Nghệ thuật trào phúng của Vũ Trọng Phụng qua Số đỏ

A. Mở đầu 1. Lý do chọn đề tài. Văn học là một hình thái ý thức xã hội, bắt nguồn từ đời sống, phản ánh đời sống, bày tỏ một quan điểm, một cách nhìn đối với đời sống. Xem xét văn học trong mối quan hệ với chủ thể sáng tạo, ta thấy rõ vai trò của thế giới khách quan và tài năng, vốn sống, cá tính của người nghệ sĩ. Bàn về Vũ Trọng Phụng nhà nghiên cứu văn học Vương Trí Nhàn đã nhận xét rằng: “Một điều người ta thường ngạc nhiên mỗi khi nghĩ tới những trang văn của Vũ Trọng Phụng là sao con người này có thể biết nhiều đến thế. Chữ từng trải đối với ông hình như không hợp, phải nói là ông biết lắng nghe, biết tổng hợp, biết từ một cuộc sống hữu hạn của mình thu góp lấy tinh hoa của bao cuộc sống khác, nên mới có sự thông thuộc, sự thành thạo đối với nhiều mảng sống khác nhau vậy.” Quả đúng vậy, không phải tình cờ mà người ta gọi Vũ Trọng Phụng là “ông hoàng của nghệ thuật trào phúng”. Đọc lại những trang văn của Vũ Trọng Phụng, tôi không khỏi ngỡ ngàng bởi sự tài hoa, dũng cảm cũng như tính hiện thực cao trong những tác phẩm của ông. Đã hơn bảy mươi năm kể từ ngày ông ra đi, nhưng tên tuổi của ông vẫn sống mãi, vị thế của ông trên văn đàn ngày càng được khẳng định. Ông đã có những đóng góp quan trọng vào sự phát triển của nền văn học Việt Nam theo hướng hiện đại hóa, nhất là ở lĩnh vực tiểu thuyết. “Số đỏ” là một trong những tiểu thuyết thành công nhất trong sự nghiệp sáng tác văn học của nhà văn Vũ Trọng Phụng, đăng ở Hà Nội báo từ số 40 ngày 7 tháng 10 năm 1936 và được in thành sách lần đầu vào năm 1938. Nhiều nhân vật và câu nói trong tác phẩm đã đi vào cuộc sống đời thường và tác phẩm đã được dựng thành kịch, phim. Nghệ thuật trào phúng của Vũ Trọng Phụng đã bộc lộ rất sắc nét trong cuốn tiểu thuyết này. Một tác phẩm trào phúng nếu chỉ gây cười theo lối pha trò ở cấp độ chi tiết không thôi giỏi lắm cũng chỉ như “cù” cho người ta một cách dễ dãi nông cạn mà thôi. Tài năng trào phúng phải thể hiện ở các cấp chi tiết cho đến toàn cục, và với “Số đỏ” Vũ Trọng Phụng đã làm được đều trên. Chọn đề tài tìm hiểu “Nghệ thuật trào phúng của Vũ Trọng Phụng qua Số đỏ” tôi mong muốn tìm hiểu sâu hơn về nhà văn Vũ Trọng Phụng cũng như nghệ thuật trào phúng bậc thầy của ông trong tiểu thuyết “Số đỏ”, qua đó phần nào thỏa lòng khám phá về một tác giả mà tôi hằng yêu mến. 2. Mục tiêu đạt được. 2.1 Về lí luận. Làm sáng tỏ nét đặc sắc về nghệ thuật trào phúng của Vũ Trọng Phụng qua tác phẩm “Số đỏ”. Hiểu được phần nào tâm tư, tình cảm của nhà văn cũng như thời đại mà ông đã sống, đưa ra những nhận xét đúng đắn, có tính lôgic về “Nghệ thuật trào phúng của Vũ Trọng Phụng qua Số đỏ” Từ những lí luận chung rút ra một kết luận xác đáng cho phong cách nghệ thuật trào phúng của Vũ Trọng Phụng. 2.2 Về thực tiễn. Tập thao tác nghiên cứu khoa học. Từ những hiểu biết có được qua đề tài, xây dựng cho bản thân một cơ sở lý luận làm hành trang trên con đường tri thức, qua tiếng cười trào phúng rút ra bài học kinh nghiệm cho cuộc sống cũng như hiểu được phần nào một thời kỳ lịch sử đã qua của đất nước. Dẫu biết bài tiểu luận này còn khiêm tốn về tri thức nhưng cũng mong góp phần nhỏ, phần chưa biết vào kiến thức về nhà văn Vũ Trọng Phụng nói riêng cũng như về bộ môn Lí luận văn học nói chung. 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu. 3.1 Đối tượng nghiên cứu. - Tác phẩm “Số đỏ”. - Nghệ thuật trào phúng của Vũ Trọng Phụng. 3.2 Phạm vi nghiên cứu. - Các tác phẩm của Vũ Trọng Phụng. - Đi sâu vào nghiên cứu nghệ thuật trào phúng trong ‘Số đỏ” . 