Nghiên cứu thành phần nhện hại, biện pháp phòng trừ loài nhện hại chủ yếu hoa hồng vụ Xuân hè 2006 tại Hà Nội và vùng phụ cận

bé gi¸o dôc vµ ®µo t¹o Tr−êng ®¹i häc n«ng nghiÖp I ******* ******* §Æng NguyÔn Hång Ph−¬ng Nghiªn cøu thµnh phÇn nhÖn h¹i, biÖn ph¸p phßng trõ loµi nhÖn h¹i chñ yÕu hoa hång vô Xu©n hÌ - 2006 t¹i Hµ Néi vµ vïng phô cËn LuËn v¨n Th¹c sü n«ng nghiÖp Hµ Néi - 2006 bé gi¸o dôc vµ ®µo t¹o Tr−êng ®¹i häc n«ng nghiÖp I ******* ******* §Æng NguyÔn Hång Ph−¬ng Nghiªn cøu thµnh phÇn nhÖn h¹i, biÖn ph¸p phßng trõ loµi nhÖn h¹i chñ yÕu hoa hång vô Xu©n hÌ - 2006 t¹i Hµ Néi vµ vïng phô cËn LuËn v¨n Th¹c sü n«ng nghiÖp Chuyªn ngµnh: B¶o vÖ thùc vËt M· sè: 60.62.10 H−íng dÉn khoa häc: PGS. TS. NguyÔn V¨n §Ünh Hµ Néi - 2006 LuËn v¨n Th¹c sü §Æng NguyÔn Hång Ph−¬ng i Lêi cam ®oan - T«i xin cam ®oan r»ng, sè liÖu vµ kÕt qu¶ nghiªn cøu trong luËn v¨n nµy lµ trung thùc vµ ch−a hÒ ®−îc sö dông ®Ó b¶o vÖ mét häc vÞ nµo. - T«i xin cam ®oan r»ng, mäi sù gióp ®ì cho viÖc thùc hiÖn luËn v¨n nµy ®· ®−îc c¶m ¬n vµ c¸c th«ng tin trÝch dÉn trong luËn v¨n ®Òu ®· ®−îc chØ râ nguån gèc. T¸c gi¶ §Æng NguyÔn Hång Ph−¬ng LuËn v¨n Th¹c sü §Æng NguyÔn Hång Ph−¬ng ii Lêi c¶m ¬n Nh©n dÞp hoµn thµnh luËn v¨n kÕt thóc khãa häc, b»ng tÊt c¶ tÊm lßng thµnh kÝnh nhÊt, t«i muèn bµy tá sù biÕt ¬n s©u s¾c tíi: ThÇy gi¸o PGS.TS NguyÔn V¨n §Ünh - ng−êi ®· trùc tiÕp h−íng dÉn vµ gióp ®ì t«i trong toµn bé qu¸ tr×nh thùc hiÖn ®Ò tµi. Qua ®©y, t«i còng muèn göi lêi c¶m ¬n ch©n thµnh nhÊt tíi tËp thÓ c¸c ThÇy, C« gi¸o khoa N«ng häc, ®Æc biÖt lµ bé m«n C«n trïng, cïng khoa Sau §¹i häc ®· hÕt søc ©n cÇn chØ b¶o, h−íng dÉn tËn t×nh, gióp ®ì vµ hç trî t«i trong suèt c¶ khãa häc. Còng nh©n dÞp nµy, cho phÐp t«i göi lêi c¶m ¬n ®Õn Bé m«n C©y ¨n qu¶ vµ Trung t©m VAC (tr−êng §¹i häc N«ng nghiÖp 1), nh÷ng hé gia ®×nh trång hoa hång t¹i x· Mª Linh (Mª Linh, VÜnh Phóc), x· T©y Tùu (Tõ Liªm, Hµ Néi) ®· t¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi cho t«i thùc hiÖn c¸c thÝ nghiÖm trong ®Ò tµi nghiªn cøu nµy. Cuèi cïng, t«i muèn nãi lêi c¶m ¬n tíi gia ®×nh th©n yªu, b¹n bÌ, ng−êi th©n vµ c¸c em sinh viªn K47, nh÷ng ng−êi ®· lu«n bªn t«i, ®éng viªn khÝch lÖ tinh thÇn còng nh− ñng hé vÒ mÆt vËt chÊt gióp t«i hoµn thµnh khãa häc vµ thùc hiÖn thµnh c«ng ®Ò tµi. Xin tr©n träng c¶m ¬n ! Hµ néi, ngµy 20 th¸ng 09 n¨m 2006 T¸c gi¶ §Æng NguyÔn Hång Ph−¬ng LuËn v¨n Th¹c sü §Æng NguyÔn Hång Ph−¬ng iii Môc lôc Trang Lêi cam ®oan i Lêi c¶m ¬n ii Môc lôc iii 1. Më ®Çu 1.1. §Æt vÊn ®Ò 1 1.2. Môc ®Ých vµ yªu cÇu cña ®Ò tµi 3 2. Tæng quan tµi liÖu 2.1. Thµnh phÇn nhÖn h¹i c©y trång nãi chung vµ hoa hång nãi riªng 4 2.2. H×nh th¸i häc vµ triÖu chøng g©y h¹i cña mét sè loµi nhÖn h¹i chñ yÕu trªn hoa hång 6 2.3. §Æc ®iÓm sinh häc vµ sinh th¸i häc cña mét sè loµi nhÖn h¹i chñ yÕu trªn hoa hång 9 2.4. C¸c biÖn ph¸p phßng chèng nhÖn h¹i hoa hång 11 3. §èi t−îng, ®Þa ®iÓm, néi dung vµ ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu 3.1. §èi t−îng, ®Þa ®iÓm nghiªn cøu 15 3.2. Néi dung vµ ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu 15 3.3. Xö lý sè liÖu 23 4. KÕt qu¶ nghiªn cøu vµ th¶o luËn 4.1. T×nh h×nh trång vµ ch¨m sãc hoa hång t¹i ®Þa bµn nghiªn cøu 24 4.2. Thµnh phÇn