hội, do đó chính sách kinh tế mà nó sử dụng là một hệ thống bao gồm các chính sách được vận dụng ở tất cả cá lĩnh vực cụ thể. Hệ thống chính sách kinh tế của Nhà nước Tư bản hiện đại là sự vận dụng tổng hợp các chính sách kinh tế theo sự chỉ đạo theo một hướng lý thuyéet nhất định trong đó lấy một chính sách kinh tế làm chính sách chủ yếu và được định hướng vào một mục tiêu then chốt. Mô hình thể chế kinh tế là sự thể hiện tập trung và khái ưúat hình ảnh của hệ thống điều chỉnh kinh tế của Nhà nước Tư bản trong đó chứa đựng nhiều mâu thuẫn và bất cập. Mục đích mà sự can thiệp của Nhà nước vào nền kinh tế đạt tới lý luận Tư sản được diễn đạt như một ma trận đó là tăng trưởng kinh tế cao và ổn định, việc làm đầy đủ cho người lao động, ổn định giá cả và cân bằng cán cân thanh toán. Toàn bộ mục tiêu này nhằm thực hiện nhiệm vụ kinh tế chính trị xã hội cơ bản là bảo tồn phương thức sản xuất tư bản chủ nghĩa và mang lại lợi nhuận cao cho nhà tư bản trong điều kiện tỉ xuất lợi nhuận có xu hướng giảm xút. Bốn chỉ tiêu trên là tiêu chuẩn đánh giá sự thnàh bại trong hoạt động điều chỉnh kinh tế của nhà nước, tiêu chuẩn đánh giá nền kinh tế có lành mạnh hay không và chỉ rõ tính chất định hướng rõ rệt trong hoạt động điều chỉnh kinh tế của nhà nước. Sự vận động của nền kinh tế TBCN chứa đựng trong lòng nó những mâu thuẫn cơ bản khiến cho mọi cố ganưgs chủ quan của con người nhằm điều chỉnh sự vận động của nó cũng chỉ là những hoạt động thích ứng tạm thời và luôn phỉa thay đổi theo sự vận động và phát triển sức sản xuất xã hội. Như đã biết, trong mô hình thể chế kinh tế bao giờ cũng có một chính sách giữ vai trò chính yếu và nhằm thực hiện một mục tiêu then chốt. Việc điều chỉnh kinh tế theo mô hìh của nhà nước tư bản làm cho nền kinh tế vận động tiến gần đến mục tieeu này và làm cho nó ngày càng xa rời mục tiêu khác. 2. Mô hình thể chế kinh tế đặc thù. Để hiểu rõ hơn về mô hình thể ché kinh tế của nhà nước hiện đại ta xét một số mô hình kinh tế điển hinhf của các nước tư bản phát triển là Mỹ và Nhật bản. * Mô hình thể chế kinh tế ngắn hạn của Mỹ. Khác với các nước Tây âu, sau đại chiến thé giới thứ hai, Mỹ không quốc hữu hoá một số ngành công nghiệp, tỉ trọng thành phần kinh tế nhà nước trong nền kinh tế quốc dân của Mỹ rất nhỏ và cũng không thực hiện kế hoạch hoá kinh tế như Nhật, Pháp…Họ chưa bao giờ lập kế hoạch kinh tế trung hạn và dài hạn có tính chất tổng thể, mà nhà nước Myc tiến hành điều chỉnh nền kinh tế theo các trương trình kinh tế cụ thể nhằm giải quyết dứt điểm những vấn đề kinh tế nổi cộm trong từng giai đoạn để tạo điều kiện cho quá trình tái sản xuất tư bản chủ nghĩa tiến hành trơn tru hơn. Từ những năm 30 tới nay, đặc trưng chủ yếu trong sự phát triển của Chủ nghĩa Tư bản Nhà nước Mỹ là thi hành thể chế điều chỉnh kinh tế ngắn hạn. Phương thức Nhà nước Mỹ can thiệp vào kinh tế chủ yếu là điều chỉnh tài chính, tiền tệ và tín dụng. Chính sách tài chính, tiền tệ và tín dụng. chính sách tài chính là biện pháp kinh tế được Mỹ thường xuyên sử dụng để điều