Luận văn Tiến tới tự do hoá lãi suất ở Việt Nam

nên làm tăng khả năng canh tranh nhưng vẫn kiểm soát được lãi suất trên thị trường tiền tệ, góp phát triển thị trường tài chính trong nước, thúc đẩy tăng trưởng kinh tế, ổn định giá trị đối nội và đối ngoại của đồng Việt Nam. Để thúc đẩy phát triển kinh 22 tế và hội nhập quốc tế, NHNN phải tiếp tục đổi mới cơ chế điều hành lãi suất, từng bước áp dụng lãi suất cơ bản thay dần cho việc ấn định trần lãi suất đi đôi với sử dụng công cụ điều tiết lưu thông tiền tệ phù hợp với cơ chế thị trường. III.Các cách hiểu về lãi suất cơ bản. Theo luật NHNN Việt Nam , lãi suất cơ bản là lãi suất do NHNN công bố làm cơ sở cho các tổ chức tín dụng ấn định lãi suất kinh doanh.Lãi suất cơ bản được hình thành trên nguyên tắc thị trường chứ không phải tự hình thành ttrên thị trường tiền tệ với bước đi thích hợp, thận trọng, phù hợp với điều kiện thực tế của thị trường tiền tệ, từng bước tiến tới tự do hoá lãi suất, quốc tế hoá hoạt động tài chính trong nước; đồng thời với các biện pháp phát triển thị trường tiền tệ và nâng cao năng lực tài chính và năng lực điều hành của các TCTD; xử lý lãi suất VND trong mối quan hệ với lãi suất ngoại tệ và chính sách tỷ giá , quản lý ngoại hối . Trên cơ sở có nhiều cách hiểu và nhận thức về lãi suất cơ bản, ta cùng phân tích một số loại lãi suất cơ bản: 1. Lãi suất cơ bản là lãi suất tái chiết khấu. Hiện nay ở Việt Nam chưa hình thành lãi suất tái chiết khấu, do chưa tổ chức được nghiệp vụ tái chiết khấu của Ngân hàng Trung ương, vì vậy chưa có cơ sở để xác định lãi suất cơ bản là lãi suất tái chiết khấu. 2. Lãi suất cơ bản là lãi suất tái cấp vốn của Ngân hàng Nhà nước. Nước ta chưa hình thành lãi suất tái chiết khấu, nhưng lại có lãi suất tái cấp vốn, nhưng lãi suất này cũng mang nặng tính chất để điều hành chính sách tiền tệ là chính, nên nó chủ yếu căn cứ vào lãi suất cho vay, lãi suất huy động vốn trên thị trường (cũng do NHNN công bố) để quy định. Vì vậy, cũng không thể dùng lãi suất tái cấp vốn làm lãi suất cơ bản được. 3.Lãi suất cơ bản là lãi suất tiền gửi tối đa. 23 Các tổ chức tín dụng ấn định các mức lãi suất tiền gửi trong phạm vi khống chế lãi suất tiền gửi tối đa và ấn định các mức lãi suất tiền gửi vay cụ thể phù hợp với cung cầu về vốn. Thực chất của lãi suất cơ bản loại này là NHNN chỉ công bố và kiểm soát lãi suất tiền gửi tối đa và tự do hoá lãi suất cho vay, việc điều hành và kiểm soát lãi suất cho vay thông qua điều hành lãi suất tiền gửi tối đa và các công cụ gián tiếp của chính sách tiền tệ. Lãi suất tiền gửi tối đa có thể xác định theo công thức: Lãi suất tiền gửi = Lạm phát dự + Lãi thực của tối đa kiến người gửi. Lãi suất cơ bản theo cách này có ưu điểm là tạo ra một bước tiến mới trong chính sách lãi suất, tiến sát đến sự tự do hoá lãi suất hoàn toàn(đã tự do hoá lãi suất cho vay và lãi suất tiền gửi dưới mức tối đa), là cơ chế lãi suất linh hoạt theo quan hệ cung cầu vốn, phù hợp với cơ chế thị trường và thông lệ quốc tế, tạo ra khả năng cạnh tranh lớn giữa các tổ chức tín dụng, giảm thiểu sự quản lí của nhà nước bằng mệnh lệnh hành chính. Khống chế lãi suất tiền gửi tối đa sẽ không cho phép các tổ chức tín dụng huy động với bất cứ laĩ suất nào, chạy đua về lãi suất tiền gửi để huy động mới bù đắp nợ cũ, bảo đảm an toàn hệ thống và bảo vệ được lợi ích của người gửi tiền. Đồng thời, lãi suất cơ bản loại này thì chắc chắn sẽ hình thành nhiều khu vực lãi suất theo quan hệ cung cầu vốn và chi phí ngân hàng khác nhau như: lãi suất khu vực nông thôn sẽ cao hơn khu vực thành thị, lãi suất cho vay các tổ chức tín dụng cổ phần sẽ cao hơn các tổ chức tín dụng có quy mô và sức cạnh tranh lớn như các ngân hàng thương mại quốc doanh, ngân hàng liên doanh và các chi nhánh ngân hàng nước ngoài ở Việt Nam. Muốn điều hành lãi suất cho vay một cách có hiệu lực thông qua việc khống chế lãi suất tiền gửi tối đa thì NHNN sẽ phải kết hợp cả 2 phương pháp điều hành trực tiếp và gián tiếp: 24 + Điều chỉnh lãi suất cho vay bằng việc trực tiếp nâng hoặc hạ lãi suất tiền gửi tối đa tương ứng: muốn hạ lãi suất cho vay thì hạ lãi suất tiền gửi tối đa và ngược lại( điều hành bằng mệnh lệnh hành chính) + Điều hành gián tiếp bằng việc dùng các công cụ gián tiếp của chính sách tiền tệ tác động vào khối lượng vốn trên thị trường như: NHNN mua bán các loại giấy tờ có giá ngắn hạn của các tổ chức tín dụng( nghiệp vụ thị trường mở), NHNN tái chiết khấu các loại chứng từ có giá(cửa sổ chiết khấu), thị trường liên ngân hàng hoạt động có hiệu quả nhằm thực hiện NHTƯ là người cho vay cuối cùng. Muốn điều hành khối lượng tiền bằng các công cụ gián tiếp có hiệu quả thì việc mở và sử dụng tài khoản cá nhân ở mức độ khá phổ biến nhằm làm cho NHNN kiểm soát được tổng phương tiện thanh toán ở mức độ cao. Tuy nhiên, hiện nay các điều kiện trên ở nước ta chưa hội đủ, vì vậy khả năng kiểm soát và quản lí lãi suất cho vay sẽ rất hạn chế do chỉ còn mỗi một công cụ trực tiếp mà NHNN có thể thực hiện được là nâng hoặc hạ lãi suất tiền gửi tối đa để theo nó mà nâng hoặc hạ lãi suất cho vay. Tuy nhiên, xét theo quan hệ cung cầu về vốn, thì việc nâng hoặc hạ lãi suất tiền gửi tối đa trong điều kiện chưa có các công cụ gián tiếp phối hợp có thể tác động theo chiều ngịch, hạ lãi suất tiền gửi cũng có thể làm cho vốn tín dụng huy động được ít, trở nên khan hiếm và lãi suất cho vay sẽ “đắt lên” và ngược lại. Vì vậy, trong điều kiện hiện tại của nước ta, khi chưa hội đủ các điều kiện như trên, nếu thực hiện lãi suất cơ bản là lãi suất tiền gửi tối đa thì có thể dẫn đến tình trạng: + Các tổ chức tín dụng sẽ nâng lãi suất cho vay lên cao để đạt được lợi nhuận cao, vì bản chất của cơ chế thị trường là lợi nhuận tối đa. Dự kiến mức lãi suất cho vay có thể lên đến 2,5 % / tháng hoặc cao hơn, khi đó muốn điều chỉnh giảm lãi suất cho vay, NHNN chỉ còn một công cụlà giảm lãi suất tiền gửi tối đa nhưng hiệu lực sẽ rất kém, và lãi suất cho vay có thể không thể hạ xuống được. Khi lãi suất cho vay quá cao, doanh nghiệp sẽ gặp khó khăn, dư luận và các đại biểu quốc 25 hội có thể phản ứng, khi đó điều hành qua lãi suất tiền gửi tối đa