nhÖn h¹i vµ nhÖn b¾t måi trªn hoa hång vô Xu©n hÌ 2006 (th¸ng 2/2003 – th¸ng 5/2006) 26 4.3. BiÕn ®éng mËt ®é cña Tetranychus urticae trªn hoa hång t¹i Mª Linh (VÜnh Phóc) 33 4.4. §Æc ®iÓm sinh häc cña Tetranychus urticae 35 4.5. Søc t¨ng quÇn thÓ thùc tÕ cña Tetranychus urticae 43 4.6. Thö nghiÖm c¸c biÖn ph¸p phßng chèng nhÖn hai chÊm h¹i hoa hång T. urticae 45 4.7. Kh¶ n¨ng phßng chèng T. urticae cña mét sè lo¹i thuèc BVTV 49 5. KÕt luËn vµ ®Ò xuÊt 5.1. KÕt luËn 52 5.2. §Ò xuÊt 53 6. Tµi liÖu tham kh¶o 54 Phô lôc 60 LuËn v¨n Th¹c sü §Æng NguyÔn Hång Ph−¬ng 1 1. Më ®Çu 1.1. §Æt vÊn ®Ò Trong kho¶ng 10 n¨m trë l¹i ®©y ë ViÖt Nam, nghÒ trång hoa ®ang ngµy cµng ®−îc chó träng ph¸t triÓn. DiÖn tÝch trång hoa kh«ng chØ tËp trung ë c¸c vïng trång hoa truyÒn thèng (nh− lµng hoa Ngäc Hµ - Hµ Néi, §µ L¹t...) mµ ®· më réng ph¸t triÓn ë nhiÒu ®Þa ph−¬ng kh¸c. MiÒn B¾c hiÖn nay cã hai vïng trång hoa lín lµ T©y Tùu (Tõ Liªm - Hµ Néi) vµ Mª Linh (VÜnh Phóc). T©y Tùu ®· ph¸t triÓn nghÒ trång hoa tõ n¨m 1995, víi trªn 300 ha ®Êt canh t¸c cña toµn x· ®· chuyÓn ®æi hoµn toµn thµnh vïng chuyªn canh hoa. Mª Linh còng cã tíi 270 ha trong tæng sè 400 ha ®Êt n«ng nghiÖp chuyªn canh hoa. Cã thÓ nãi, ë ViÖt Nam, loµi hoa ®−îc trång nhiÒu nhÊt vµ cho hiÖu qu¶ kinh tÕ cao chÝnh lµ hoa hång. Ngoµi gi¸ trÞ lµm ®Ñp, hoa hång cßn lµ mét trong nh÷ng nguån d−îc liÖu quý ®−îc ®«ng y sö dông lµm thuèc ch÷a trÞ môn nhät, c¸c bÖnh vÒ ®−êng ruét, h« hÊp. §©y còng lµ loµi hoa cã h−¬ng th¬m dÞu dµng, quý ph¸i vµ ®−îc rÊt nhiÒu ng−êi −u thÝch, v× vËy, ng−êi ta cßn sö dông hoa hång ®Ó ch−ng cÊt tinh dÇu th¬m. Quan träng h¬n n÷a lµ hoa hång cã gi¸ trÞ xuÊt khÈu cao, nªn trång hoa hång kh«ng chØ phôc vô cho tiªu dïng néi ®Þa mµ cßn ®Ó xuÊt khÈu. Tuy nhiªn muèn xuÊt khÈu hoa hång cã lîi nhuËn cao vµ mang tÝnh bÒn v÷ng, ®ßi hái ph¶i cã mét quy tr×nh trång vµ ch¨m sãc c©y hoa hång rÊt chÆt chÏ sao cho nh÷ng b«ng hång xuÊt khÈu ph¶i to vµ ®Ñp, cµnh hoa ph¶i ch¾c khoÎ vµ l¸ ph¶i xanh bãng. Hoa hång lµ c©y kh«ng mÉn c¶m víi chu kú ¸nh s¸ng nªn cã thÓ s¶n xuÊt quanh n¨m, cßn nÕu nhiÖt ®é qu¸ thÊp (320C kÐo dµi liªn tôc), hoa hång th−êng LuËn v¨n Th¹c sü §Æng NguyÔn Hång Ph−¬ng 2 r¬i vµo tr¹ng th¸i ngñ nghØ vµ b¸n ngñ nghØ. Víi khÝ hËu cã 4 mïa râ rÖt nh− ë ViÖt Nam, thùc sù lµ yÕu tè thuËn lîi gióp cho ng−êi trång hoa cã sù lùa chän thÝch hîp thêi vô trång hoa hång theo tõng ®iÒu kiÖn cña ®Þa ph−¬ng. Tuy nhiªn vÊn ®Ò khã kh¨n lµ, nh÷ng thêi vô thÝch hîp ®Ó trång hoa hång mang l¹i hiÖu qu¶ kinh tÕ cao (hoa hång −a nhiÖt ®é ban ngµy lµ 23-280C, ban ®ªm lµ 14-180C) l¹i cã ®iÒu kiÖn sinh th¸i thÝch hîp cho nhiÒu loµi nhÖn nhá h¹i hoa hång ph¸t sinh g©y h¹i. Chóng chÝch hót nhùa c©y hoa hång qua viÖc chÝch hót biÓu b× l¸ lµm cho l¸ mÊt ®i mµu xanh bãng, kÐo theo hoa ph¸t triÓn cßi cäc, thËm chÝ kh«ng ra hoa nÕu nh− nhÖn h¹i qu¸ nÆng lµm rông hÕt l¸. ViÖc phßng chèng dÞch h¹i, ®Æc biÖt lµ nhÖn h¹i nh»m ®¶m b¶o cho hoa hång sinh tr−ëng, ph¸t triÓn víi n¨ng suÊt vµ phÈm chÊt cao lµ v« cïng quan träng. §iÒu ®¸ng nãi ë ®©y lµ, nh÷ng nghiªn cøu vÒ nhÖn h¹i trªn c©y trång nãi chung vµ trªn hoa hång nãi riªng kh«ng cã nhiÒu khiÕn cho nh÷ng ng−êi trång hoa, nhÊt lµ ë nh÷ng ®Þa ph−¬ng míi chuyÓn ®æi sang trång hoa, gÆp nhiÒu khã kh¨n trong viÖc sö dông c¸c biÖn ph¸p phßng trõ. Th−êng th× hä phô thuéc hoµn toµn vµo thuèc hãa häc ®Ó ®èi phã víi nhÖn h¹i vµ sö dông víi tÇn suÊt cao, khiÕn cho chi phÝ b¶o vÖ thùc vËt t¨ng lªn mµ hiÖu qu¶ phßng trõ vÉn kh«ng cao do c¬ chÕ chèng thuèc cña dÞch h¹i cïng víi nh÷ng t¸c ®éng xÊu cña thuèc tíi c¸c loµi thiªn ®Þch, Hoa hång còng kh«ng v× thÕ mµ ®Ñp h¬n bëi t¸c ®éng cña hãa chÊt cã thÓ g©y ch¸y l¸ hoÆc thui chét mÇm hoa. Tõ nh÷ng vÊn ®Ò ®Æt ra trªn ®©y, céng víi mong muèn ®−îc gãp phÇn lµm c¬ së cho nh÷ng nghiªn cøu chuyªn s©u vÒ nhÖn h¹i hoa hång, chóng t«i tiÕn hµnh: “Nghiªn cøu thµnh phÇn nhÖn h¹i, biÖn ph¸p phßng trõ loµi nhÖn h¹i chñ yÕu hoa hång vô Xu©n hÌ 2006 t¹i Hµ Néi vµ vïng phô cËn” LuËn v¨n Th¹c sü §Æng NguyÔn Hång Ph−¬ng 3 1.2. Môc ®Ých vµ yªu cÇu cña ®Ò tµi 1.2.1. Môc ®Ých X¸c ®Þnh thµnh phÇn nhÖn h¹i hoa hång, biÕn ®éng mËt ®é cña loµi nhÖn h¹i chñ yÕu vµ thö nghiÖm biÖn ph¸p phßng chèng ®èi víi loµi nhÖn h¹i chñ yÕu trªn c©y hoa hång vô Xu©n hÌ n¨m 2006. 1.2.2. Yªu cÇu - §iÒu tra thµnh phÇn nhÖn h¹i vµ nhÖn b¾t måi trªn hoa hång t¹i Hµ Néi vµ vïng phô cËn - §iÒu tra diÔn biÕn mËt ®é cña loµi nhÖn h¹i chñ yÕu trªn hoa hång - Kh¶o nghiÖm mét sè lo¹i thuèc b¶o vÖ thùc vËt (hãa häc, sinh häc), mét sè biÖn ph¸p kh¸c trong viÖc phßng chèng nhÖn h¹i hoa hång. LuËn v¨n Th¹c sü §Æng NguyÔn Hång Ph−¬ng 4 2. Tæng quan tµi liÖu Ng−êi ta cho r»ng lÞch sö ph¸t triÓn cña gièng hoa hång cã tõ c¸ch ®©y 3,5-7 triÖu n¨m, lµ kÕt qu¶ biÕn ®æi cña tÇm xu©n d−íi t¸c ®éng cña tù nhiªn vµ sù chän läc cña con ng−êi. Cïng víi sù ph¸t triÓn cña loµi ng−êi, hoa hång ngµy cµng trë nªn g¾n bã víi cuéc sèng, vµ cho ®Õn nay, ë hÇu kh¾p c¸c n−íc trªn thÕ giíi ®Òu cã trång hoa hång. LÏ tÊt nhiªn khi ®· trë thµnh mét lo¹i c©y trång th× còng b¾t ®Çu xuÊt hiÖn s©u bÖnh h¹i, v× thÕ ®ßi hái ng−êi trång hoa hång ph¶i quan t©m ®Õn viÖc phßng trõ c¸c loµi s©u bÖnh h¹i ®ã. Nh÷ng biÕn ®æi cña tù nhiªn song song víi sù ph¸t triÓn cña khoa häc kü thuËt n«ng nghiÖp ®· cã t¸c ®éng rÊt lín ®Õn thµnh phÇn dÞch h¹i c©y trång nãi chung vµ hoa hång nãi riªng. Bªn c¹nh nh÷ng loµi s©u h¹i quen thuéc vµ phæ biÕn nh− rÖp, bä trÜ, s©u xanh, s©u khoang, s©u x¸m..., sù xuÊt hiÖn nhãm nhÖn nhá h¹i hoa hång kh«ng chØ lµ mèi quan t©m cña c¸c nhµ trång hoa mµ cßn lµ ®èi t−îng nghiªn cøu cña nhiÒu nhµ c«n trïng häc trªn thÕ giíi vµ c¶ ë ViÖt Nam. 2.1. Thµnh phÇn nhÖn h¹i c©y trång nãi chung vµ hoa hång nãi riªng Thµnh phÇn nhÖn nãi chung vµ nhÖn nhá bé Ve bÐt nãi riªng lµ kh¸ ®a d¹ng, chóng ph©n bè ë kh¾p n¬i trªn thÕ giíi, tõ trong nhµ, ngoµi ®ång, trong rõng cho ®Õn c¸c bôi c©y vµ c¸c vïng ®åi nói cã ®é cao thÊp kh¸c nhau, trong ®ã bao gåm c¶ cã Ých vµ cã h¹i (Ehara, S., 1977) [27]. Tuy v©y, sù ph©n bè c¸c loµi nhÖn ë c¸c khu vùc kh¸c nhau trªn thÕ giíi lµ kh¸c nhau, cã nh÷ng hä chØ cã ë vïng «n ®íi mµ kh«ng cã ë vïng nhiÖt ®íi, trong khi ®ã nh÷ng loµi chØ −a khÝ hËu nãng Èm cña vïng nhiÖt ®íi... VÝ nh− hä Atypidae vµ hä Paratopidae chØ cã ë vïng ®ång b¾ng s«ng Amazon, hai nh− hä Migidae chØ cã ë Nam Phi vµ trªn ®¶o Madagasca, LuËn v¨n Th¹c sü §Æng NguyÔn Hång Ph−¬ng 5 Milan [34]. ViÖc nghiªn cøu thµnh phÇn nhÖn h¹i lµ c¬ së ®Çu tiªn