tiết, đặc biệt là cấp vốn đầu tư, trợ cấp tài chính và giảm miễn thuế. Ví dụ để kích thích đầi tư tư nhân Chính phủ Mỹ đã ban hành luật thuế mới làm cho thuế suất giảm mạnh. chính sách tiền tệ của chính phủ Mỹ chủ yếu được thực hiện thông qua hoạt động của hệ thống dự trữ liên bang để thay đổi tỷ lệ dự trữ pháp định, tỷ lệ chiết khấu và nghiệp vụ thị trường mở. Thông thương, chính phủ Mỹ bao giờ cúng kết hợp chính sách tài chính với chính sách tiền tệ để điều chỉnh kinh tế theo các giai đoạn khác nhau của chu kỳ kinh tế nhằm thoát khỏi khủng hoảng kinh tế, thúc đẩy kinh tế phát triển và ổn định. Qua đó ta thấy rõ mô hình điều chỉnh kinh tế của Nhà nước Mỹ là mô hình điều chỉnh kinh tế ngắn hạn, trong đó lấy chính sách tài chính làm trung tâm để kết hợp với chính sách kinh tế khác thành hệ thống tổng hợp. Mô hình này khắc phục kịp thời các cú sốc kinh tế nhằm bảo đảm thực hiện thành công các chương trình kinh tế đã vạch ra. * Mô hình thể chế kinh tế quan dân hỗn hợp của Nhật Bản. Nhà kinh tế học người Anh cho rằng, cơ sở tăng trưởng kinh tế tốc độ cao của Nhật Bản là sự kết hợp chặt chẽ giữa các xí nghiệp dân gian với chính phủ mà nhà ngành sản xuất là đại biểu mô hình này được thực hiện từ sau chiến tranh cho tới nay. Mô hình thể chế này có bốn đặc trưng rõ nét : => Một là chính quyền, người sản xuất, học giả cùng hiệp thương đưa ra quyết sách sau đại chiến thế giới thứ hai thể chế này được biều dưới hình thức hội nghị thẩm định là cơ cấu hội nghị trong đó dân chúng và chính phủ cùng bàn đại sự. Tại hội nghị chính phủ Nhật Bản cùng đại biểu các giới kinh doanh hiệp thương, định ra chính sách kinh tế. Song, là đại biểu của giai cấp Tư bản độc quyền lớn, Chính phủ Nhật giữ vai trò then chốt đối với quyết định cuối cùng về chính sách kinh tế. => Hai là, để điều chỉnh kinh tế ngoài các biện pháp tài trợ bằng thuế cho các xí nghiệp tư nhân vay vốn ngắn hạn, trung hạn và dài hạn chính phủ Nhật Bản còn sử dụng một biện pháp đặc biệt phù hợp với tình hình nước Nhật là vốn cho vay đàu tư tài chính. Nó là cơ sở vật chất lớn mạnh mà chính phủ sử dụng để hướng nền kinh tế vào các mục tiêu đã đề ra. => Ba là, sau đại chiến thế giới, kinh tế Nhật phát triển nhanh là do chính phủ Nhật có kế hoạch phát triển kinh tế. Nội dung chủ yếu của kế hoach hoá kinh tế là đặt ra mục tiêu phát triển toàn bộ nền kinh quốc dân, lập bảng cân đối đầu vào và đầu ra để điều chỉnh hợp lý quan hệ tỷ lệ giữa sản xuất và thị trương, sử dụng các đòn bẩy giá cả và thuế để can thiệp gián tiếp vào các quá trình vận động nhằm đảm bảo quá trình tài sản xuất diến ra nhịp nhàng, Do Nhật Bản tăng cường điều chỉnh kinh tế bằng kế hoạch ở nên mức độ rất lớn đã thúc đẩy kinh tế phát triển, giảm tác động có tính chất phá hoại của các cú sốc tài chính, tiền tệ và khủng hoảng kinh tế => Bốn là, tăng cường tầm quan trọng của luật kinh tế. Với tư cách là quy phạm pháp luật, Nhà nước thường quy định các quy tắc trong đời sống kinh tế, xã hội dưới những văn bản hợp pháp khiến các tư nhân phát triển theo hướng