có thể kém hiệu lực và lãi suất cho vay có thể vẫn không hạ được theo ý muốn và lại phải quay trở lại với cơ chế lãi suất cho vay tối đa. + Lãi suất cao nhưng các doanh nghiệp và hộ sản xuất vẫn phải vay vì thiếu vốn sản xuất và vay để bù đắp các khoản nợ cũ đến hạn do cung về vốn ở nước ta luôn nhỏ hơn cầu, lợi nhuận thấp hơn chi phí phải trả ngân hàng sẽ dẫn đến nguy cơ cả doanh nghiệp và ngân hàng đều khó khăn và dẫn đến chỗ cả hai đều mất khả năng thanh toán. + Đồng thời, nếu thực hiện lãi suất này thì chắc chắn sẽ hình thành nhiều khu vực lãi suất theo cung cầu vốn và chi phí ngân hàng khác nhau như: lãi suất khu vực nông thôn sẽ cao hơn khu vực thành thị, lãi suất cho vay các tổ chức tín dụng cổ phần sẽ cao hơn các tổ chức tín dụng có quy mô và sức cạnh tranh lớn như các ngân hàng thương mại quốc doanh, ngân hàng liên doanh và chi nhánh ngân hàng nước ngoài. Và như vậy, sẽ giảm bớt tính lành mạnh của cạnh tranh và trong sự cạnh tranh này chắc chắn các tổ chức tín dụng lớn, có nguồn vốn lớn là các ngân hàng thương mại quốc doanh, ngân hàng liên doanh và các chi nhánh ngân hàng nước ngoài có ưu thế hơn, các tổ chức tín dụng nhỏ như ngân hàng thương mại cổ phần, quỹ tín dụng nhân dân sẽ gặp không ít khó khăn. + Việc thực hiện chính sách giảm lãi suất cho vay ở khu vực núi cao, hải đảo sẽ khó có cơ sở để thực hiện, trong khi các đối tượng vay vốn thuộc các khu vực này chưa được tách bạch là đối tượng chính sách được vay theo chính sách riêng của Nhà nước. Vì hiện tại việc giảm lãi suất miền núi cao(khu vực 3 ở vùng miền núi) được quy định giảm 30% trần lãi suất cùng loại do NHNN công bố. Vì vậy, khi NHNN xây dựng và củng cố thị trường tiền tệ, chuyển từ điều hành chính sách tiền tệ từ công cụ trực tiếp sang kết hợp điều hành bằng công cụ trực tiếp với công cụ gián tiếp, đưa nghiệp vụ thị trường mở vào hoạt động để mua bán các chứng khoán ngắn hạn của các tổ chức tín dụng, thực hiện tái chiết khấu 26 các chứng từ của các tổ chức tín dụng, củng cố và kiểm soát thị trường liên ngân hàng có giá để thực hiện vai trò của Ngân hàng Trung ương là người cho vay cuối cùng, tiếp tục củng cố và mở rộng việc mở và sử dụng tài khoản cá nhân, để trên cơ sở đó thực hiện một chính sách lãi suất cơ bản linh hoạt hơn trần lãi suất như công bố lãi suất cơ bản là lãi suất tiền gửi tối đa có sự kiểm soát của Nhà nước bằng cả trực tiếp và gián tiếp. Sau quá trình thực hiện thành công lãi suất cơ bản là lãi suất tiền gửi tối đa thì ta sẽ tiến thêm một bước nữa để tự do hoá lãi suất hoàn toàn khi đã có và chủ động về các công cụ điều hành chính sách tiền tệ và các điều kiện khác về kinh tế và chính sách tiền tệ ổn định. 4. Lãi suất cơ bản là lãi suất cho vay tối đa. Lãi suất cơ bản là lãi suất cho vay tối đa có thể có nhiều loại như sau: - Lãi suất cơ bản là lãi suất trần cho vay như hiện nay. - Lãi suất cơ bản là lãi suất cho vay trung bình của các tổ chức tín dụng trong điều kiện bình thường đủ bù đắp chi phí, có lợi nhuận và cộng hoặc trừ một biên độ dao động để các tổ chức tín dụng hoạt động trong điều kiện khó khăn hoặc thuận lợi hơn so với mức trung bình về chi phí và cung cầu về vốn để có điều kiện bù đắp chi phí và điều hoà cung cầu vốn huy động khi cần thiết. -Lãi suất cơ bản là mức lãi suất cho vay tối thiểu đủ bù đắp các chi phí và có lợi nhuận của các tổ chức tín dụng và cộng biên độ dao động để các tổ chức tín dụng ấn định các mức lãi suất tiền gưỉ và tiền vay cụ thể. Trong các loại lãi suất cơ bản là lãi suất cho vay tối đa trên thì trần lãi suất vẫn là loại lãi suất có nhiều tính ưu việt hơn, các loại lãi suất cộng hoặc vừa cộng vừa trừ một biên độ nhất định, thực chất là khống chế lãi suất cho vay tối đa nhưng kém linh hoạt hơn trần lãi suất do vừa bị khống chế trần trên vừa khống chế sàn dưới về lãi suất cho vay hoặc lãi suất tiền gửi. Trần lãi suất thể hiện được các tính ưu việt hơn so với các loại lãi suất khác có thể nhận biết như: 27 -Đối với các tổ chức tín dụng được tự do hoá lãi suất tiền gửi và cho vay trong phạm vi trần tối đa. Tùy theo đặc điểm, điều kiện của các loại hình tổ chức tín dụng về quy mô, chi phí khác nhau, cung cầu vốn của các vùng khác nhau mà NHNN có thể quy định nhiều mức lãi suất trần cho phù hợp với điều kiện riêng có của các loại hình tổ chức tín dụng và của các vùng khác nhau. Các tổ chức tín dụng căn cứ vào trần lãi suất của NHNN để ấn định các mức lãi suất cho vay và lãi suất tiền gửi cụ thể phù hợp cung cầu về vốn , các vùng khác nhau, mức chi phí và lợi nhuận... -Đối với Nhà nước, kiểm soát được lãi suất cho vay của các tổ chức tín dụng , bảo vệ được lợi ích của người vay, nhất là các doanh nghiệp nhà nước và hộ gia đình ở nông thôn là hai thành phần chiếm tỉ trọng vay vốn ngân hàng khoảng 70 % tổng dư nợ vay ngân hàng, không phải vay với lãi suất quá cao, đồng thời điều hoà lợi nhuận giữa người vay và ngân hàng một cách hợp lí. -Tạo môi trường cạnh tranh lành mạnh giữa các tổ chức tín dụng trong khuôn khổ trần lãi suất, tránh được tình trạng chạy đua theo lợi nhuận tối đa nên bảo đảm được an toàn hệ thống của các tổ chức tín dụng. Tuy nhiên, lãi suất cơ bản theo trần lãi suất phải là một trần đủ rộng để đáp ứng được yêu cầu lãi suất linh hoạt, tăng cường tính cạnh tranh của các tổ chức tín dụng, phù hợp với cơ chế thị trường và thông lệ quốc tế, trần lãi suất nên ở mức đủ rộng và thông thoáng phản ánh được quan hệ cung cầu về vốn tín dụng và cạnh tranh lành mạnh giữa các tổ chức tín dụng. Trần lãi suất phải là trần lãi suất đủ rộng, đảm bảo được cho mọi tổ chức tín dụng và mọi khách hàng ở mọi vùng khác nhau, những nơi có nhu cầu vốn lớn, chi phí cho vay cao thì cho vay sát trần, còn những nơi có điều kiện ngược lại thì cho vay thấp hơn trần để cạnh tranh lẫn nhau, và vì vậy, nên là một trần chung nhất mà không nên là nhiều trần như hiện nay. Trần như vậy thì chỉ có nâng lên khi cung thấp hơn cầu về vốn do các yếu tố tỉ giá, lạm phát.... tăng lên làm cho trần bị “chật chội”, còn khi cầu thấp hơn cung về vốn, 28 các tổ chức tín dụng tự hạ lãi suất cho vay và huy động xuống dưới trần. Vì nếu khi các tổ chức tín dụng hạ lãi suất