4. Phương pháp nghiên cứu. - Phương pháp tổng hợp tư liệu. - Phương pháp lôgic. - Phương pháp so sánh, đối chứng. - Phương pháp phân tích, bình luận. 5. Lịch sử vấn đề. Vũ Trọng Phụng là một trong những cây bút tiêu biểu của nền văn xuôi Việt Nam hiện đại. Cuộc đời ông tuy ngắn ngủi (1912 - 1939) nhưng di sản tinh thần mà ông để lại khá đồ sộ: hơn 50 tác phẩm trong đó gồm 28 truyện ngắn, 9 tiểu thuyết, 8 phóng sự, 6 kịch bản, 1 dịch thuật. Ngoài ra, còn có một số bài viết tranh luận, phê bình văn học và hàng trăm bài báo về các vấn đề chính trị, xã hội, văn hóa... Nghiên cứu về Vũ Trọng Phụng đã có nhiều nhưng mỗi đề tài nghiên cứu lại có một cách tiếp cận khác nhau. Trong cuốn Nhà văn Vũ Trọng Phụng với chúng ta (NXB Tp Hồ Chí Minh, tháng 10.1999) do GS Trần Hữu Tá sưu tầm - biên soạn - giới thiệu ra mắt nhân kỷ niệm 60 năm ngày Vũ Trọng Phụng qua đời là một công trình nghiêm túc, công phu nhằm "xem xét sơ lược vấn đề Vũ Trọng Phụng trong non 70 năm qua" với ý hướng thể hiện "sự trân trọng đúng mức của chúng ta hôm nay đối với thành quả sáng tạo của ông cho nền văn học Việt Nam hiện đại. Nhà nghiên cứu văn học Vương trí Nhàn cũng đã dày công nghiên cứu về Vũ Trọng Phụng: “…Stéfan Zweig nói rằng trong Balzac “có cả một thời đại, cả một vũ trụ, cả một thế hệ”. Đôi lúc đọc những Cơm thầy cơm cô, Kỹ nghệ lấy Tây, Số đỏ, Giông tố... người đọc bất chợt nghĩ rằng cũng có thể nói về Vũ Trọng Phụng bằng một câu tương tự”. Còn rất nhiều công trình khác nghiên cứu về Vũ Trọng phụng, dù trực tiếp hay gián tiếp thì yếu tố nghệ thuật trào phúng ít nhiều đều được đề cập đến và được xem như một phần quan trọng. Về đề tài nghiên cứu “Nghệ thuật trào phúng của Vũ Trọng Phụng qua Số đỏ” thật sự chưa có nhiều, các nghiên cứu thường nhắc nhiều đến nghệ thuật trào phúng của Vũ Trọng Phụng như một phần tất yếu trong văn phong của ông nhưng chưa thật sự đi sâu vào cụ thể. Bức tranh mà Vũ Trọng Phụng vẽ nên trong “Số đỏ” là sự phản ánh trung thực xã hội đương thời, có tính cách khái quát một phần bản chất cuộc sống. Thời nào, và nói cho đầy đủ hơn, ở bất cứ xã hội nào, thì trong tấn kịch nhân gian cuộc đời hiện ra như một thứ hội hoá trang mà tác giả đã miêu tả. Trên cơ sở nghiên cứu của các tiền bối, bài tiểu luận này xin tập trung trọng điểm tìm hiểu, nghiên cứu về “Nghệ thuật trào phúng của Vũ Trọng Phụng qua Số đỏ”, mong làm rõ hơn và có những nhận định đúng đắn khi bàn nghệ thuật trào phúng của Vũ Trọng Phụng trong tác phẩm “Số đỏ”, góp phần nhỏ bé của mình vào kho tàng tri thức Lý luận văn học. 6. Cấu trúc của bài tiểu luận. Bài tiểu luận này được sắp xếp thành 3 phần theo thứ tự A, B, C. A. Mở đầu: Giới thiệu chung, hoàn thành các mục cơ bản của bài tiểu luận. B. Nội dung: Chương 1: Những vấn đề lý luận liên quan đến đề tài. Chương 2: Số đỏ - đỉnh cao nghệ thuật trào phúng của Vũ Trọng Phụng. C. Kết luận: Hệ thống lại những luận điểm, nội dung chính của bài tiểu luận. B. Nội dung Chương 1: Những vấn đề lý luận liên quan đến đề tài. 1.1 Khái niệm “trào phúng” . Trào phúng là sự khái quát chung cho những tác phẩm nghệ thuật (không cứ gì văn chương), lấy tiếng cười làm phương tiện để biểu hiện thái độ gì đó, nhằm vào một đối tượng nhất định.Đứng về nội dung mà xét, thì trào phúng có những cấp độ sau đây, xếp theo thứ tự từ thấp đến cao, từ nhẹ đến nặng : - Tiếng cười khôi hài. - Tiếng cười mỉa mai. - Tiếng cười châm biếm. - Tiếng cười chế giễu, nhạo báng. - Tiếng cười đả kích.Những khái niệm cụ thể trên thể hiện mức độ khác nhau của tiếng cười, nhưng trong đời sống cũng như trong nghệ thuật, đây đó còn có sự lẫn lộn. 1.2 Nghệ thuật trào phúng. Nói đến nghệ thuật trào phúng là nói đến nghệ thuật gây tiếng cười mang ý nghĩa phê phán, lên án, đả kích xã hội. Trước hết, nó đòi hỏi phải vạch ra được mâu thuẫn đáng cười của đối tượng, rồi dùng biện pháp phóng đại (cường điệu) để tô đậm làm nổi bật mâu thuẫn đó, khiến cho đối tượng càng trở nên đáng cười. Nhà văn trào phúng tài năng là nhà văn giỏi phát hiện ra những mâu thuẫn trào phúng, tạo nên những tình huống trào phúng, dựng lên những chân dung trào phúng. Chương 2: Số đỏ - đỉnh cao nghệ thuật trào phúng của Vũ Trọng Phụng. 