mà chính phủ mong đợi. Luật kinh tế của Nhật Bản vừa có tính liên tục vừa có tính ổn định lại vừa có quyền lực, có chế độ kiểm tra nghiêm ngặt nên tất nhiên nó tạo ra sự tuân thủ một cách tự giác của các chủ thể kinh tế. IV- Xu hướng tiến triển của điều chỉnh kinh tế Nhà nước tư sản hiện đại. Hệ thống điều chỉnh kinh tế của Nhà nước Tư bản hiện đại có cấu trúc phức tạp, tinh vi và hoạt động nhanh nhạy, được hình thành và hoàn thiện do mối tương tác khách quan do mối tương tác khách quan giữa lực lượng sản xuất và quan hệ sản xuất. Ưu điểm chủ yếu của nó là ở chỗ cho phép quan hễ sản xuất Tư bản chủ nghĩa ở mức độ nhấta định đã thích ứng được với sự phát triển nhanh chóng của lực lượng sản xuất. Nhờ có hoạt động điều chỉnh của kinh tế của Nhà nước nền kinh tế Tư bản chủ nghĩa đã được định hướng phát triển vào những mục tiêu dài hạn nhằm nâng cao tính cân đối về chất lượng và số lượng trong nền sản xuất đồng thời hạn chế, khắc phục được những xáo động kinh tế do những đột biến gây ra. Giống như những thực thể tự nhiên và xã hội khác muốn tồn tại và phát triển nó cũng phải tự hòan thiện bằng cách đào thải những nhân tố lạc hậu lỗi thời giữ lại những nhân tố phù hợp và phát triển những nhân tố mới. Nó thực sự là con đẻ của nền kinh tế thị trường Chủ nghĩa Tư bản phát triển cao và cũng là sản phẩm của trí tuệ loài người giống nha những thành tựu khoa hoạc mà con người sãng tạo ra trong đời sống kinh tế xã hội của mình Trọng tâm hoạt động của hệ thống này là cơ chế Nhà nước Tư bản được thực hiện bằng cách dung nạp những nhân tố tích cực của cơ chế thị trường, cơ chế độc quyền tư nhân để tạo nên một kết cấu thống nhất có tình năng lực hoạt động thực tiễn nhờ đó mà những mô hình thể chế kinh tế đã ra đời và mang lại hiệu quả cao trong thực tiễn. Hoạt động của hệ thống này giống như hoạt động của hệ thống siêu vi tính khổng lồ được lắp đặt vào cơ thể kinh tế xã hội khi những xáo động kinh tế nổ ra, những bộ cảm biến của nó kịp thời nắm bắt và sử lý thông tin, những đối sách, giải pháp cũng được đưa ra để hạn chế và khắc phục hậu quả. Tất cả đều nhằm thực hiện nhiệm duy trì tính cân đối lâu dài cho sự phát triển kinh tế xã hội. Tuy nhiên, dù bộ máy này cho tinh sảo và nhanh nhạy đến đâu thì việc điều chỉnh kinh tế của Nhà nước tư bản cũng chỉ là sự hoạt động của Nhà nước trước sự phát triển nhanh chõng của lực lượng sản xuất và quá trình quốc tế hoá đời sống kinh tế đang diễn ra hiện nay. Nó không thể xoá bỏ được những mâu thuẫn vốn có của Chủ nghĩa tư bản mà chỉ thể hiện rằng, ngày nay Chủ nghĩa Tư bản đang vận động bởi sự hợp lực giữa cạnh tranh, độc quyền tư nhân và sự điều chỉnh của Nhà nước. Sự điều chỉnh này là giới hạn vì bị chế ước bởi các mâu thuẫn thuộc bản chất của chủ nghĩa tư bản. Do đo nó không thể soã bỏ được tình trạng vô chính phủ trong phát triển của nền sản xuất và khủng hoang kinh tế chu kỳ gây ra nạn thất nghiệp. Giường như bất chấp các điều kiện tái sản xuất đang ngà càng xấu đi ở từng quốc gia cụ thể, các Công ty xuyên quốc gia, các Công ty