cho vay xuống dưới trần và NHNN cũng hạ trần lãi suất sát xuống theo thì sẽ làm mất ý nghĩa của trần lãi suất, không còn là một cơ chế lãi suất linh hoạt nữa, mất tính cạnh tranh, không phản ánh đúng quan hệ cung cầu vốn trên thị trường và trở thành một cơ chế lãi suất gò bó, thiếu linh hoạt như yêu cầu đặt ra. 5.Lãi suất cơ bản bằng ngoại tệ. Có thể lấy lãi suất SIBOR của USD kì hạn 6 tháng hoặc 1 năm làm lãi suất cơ bản cho lãi suất ngoại tệ, tổ chức tín dụng được cộng với biên độ dao động do NHNN quy định để ấn định lãi suất cho vay bằng USD. Lãi suất cho vay các đồng tiền khác cũng do TCTD ấn định. Khi xác định lãi suất cơ bản và biên độ giao động của lãi suất ngoại tệ cần căn cứ vào các yếu tố như: Căn cứ vào lãi suất SIBOR của USD để công bố lãi suất cơ bản và điều chỉnh khi cần thiết; căn cứ xác định biên độ dao động của lãi suất ngoại tệ; quan hệ tỉ giá ngoại tệ trong nước; quan hệ cung, cầu vốn ngoại tệ và nội tệ trong nước; chủ trương thu hút vốn trong nước và ngoài nước của nhà nước. Hoặc lãi suất cơ bản bằng ngoại tệ là trần lãi suất và tiếp tục khống chế các mức lãi suất tiền gửi tối đa bằng USD, theo chính sách quản lí ngoại hối và tỉ giá trong từng thời kì như hiện nay đang thực hiện. Với những ưu, nhược điểm và mức độ phù hợp với tình hình Việt Nam của mỗi loại lãi suất cơ bản trên, cần tìm ra loại lãi suất đáp ứng được tối đa những yêu cầu hiện nay ở nước ta. Trong đó lãi suất cơ bản là lãi suất cho vay tối đa là hợp lí nhất vì: Việc sử dụng lãi suất cho vay của ngân hàng làm lãi suất cơ bản có sự tương đồng hơn về mặt bằng giá vốn trên thị trường, nó cũng tương đương với mức phí gọi vốn của nhà sản xuất, do vậy sẽ phản ánh sát thực hơn tình hình cung- cầu vốn trên thị trường. 29 -Khi sử dụng lãi suất cho vay của ngân hàng làm lãi suất cơ bản, các TCTD sẽ hoàn toàn chủ động và linh hoạt trong kinh doanh cũng như điều tiết cung- cầu về vốn, góp phần tạo lập môi trường cạnh tranh lành mạnh giữa các TCTD trong khuôn khổ lãi suất cơ bản. -Quan điểm điều hành lãi suất cơ bản này cho phép bảo vệ lợi ích của người vay và tạo ra mặt bằng tương đối về phân phối lợi nhuận giữa các thành phần kinh tế với các TCTD và người gửi tiền. -Việc quy định lãi suất cơ bản theo trần lãi suất cho vay tối đa tạo ra mặt bằng chung về lãi suất cho vay trên phạm vi rộng khắp, do vậy tạo điều kiện cho công tác thanh tra, kiểm tra, giám sát và điều hành chung về lãi suất của NHTW. -Việc xác định và công bố lãi suất cơ bản trong điều hành chính sách lãi suất của NHTW theo trần lãi suất cho vay tối đa sẽ dễ dàng, linh hoạt, thuận tiện hơn nhiều so với việc sử dụng lãi suất tiết kiệm tối thiểu của ngân hàng làm lãi suất cơ bản, vì về bản chất, lãi suất tiết kiệm của các ngân hàng không phải là mức giá vốn được chấp nhận trên thị trường, do vậy nó sẽ không phản ánh sát thực tình hình cung- cầu vốn. -Việc sử dụng lãi suất cho vay của ngân hàng làm lãi suất cơ bản cũng phù hợp với tình hình thực tiễn về điều hành lãi suất hiện nay ở Việt Nam. -Mặt khác việc chuyển sang điều hành chính sách lãi suất thị trường tự do hoàn toàn khi hội đủ các điều kiện cần thiết thì việc sử dụng trần lãi suất cho vay tối đa cũng sẽ dễ dàng hơn so với việc sử dụng lãi suất tiết kiệm tối thiểu của ngân hàng làm lãi suất cơ bản xuất phát từ xu hướng chung là chấp nhận mức lãi suất có mối quan hệ mật thiết và tương đồng với mặt bằng giá vốn làm cơ sở chung để điều hành chính sách lãi suất. I. Mục tiêu cần hướng tới đối với chính sách lãi suất hiện nay. 1. Lãi suất cơ bản phải đáp ứng mục tiêu lãi suất tín dụng. 30 Lãi suất tín dụng của Việt Nam luôn phải đặt trong điều kiện giải quyết đồng thời nhiều mục tiêu, nhưng mục tiêu đó có khi lại mâu thuẫn nhau, đó là:  Giải quyết cơ bản các tồn đọng cũ của hệ thống NHTM.  Đây là điều kiện đầu tiên để NHNN công bố lãi suất cơ bản và nó có thể đi vào cuộc sống thuận lợi. Hiện nay đang có hàng ngàn tỉ đồng vốn cho vay của hệ thống NHTM đóng băng trong núi nợ quá hạn và tài sản phát mại phải có biện pháp hữu hiệu để giải quyết dứt điểm. Nếu chưa lành mạnh hoá tình hình tài chính- tiền tệ cho hệ thống NHTM thì còn khó khăn cho việc thực hiện bất kì một chính sách nào của ngân hàng.  Huy động nhiều nhất mọi nguồn vốn trong dân cư để đáp ứng vốn cho sự nghiệp công nghiệp hoá, hiện đại hoá đất nước.  Mức lãi suất vừa đáp ứng quan hệ cung- cầu vốn của nền kinh tế, vừa phải từ từ giảm thấp để phù hợp với lợi nhuận bình quân của nền kinh tế(đặc biệt là đối với doanh nghiệp vay vốn), vừa đảm bảo cho NHTM có lãi nhất định.  Lãi suất tín dụng vừa kích thích được sản xuất trong nước, vừa khuyến khích phát triển kinh tế đối ngoại, xử lí hài hoà lãi suất nội tệ và lãi suất ngoại tệ để điều chỉnh quan hệ tín dụng quốc tế phù hợp, hiệu quả.  Lãi suất tín dụng vừa đảm bảo yêu cầu của tín dụng thương mại, nhưng còn phải giải quyết yêu cầu tín dụng chính sách bởi hai khu vực này chưa có sự tách bạch một sớm, một chiều.  Lãi suất tín dụng phải đáp ứng yêu cầu xử lí linh hoạt, vừa đáp ứng yêu cầu cạnh tranh giữa các chủ thể tham gia kinh doanh tiền tệ để tiến tới tự do hoá lãi suất. 2. Mục đích của việc điều chỉnh lãi suất hiện nay. Giảm lãi suất cho vay và lãi suất huy động vốn. Thực tế hiện nay ở nước ta cho thấy có 2 hướng xử lí vấn đề lãi suất ngân hàng: 31 - Giảm lãi suất cho vay để kích thích tăng trưởng kinh tế. - Tăng lãi suất để huy động tối đa tiền nhàn rỗi trong dân vào sản xuất, thúc đẩy tăng trưởng kinh tế. Cả 2 xu hướng này đều có mục tiêu như nhau nhưng biện pháp khác nhau. Đối với Việt Nam trong giai đoạn hiện nay, nên kết hợp hài hoà giữa hai hướng, trong đó ưu tiên cho hướng thứ nhất, tức là giảm lãi suất cho vay, kích thích các doanh nghiệp vay vốn mở rộng sản xuất kinh doanh vì: + Các doanh nghiệp sản xuất kinh doanh hiện nay rất cần vay vốn để đầu tư chiều sâu phát triển sản xuất và nâng cao chất lượng sản phẩm nhằm tăng sức cạnh tranh của hàng hoá trên thị trường trong nước và xuất khẩu. Thế nhưng yêu cầu đó đang gặp khó khăn là lãi suất quá cao so với tỉ suất lợi nhuận trong sản xuất kinh doanh. + Vốn nhàn rỗi trong dân còn nhiều, nhưng chưa huy động