2.1. Nghệ thuật trào phúng bậc thầy của Vũ Trọng Phụng. Đầu tiên, phải kể đến nghệ thuật xây dựng các tình huống trào phúng của Vũ Trọng Phụng. Là một nhà văn hiện thực, ông luôn quan tâm sâu sắc đến môi trường xã hội, xem đó là cơ sở để giải thích tính cách nhân vật cũng như hướng đi cho tác phẩm nên ông rất chú ý xây dựng những tình huống trào phúng làm nền cho nhân vật hài xuất hiện. Ví dụ như trong tiểu thuyết Số đỏ, mâu thuẫn trào phúng nằm ngay trong nhan đề của chương truyện XV: “Hạnh phúc của một tang gia”. Thông thường tang gia phải là bất hạnh, bao trùm lên một gia đình có người chết, phải là cảnh buồn đau nhưng ở đây, cái chết của cụ cố Tổ lại đem đến cho toàn gia một niềm hạnh phúc hoan hỉ. Điều này thật trái khoáy ngược đời! Cả cái đại gia đình ấy, ai cũng nóng lòng sốt ruột mong đợi cái chết ấy. Và người ta chỉ chờ đợi phát tang để mà được thể hiện. Người ta tíu tít đi đưa cáo phó, thuê xe tang, tung tăng tung tẩy đặt thứ này, sắm thứ khác... Mặt khác đây là một đám tang thật to tát, thật gương mẫu “to nhất tất cả”. Đám có mấy trăm người cả tai to mặt lớn cho đến nam thanh nữ tú, có lợn quay đi lọng vàng, kiệu bát cống, với hàng trăm vòng hoa, rồi cờ, trướng, câu đối. Riêng âm nhạc cũng đã đủ kèn ta, kèn Tây, kèn Tàu, từ bát âm cho đến bú dích, lốc bốc xoảng...Tất cả cứ tưng bừng náo nhiệt. Đám đi đến đâu cũng nở mày nở mặt ! Sự to tát nếu không làm người chết nhổm lên thì cũng phải gật gù đầu. Nhưng sự nực cười là ở chỗ, cái đám tang vào loại to nhất Hà Thành, có đầy đủ các thức chỉ thiếu duy nhất một thứ : ấy là lòng xót thương dành cho người chết. Không có một ai thương xót cho người trong quan tài. Mà thiếu điều này thì tất cả trở thành vô nghĩa, thành lừa bịp, giả dối. Mâu thuẫn trào phúng này đã giúp Vũ Trọng Phụng vạch trần, lật tẩy được bộ mặt giả dối, hào nhoáng, bên ngoài thì phô trương ồn ào, ầm ĩ mà bên trong thì thối nát. Có thể phân loại các tình huống trào phúng khá tiêu biểu Vũ Trọng Phụng trong Số đỏ như sau: Tình huống ngẫu nhiên (rủi hoá may, may hoá rủi) Tình huống lật tẩy tính chất vô nghĩa lý của nhân vật Tình huống "Chiếu tướng" nhân vật một cách đột ngột, tình huống hiểu lầm (ông nói gà, bà nói vịt). Hai là sự kết hợp giữa cái ngẫu nhiên và cái tất yếu. Ngẫu nhiên được xem như một nguyên tắc xây dựng cốt truyện hài, trở thành một mô típ phổ biến trong sáng tác Vũ Trọng Phụng nói chung, "Số đỏ" nói riêng. Song cái ngẫu nhiên cũng là con giao hai lưỡi: hoặc tạo ra những đột ngột, bất ngờ, lạ lầm gây hứng thú thẩm mỹ cho người đọc, hoặc gây tính giả tạo, gò ép cho cốt truyện. Tài năng của Vũ Trọng Phụng là đã tìm ra hạt nhân hợp lý của cái ngẫu nhiên trong cái xã hội nhiễu loạn tạo nên sự thật về cái nhìn "vô nghĩa lí" trước "xã hội chó đểu". “Số đỏ” tiêu biểu cho sự kết hợp giữa thật - giả, ngẫu nhiên tất yếu này. Đó là cái ngẫu nhiên mang vận đỏ trùm lên cuộc đời nhân vật Xuân. Con đường tiến thân vùn vụt của Xuân từ hạ lưu đến thượng lưu thật quá sức tưởng tượng, như toàn được lót bằng chiếu hoa của sự ngẫu nhiên may mắn. Nhưng ngẫm kỹ Xuân tóc đỏ may mắn đâu chỉ là chuyện "chó ngáp phải ruồi", tất cả đều có tính quy luật của nó. Theo cách lý giải của Vũ Trọng Phụng một phần là ở tư tưởng định mệnh (là số tử vi mở đầu tác phẩm đã dự báo vận đỏ của Xuân). Song toát lên từ hình tượng nghệ thuật của tác phẩm đó là quy luật hiện