độc quyền quốc gia vẫn khồng ngừng lớn mạnh và chính sự phát triển ngày càng tăng cuả các Công ty xuyên quốc gia làm cho sự điều chỉnh kinh tế quốc gia của Nhà nước Tư bản hiện đại rơi vào tình trạng khủng hoảng buộc nó phải thích ứng theo cả hai hướng phát triển sự điều tiết Nhà nước liên quốc gia và phait nới lỏng điều chỉnh Nhà nước quốc gia. Tái sản xuất Tư bản ngày càng trở thành tái sản xuất tư bản thế giới , mặc dù các hệ thống quốc gia vẫn tiếp tục được duy trì. Xu hướng này ngày càng khoét sâu mâu thuxn trong tổ chức kinh tế Tư bản chủ nghĩa hình thành sau chiéen tranh. Đó là khuynh hướng tăng cường điều tiết kinh tế từ một trung tâm ngày càng vấp phải xu hướng tự do hoá gắn với sự tăng cường vai trò của cơ chế độc quyền xuyên quốc gia theo trình độ quốc tế hoá sản xuất , nghĩa là khuynh hướng tăng cường tính chủ động của tư nhân và vai trò của các quan hệ cạnh tranh, hàng hoa, tiền tệ, cùng với những tiện bộ khoa học- Công nghệ hiện đại, quá trình quốc tế hoá kinh tế đã cung cấp chio tư bản tư nhân, trước hết là tư bản độc quyền xuyên quốc gia khả năng to lớn để mở rộng quy mô hoạt động tự do cạnh tranh trên thị trường quốc tế vốn được chuíng ưa thích hơn sự chỉ huy bởi hệ thống điều tiết của Nhà nước sau chiến tranh. Trong những năm 50-60 có hai khuynh hướng trên chưa mâu thuẫn trên chưa gay gắt do vai trò điều tiết của Nhà nước trong từng quốc gia phát triển mạnh, các Công try chưa phát triển thành các Công ty xuyên quốc gia phổ biến như hai thập kỷ gần đây và mạng lưới phân công lao động quốc tế của chúng chưa rộng và mạnh đến mức vượt khỏi sự điều tiết của Nhà nước. Nhưng chính sự tăng cường vai trò của Nhà nước đã đẩy nhanh khuynh hướng quốc tế hoá kinh tế, củng cố địa vị của tư bản độc quyền, biến tư bản độc quyền lớn thành tư bản độc quyền xuyên quốc gia. Cùng với thời gian sự xung đột giữa hai khuynh hướng này không tránh khỏi. Khi chuyển sang nền kinh tế nhất thể hoá mang tính toàn cầu thì yêu cầu duy trì sự cân đối giữa các ngành trong phạm vi quốc gia yếu đi, vì tư bản tư nhân hướng vào cung cầu thế giới. Tình hình này tất yếu làm suy yếu vai trò điều tiết từ trung tâm quốc gia. Tư bản độc quyển xuyên quốc gia khi đạt tới trình độ tập trung sản xuất và tập trung tư bản cao, năm đựoc những lực lượng sản xuất hiện đại, tanưg cường khả năng tự cấp tài chính, tự điều tiết nội bộ trên cơ sở đa dạng hoá cao đã có khả năng hoạt động trên thị trường quốc tế một cách độc lập hoặc hầu như độc lập đối với sự điều tiết của Nhà nước. Trong trường đó Nhà nước đã giảm khả năng tác động vào sự hoạt động của các tổ chức độc quyền một cáh tương ứng. Cùng với quá trình quốc tế hoá nền kinh tế, nhiều công cụ diều tiết của Nhà nước như : Tài chính, tiền tệ, tín dụng, ngân hàng các hoạt động đầu tư trực tiếp của Nhà nước không còn tác động của các tổ chức xuyên quốc gia như trước nữa. Do vậy, từ những nhunữg năm 70, hệ thống điều tiết của nhà nước trogn các nước tư bản phát triển đã mâu thuẫn sâu sắc với nền kinh tế mở cửa, năng động, được quốc tế hoá cao