cho viÖc nghiªn cøu chuyªn s©u vÒ tõng ®èi t−îng nhÖn nhá g©y h¹i. Trªn thÕ giíi, nhÖn nhá h¹i c©y trång lµ ®èi t−îng g©y h¹i phæ biÕn nªn cã rÊt nhiÒu nghiªn cøu vµ nh÷ng chuyªn kh¶o vÒ nhÖn h¹i. Tõ n¨m 1955 ®· cã c«ng tr×nh cña Prichard & Baker nghiªn cøu vÒ thµnh phÇn nhÖn h¹i thuéc hä Tetranychidae [43]; tiÕp ®Õn lµ Tuttle & Baker (1968) víi nh÷ng nghiªn cøu vÒ nhÖn nhá h¹i c©y trång vïng T©y Nam Mü [49], ®ång thêi thèng kª l¹i thµnh phÇn nhÖn h¹i thuéc hä Tetranychidae; Jeppson & at al (1975) ®· cã nh÷ng m« t¶ chi tiÕt vÒ tõng loµi nhÖn nhá h¹i c©y trång kinh tÕ, tõ ®Æc ®iÓm h×nh th¸i ®Õn c¸c biÖn ph¸p phßng chèng [34]; Baker (1975) ®· c«ng bè 90 loµi nhÖn t×m thÊy ë §«ng Nam ¸ vµ NhËt B¶n, trong ®ã cã 61 loµi míi t×m thÊy ë Th¸i Lan [19]; vµ Mever (1981) cã c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ nhÖn nhá h¹i c©y trång ë Nam Phi [38]. VÒ nghiªn cøu thµnh phÇn nhÖn h¹i trªn hoa hång, Eric Day (2003) cho biÕt cã tíi h¬n 180 lo¹i hoa lµ ký chñ cña nhÖn nhá h¹i nh− anh th¶o, thôc quú, tróc ®µo, violet... trong ®ã cã hoa hång. Nh÷ng loµi nhÖn h¹i hoa hång chñ yÕu ®Òu thuéc hä Tetranychidae gåm nhÖn hai chÊm (Tetranychus urticae Koch), nhÖn ®á ch©u ¢u (Panonychus ulmi Koch), nhÖn ®á phu¬ng Nam (Oligonychus ilicis McGregor), nhÖn nhá h¹i gç hoµng d−¬ng (Eurytetranychus buxi Gaman), nhÖn nhá h¹i gç såi (O. bicorlor Banks), vµ nhiÒu loµi kh¸c n÷a, trong ®ã loµi g©y h¹i quan trong nhÊt lµ Tetranychus urticae [29]. Trong sè nh÷ng loµi nhÖn h¹i hoa hång, cã nh÷ng loµi kh«ng g©y h¹i trùc tiÕp nh−ng l¹i lµ m«i giíi truyÒn mét sè bÖnh cho c©y hoa hång. Nh÷ng loµi nhÖn nµy chñ yÕu thuéc hä Eriophydae vµ lµ nhãm ®èi t−îng LuËn v¨n Th¹c sü §Æng NguyÔn Hång Ph−¬ng 6 ®−îc quan t©m nghiªn cøu thø hai sau Tetranychus urticae. Khi nghiªn cøu vÒ bÖnh ®èm sao h¹i hoa hång, George L. Philley ®· ph¸t hiÖn ra loµi nhÖn Phyllocoptes fructiphilus cã kÝch th−íc rÊt nhá, c¬ thÓ phñ mét líp l«ng mÞn, tuy kh«ng g©y h¹i trùc tiÕp cho c©y hoa hång nh−ng l¹i lµ m«i giíi truyÒn bÖnh nãi trªn: nh÷ng vÕt th−¬ng trªn l¸ do P. fructiphilus g©y ra chÝnh lµ ®iÒu kiÖn thuËn lîi cho virus g©y bÖnh ®èm sao hoa hång x©m nhËp vµ l©y bÖnh [30]. Theo mét sè nghiªn cøu trong n−íc, trªn hoa hång ®−îc trång ë c¸c vïng ngo¹i thµnh Hµ Néi, cã hai loµi nhÖn h¹i lµ Tetranychus cinnabarinus vµ Panonychus citri [12, 15]. 2.2. H×nh th¸i häc vµ triÖu chøng g©y h¹i cña mét sè loµi nhÖn h¹i chñ yÕu trªn hoa hång Tæng hîp c¸c tµi liÖu n−íc ngoµi cho thÊy, loµi Tetranychus urticae lµ loµi nhÖn h¹i hoa hång ®−îc quan t©m nghiªn cøu nhiÒu nhÊt. Kh«ng thÊy nhiÒu tµi liÖu nãi vÒ c¸c loµi nhÖn kh¸c h¹i hoa hång. Do ®ã, phÇn lín c¸c tµi liÖu nghiªn cøu vÒ nhÖn h¹i hoa hång chñ yÕu lµ m« t¶ ®Æc ®iÓm h×nh th¸i, vµ triÖu chøng g©y h¹i chñ yÕu lµ ®èi víi loµi Tetranychus urticae. Tetranychus urticae lµ loµi nhÖn ch¨ng t¬, cã phæ ký chñ réng, cã mÆt trªn rÊt nhiÒu lo¹i c©y trång, ®Æc biÖt lµ nh÷ng c©y thùc phÈm ®−îc trång trong nhµ kÝnh nh− cµ chua, d−a chuét, tiªu hay hoa cóc, hoa lan; c¸c c©y ¨n qu¶ nh− t¸o, ®µo, nho; c©y c«ng nghiÖp nh− b«ng, ®Ëu t−¬ng... Ngoµi ra, chóng còng cã thÓ sèng trªn c¸c c©y kh«ng ph¶i lµ ký chñ ®Ó tÝch lòy sè l−îng. LuËn v¨n Th¹c sü §Æng NguyÔn Hång Ph−¬ng 7 