thực. Cái xã hội thượng lưu trưởng giả bịp bợm, dối lừa, lố lăng đã là môi trường tốt cho những tính cách lưu manh như Xuân nảy nở.Ba là sự đối lập các hình diện quan sát, miêu tả. Đối lập các hình diện quan sát, miêu tả với Vũ Trọng Phụng cũng là hình thức tương phản để tạo hài. Bởi vì cái hài vốn là một tương phản. Nội dung xấu lẩn vào hình thức đẹp, cái nhếch nhác lẩn vào cái trang nghiêm... Nghệ thuật đẩy tương phản lên tính thẩm mĩ, gây khoái cảm nhận thức. Vũ Trọng Phụng tạo ra tương phản bằng cách tạo ra những đối lập lệch pha trong bản thân đối tượng bị châm biếm, nhằm nêu bật cái cọc cạch khấp khểnh ở đối tượng, buộc đối tượng phải phơi lưng trước tiếng cười. Trong tiểu thuyết Số đỏ, Vũ Trọng Phụng tạo đối lập trong những trang miêu tả đám ma cụ cố Tổ. Chi tiết thứ nhất là cảnh cậu Tú Tân bắt bẻ từng người một làm những động tác, giữ những tư thế đau buồn để cho cậu ta…chụp ảnh. Chi tiết thứ hai là ông phán mọc sừng, cái kẻ giả dối và vô liêm sỉ trong gia đình thượng lưu nữa vời kia đã khóc đến tưởng chừng ngất đi. Tuy vậy, giữa lúc oằn người khóc lóc, chính ông ta đã giúi vào tay Xuân Tóc Đỏ món tiền năm đồng vì đã có công gọi ông ta là “người chồng mọc sừng”, chính là cái công gián tiếp khiến cho cụ cố Tổ chết. Nhà văn đã kết hợp hai hình diện quan sát của điện ảnh: vừa viễn cảnh vừa cận cảnh và cho hai hình diện này đối lập nhau để tạo tiếng cười. Bốn là trần thuật không xuôi chiều. Đọc văn Vũ Trọng Phụng độc giả thấy đầy những cú vấp, cú sốc lời văn kể chuyện của ông không phẳng lặng mà luôn trồi lên những mâu thuẫn, nghịch lý, mâu thuận nọ đẻ ra mâu thuẫn kia. Đều này thể hện rõ nhất ở nhân vật Xuân Tóc Đỏ. Hắn vì xem trộm 1 cô đầm thay đồ nên bị cảnh sát bắt giam, sau đó được bà Phó Đoan bảo lãnh. Bà Phó Đoan giới thiệu Xuân đến làm việc ở tiệm may Âu Hóa, từ đó Xuân bắt đầu tham gia vào việc cải cách xã hội. Nhờ thuộc lòng những bài quảng cáo thuốc lậu, hắn được vợ chồng Văn Minh gọi là "sinh viên trường thuốc", "đốc tờ Xuân". Hắn gia nhập xã hội thượng lưu, quen với những người giàu và có thế lực, quyến rũ được cô Tuyết và phát hiện cô Hoàng Hôn ngoại tình. Xuân còn được bà Phó đoan nhờ dạy dỗ cậu Phước, được nhà sư tăng Phú mời làm cố vấn cho báo Gõ Mõ. Vì vô tình, hắn gây ra cái chết cho cụ cố tổ nên được mọi người mang ơn… Tiếng cười chưa kịp lắng xuống đã lại bùng lên, kết chuỗi nhau trong “Số đỏ”. Có thể kể ra rất nhiều những cuộc xung đột, những màn hài kịch mà sự kiện mở đầu và kết thúc là một chuỗi những tình huống kế tiếp nhau tạo thành dây kịch tính. Và sau cùng là một kết thúc bất ngờ đầy hài hước.Tính kịch và tính hài trong kết thúc của Vũ Trọng Phụng còn là ở sự bất ngờ của nó. Kết thúc của Vũ Trọng Phụng luôn là sự hoà giải tạm thời của xung đột này để mở ra một xung đột khác. Mở nút chỉ là cách tạm thời để xoa dịu những cú sốc. Số đỏ hài hước trong từng chương và xuyên suốt cả tác phẩm. Ta có thể thấy kết thúc cuốn tiểu thuyết thật thú vị: Xuân tóc đỏ một tên ma cà bông thành anh hùng cứu quốc, bà phó Đoan dâm đãng được nhận bảng "Tiết hạnh khả phong xiêm la"; Cụ cố Hồng “được” gả Tuyết cho Xuân sung sướng đến ngứa ngáy chỉ muốn ai đấm vào mặt mình... Không ai lường trước được một kết cục lạ lùng như thế. Tính bất ngờ của nó gây nên tiếng cười giòn giã nhưng cũng thật sâu cay. Ngòi bút Vũ Trọng Phụng đúng là sắc như dao. Đằng sau những lời nói như đùa, sự thật của đời sống cứ hiện ra lồ lộ trên đó nổi lên hai điều lớn nhất: sự tàn nhẫn và sự dối trá. Kịch hoá trần thuật là một nỗ lực đổi mới hình thức tự sự của Vũ Trọng Phụng. Nhờ nét mới mẻ này, tiếng cười của Số đỏ mang giá trị nhân bản và dân chủ sâu sắc hơn. Nghệ thuật trần thuật độc đáo đã góp phần tạo nên giá trị