thông qua các tổ chức độc quyền xuyên quốc gia, trong khi hệ thống điều tiết kinh tế quốc tế chưa phát triển, chưa đáp ứng được với nhu cầu của lực lượng sản xuất mới.Chính sự hụt hẫng đó đã đẩy nền kinh tế tư bản chủ nghĩa lâm voà khủng hoảng sâu sắc, toàn diện, đầu nhưnga năm 70 với những biểu hiện chủ yếu: - Lạm phát kết hợp với suy thoái kinh tế kéo dài ở hầu hết các nước tư bản. - Thiếu hụt lớn ngân sách đã trở thành căn bệnhkinh niên. - Thiết hụt cán cân thanh toán nghiêm trọng nhất là ở phần lớn các nước phát triển đã ảnh hưởng lón đến tình hình kinh tế thế giới. - Khủng hoản năng lượng thế giới. - Khủng hoảng tiền tệ thế giới. - Cạnh tranh ngày càng gay gắt giữa ba trung tâm kinh tế Mỹ - Nhật bản - Tây âu dẫn đến nguy cơ chiến tranh kinh tế. Sự phân tích trên cho thấy những cuộc khủng hoảng kinh tế dồn dập cùng với những cuộc hủng hoảng bộ phận khác trong nền kinh tế tư bản chủ nghĩa thế giới là những biểu hiện của thời kỳ khủng hoảng cơ chế kinh tế của chủ nghĩa tư bản hiện đại. Nó phản ánh sự gay gắt tột đỉnh của các mâu thuẫn giứa nguyên tắc thị trường và phi thị trường, tập trugn và phi tập trung trong kinh tế, đó là sự khủng hoảng của cơ chế điều tiết của nhà nước hìmh thành sau chiến tranh. Canh tranh, thị trường, điều tiết độc quyền, điều tiết của nhà nước trong khuôn khổ quốc gia đều không thể đảm bảo nỏi quá trình tái sản xuất bình thường của tư bản đã đạt tới trình độ quốc tế cao. Thời kỳ khủng hoảng cơ chế của chủ nghĩa tư bản hiện đại trong những năm 1970 - 1980 gợi cho chúng ta nhớ lại những thời kỳ khủng hoảng tương tự đã xảy ra trước đây thời kỳ cuối thế kỷ XIX và thời kỳ những năm 30 của thế kỷ XX. Phải chăng đó là những biểu hiện sinh động của qui luật thích ững giữ lực lượng sản xuất và quan hệ sản xuất trong khuôn khổ phương thức sản xuất tư bản chủ nghĩa. Thời kỳ khủng hoảng cơ chế canhh tranh tự do cuối thế kỷ XIX đã dẫn đến độc quyền, mở đầu sự tích cực vạn dựng điều tiết có ý thức đối với nền kt1 thị trường, một bước phủ định các nguyên tắc có bản về tổ cức kinh tế tư bản tư nhân. thời kỳ khủng hoảng cơ chế thị trường kết hợp với điều tiết độc quyền tư nhân những năm 30 của thế kỷ XX đã đẩy mnạh sự can thiệp của nhà nước đối với quá trinhỳ tái snả xuất xã hội, mở ra thời kỳ vận dụng tích cực sự điều tiết có ý thức từ một trung tâm là nhà nước , một bước phủ định cao hơn nguyên tắc có bản của tổ chức tư bản tư nhân. V. Những biểu hiện kinh tế của các nước tư bản hiện đại. 1. Đăc điểm Trong mọi giai đoạn thì độc quyền vẫn làd bản chất sâu xa của chủ nghĩa tư bản, bên cạnh đó, tự do cạnh tranh vận tồn tại như một đặc điểm cơ bản của chủ nghĩa tư bản, điều đó giải thích vì sao trong các nước tư bản khoa học kĩ thuật đã, đang và sẽ phát triển rất nhanh. So với các giai đoạn trướ và tới những thập niên đầu thế kỷ XX cạnh tranh đã mở ra môi trường rôngj lớn cho sự tiến bộ khoa học công nghệ. Ngày nay, cùng vói quá trình toàn cầu hoá thì độc quyền cũng ngày càng lớn, các Côngglômêra quốc tế, công ty đa quóc gia… với đặc trung cắm