Tetranychus urticae tÊn c«ng g©y h¹i b»ng c¸ch dïng miÖng k×m chäc thñng biÓu b× l¸ vµ hót dÞch tÕ bµo. VÕt h¹i ®Ó l¹i trªn l¸ lµ nh÷ng chÊm nhá li ti mµu tr¾ng hoÆc t¸i xanh do bÞ mÊt diÖp lôc. L¸ bÞ h¹i n¨ng, c¸c chÊm nhá li ti kÕt thµnh ®¸m mµu vµng råi chuyÓn dÇn sang mµu ®ång. GÆp thêi tiÕt kh« nãng, l¸ trë nªn gißn vµ dÔ bÞ rông Trªn c¸c c©y ký chñ kh¸c nh− b«ng [21], cµ chua [40], t¸o vµ ®µo [39], d©u t©y [45] ®Òu cã dÊu hiÖu t−¬ng tù. Khi nghiªn cøu ¶nh h−ëng cña mËt ®é nhÖn hai chÊm Tetranychus urticae ®Õn phÈm chÊt hoa hång trong nhµ kÝnh, Landeros et al (2004) ®· kh¼ng ®Þnh, sù biÕn ®éng mËt ®é nhÖn hai chÊm lµm ¶nh h−ëng ®Õn kh¶ n¨ng ®ång hãa CO2, sù tho¸t h¬i n−íc vµ sù ®ãng më khÝ khæng cña l¸ hoa hång. §©y lµ nh÷ng yÕu tè ¶nh h−ëng trùc tiÕp ®Õn qu¸ tr×nh tÝch lòy chÊt dinh d−ìng h÷u c¬ trong c©y nªn hÖ qu¶ lµ ¶nh h−ëng ®Õn ®−êng kÝnh vµ chiÒu dµi th©n cµnh, chÊt l−îng nô hoa vµ sù ra hoa cña c©y. C¸c t¸c gi¶ kÕt luËn, khi mËt ®é nhÖn ®á kho¶ng 10-50 con/l¸, chiÒu dµi cµnh hoa cã thÓ gi¶m tíi 17-26% so víi nh÷ng c©y kh«ng cã nhÖn hai chÊm ph¸ h¹i [36]. H×nh d¹ng cña Tetranychus urticae ®−îc m« t¶ qua rÊt nhiÒu tµi liÖu kh¸c nhau ®· ®−îc CAB International tæng hîp. Trøng cã ®−êng kÝnh kho¶ng 0,13 mm, h×nh cÇu vµ cã mµu trong mê; nhÖn non tuæi 1 cã mµu xanh x¸m, cã s¸u ch©n; sang tuæi 2, tuæi 3, trªn c¬ thÓ cã nh÷ng ®iÓm tèi vµ cã t¸m ch©n. Tr−ëng thµnh c¸i dµi kho¶ng 0,6 mm, c¬ thÓ mµu xanh t¸i hoÆc xanh vµng víi hai chÊm râ rÖt trªn l−ng, h×nh ovan vµ cã nhiÒu l«ng dµi. Con c¸i qua ®«ng cã mµu ®á cam, con ®ùc cã c¬ thÓ nhá h¬n, phÇn th©n sau dµi vµ nhän h¬n con c¸i [23]. Nh−ng theo David (1992), vµo mïa hÌ tr−ëng thµnh vµ nhÖn non cã mµu tr¾ng víi hai chÊm mµu xanh ®en, ®Õn mïa ®«ng cã mµu ®á cam rÊt dÔ nhÇm lÉn víi mét sè loµi kh¸c. LuËn v¨n Th¹c sü §Æng NguyÔn Hång Ph−¬ng 8 NhÖn ®á son Tetranichus cinnabarinus ®−îc xem lµ loµi nhÖn h¹i quan träng trªn ®Ëu ®ç vµ mét sè c©y rau kh¸c, tuy nhiªn hoa hång còng lµ mét c©y ký chñ cña chóng. Tr−ëng thµnh cã mµu ®á hoÆc ®á h¬i vµng víi vÖt ®á sÉm vµ hai ®èm trªn l−ng, l−ng cã nhiÒu l«ng. Trøng h×nh cÇu mµu vµng nh¹t, nhÖn non tuæi mét cã h×nh bÇu dôc, mµu tr¾ng ngµ, cã ba ®«i ch©n vµ trªn th©n cã nhiÒu l«ng dµi ; nhÖn non tuæi hai cã 4 ®«i ch©n, c¬ thÓ mµu vµng nh¹t ; nhÖn non tuæi ba gÇn gièng tr−ëng thµnh, mµu vµng r¬m hoÆc vµng ®Ëm, b¾t ®©u xuÊt hiÖn hai ®èm mµu n©u nh¹t trªn c¬ thÓ. Tetranychus cinnabarinus sèng ë mÆt d−íi l¸, gÇn g©n chÝnh, nh¶ t¬ t¹o mµng t¬ phñ ch»ng chÞt. Chóng dïng k×m chÝch vµo m« l¸ c¹nh g©n chÝnh t¹o nªn c¸c vÕt nhá li ti kh«ng cã h×nh d¹ng nhÊt ®Þnh, mµu tr¾ng nh¹t sau chuyÓn mµu tr¾ng vµng. Khi bÞ h¹i nÆng, c¸c vÕt chÝch liªn kÕt víi nhau t¹o nªn c¸c m¶ng l¸ mµu tr¾ng vµng dÉn ®Õn m« l¸ bÞ chÕt. NÕu gÆp m−a giã, c¸c m¶ng l¸ nµy bÞ thñng hoÆc c©y bÞ rông l¸. V× nhÖn ®á son Tetranychus cinnabarinus cã ®Æc ®iÓm h×nh th¸i kh¸ gièng víi Tetranychus urticae nªn cã rÊt nhiÒu nghiªn cøu so s¸nh vµ ph©n biÖt hai loµi nµy. Enohara, Armano (1996) thÊy sù gièng nhau vÒ mµu s¾c vµ ®Æc ®iÓm h×nh th¸i tíi møc khã ph©n biÖt gi÷a 6 loµi Tetranychus ë NhËt B¶n, trong ®ã cã Tetranychus cinnabarinus vµ Tetranychus urticae. V× thÕ, c¸c t¸c gi¶ nµy ®· lÊy mÉu c¸c