của kiệt tác Số đỏ. Nó cũng góp phần tạo nên phong cách tài năng Vũ Trọng Phụng và là đóng góp quí giá cho nghệ thuật tự sự của văn học Việt Nam hiện đại. 2.2. Hiện thực xã hội hiện lên sinh động qua bút pháp trào phúng. Với nghệ thuật xây dựng nhân vật “số phận” trong tiểu thuyết Số đỏ Vũ Trọng Phụng cho ta thấy rõ quan niệm của nhà văn về cuộc đời. Cuộc đời dưới cặp mắt của tác giả là cuộc đời với nhiều nghịch lý, “vô nghĩa lý”, được biểu hiện, giải thích bởi những sự kiện trong những tình huống ngẫu nhiên của “số phận”, của kiếp người. Ta nhìn lại nhân vật Xuân tóc đỏ, phải thừa nhận rằng hắn không tài năng, không thủ đoạn, hắn có phần ngây thơ và rất con người theo kiểu cái xã hội nửa tây, nửa ta. Cuộc sống đầu đường xó chợ, những bài học ở vỉa hè, tạo ra một thằng Xuân bụi đời, lưu manh, tinh quái. Xuân lang thang tự kiếm sống với nhiều nghề nghiệp “rẻ tiền” nên về lâu càng trở nên ranh mãnh hơn. Nhưng cũng nhờ vào những hoàn cảnh đặc biệt đó, Xuân đã nhập vào thế giới thương lưu, những kẻ giàu có, từ ông bà Văn Minh, bà phó Đoan, cô Tuyết... nói chung cái xã hội thương lưu đó là môi trường rất tốt để nuôi dưỡng những loại người như Xuân Tóc Đỏ. Con đường tiến lên của Xuân hoàn toàn là do những cơ may. Có những điều mà đến chính Xuân cũng không ngờ được. Do bản tính nhanh nhẹn, láu cá, hắn tạo được chỗ đứng trong gia đình ông bà Văn Minh. Để từ một anh nhặt banh ở sân quần, một gã thổi loa kèn quảng cáo thuốc lậu trở thành sinh viên trường thuốc, một quan đốc - tờ Xuân, một cây hi vọng của quần vợt Bắc kì, một vĩ nhân cứu quốc, một bậc thượng lưu của xã hội... Tất cả tuy có được nhà văn phóng đại, nhưng cái điều cốt yếu vẫn là sự tố cáo hiện thực xã hội. Xuân chỉ là một tên vô lại với những ngôn từ thấp hèn cửa miệng: “Mẹ kiếp”, “Nước mẹ gì”... Do biết một tí về nghề thuốc, trong thời gian quảng cáo thuốc lậu, hắn được Văn Minh giới thiệu là “sinh viên trường thuốc” và hắn chữa khỏi bệnh cho cụ cố Tổ. Bước đầu hắn đã gặp được vận đỏ. Chẳng những được tiếng còn được tình. Người đầu tiên mê Xuân là cô Tuyết ( tình nguyện trực đêm với “quan đốc - tờ”) và một loạt người khác dần dần chú ý và cũng thấy mê nó. Sự tình cờ màu nhiệm càng làm thanh thế của Xuân to lên trong gia đình của Văn Minh, từ đó “sự ngu độn của nó được người ta cho là nhũn nhặn, là sự khiêm tốn, nên nó càng được yêu mến hơn”. Bà phó Đoan cũng đã có tình với nó và cho nó là người có học thức, ông “Phán mọc sừng” cũng xem nó là người đứng đắn...    Cuộc đời Xuân Tóc Đỏ hết gặp vận may này đến vận may khác. Sự “huyên thuyên” của hắn khi chữa bệnh cho cụ cố làm mọi người kinh ngạc, nhưng hắn đã chinh phục được họ. Ở nhân vật này xuất hiện nhiều điều bất ngờ nhưng lại phù hợp với lô - gíc nội tại. Tính cách luôn có những mặt trước sau không hể thay đổi. Bản chất của Xuân là một tên lưu manh, mở miệng là cứ “mẹ kiếp”, “nước mẹ gì”. Sự khôn ranh không phải do học hành mà do sự bắt chước, che đậy, đối phó với mọi tình huống. Nào hắn có biết làm thơ đâu mà cũng được tôn là “Xuân Tóc Đỏ thi sĩ”, thực chất hắn chỉ thuộc bài thơ “thuốc cảm, nhức đầu” của những tiệm thuốc giao cho hắn đi bán dạo! Trên sân khấu cuộc đời xô bồ hỗn độn hắn sắm rất nhiều vai hài kịch. “Nhưng đôi khi, giữa lúc đang múa may khóc cười trên sân khấu, hắn bỗng nhớ đến thân phận hèn mọn của mình và gần như sững đi trong chốc lát, trong cái giây phút quan trọng đó, hắn hiện nguyên hình là một thằng Xuân hạ lưu, vô học”. Chẳng hạn lúc Xuân Tóc Đỏ “ưỡn ngực” nói to trước vợ chồng ông Phán và trước mặt cả nhà Văn Minh: “Thưa ngài, ngài là người chồng mọc sừng!”