nhánh vào các nước với xu thế ngày càng kết hợp với nhua giữa các quốc gia trong khu vực và trên thê giới đã dần dần thay thế các ten quốc tế, Xanhdica quốc tế trước đây. Ngoài ra xuất khẩu tư bản cũng chiếm một vảitò rất quan trọng trong việc mở rộng phạm vi thống trị của tư bản tài chính ra toàn thế giới. Trong cơ chế thị trường thì xuất khẩu hàng hoá chỉ có một qui mô rất nhỏ, xuất khẩu tư bản chiếm ưu thế. Chủ nghĩa tư bản vẫn tồn tại trên cơ sở của snả xuất hàng hoá và trao đoit hàng hoá ở trogn nước và nhất là trên phạm vi quốc tế, tìnhtrạngtư bản thừ có rất nhiều xuất hiện trong các nước phát triển. Chính vì việc xuất khẩu tư bản đem lại lợi nhuận rất cao nó không chỉ đảm bảo cho tư bản tài chính mở rộng sản xuất giá trị thăng dư trên thế giới mà còn đảm boả thực hiện được giá trị thặng dư ở các nước xuất khẩuđồng thời tạo ra cơ sở kinh tế của sự lệ thuộc bằng tài chính vào các nước xuất khẩu tư bản, do đó mà các nước phát triển không bao giờ để tình trạnh tư bản của mình bị thừa hay đứng im trong két. Tuy nhiên ngày nay thì xuất khẩu tư bản núp dưới nhiều hình thức như cho vay, tài trợ thúc đẩy kinh tế phát triển, đầu tư…đối với những nước đang và kém phát triển. 2. Những hạn chế - Trong lịch sử loài người chưa bao giờ lực lượng sản xuất lại phát triển cao đến như vậy, năng xuất lao động tăng gấp hàng trăm lần so với trước, do đó ngày càng nảy sinh nhiều mâu thuẫn giữa các hình thức sở hữu của tư nhân và sở hữu nhà nước. - Phân công lao động ngày càng cao xuất hiện một số ngành mà các tổ chức độc quyền không thể hoặc không muốn kinh doanh. - Mâu thuấn giữa giai cấp tư sản và vô sản ngày càng tăng. - Các vấn đề xã hội ngỳa càng được quan tâm như: Y tế, giáo dục, việc làm, môi trường… Kết luận: Trong những thập kỷ qua, chủ nghía tư bản đã các những điều chỉnh kinh tế hết sức phong phú, chính sựn điều chỉnh này đã giúp cho chủ nghĩa tư bản phát triển mạnh lực lưọng sản xuất, ổn định tư định tương đối tình hình chính trị xã hội. Những biểu hiện mới của chủ nghĩa tư bản hiện đại cần được quan tam nghiên cứu để làm rõ ưu điểm cũng như những mặt tồn tại của nó. Qua nghiên cứu sự điều chỉnh kinh tế của nhà nước tư bản hiện đại ta thấy hệ thống điều chỉnh kinh tế của nhà nước tư bản hiện đại là ở chỗ nó cho phép quan hệ snả xuất tư bản chủ nghĩa ở mức độ nhát định đã thích ững được với sự phát triển nhanh chóng của lựch lượng sản xuất. Nhờ có hoạt đông điều chỉnh kinh tế của nhà nước, nền kt1 tư bản chủ nghĩa đã được định hướng phát triển vào những mục tiêu dài hạn nhằm nâng cao tính năng cân đối về chất lưọng và số lượng trong nền sản xuất, đồng thời hạn chế, khắc phục được những xáo động kinh tế do những đột biến gây ra . Hệ thống điều chỉnh kt1 của nhà nước tư bản hiện đại có cấu trúc phức tạp, tinh vi và hoạt động nhanh nhạy này được hình thành và hoàn thiện do mối tương tác khách quan giữa lực lượng sản xuất và qun hệ sản xuất. Giống như những thực thể tự nhiện xã hội khác, muốn tồn tại và phát triển nó cũng phải tự hoàn thiện bằng cách tự đào thải