alloenzyme cña enzym esteraza cã trong c¬ thÓ c¸c loµi nhÖn nµy ®Ó ph©n tÝch vµ nhê ®ã cã thÓ ph©n biÖt ®−îc c¸c loµi víi nhau [28]. §Õn n¨m 1997, Goka vµ Takafuji tiÕp tôc nghiªn cøu sö dông c¸c enzym PGI vµ MDH m· hãa ®Ó ph©n biÖt c¸c loµi nhÖn thuéc hä Tetranychidae b»ng ph−¬ng ph¸p ®iÖn di [31]. LuËn v¨n Th¹c sü §Æng NguyÔn Hång Ph−¬ng 9 2.3. §Æc ®iÓm sinh häc vµ sinh th¸i häc cña mét sè loµi nhÖn h¹i chñ yÕu trªn hoa hång Tr−ëng thµnh c¸i cña Tetranychus urticae cã thÓ ë tr¹ng th¸i ngñ nghØ trong nh÷ng ®iÒu kiÖn m«i tr−êng vµ thøc ¨n kh«ng thuËn lîi (th−êng lµ vµo mïa ®«ng). Khi ®ã, chóng di chuyÓn ®Õn c¸c khe, c¸c ®iÓm nøt g·y trong ®Êt, trong c¸c th©n c©y, c¸c bê t−êng vµ ngõng ¨n còng nh− ngõng ®Î trøng. Sang xu©n chóng l¹i phôc håi mäi ho¹t ®éng nh− b×nh th−êng. Theo tæng hîp cña CAB International (2004), Tetranychus urticae cã tèc ®é ph¸t triÓn rÊt nhanh, nhÊt lµ trong ®iÒu kiÖn nhiÖt ®é cao. Víi ng−ìng nhiÖt ®é thÝch hîp lµ 30-320C, pha trøng kÐo dµi 3-5 ngµy, pha nhÖn non còng chØ mÊt 4-5 ngµy, pha tr−ëng thµnh ®Õn khi ®Î trøng chØ cã 1-2 ngµy. Nh− vËy, vßng ®êi cña loµi nhÖn nµy chØ diÔn ra trong vßng 8-12 ngµy, vµ trong suèt mét ®êi (kho¶ng 30 ngµy) mçi con c¸i cã thÓ ®Î trung b×nh 90-110 qu¶ trøng. §iÒu nµy gi¶i thÝch v× sao mµ nhÖn hai chÊm ph¸t sinh rÊt nhanh vµo mïa hÌ vµ trong c¸c nhµ kÝnh. Nh÷ng n¨m gÇn ®©y ë ViÖt Nam, loµi Tetranychus urticae b¾t ®Çu ph¸t triÓn m¹nh mÏ trªn nhiÒu lo¹i c©y trång kh¸c nhau kh«ng chØ riªng hoa hång. B×nh qu©n mét tr−ëng thµnh c¸i cã thÓ ®Î tíi 200 trøng trong suèt thêi gian sèng vµ tû lÖ trøng në cã thÓ ®¹t tíi 90% [9]. Loµi tiÕp theo ®−îc kÓ ®Õn lµ Tetranychus cinnabarinus. Loµi nµy Ýt ®−îc nghiªn cøu h¬n v× nã cã ®Æc ®iÓm gÇn gièng víi Tetranychus urticae, vµ rÊt nhiÒu t¸c gi¶ cho r»ng chóng lµ cïng mét loµi n»m trong phøc hîp gåm 59 tªn trïng g©y h¹i trªn hoa hång nãi riªng vµ h¬n 150 c©y trång kh¸c nãi chung [34]. Theo Smith & Baker (1968), Tetranychus urticae vµ T. cinnabarinus rÊt gièng nhau vÒ mÆt h×nh th¸i, nh−ng nÕu chóng giao LuËn v¨n Th¹c sü §Æng NguyÔn Hång Ph−¬ng 10 phèi lÉn nhau th× kh«ng cho kÕt qu¶. V× vËy, c¸c t¸c gi¶ nµy ®· ®Ò xuÊt t¸ch ra thµnh 2 loµi kh¸c biÖt [47]. T¸c h¹i cña T. cinnabarinus th−êng b¾t ®Çu tõ mÆt d−íi cña l¸ giµ, vÕt h¹i lóc ®Çu lµ nh÷ng chÊm vµng tr¾ng hoÆc vµng ®ång c¹nh g©n l¸, khi bÞ h¹i nÆng toµn bé l¸ biÕn vµng hoÆc vµng ®ång vµ rông, t¬ nhÖn ch¨ng kh¾p c©y vµ c©y chÕt [34, 37, 38]. NhiÖt ®é thÝch hîp cho nhÖn ®á son ph¸t triÓn lµ 320C. §é Èm cao lµm kÐo dµi giai ®o¹n lét x¸c cña c¸c tuæi nhÖn. Theo Mever (1981), nhiÖt ®é ph¸t triÓn thÝch hîp cña chóng lµ 290C - 320C víi ®é Èm t−¬ng ®èi thÊp. Vßng ®êi kho¶ng 10 - 14 ngµy, cã kh¶ n¨ng ®Î tõ 10 - 150 trøng trong vßng 20 -. 30 ngµy. NguyÔn V¨n §Ünh (1994) ®· cã nh÷ng nghiªn cøu ®Çy ®ñ vÒ ®Æc ®iÓm sinh häc cña loµi T. cinnabarinus ë ViÖt Nam, nh−ng kh«ng ph¶i g©y h¹i trªn hoa hång mµ lµ g©y h¹i trªn s¾n vµ rau ®ay ®á. Chóng cã vßng ®êi ng¾n (trung b×nh trªn s¾n lµ 9,8 ngµy ; trªn rau ®ay ®á lµ 8,8 ngµy), tû lÖ t¨ng tù nhiªn cao (0,24 vµ 0,308) [7]. NguyÔn ThÞ Kim Oanh (2003) ghi nhËn Tetranychus cinnabarinus h¹i trªn hoa hång vïng Hµ Néi, ph¸t sinh g©y h¹i m¹nh vµo th¸ng 3 vµ th¸ng 4 [12]. Theo b¸o