. Tình cảnh bi đát xảy ra: Ông Phán dây thép ôm lấy ngực ngã quỵ xuống đất, cụ Tổ cũng nấc một cái to, ngã xuống giường”... Trong lúc bối rối nguy ngập này, Xuân Tóc Đỏ thú tội và chỉ biết chạy thẳng một mạch như kẻ cắp: “Thưa cụ, quả con vô học, xưa nay nhặt banh quần hạ lưu, không biết thuốc ạ!”. Nhưng rõ là số hắn quá đỏ: hắn không bị xem thường mà còn được trọng vọng! Cái chết của cụ Tổ càng làm người ta nể phục hắn. Đám tang cụ cố trước đó không hề có mặt hắn, nhưng trên đường mai táng nhộn nhịp bỗng có sự xuất hiện lạ lùng của chiếc xe tang mà trên đó có Xuân và mấy vị sư chùa bà Đanh ngồi chễm chệ. Chính sự xuất hiện này đã làm cho đám tang ngày càng sang trọng, thượng lưu. Thân chủ của cụ Tổ càng thấy khâm phục Xuân bởi Xuân đã góp phần làm lừng danh “đám tang lớn nhất từ trước đến nay”. Nhưng đó là một sự thật mỉa mai, lố bịch, phũ phàng, tàn nhẫn. Bởi chính nó đã gây ra cái chết cho cụ Tổ. Tình cảm gì “cái thằng” Xuân, sự xuất hiện của nó một lần nữa tô đậm con người đểu cáng, vô lương tâm của chính nó và của cả cái xã hội văn minh “chó đểu”. Đó là hiện thực, hiện thực toát lên bằng cái nhìn châm biếm và tiếng cười ồ ạt.     Xuân Tóc Đỏ thấy rõ vị trí của mình trong xã hội, hắn ngày càng nhận rõ muốn tạo được thanh thế và uy tín thì phải xem thường mọi người ! Hắn càng làm bộ, giả dối bao nhiêu thì lại được kính trọng bấy nhiêu... Dù làm ra vẻ kiểu cách nhưng bản chất của nhân vật này vẫn là lố bịch, kệch cỡm. Thái độ của hắn mỗi lần được tiếp xúc với mọi người chỉ là sự đòi hỏi kiểu cách : “Rất hân hạnh”...và hết sức lố bịch khi hắn đứng trước quần chúng : “Hỡi quần chúng, mi không hiểu gì, mi oán ta. Ta vẫn yêu quý mi, mặc lòng mi chẳng rõ lòng ta. Thôi giản tán đi !”. Thực chất của Xuân Tóc Đỏ là như vậy. Lịch sử leo thang danh vọng của Xuân Tóc Đỏ chính là tiến trình leo thang của những nhân vật chóp bu, trong bất cứ xã hội kim tiền, tham nhũng nào. Những hình thái lai căng trong Số đỏ phản ảnh những hình thái đua đòi, chạy theo cái mới, tân tiến nửa mùa, xoá bỏ căn cước văn hoá của chính mình, là hình thức sao chép, gán ép hai thực thể không cân xứng, không phù hợp. Ngoài nhân vật Xuân Tóc Đỏ, Vũ Trọng Phụng cũng dựng lên nhiều chân dung trào phúng sắc sảo khác. Chỉ xét trong đoạn trích “ Hạnh phúc của một tang gia” ta có thể thấy rõ các nhân vật và những nhóm nhân vật trào phúng. Trong đám tang của cụ cố tổ người ta thấy cảnh sát Min Đơ và Min Toa mừng ra mặt, vì lâu nay thất nghiệp bỗng dưng có việc làm, đến đám tang để giữ trật tự một cách mẫn cán. Sư cụ Tăng Phú thì đến đây để có dịp phô trương thanh thế của báo Gõ mõ vì sự nghiệp “chấn hưng Phật Giáo”...Người trong nhà thì vợ chồng ông Văn Minh phấn khởi vì có dịp lăng xê những mốt áo tang lố lăng. Cô Tuyết - cô cháu gái rượu của người chết - thì đợi ngày này để mặc bộ thơ ngây hở hang để muốn chứng minh cho thiên hạ rằng mình vẫn còn một nửa chữ trinh và vì nhớ nhân tình nên trên mặt mang một nỗi buồn lãng mạn rất đúng mốt. Đám tai to, mặt lớn thì đến đám tang để trưng ra các huân chương lấp lánh, thôi thì đủ loại : Bắc đẩu bội tinh, Vạn Tượng bội tinh, Long bội tinh, Cao Mên bội tinh.... đồng thời để trình diễn râu ria, hoặc dài ngắn, hoặc đen hoặc hung hung hoặc lún phún hoặc rầm rậm... Họ có cảm động nhưng không phải vì tiếng kèn Xuân nữ ai oán mà vì làn da trắng trên ngực cô Tuyết thập thò sau làn áo mỏng. Đám nam thanh nữ tú thì đến đánh tay, đánh mắt chim chuột, đú đởn nhau. Ai cũng giữ bộ mặt nghiêm trang, nhưng kì thực họ nói toàn những chuyện đồi bại : “Con kia kháu thế ! Con này xinh hơn”. “Gớm cái ngực đầm quá đi mất”, “Chồng gầy thế, vợ béo thế thì đến mọc sừng mất”, “Thằng ấy bặc tình bỏ mẹ”, “Mỏ đồng hay mỏ chì” vv... Đám cứ đi, ai cũng nghiêm trang, nhưng kì thực là một sự trống rỗng đến kinh khủng. Đó chẳng qua là một sự đồi