những nhân tố lạc hậu, lỗi thời, giữu lại những nhân tố phù hợp và phát triển những nhân tố mới. Nó tực sự là con đẻ của nền kt1 thị trường tư bản chủ nghĩa phát triển cao. Nó cũng là sản phẩm của trí tuệ laòi người giống như những thành tưuh khoa học khác mà con người snág tạo ra trong đời sống kinh tế xã hội của mình. Trung tâm hoạt động của hệ thống này là cơ chế nhà nước tư bản được hoàn thiện bằng cách dung nạp những nhân tố tích cực của cơ chế thị trường, cơ chế độc quyền tư nhân để tạo nên một kết cấu thống nhất có năng lực hoạt động thực tiễn. Nhờ đó mà những mô hình điều chỉnh kinh tế đã ra đời và mang lại hiệu quả cao cho thực tiễn. Hoạt động của hệ thống này giống như hoạt động của bộ máy siêu vi tính khổng lồ được lắp đặt vào cơ thể kinh tê xá hôi. Khi những xáo động kinh tế nổ ra những bộ cảm biến của nó kịp thời nắm bắt và sử lý thông tin, đồng thời những đối sách và giải pháp cũng được đưa ra kịp thời để khắc phục và hạn chế hậu quả. Tuy nhiên dù bộ máy này có tinh xảo và nhanh nhạy đến đâu thì việc điều chỉnh kinh tế của nhà nước tư bản hiện đại cũng chỉ là một hoạt động thích ứng của nhà nước trước sự phát triển nhanh chóng của lực lượng sản xuất và quá trình toàn càu hoá đời sôngd kinh tế đang diễn ra hiện nay. Nó không thể xoá bỏ những mâu thuân vốn có của chủ nghía tư bản mà chỉ thể hiện rằng ngày nay chủ nghía tư bản đang vận động bởi sự hợp lực giữa cạnh tranh, độc quyền và sự điều chỉnh của nàh nước. Sự điều chỉnh này có giới hạn vì bị hạn chế bởi các mâu thuẫn thuộc bản chất của tư bản chủ nghĩa. Do đó, nó không thể xoá bỏ được những căn bản tình trạng vô chính phủ của nền sản xuất và khủng hoảng kinh tế chu kỳ gây ra nạn thất nghiệp. Mục lục A.Lời mở đầu. B.Nội dung của sự điều tiết kinh tế của nhà nước tư sản hiện đại. quang. I.Sự điều tiết kinh tế của nhà nươc tư sản hiện đại là đòi hỏi khach quan. 1. Cơ sở lý luận. 2. Cơ sở thực tiễn. II. Hệ thống điều chỉnh kinh tế của nhà nứoc tư sản hiện đại. 1.Quá trình hình thành hệ thống điều chỉnh kinh tế. 2.Hệ thống điều chỉnh kinh tế. III. Mô hình thể chế trong hệ thống điều chỉnh kinh tế của nhà nước tư sản hiện đại. 1. Hệ thống chính sách kinh tế và mô hình thể chế kinh tế cơ bản. 2. Mô hình thể chế kinh tế đặc thù . IV. Xu hướng tiến triển của điều chỉnh kinh tế bằng nhà nước tư sản hiện đại. V. Những biểu hiện kinh tế của các nước tư sản hiện đại. 1. Đặc điểm. 2. Hạn chế. C. Kết luận. Tài liệu tham khảo 1. Giáo trình kinh tế chính trị Mác-Lê Nin. NXB chính trị quốc gia 1999 2. Chủ nghĩa tư bản hiện đại Tập 2. NXB chính trị quốc gia Hà Nội – 1995 3. Chủ nghĩa đế quốc giai đoan tột cùng của chủ nghĩa tư bản V.I Lê Nin Toàn tập 27- NXB Tiến Bộ Maxcơva 1980. 4. Chủ nghĩa tư bản những bất ổn tiềm tàng. Harry Shutt NXB chính trị quốc gia Hà Nội 2002 5. Điều chỉnh kinh tế của nhà nước ở các nước tư bản phát triển. NXB chính trị quốc gia 1990. 6. Một số đặc điểm của chủ nghĩa tư bản hiện đại. NXB chính trị quốc gia 1990. 7. Văn kiện đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ 8,9.