được bao nhiêu. Muốn tăng sức hấp dẫn đối với dân cư, ngoài lãi suất hợp lí, phải đảm bảo tính ổn định và an toàn của giá trị đồng tiền. Xu hướng giảm lãi suất cho vay; lãi suất huy động có nhiều tính tích cực hơn và hạn chế được rủi ro trong hoạt động tín dụng của các NHTM, đồng thời tạo được tâm lí ổn định của khách hàng. 32 PHẦN III QUÁ TRÌNH TIẾN TỚI TỰ DO HOÁ LÃI SUẤT TRONG GIAI ĐOẠN HIỆN NAY I . Lý luận chung về tự do hoá lãi suất Tự do hoá lãi suất là một bộ phận cơ bản của tự do hoá tài chính, tức là lãi suất được tự do biến động để phản ứng theo các lực lượng cung-cầu vốn trên thị trường, loại bỏ những áp đặt mang tính hành chính lên sự hình thành của lãi suất. Nó cho phép các ngân hàng tự chủ trong việc ấn định các mức lãi suất kinh doanh của mình. Trong cơ chế tự do hoá lãi suất, nếu nhà nước hoàn toàn không can thiệp đến hệ thống lãi suất thị trường thì đó là cơ chế tự do hoá hoàn toàn (thả nổi hoàn toàn). Nếu nhà nước có tham gia can thiệp gián tiếp theo một định hướng xác định thì đó là cơ chế tự do hoá lãi suất có quản lý, và khi đó NHTƯ tác động tới lãi suất chủ yếu dựa trên các công cụ kiểm soát tiền tệ gián tiếp như nghiệp vụ thị trường mở, tái chiết khấu, hợp đồng mua lại, và một phần dựa vào áp đặt tỷ lệ dự trữ bắt buộc. Có thể khái quát sự tác động gián tiếp đó như sau: Nghiệp vụ thị trường mở (Open Market Operations): NHTƯ muốn đẩy mạnh tăng trưởng, mở rộng tín dụng bằng cách mua vào các chứng khoán có giá sẽ làm cho cung về tiền tệ tăng lên, dẫn tới giảm lãi suất. Ngược lại, khi NHTƯ muốn thu hẹp tín dụng bằng cách bán ra các chứng khoán có giá, cung tiền tệ giảm xuống dẫn tới tăng lãi suất trên thị trường tiền tệ. Lãi suất tái chiết khấu (Discount Rate): Khi NHTƯ nâng lãi suất tái chiết khấu, các NHTM buộc phải tăng dự trữ để tránh phải vay với lãi suất cao khi thiếu hụt khả năng thanh toán.Đồng thời, NHTM cũng phải tăng lãi suất cho vay để bù đắp chi phí cho những khoản tăng thêm dự trữ, do vậy mà lãi suất thị trường tăng lên. Ngược lại, việc giảm lãi suất tái chiết khấu của 33 NHTƯ cho phép các NHTM giảm dự trữ và hạ lãi suất cho vay, do đó mà hạ lãi suất thị trường. Hợp đồng mua lại (Repurchase Agreement): Hợp đồng mua lại là hợp đồng bán những chứng khoán, trong đó người bán cam kết sẽ mua lại chứng khoán này vào một thời điểm trong tương lai với mức giá được xác định trước trong hợp đồng. Như vậy, thực chất hợp đồng mua lại là cho vay có thế chấp, trong đó chứng khoán đóng vai trò thế chấp. Khi mua thế chấp (tức cho vay), NHTƯ bơm tiền vào thị trường tài chính và do vậy làm giảm lãi suất ngắn hạn. Khi bán thế chấp từ tài khoản của mình, NHTƯ hút tiền ra khỏi thị trường tiền tệ và do đó tạo ra sức ép làm tăng lãi suất ngắn hạn. II.Sự cần thiết của việc tự do hoá lãi suất . Từ đầu năm 1996, chính sách lãi suất của NHNN đã có sự thay đổi theo hướng tự do hoá; huỷ bỏ quy định về lãi suất tiền gửi, điều chỉnh giảm mức trần lãi suất cho vay phù hợp với cung cầu vốn và lạm phát thấp. Các TCTD căn cứ vào mức lãi suất trần cho vay và lãi suất huy động vốn trên thị trường và từ tháng 11/1997, trong nghị quyết của Quốc hội đã không quy định về chênh lệch lãi suất 0,35% đối với hoạt động tín dụng ngân hàng. Chính sách lãi suất đã đảm bảo được các yêu cầu lãi suất cho vay trung, dài hạn cao hơn lãi suất cho vay ngắn hạn, rút ngắn khoảng cách giữa lãi suất tiền gửi dân cư và tiền gửi doanh nghiệp. Mức chênh lệch lãi suất cho vay và lãi suất huy động vốn không còn bị khống chế mà phụ thuộc vào thị trường và hiệu quả kinh doanh của từng TCTD. Những giải pháp đó đã được thị trường chấp nhận và góp phần và thực hiện mục tiêu của chính sách tiền tệ. Các ngân hàng có nhiều biện pháp đổi mới huy động vốn như mở ra nhiều loại huy động, kì phiếu trả lãi trước , tiết kiệm quay số mở thưởng. Đến 31/12/1998 nguồn vốn huy động và quản lí chiếm 82% tổng nguồn vốn hoạt động (riêng các 34 NHQD là trên 92%) NH Nông Nghiệp &PTNT huy động kì phiếu trả lãi trước 1%/ tháng, chỉ trong 4 ngày cuối tháng 12/1998 đã huy động được trên 170 tỉ đồng. Chúng ta phải có chính sách lãi suất phù hợp đường lối đổi mới kinh tế vừa đảm bảo các TCTD thuộc mọi thành phần kinh tế bình đẳng, kinh doanh được , vừa đảm bảo được yêu cầu quản lí vĩ mô của NHNN, thể hiện tính định hướng XHCN và vai trò quản lí Nhà nước trong xây dựng và phát triển kinh tế. Bởi vì chúng ta đổi mới trong điều kiện nền kinh tế đang trong quá trình phát triển, giá trị sản xuất nông nghiệp còn đang chiếm tỉ trọng lớn trong cơ cấu GDP; còn nhiều vùng, nhiều nơi kinh tế hàng hoá chưa lphát triển, sức mua thấp, thị trường chưa sôi động. 1..Những mặt lợi. Tự do hoá tài chính nói chung và tự do hoá lãi suất nói riêng đem lại những lợi ích sau: Thứ nhất, lãi suất được tự do hoá, biến động theo cung - cầu về vốn, có thể phân bổ nguồn vốn tín dụng khan hiếm cho hàng ngàn người vay cạnh tranh nhau, đáp ứng đúng thị hiếu của họ và có hiệu quả nhất; đồng thời đảm bảo thu hút tiền gửi giữa hàng triệu người gửi, và chi phí hợp lí nhất được cả người gửi và ngân hàng chấp nhần. Có thể nói lập luận phân bổ nguồn vốn có hiệu quả là trung tâm của vấn đề. Điều này không thực hiện được trong điều kiện lãi suất bị kiểm soát hành chính, làm cho các hoạt động đầu tư bị biến dạng. Lãi suất được tự do hoá sẽ linh hoạt hơn so với khi bị kiểm soát và có khả năng linh hoạt điều tiết để thích nghi với điều kiện thay đổi, tự động tạo ra sự kích thích cho tăng trưởng tài chính, cải tiến và thay đổi cơ cấu mà Chính phủ hoặc là không thể quản lí, hoặc là chậm thu được kết quả. Thứ hai, tự do hoá lãi suất xuất phát từ thực tế là không một Chính phủ hay NHTƯ nào có thể đủ khả năng để phân bổ và kiểm soát việc phân bổ nguồn vốn một cách có hiệu quả cho hàng ngàn nhu cầu sử dụng vốn khác nhau, cho dù bộ máy hành chính và thanh tra ngân hàng có phình ra đến đâu chăng nữa. Hiện nay có 35 rất nhiều các quan điểm khác nhau về mức lãi suất của hệ thống ngân hàng hiện tại. Các chính trị gia, các doanh nghiệp mà chủ yếu là các doanh nghiệp nhà nước thì đòi hỏi hạ lãi suất. Các NHTM thì muốn duy trì mức lãi suất hiện tại...Mỗi người đứng trên các