bại, núp dưới cái vẻ bề ngoài ồn ào, hợm hĩnh, là một thứ rỏm đời, thối nát mà thôi. Và với số phận của mình, các nhân vật đã nhảy múa, quay cuồng, diễn trò theo kiểu “đồ vật hóa”. Nhân vật trong Số đỏ được mô tả là những nhân vật mà tính cách của họ luôn vận động, phát triển trong một hoàn cảnh điển hình tạo nên một chuỗi cười dài mang sức mạnh tố cáo, thể hiện một phong cách trào phúng độc đáo. Tiểu thuyết Số đỏ kết thúc khi Xuân đã leo lên nấc thang cuối cùng của danh vọng : Xuân - vĩ nhân - anh hùng cứu quốc đang diễn thuyết trước đông đảo quần chúng, gọi quần chúng là “mi”. Bằng hành động bịp bợm, tên nhặt banh quần vợt ngày nào đã giả thua đối thủ nước Xiêm để tránh thảm họa chiến tranh. Trong xã hội tư sản nhố nhăng đó, kẻ vô học như Xuân được biểu dương, tán tụng đến không ngờ. Xây dựng nhân vật điển hình Xuân Tóc Đỏ, Vũ Trọng Phụng đã thể hiện một tài năng trào phúng bậc thầy. Có thể xem mỗi chương trong Số đỏ là một màn sân khấu mà cái xung đột diễn ra đầy kịch tính. Trong xã hội đó, xã hội chó đểu, kẻ vô học đào luyện trong nền văn hóa vỉa hè trờ thành anh hùng cứu quốc, vĩ nhân, quả là sự châm biếm sâu cay. Qua nhân vật này, tác giả thể hiện sự tố cáo mãnh mẽ đối với xã hội đương thời - xã hội thực dân đầy rẫy thói dâm ô, bịp bợm vô liêm sĩ mà Xuân Tóc Đỏ là một điển hình. Thông qua bức tranh xã hội đầy những ngẫu nhiên, vô nghĩa lý của cuộc đời trong Số đỏ, Vũ Trọng Phụng đã châm biếm sâu cay, đả kích, vỗ vào mặt của những ông chủ, bà chủ, cùng với những kẻ có tiền vô đạo đức trong xã hội lúc bấy giờ. Bằng bút pháp châm biếm sâu sắc, bằng tiếng cười tung hê vào mặt xã hội “Âu hoá” kệch cỡm. Vũ Trọng Phụng xây dựng Xuân Tóc Đỏ không chỉ là tính cách của một cá nhân mà là sự tổng hợp các loại người trong xã hội thối tha ấy. Những kẻ luôn vỗ ngực tự coi mình là văn minh, là tân tiến thực chất bọn họ là những bầy hề sống thượng lưu, thác loạn. Chỉ trong xã hội thực dân thì những kẻ như Xuân Tóc Đỏ mới có “vai trò quan trọng” đứng trên thiên hạ làm xã hội điên đảo, mục nát. Nhân vật Xuân Tóc Đỏ là hình tượng độc đáo trong tiểu thuyết, là độc nhất vô nhị của văn học hiện thực 1930 – 1945. Thông qua những chuỗi cười, Vũ Trọng Phụng lên án gay gắt cái xã hội đồi bại đê tiện thời ông sống. Tiếng cười ấy đồng thời cũng là tiếng chửi thẳng vào bọn người học đòi làm quý tộc, làm tư sản nhưng ngu độn, chỉ biết sống vì đồng tiền mà quên đi nhân phẩm. Số đỏ là tiểu thuyết trào phúng được viết theo cảm hứng hiện thực phê phán. Một hiện thực phê phán quyết liệt theo kiểu Vũ Trọng Phụng, là sự kết hợp có cơ sở. Đặc điểm của trào phúng là thường cười nhạo những thói xấu, tật xấu của đối tượng. Đặc điểm của hiện thực phê phán là phát hiện bản chất xấu xa của xã hội và con người để phê phán và Số đỏ đã thực hiện được sứ mệnh của mình, đúng như mong muốn của Vũ Trọng Phụng: “… tiểu thuyết thật sự là đời”. Tiểu thuyết Số đỏ nổi bật giữa những tác phẩm cùng thời không chỉ bởi khám phá ra một góc nhìn mới lạ về xã hội thực dân nửa phong kiến mà còn bởi tính hiện thực cao của tác phẩm. Bằng kinh nghiệm, tài năng, cái nhìn độc đáo nhưng chân thật về cuộc sống nhà văn đã phác họa chân dung xã hội đương thời một cách tài tình và thấu đáo, tiếng cười được tạo ra với nhiều cấp độ, đánh thẳng vào cái xã hội “chó đểu”, “Âu hóa nửa vời”… Tất cả quả là một tấn trò hề, là một vở đại kịch, một xã hội vô nghĩa lí mà thôi. Với tiểu thuyết Số đỏ, Vũ Trọng Phụng đã nhìn vào nỗi đau của xã hội đương thời, phát hiện ra con bệnh, phải chăng ông cũng như nhà văn Lỗ Tấn, muốn dùng văn chương như một công cụ góp phần thay đổi xã hội. Đọc Số đỏ ta nhận thấy nó là một chuỗi cười không đơn giản chỉ là cười. Vì càng đào sâu vào bản