c¸o cña NguyÔn Tïng (2005) [15], loµi nhÖn ®á h¹i cam chanh Panonichus citri còng xuÊt hiÖn g©y h¹i trªn hoa hång. Nhện trưởng thành cái có thể đẻ từ 20 đến 56 trứng trong 11 đến 15 ngày. Trứng thường được đẻ ở mặt dưới của lá. Ở điều kiện nhiệt độ 25oC độ ẩm 80% thời gian trứng nở là khoảng 6 ngày, nhện non tuổi 1 hoạt động chậm chạp sau khoảng 2,4 ngày lột xác chuyển sang tuổi 2. Từ tuổi 2 trở đi nhện non hoạt động nhanh nhẹn, thời gian chuyển tuổi cũng nhanh LuËn v¨n Th¹c sü §Æng NguyÔn Hång Ph−¬ng 11 hơn (thời gian chuyển từ tuổi 2 sang 3 là 1,5 ngày và từ tuổi 3 chuyển sang trưởng thành là 1,1 ngày). Nh÷ng nghiªn cøu vÒ ®Æc ®iÓm sinh th¸i vµ ®Æc ®iÓm sinh häc cña Panonichus citri cã rÊt nhiÒu. Helle et al (1985) ®· quan s¸t thÊy trøng nhÖn qua ®«ng ë c¸c vïng l¹nh cña NhËt B¶n [33]. Jeppson et al (1975) cho biÕt loµi nhÖn nµy ph¸t triÓn g©y h¹i quanh n¨m ë hÇu hÕt c¸c vïng. Ngoµi g©y h¹i trªn cam chanh, chóng còng cã nhiÒu ký chñ kh¸c, trong ®ã cã hoa hång. Thêi tiÕt nãng trªn 400C hay mét sè ngµy nãng trªn 320C vµ cã giã sÏ lµm P. citri chÕt nhiÒu. Trong ®iÒu kiÖn nhiÖt ®é 260C- 270C vßng ®êi cña chóng lµ 14 ngµy. NhiÖt ®é cµng thÊp, thêi gian ph¸t triÓn cµng kÐo dµi, ë 100C thêi gian ph¸t triÓn cña chóng kÐo dµi gÊp 9 lÇn so víi ng−ìng nhiÖt ®é trªn [34]. 2.4. C¸c biÖn ph¸p phßng chèng nhÖn h¹i hoa hång Xu h−íng cña c¸c nhµ b¶o vÖ thùc vËt trªn thÕ giíi hiÖn nay lµ sö dông c¸c biÖn ph¸p sinh häc vµ IPM ®Ó phßng chèng c¸c loµi nhÖn h¹i hoa hång nãi riªng vµ c¸c loµi dÞch h¹i nãi chung. Nh×n chung, thµnh phÇn kÎ thï tù nhiªn cña nhÖn h¹i rÊt phong phó. Chóng gåm c¸c nhãm chÝnh lµ vi sinh vËt, c«n trïng vµ nhÖn b¾t måi. Nhãm nhÖn b¾t måi thuéc Bé Ve bÐt gi÷ vai trß quan träng trong viÖc khèng chÕ nhÖn h¹i, cã 3 Hä chñ yÕu lµ Phytoseiidae, Stigmaeidae vµ Anystidae. Trong ®ã, nhãm nhÖn b¾t måi thuéc hä Phytoseiidae ®−îc xem lµ khèng chÕ nhÖn Tetranychus urticae hiÖu qu¶ nhÊt.C¸c loµi nhÖn b¾t måi trong sè nµy cã Amblyseius sp., Euseius sp., Neoseiulus sp. vµ Phytoseiulus sp. ®· gãp phÇn kh«ng nhá vµo viÖc ®iÒu hßa sè l−îng nhÖn Tetranychus urticae h¹i trªn hoa hång vµ nh÷ng c©y trång kh¸c. LuËn v¨n Th¹c sü §Æng NguyÔn Hång Ph−¬ng 12 Tõ nöa cuèi thÕ kû XX, ng−êi ta thùc sù quan t©m ®Õn vai rtrß cña nhÖn b¾t måi. Trong vßng 15 n¨m (1970-1985) ®· cã tíi 500 c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ phßng trõ sinh häc b»ng nhÖn b¾t måi ®−îc c«ng bè. C¸c nhµ nghiªn cøu ®· ®−a ra tiªu chuÈn cho mét loµi nhÖn b¾t måi hiÖu qu¶ nh−; vßng ®êi ng¾n, søc sinh s¶n cao, kh¶ n¨ng ¨n måi lín, kh¶ n¨ng t×m kiÕm vËt måi vµ kh¶ n¨ng sèng sãt cao khi nguån thøc ¨n bÞ h¹n chÕ, cã c¸c ®iÒu kiÖn vÒ ký chñ vµ sinh th¸i t−¬ng øng víi vËt måi, cã kh¶ n¨ng chèng chÞu víi c¸c lo¹i thuèc trõ dÞch h¹i. Phytoseiulus persimilis thuéc hä Phytoseiidae lµ loµi ®¹t ®−îc t−¬ng ®èi ®Çy ®ñ c¸c tiªu chuÈn trªn, cã tÝnh chuyªn hãa cao [24] nªn cã kh¶ n¨ng khèng chÕ thµnh c«ng nhªn h¹i trong nhµ kÝnh. V× vËy, loµi nµy ®· ®−îc nh©n th¶ réng r·i ngoµi s¶n xuÊt víi sè l−îng lín. Ngoµi ra cßn cã 6 loµi kh¸c thuéc hä nµy (®Òu lµ gièng Amblyseius) còng cã kh¶ n¨ng k×m h·m nhÖn h¹i rÊt tèt, ngay c¶ khi mËt ®é nhÖn b¾t måi chØ cã 1-3 con/l¸. Bªn c¹nh nhãm nhÖn b¾t