quan điểm riêng của mình để xử lí bài toán lãi suất. Để giảm thiểu những tranh luận này, cách tốt nhất là để lãi suất do thị trường quyết định, tức là tự do hoá. Tự do hoá lãi suất cũng buộc NHTƯ phải thay đổi cách làm việc, tư duy và đặc biệt là thay đổi các công cụ điều hành chính sách tiền tệ, chủ yếu dựa vào các công cụ gián tiếp để khống chế lãi suất cơ bản. Thứ ba, chúng ta đang sống trong một môi trường đang diễn ra toàn cầu hoá nhanh chóng, mà toàn cầu hoá tài chính là điển hình nhất của quá trình này; trong khi đất nước ta không còn cách nào khác là phải hội nhập sâu vào nền kinh tế thế giới và ngày càng tiến sâu vào nền kinh tế thị trường. Trong lĩnh vực kinh tế, theo nhiều nhà kinh tế thì kẻ thù lớn nhất của chúng ta chính là quá trình toàn cầu hoá. Trong quá trình này, nhờ những phát triển vượt bậc của công nghệ và những nỗ lực của các nước đang phát triển cạch tranh nhanh thu hút các nguồn vốn quốc tế, các luồng vốn quốc tế đã chảy từ nước này qua nước khác tự do nhiều hơn. Nói chung , lợi ích của toàn cầu hoá là rất to lớn mà mỗi quốc gia phải nắm lấy, không thể bỏ qua. Trong lĩnh vực tài chính, toàn cầu hoá đặt ra những cơ hội và thách thức mới, trong đó một thách thức lớn là làm xói mòn và giảm hiệu quả của việc kiểm soát tiền tệ bằng công cụ trực tiếp, như quy định trần lãi suất; thay vào đó, để đảm bảo kiểm soát tiền tệ được hiệu quả, các nước dần chuyển sang thực hiện các công cụ kiểm soát tiền tệ gián tiếp như nghiệp vụ thị trường mở, tái chiết khấu, hợp đồng mua lại..., tức là các công cụ định hướng thị trường. Để đảm bảo hội nhập thành công trong lĩnh vực tài chính, trước hết lãi suất phải được tự do hoá. Thứ tư, tự do hoá lãi suất là một bộ phận cơ bản của tự do hoá tài chính. Tự do hoá cho phép hệ thống ngân hàng tự chủ hơn, điều đó sẽ dẫn đến lãi suất tiền gửi và tiền vay cao hơn. Những thay đổi như vậy trong lĩnh vực tài chính sẽ tác 36 động đến các doanh nghiệp và các hộ gia đình, khiến họ thay đổi hành vi tiết kiệm và đầu tư của mình theo hướng có lợi cho tăng trưởng kinh tế. Tăng lãi suất tiền gửi sẽ làm tăng tỉ lệ tiết kiệm nội địa, và do đó sẽ thay thế cho nguồn đi vay nước ngoài để tài trợ cho đầu tư. Nguồn tiết kiệm nội địa này được chuyển tải thông qua hệ thống tài chính ngân hàng chính thức, mà không phải qua thị trường tiền tệ không chính thức. Tiết kiệm trong nước tăng lên và mức lãi suất thực cao hơn dẫn đến mở rộng đầu tư và làm tăng hiệu quả đầu tư. Kết quả là làm tăng tốc độ tăng trưởng kinh tế. Có 2 tác động của việc tăng lãi suất đối với đầu tư thực: một mặt, lãi suất cao sẽ làm tăng nguồn vốn đầu tư thông qua việc tăng tiết kiệm trong nền kinh tế và do đó loại bỏ tình trạng nhu cầu vốn quá mức; mặt khác, lãi suất cao sẽ làm tăng hiệu quả của vốn đầu tư thông qua việc đảm bảo rằng các dự án đầu tư chỉ được thực hiện nếu lợi nhuận của nó là cao. Nếu lãi suất được nâng lên mức cân bằng thị trường(đã được tự do hoá), thì những người sẵn sàng vay không bao giờ bị thiếu vốn, họ chỉ phải cân nhắc mỗi một điều là làm thế nào để dung hoà giữa lợi tức của việc sử dụng vốn với lãi suất cao. Trong khi vai trò của tự do hóa lãi suất đối với việc kích thích tiết kiệm nội địa còn rất nhiều ý kiến khác nhau, thì quan điểm cho rằng lãi suất cao do tự do hoá mang lại sẽ cải thiện việc phân bổ tín dụng và cải thiện hiệu quả đầu tư lại được thống nhất cao. Qua những phân tích trên, chúng ta có thể đi đến một điểm chung là tự do hoá lãi suất làm tăng lãi suất thực, qua đó làm tăng hiệu quả đầu tư, hơn là làm tăng tỉ lệ đầu tư và tiết kiệm so với GDP. Điều này là rất cơ bản để đảm bảo cho nền kinh tế tăng trưởng vững chắc. 2.Những hạn chế của việc tự do hoá lãi suất. Trong điều kiện Việt Nam, việc tự do hoá hoàn toàn lãi suất có những bất lợi sau: 37 Thứ nhất: Những thuận lợi do tự do hoá lãi suất mang lại là rất cơ bản, nhưng cũng tồn tại những trường hợp mà ở đó tự do hoá lãi suất không thực hiện tốt vai trò của mình như: - Các nước đang phát triển luôn phải đối mặt với thực trạng hệ thống tài chính kém phát triển và thiếu thông tin về thị trường tài chính, các sản phẩm tài chính, đặc biệt là tại khu vực miền núi và nông thôn. Các hoạt động ngân hàng thường được định hướng thành thị, sử dụng các dịch vụ tiêu chuẩn và theo phương pháp ngân hàng của phương Tây, do đó đã loại trừ hầu hết dân số khu vực nông thôn và phần lớn người nghèo thành thị. Do đó, để tự do hoá lãi suất, làm tròn chức năng của mình thì thị trường tài chính cần được củng cố và phát triển. Hơn nữa, trong nền kinh tế, thị trường tín dụng không phải lúc nào cũng điều chỉnh đủ nhanh để cân bằng giữa cung- cầu khi điều kiện thay đổi, tình trạng mất cân bằng là đặc trưng của bất kì nền kinh tế đang phát triển nào. - Tự do hoá lãi suất sẽ kém hiệu quả nếu xã hội áp đặt vào hệ thống tài chính quá nhiều các mục tiêu quốc gia, mà điều đó ngay cả nơi có cơ chế thị trường phát triển cũng không thể làm được, như chính sách lãi suất ưu đãi các đối tượng chính sách, phát triển kinh tế khu vực, kinh tế nông nghiệp, nông thôn, miền núi... Nói chung, vì hệ thống tài chính là không hoàn hảo, và Chính phủ có những mục tiêu chính trị cần được phục vụ nên can thiệp là điều khó tránh khỏi. Nhưng thông thường, can thiệp phải phát huy hiệu quả nhất và tránh được những tác động phụ không mong muốn, nếu việc can thiệp hướng tới cải thiện vận hành của cơ chế thị trường và tác động gián tiếp qua lãi suất để thay đổi cung cầu về vốn trên thị trường, hơn là hoạt động trực tiếp qua kiểm soát. Vấn đề cơ bản ở đây là phải cân nhắc các hành động can thiệp sao cho đạt được mục tiêu với chi phí thấp nhất. Thứ hai: Các công cụ kiểm soát tiền tệ gián tiếp như nghiệp vụ thị trường mở, tái chiết khấu còn chưa có thể thay thế cho vai trò của lãi suất trong việc điều 38 hành chính sách tiền tệ. Do đó, công cụ kiểm soát lãi suất vẫn được coi là một công cụ duy nhất và khả thi để thực hiện chính sách tiền tệ. Thứ ba: Tình hình tài chính của các ngân hàng thương mại đang xấu đi, do vốn tự có thấp và tồn tại một số lượng lớn các tài sản không hoạt động(các khoản nợ khó đòi). Trong điều kiện như vậy, tự do