chất xấu xa của con người bằng cái cười trào phúng, tác phẩm càng chỉ ra một sự thực đáng buồn, con người đã đánh mất đi bản chất người của mình. Số đỏ chính là một cuộc hành trình đi tìm bản chất của con người, theo cái cách của Vũ Trọng Phụng, là từ mặt trái, và theo cái kiểu của riêng ông, kiểu cười. Đúng như ông đã viết, “Tôi sẽ cố gắng nhìn vào những nỗi đau của xã hội, may ra tìm được những thuốc khiến cho những cái ung đó có thể hàn miệng, lên da”. Số đỏ chính là tác phẩm tố cáo hiện thực xã hội độc đáo bằng tiếng cười ào ạt, bằng một hình tượng “kì dị” mà nổi bật, đại diện tiêu biểu nhất cho phong cách Vũ Trọng Phụng. C. Kết luận Vũ Trọng Phụng là một nhà văn lớn đầy tài năng, tiêu biểu giai đoạn văn học 1930 – 1945. Qua tiểu thuyết Số đỏ, bằng cách viết trào phúng, bằng những chi tiết đầy kịch tính, tác giả đã khắc họa một cách sâu sắc những chân dung biếm họa trào phúng. Có thể nói Số đỏ chính là minh chứng hùng hồn nhất cho nghệ thuật trào phúng bậc thầy của Vũ Trọng Phụng. Sau tiếng cười chính là nỗi đau của nhà văn trước cảnh đời đen bạc. Cái xã hội mà con người sống với nhau bằng sự lừa lọc, giả dối và những ngón đòn xảo tráo. Chúng ta cũng không khỏi xót xa khi thấu hiểu những chuỗi cười trào phúng. Nó phanh phui hết cái xấu xa bỉ ổi của hiện thực, tố cáo một cách sâu sắc hơn bao giờ hết xã hội thối nát, mất nhân tính và vô liêm sỉ. Cuộc phiêu lưu của Xuân Tóc Đỏ, một tay ma cà bông, vô học, lên tới đỉnh cao của danh vọng, trở thành nhà vô địch yêu nước, trở thành vĩ nhân, chẳng qua chỉ là cuộc phiêu của sự bất tài, vô học, được bọn con buôn chính trị thượng lên chóp đỉnh, trong một xã hội kim tiền, tham nhũng, mà dân tộc ta đã trải nhiều kinh nghiệm nhãn tiền. Toàn bộ tác phẩm là một chuỗi cười châm biếm giòn giã, sảng khoái, nhưng cay độc, ném thẳng vào bộ mặt xã hội thượng lưu, trưởng giả thành thị hết sức nhố nhăng, đồi bại và bịp bợm. Tiếng cười trào phúng đặc sắc và đầy tài năng ấy của Vũ Trọng Phụng làm cho ta như tỉnh ngộ, nhận ra những đều tầm thường trong cuộc sống hôm nay thật ý nghĩa. Ngôn ngữ trong số đỏ đã vượt ra khỏi những trang sách để đi đời sống hàng ngày, trở thành những thành ngữ bình dân nhất, mà người Việt dù có đọc Vũ Trọng Phụng hay không, không ai là không biết. Đây là hiện tượng hiếm có trong lịch sử ngôn ngữ, cho thấy sự thành công cũng như tầm ảnh hưởng của tiểu thuyết Số đỏ trong cuộc sống hôm nay. Vũ Trọng Phụng ra đi quá sớm khi người đương thời chưa có sự nhìn nhận đúng đắn về các sáng tác của ông. Hôm nay, những tác phẩm của ông đã giúp chúng ta nhìn nhận lại một cách khách quan những đóng góp của ông cho nền văn học Việt Nam, xóa bỏ đi những nghi ngờ sai lệch về tác phẩm Vũ Trọng Phụng và cả con người tác giả, lúc sinh thời và cả sau lúc nằm xuống để đường hoàng đi vào cõi bất diệt của văn xuôi Việt Nam. Số đỏ đã cho ta thấy sức mạnh của ngòi bút trào phúng Vũ Trọng Phụng là sức mạnh của một tài năng bút lực, sức mạnh của sự tố cáo mạnh mẽ. Nghệ thuật trào phúng của Vũ Trọng Phụng đã tạo nên một thế giới nghệ thuật đặc thù, đặt ông vào vị trí quan trọng trong lịch sử văn học Việt Nam hiện đại cũng như trở thành một trong những gương mặt quan trọng nhất của văn học Việt Nam trong thế kỷ 20. TÀI LIỆU THAM KHẢO Đinh Trí Dũng (2005), Nhân vật tiểu thuyết Vũ Trọng Phụng, NXB Khoa học xã hội, Hà Nội. Nguyễn Ngọc Thiện, Hà Công Tài (tuyển chọn và giới thiệu) (2003), Vũ Trọng Phụng - Về tác giả và tác phẩm, NXB Giáo dục, TP.HCM. Vũ Trọng Phụng, Tiểu thuyết Số đỏ, NXB Văn học. Trang web: - www.vi.wikipedia.org - www.vanhocvn.com MỤC LỤC A. Mở đầu..................................................................................................................1