hoá lãi suất có thể khuyến khích các NHTM, đặc biệt là các NHTM cổ phần chấp nhận những người vay mang tính rủi ro, do đó làm cho khả năng sinh lời và sự lành mạnh của các ngân hàng này giảm hơn nữa, làm khó khăn thêm tình trạng nợ quá hạn đang còn ở mức cao hiện nay. Đồng thời, có thể khuyến khích các ngân hàng đang gặp khó khăn nâng lãi suất tiền gửi lên cao để thu hút tiền gửi, nhằm bù đắp những khó khăn của họ. Vấn đề này là rất nghiêm trọng trong điều kiện khả năng thanh tra và kiểm soát của NHTƯ còn đang hạn chế như hiện nay. Thứ tư: Huỷ bỏ kiểm soát lãi suất có thể sẽ làm tăng quá mức lãi suất, kết hợp với cơ cấu nợ không vững chắc của các doanh nghiệp, vay vốn và dự đoán vào khả năng phá giá trong tương lai có thể sẽ làm giảm mạnh việc đi vay. Thứ năm: ổn định kinh tế vĩ mô chưa thực sự vững chắc đủ để chịu đựng những áp lực của việc tự do hoá lãi suất hoàn toàn: chúng có thể làm mất ổn định vĩ mô, qua việc tăng lạm phát, nợ nước ngoài và làm suy giảm tăng trưởng kinh tế. III.Kinh nghiệm của các nước trong việc tự do hoá lãi suất. Kiểm soát lãi suất rất phổ biến ở hầu hết các nước châu á trước những năm 80. Những hạn chế thường áp đặt dưới dạng quy định trần lãi suất đối với tiền gửi và cho vay của các NHTM; các tổ chức tài chính phi ngân hàng chịu các hạn chế này ít hơn nhiều. Việc áp đặt, kiểm soát đối với lãi suất là nhằm cung cấp vốn với chi phí thấp để khuyến khích đầu tư, đặc biệt là các lĩnh vực ưu tiên, và để tránh tình trạng lãi suất tăng quá mức, điều mà được coi là rất khó chấp nhận về mặt chính trị và xã hội. Tuy nhiên, việc kiểm soát như vậy đã làm giảm vai trò trung gian tài chính của các ngân hàng khi những ngươì tiết kiệm và nhà đầu tư tìm cách 39 khác ngoài thị trường tài chính chính thức. Dần dần, sự tăng nhanh của tình trạng phi trung gian tài chính như vậy dẫn đến sự phát triển nhanh của các thị trường tài chính không bị kiểm soát và các tổ chức phi ngân hàng, qua đó, làm giảm hiệu quả của c ác biện pháp quản lí tiền tệ. Các NHTM thường cố gắng duy trì lợi nhuận bằng cách quy định các loại phí khác nhau mà không bị kiểm soát, làm méo mó việc cung cấp các dịch vụ tài chính. Kết quả là làm hại tới quá trình phát triển của hệ thống tài chính và các nguồn tài chính không được chuyển tải tới các hoạt động có hiệu quả nhất. Tự do hoá lãi suất là một trong những thay đổi quan trọng nhất trong việc thực hiện chính sách tiền tệ của các nước châu á trong những năm 80, 90. Trong khi tự do hoá lãi suất có thể cải thiện tình hình phân bổ nguồn vốn, huy động tiết kiệm và tăng hiệu quả đầu tư, thì kinh nghiệm của một số nước Mỹ Latinh, như Argentina, Chile, Uruguay đã cho thấy có một số nguy cơ tiềm tàng. Các nước trên đã tự do hoá lãi suất từ những năm 80, trong môi trường không kiểm soát như vậy, cùng với một thị trường tài chính không hoàn hảo và độc quyền, lãi suất thực đã tăng lên mức rất cao. Sự tăng lên như vậy không những không khuyến khích được đầu tư và làm giảm tốc độ tăng trưởng kinh tế mà còn dẫn đến phá sản của hàng loạt doanh nghiệp, sau đó gây ra khủng hoảng trong hệ thống tài chính và làm trầm trọng hơn tình trạng bất ổn vĩ mô. Đồng thời, việc loại bỏ kiểm soát đối với cán cân vốn trong bối cảnh bất ổn kinh tế vĩ mô lại làm cho lãi suất tăng lên hơn nữa do có những dự đoán tiếp tục phá giá đồng bản tệ. Giảm giá mạnh đồng bản tệ làm cho các luồng vốn nước ngoài đổ vào nhiều hơn, làm tăng áp lực lạm phát và giảm hiệu quả của việc kiểm soát tiền tệ. Tuy nhiên, kinh nghiệm của hầu hết các nước châu á, bao gồm cả Hàn Quốc, Malaysia, Thailand cho thấy chỉ có Indonesia và Philippines là gặp phải tình trạng lãi suất thực tăng lên. Điều kiện để tự do hoá lãi suất thành công ở Việt Nam. Để thực hiện cơ chế tự do hóa lãi suất, Việt Nam cần hội đủ: 40 + NHNN thực hiện một cách bình thường nghiệp vụ tái chiết khấu thương phiếu và các giấy tờ có giá ngắn hạn khác theo thông lệ quốc tế. + Thị trường tiền tệ, trong đó có thị trường nội tệ liên ngân hàng hoạt động có hiệu quả. Qua đó, NHNN là người cho vay cuối cùng. +Thị trường đấu giá tín phiếu kho bạc và các giấy tờ có giá khác hoạt động nhạy cảm, NHNN thực hiện nghiệp vụ thị trường mở trên các thị trường này. Qua đúc kết kinh nghiệm ở nhiều nước trên thế giới, tự do hoá lãi suất chỉ thành công khi nào nền kinh tế có đủ các điều kiện sau đây:  Thứ nhất, sự ổn định kinh tế vĩ mô đủ chắc chắn để chịu đựng được các tác động, các cú sốc từ bên ngoài đối với nền kinh tế có thể xảy ra khi tự do hóa hoàn toàn lãi suất.  Thứ hai, thị trường tài chính (bao gồm thị trường tiền tệ và thị trường chứng khoán) hình thành và vận hành có hiệu quả.  Thứ ba, có môi trường pháp lý và thể chế tương đối đồng bộ và hoàn chỉnh, đủ khả năng điều chỉnh các quan hệ quốc tế. Có quy chế phòng ngừa, bù đắp rủi ro hoàn thiện, hữu hiệu đảm bảo hạn chế và bù đắp được những rủi ro có thể xảy ra trong hoạt động của các trung gian tài chính.  Thứ tư, hệ thống các cơ quan phát triển lành mạnh, có uy tín. Các cơ quan này đòi hỏi không chỉ có công nghệ hiện đại (máy móc,thiết bị), mà còn phải có sự phát triển về bề sâu, có kinh nghiệm lâu dài về quản lý ở nhiều khía cạnh.  Thứ năm, hệ thống ngân hàng ổn định, hoạt động hữu hiệu.Tăng cường sự thanh tra, giám sát chặt chẽ của NHNN đối với các tổ chức tín dụng trong hoạt động kinh doanh nói chung và thực thi chính sách tiền tệ nói riêng.  Thứ sáu, các tổ chức kinh tế đều đảm bảo khả năng sử dụng vốn triệt để, có hiệu quả.  Thứ bảy, chọn thời điểm bắt đầu, tốc độ và lộ trình (tức trật tự sử dụng các công cụ ) tự do hóa lãi suất phù hợp điều kiện và bối cảnh của nền kinh tế. Kinh 41 nghiệm về tự do hoá lãi suất ở một số nước trong những năm 80 cho thấy tự do hoá lãi suất không đúng thời điểm có thể làm tăng tính bất ổn định của nền kinh tế vĩ mô thông qua việc làm tăng lạm phát và nợ nước ngoài, giảm sức sản xuất trong nước.... PHẦN IV. TỰ DO HOÁ LÃI SUẤT Ở VIỆT NAM I. Việt Nam trong thời điểm hiện nay chưa đủ điều kiện để tiến hành tự do hoá lãi suất Cách thức và tiến trình tự do hoá phụ thuộc vào xuất phát điểm của mỗi nước như mức độ kiểm soát tài chính, đặc điểm và tính chất của hệ thống tài chính, khả năng và trình độ quản lí tài chính của các cấp quản lí vĩ mô, vào điều kiện quốc tế của từng giai đoạn tự do hoá như xu hướng chung về cải cách tài chính, quyền lợi và mâu thuẫn của các cường quốc tài chính, trạng thái tài chính quốc tế. Đông Nam á hiện nay trong tự do hóa tài chính cho thấy mặc dù nền tài chính được tự do hoá mạnh mẽ nhưng kinh tế vĩ mô lại mất ổn định, tỉ lệ tiết kiệm trong nước suy giảm, lợi nhuận của các doanh nghiệp giảm, thiếu vốn đầu tư trầm trọng. Chính sách tự do hoá lãi suất và lãi suất thực cao ở các nước này làm trầm trọng thêm vấn đề nợ Nhà nước, nợ quá hạn, nợ khó đòi và NHTW phải tài trợ những thâm hụt của khu vực công cộng. Ngay những nước phát triển, nếu thiếu sự kiểm soát và điều tiết thích hợp của Nhà nước đối với khu vực tài chính thì khủng hoảng lại xuất hiện. Tự do hoá tài chính (mà hạt nhân là tự do hoá lãi suất) phải tiến hành từng bước, gắn liền với đổi mới toàn bộ nền kinh tế, với tự do hoá các lĩnh vực khác, với củng cố hành lang pháp lí, nhận thức của nhân dân, trình độ quản lí nền kinh tế và cả thói quen, truyền thống của dân tộc. Việt Nam hiện nay chưa đủ điều kiện để tự do hoá lãi suất vì các yếu tố sau: 42 - Nền tảng kinh tế vĩ mô vẫn chưa ổn định, nguy cơ tái lạm phát vẫn còn tiềm ẩn(lạm phát tăng từ 3,6% năm 1997 lên 9,2% năm 1999); ngân sách vẫn còn căng thẳng, tích luỹ nội địa thấp;vốn đầu tư còn thiếu và phụ thuộc khá lớn vào vốn đầu tư nước ngoài(đến 50%) - Xuất phát điểm của nền kinh tế ở mức quá thấp. - Khu vực sản xuất (nhất là khu vực Nhà nước) hoạt động kém hiệu quả, đang trong giai đoạn chấn chỉnh, xắp xếp, cổ phần hoá... - Hệ thống ngân hàng, nhất là các NHTM cổ phần vẫn còn yếu kém: vốn nhỏ, trình độ quản lí, đội ngũ cán bộ còn bất cập so với đòi hỏi khách quan. - Hiện nay, các công cụ tài chính như thương phiếu và các giấy tờ có giá ngắn hạn khác để thực hiện nghiệp vụ chiết khấu, tái chiết khấu chưa được phổ biến. Hơn nữa, nghiệp vụ tái cấp vốn của NHNN chưa thực hiện đúng nội dung kinh tế của nó, chủ yếu còn mang tính chất cho vay trực tiếp. Do đó, công cụ lãi suất tái chiết khấu chưa đủ sức mạnh chi phối lãi suất thị trường. - Nghiệp vụ thị trường mở chưa ra đời cũng gây khó khăn cho việc điều tiết cung ứng tiền và lãi suất. - Tình hình kinh tế, tài chính các nước trong khu vực và thế giới, sau cuộc khủng hoảng tài chính- tiền tệ vừa qua đang phải đối đầu với nhiều khó khăn thách thức. - Trình độ quản lí nền kinh tế của các cơ quan vĩ mô trong những năm qua đã có những bước tiến khá dài, nhưng so với yêu cầu đặt ra vẫn chưa thể đáp ứng ngay được. II. Giải pháp điều chỉnh dần theo hướng tự do hoá lãi suất. 1.Hoàn thiện hệ thống ngân hàng, hoàn thiện hệ thống chính sách.  Phối hợp với Bộ tài chính tăng cường phát hành những tín phiếu, trái phiếu kho bạc để đủ số lượng công cụ cho thị trường liên ngân hàng. Các ngân hàng vay 43 hay cho vay rất dễ dàng bằng cách bán(vay) khi thiếu vốn, hay mua(cho vay) khi thừa vốn. NHTW cũng bán khi muốn thu hồi tiền từ lưu thông và mua khi muốn tung tiền ra lưu thông. Cách làm này nhanh và nhẹ nhàng hơn tái cấp vốn nặng nề hiện nay vì đòi hỏi phải có bộ hồ sơ cho vay, có tài sản thế chấp được công chứng và sự thẩm định lại của NHNN địa phương. Còn dùng cửa sổ tái chiết khấu thì ta chưa có thương phiếu do những điều luật về thương phiếu còn quá sơ sài(chỉ có 4 điều trong mươi dòng ở Luật Thương mại và chưa được hướng dẫn thi hành). Với cách làm nặng nề hiện nay, thị trường liên ngân hàng sẽ không hoạt động thường xuyên hàng ngày được.  NHNN phải thực sự là ngân hàng của các ngân hàng, nghĩa là nơi các NHTM thừa tiền có thể gửi NHNN để hưởng lãi suất qua đêm.  Trách nhiệm thực hiện chính sách xã hội và chính sách cơ cấu của NHNN và NHTM cho một vài tổ chức kinh tế chuyên trách, chẳng hạn Ngân hàng chính sách và Quỹ đầu tư quốc gia. Hoạt động của NHNN và NHTM tập trung cho thực hiện chính sách tiền tệ và chính sách đầu tư phát triển kinh tế.  Cải tiến và tăng cường tác động của NHNN bằng các công cụ của chính sách tiền tệ hiện có, đặc biệt là điều chỉnh linh hoạt khả năng tạo tiền của các NHTM bằng giới hạn sử dụng vốn và hạn mức tái cấp vốn trong tái chiết khấu khế ước nợ và tín dụng thế chấp đối với giấy tờ có giá đảm bảo chất lượng.  Cần có một sự điều tra cơ bản của NHTW về mức chi phí quản lí bình quân của các ngân hàng ở các vùng khác nhau để lãi suất có thể bù đắp chi phí trung bình của các NHTM thành phố. Chính sách lãi suất có đảm bảo cho các NHTM kiếm được tỉ suất lợi nhuận bình quân của các ngành, các ngân hàng mới đủ sức đối phó được ảnh hưởng của khủng hoảng tiền tệ và có đủ sức cạnh tranh khi hội nhập với ASEAN.  Các tiền gửi dự trữ bắt buộc phải thật sự là khoản dự trữ an toàn của ngành Ngân hàng. Không thể hiểu lầm phải đóng băng nó lại, nghĩa là không cho vay ra 44 tức thời cho các NHTM khi họ thiếu khả năng chi trả tạm thời có thể dẫn tới phải khất chi tiền gửi cho khách hàng. Dùng loại tín dụng điều chỉnh với điều kiện NHTM không được tăng dư nợ khi đang vay loại này sẽ hoàn toàn khống chế việc dùng khoản vay này để kinh doanh(tăng dư nợ). Được vay ngay khi tạm thời thiếu khả năng chi trả, các NHTM có thể giảm bớt dự trữ an toàn sơ cấp rất cao hiện nay làm tăng chi phí và kéo theo tăng chênh lệch lãi suất.  Phân định rõ chức năng kinh doanh và chức năng xã hội trong hoạt động của các NHTM và các TCTD theo hướng xoá bỏ dần cơ chế bao cấp qua lãi suất tín dụng. Với hướng này các NHTM và các TCTD chỉ làm chức năng kinh doanh tiền tệ theo Luật Ngân hàng. Chuyển chức năng xã hội cho các tổ chức tài chính khác như Kho bạc, Ngân hàng đầu tư và phát triển, Ngân hàng phục vụ người nghèo. Muốn vậy, cần phải hạn chế và tiến tới xoá bỏ dần cơ chế bao cấp qua tín dụng. Chừng nào còn tồn tại sự bao cấp của Nhà nước qua tín dụng thì các NHTM chưa thể thực hiện được chức năng kinh doanh tiền tệ đúng luật Ngân hàng. tính chủ động trong kinh doanh của các chủ nhà băng vẫn bị hạn chế, hiệu quả của hoạt động ngân hàng không thể hạch toán rõ ràng cả về kinh tế cũng như xã hội. Yêu cầu tạo sân chơi bình đẳng giữa các NHTMQD với NHTMCP và NHTM liên doanh với nước ngoài.  Tạo lập môi trường pháp lí lành mạnh để khuyến khích sự cạnh tranh giữa các NHTM và các TCTD phù hợp với chính sách phát triển kinh tế nhiều thành phần của Đảng và Nhà nước. 2.Từng bước điều chỉnh cơ chế lãi suất, tiến dần theo hướng tự do hoá. Thứ nhất: Trước mắt vẫn sử dụng trần lãi suất cho vay tối đa làm lãi suất cơ bản và cơ sở để chuyển sang tự do hoá lãi suất dựa trên mặt bằng giá vốn sẽ có những bước thuận lợi hơn so với việc điều hành theo lãi suất cơ bản sử dụng lãi suất huy động tối thiểu- lãi suất tiết kiệm tối thiểu làm lãi suất cơ bản; Đồng thời sớm triển khai xây dựng và hoàn thiện cơ chế bảo toàn tiền gửi để đảm bảo quyền lợi hợp pháp về mặt kinh tế cho người gửi tiền. 45 Thứ hai: Các mức lãi suất cơ bản: về mặt thực tiền, do đặc thù của nguồn vốn cho vay là ngắn hạn và dài hạn, nên vẫn cần thiết cho việc tách biệt giữa lãi suất ngắn hạn và lãi suất dài hạn trong đầu tư tín dụng; tuy nhiên để có thể phù hợp với điều kiện thực tiễn và công tác điều hành lãi suất cơ bản cũng như tạo tiền đề cho các bước tự do hoá lãi suất trong khuôn khổ lãi suất cơ bản, chỉ nên xác định và công bố lãi suất cơ bản theo lãi suất cho vay tối đa vốn trung và dài hạn; các mức cho vay và huy động vốn ngắn hạn được phép tự do hoàn toàn trong khuôn khổ lãi suất cơ bản; khi thị trường tài chính đã thực sự phát triển và hội đủ các điều kiện sẽ chuyển sang điều hành lãi suất thị trường tự do(theo lãi suất cho v ay ngắn hạn trên thị trường tiền tệ liên ngân hàng). Thứ ba: Đối với lãi suất cho vay áp dụng cho các địa bàn hoạt động khác nhau và lĩnh vực kinh doanh có suất doanh lợi khác nhau: vẫn chỉ nên sử dụng một mức lãi suất chung theo cơ chế thị trường(lãi suất thương mại); riêng đối với các nghành nghề hoặc vùng kinh tế có những điều kiện sản xuất khó khăn, cần phải có sự ưu đãi của Nhà nước thì nên xử lí bằng chính sách tài chính ( như chính sách thuế, chính sách trợ giá cho tiêu thụ sản phẩm...), nếu có ưu đãi về lãi suất thì theo hướng xử lí cụ thể như sau: - Cấp bù trừ trực tiếp cho người sản xuất hoặc tính giảm trừ khoản phải nộp ngân sách của họ. - Trường hợp cấp bù qua ngân hàng thì trước mắt ngân hàng thực hiện giảm lãi suất cho vay; tài chính thực hiện cấp bù cho NHTM hoặc giảm trừ khoản phải nộp ngân sách của các NHTM; tiến tới hình thành hệ thống các ngân hàng chính sách để thực hiện các mục tiêu này và tiến tới loại bỏ hoàn toàn bao cấp qua tín dụng Ngân hàng; Thứ tư: Về việc xác định lãi suất cơ bản nhằm điều hành chính sách lãi suất nói chung: cần được xem xét tính toán và công bố định kì đảm bảo phù hợp với tín 46 hiệu thị trường về cung- cầu vốn đầu tư và các yêu cầu khác về thực thi các mục tiêu của chính sách tiền tệ. Thứ năm: Thúc đẩy phát triển thị trường nội tệ và ngoại tệ liên ngân hàng, lấy đó làm căn cứ để xây dựng và thiết lập mặt bằng lãi suất chung theo lãi suất qua đêm hoặc lãi suất chiết khấu, làm cơ sở cho các mức lãi suất thị trường tự do sau này. Thứ sáu: Đẩy nhanh tiến trình cổ phần hoá làm cơ sở cho việc ra đời các hàng hoá trao đổi trên thị trường chứng khoán, thiết lập sự tồn tại song hành của thị trường vốn đầu tư, tạo môi trường cạnh tranh hoàn hảo giữa các chủ thể liên quan đến chu chuyển vốn trong nền kinh tế. Thứ bảy: khi hội đủ các điều kiện sẽ từng bước chuyển sang cơ chế lãi suất thị trường tự do và thực hiện can thiệp bằng các chế tài phù hợp trong những trường hợp cần thiết. Như vậy, lãi suất là một công cụ tiền tệ của nền sản xuất hàng hoá- thị trường có độ nhạy cảm kinh tế rất cao. Việc sử dụng lãi suất trong quá trình xây dựng và điều hành chính sách lãi suất là một vấn đề phức tạp đòi hỏi phải có những hướng đi thích hợp, tuỳ thuộc vào đặc thù và những điều kiện thực tiễn của Việt Nam nhằm mục tiêu thúc đẩy phát triển kinh tế, phát huy vai trò đòn bẩy của lãi suất, góp phần tạo ra sự dịch chuyển trong cơ cấu đầu tư và thương mại theo hưóng tự do hoá và xác lập cạnh tranh tương đối bình đẳng về lãi suất giữa các nhà kinh doanh tiền tệ, từng bước tiến tới một hệ thống tài chính -tiền tệ và ngân hàng hoàn thiện, lành mạnh, đảm bảo thực hiện thành công chính sách tiền tệ vĩ mô. Một chính sách lãi suất hợp lý là một chính sách vừa có tác dụng thu hút vốn nhàn rỗi trong dân cư , vừa có thể khuyến khích nhà sản xuất xử dụng vốn vay đầu tư mở rộng và phát triển sản xuất kinh doanh, đảm bảo quyền lợi về mặt kinh tế của người gửi tiền, người vay tiền và Ngân hàng; góp phần thúc đẩy phát triển kinh tế, thực 47 hiện thắng lợi công cuộc công nghiệp hoá, hiện đại hoá đất nước như mục tiêu Đảng và Nhà nước đề ra. KẾT LUẬN Lãi suất là một loại giá đặc biệt, lược sử dụng làm đòn bẩy cho những mục tiêu khác nhau. Lãi suất còn tác động vào cả chính các yếu tố xác định nó như: khối lượng tiền tệ, quan hệ cung cầu vốn, tỉ suất lợi nhuận bình quân của các doanh nghiệp... Do vậy, việc điều chỉnh và đưa ra những chính sách lãi suất hợp lý trong từng thời kỳ một cách phù hợp với điều kiện và hoàn cảnh của đất nước sao cho chính sách lãi suất thực sự phát huy hiệu quả của nó một cách tích cực đối với sự phát triển nền kinh tế là vấn đề không đơn giản, đòi hỏi phải xử lý nhiều mối quan hệ khác nhau. Một chính sách lãi suất hiệu quả sẽ đảm bảo cho nó phát huy được những mặt tích cực, tránh được sự lãng phí các nguồn lực và điều này là cực kỳ quan trọng đối với Việt Nam một nước đang phát triển, đang tiến hành sự nghiệp công nghiệp hoá và hiện đại hoá đất nước. Nhận thấy những mặt tích cực của việc tiến hành tự do hoá lãi suất chính phủ Việt Nam, thông qua NHNN đã có những thay đổi trong cách nhìn nhận về tự do hoá lãi suất, từ đó có những chính sách lãi suất phù hợp với điều kiện nước ta trong giai doạn hiên nay. Trong thời gian tới, chính sách lãi suất tiếp tục được điều chỉnh theo hướng tự do hoá, phù hợp với mức độ hội nhập thị trường tài chính khu vực và quốc tế, theo sát lãi suất thị trường quốc tế. Khi các diều kiện đã hội đủ, chúng ta sẽ chuyển sang cơ chế tự do hoá lãi suất nhưng vẫn có sự điều tiết gián tiếp của NHNN Việt Nam để đảm bảo giữ vững "định hướng" cho hoạt động của hệ thống ngân hàng.