måi, cßn cã rÊt nhiÒu kÎ thï tù nhiªn kh¸c trong c¸c bé c«n trïng nh− bä rïa Stethorus sp., loµi c¸nh céc Oligota, ... C¸c tµi liÖu nghiªn cøu vÒ nhÖn b¾t måi trong n−íc hiÖn nay cã rÊt Ýt, chñ yÕu lµ nh÷ng nghiªn cøu cña NguyÔn V¨n §Ünh [2, 3, 4]. Theo c¸c nghiªn cøu nµy, Amblyseius sp. lµ kÎ thï tù nhiªn kh¸ lý t−ëng víi kh¶ n¨ng thÝch nghi cao, søc tÊn c«ng vµ søc ¨n vËt måi kháe. Mçi ngµy nã cã thÓ ¨n tíi 18 qu¶ trøng nhÖn h¹i. Giai ®o¹n tr−ëng thµnh, nhÖn b¾t måi cã søc ¨n kháe nhÊt. Phytoseiulus persimilis ®· ®−îc nhËp néi vµ nh©n th¶ thµnh c«ng t¹i ViÖt Nam. Nu«i t¹i tr−êng §¹i häc N«ng nghiÖp I - Hµ Néi, loµi nµy cã tû lÖ t¨ng tù nhiªn kh¸ cao (r > 0,3) vµ khèng chÕ nhÖn h¹i rÊt tèt [14]. LuËn v¨n Th¹c sü §Æng NguyÔn Hång Ph−¬ng 13 N¨m 2005, NguyÔn V¨n §Ünh vµ NguyÔn ThÞ Kim Oanh cßn më ra h−íng míi vÒ nh©n nu«i nhÖn b¾t måi trªn c¸c m«i tr−êng thøc ¨n kh¸c nhau, vµ thÊy r»ng nu«i trªn T. cinnabarinus lµ thÝch hîp nhÊt. Khi ®ã, vßng ®êi cña Amblyseius sp. rÊt ng¾n (6,32 ngµy), tû lÖ sèng cao vµ di chuyÓn nhanh nhÑn. Tõ ®ã, c¸c t¸c gi¶ ®· kÕt luËn Amblyseius sp. lµ mét loµi kÎ thï tù nhiªn cã triÓn väng ë n−íc ta [13]. Ngoµi c¸c biÖn ph¸p phßng chèng b»ng ®Êu tranh sinh häc, biÖn ph¸p hãa häc gÇn nh− vÉn kh«ng thÓ thay thÕ ®−îc ®èi víi nh÷ng ng−êi trång hoa, mÆc dï ®· cã nh÷ng khuyÕn c¸o vÒ nh÷ng t¸c h¹i kh«ng mong muèn do hãa chÊt mang l¹i. ThÕ nªn cã kh¸ nhiÒu nghiªn cøu vÒ viÖc sö dông thuèc hãa häc ®Ó phßng trõ nhÖn h¹i hoa hång kh«ng ngoµi môc ®Ých t×m kiÕm nh÷ng lo¹i thuèc cã tÝnh chän läc cao, Ýt ®éc víi thiªn ®Þch vµ m«i tr−êng ®Ó ®−a ra s¶n xuÊt, cè g¾ng h¹n chÕ tèi ®a viÖc l¹m dông thuèc hãa häc. Nhãm t¸c gi¶ nghiªn cøu vÒ ¶nh h−ëng cña thuèc trõ s©u tíi Tetranychus urticae vµ nhÖn thiªn ®Þch Stethorus punctumpicipes cña chóng ®· khuyÕn c¸o, viÖc phun thuèc mlathion kh«ng ¶nh h−ëng ®Õn quÇn thÓ Stethorus, nh−ng c¸c lo¹i thuèc bifenthrin, permethrin l¹i tiªu diÖt quÇn thÓ Stethorus nªn mËt ®é nhÖn hai chÊm l¹i t¨ng lªn. Ph¶i 6 - 7 tuÇn sau khi phun thuèc perrmethrin, mËt ®é Stethorus míi xuÊt hiÖn trë l¹i, phôc håi sè l−îng vµ khèng chÕ gia t¨ng sè l−îng [18]. Khi nghiªn cøu c¸c biÖn ph¸p phßng chèng nhÖn Tetranychus urticae trªn hoa hång trong nhµ kÝnh, Van Labece vµ Blinderman ®· so s¸nh hiÖu qu¶ cña hai ph−¬ng ph¸p víi nhau lµ phun thuèc hãa häc (fenbutatinoxide + hexythiazox) vµ sö dông kÕt hîp hai loµi thiªn ®Þch LuËn v¨n Th¹c sü §Æng NguyÔn Hång Ph−¬ng 14 lµ nhÖn b¾t måi Phytoseiulus persimillis víi 1 loµi thiªn ®Þch trong bé Diptera (Feltiella acarisuga). Theo dâi trong suèt mét n¨m, c¸c t¸c gi¶ ®· kÕt luËn: Thiªn ®Þch chØ ph¸t huy t¸c dông vµo tuÇn thø 39, cßn tr−íc ®ã sù gia t¨ng sè l−îng thiªn ®Þch ch−a ®ñ cÇn thiÕt ®Ó khèng chÕ nhÖn h¹i. V× vËy, viÖc sö dông c¸c thuèc hãa häc cã tÝnh chän läc cao, kh«ng ®éc víi thiªn ®Þch hç trî cho biªn ph¸p sinh häc lµ cÇn thiÕt vµ phï hîp víi IPM (qu¶n lý dÞch h¹i tæng hîp). Baldo Villegas cho biÕt nhÖn hai chÊm Tetranychus urticae lµ mét trong nh÷ng ®èi t−îng g©y h¹i quan träng ë California, vµ mét trong nh÷ng biÖn ph¸p phßng chèng cã hiÖu qu¶ lµ phun n−íc d¹ng s−¬ng mï vµo mÆt d−íi l¸ khi mËt ®é nhÖn hai chÊm cßn thÊp [20]. Xu h−íng sö dông c©y kh¸ng nhÖn h¹i còng ®ang ®−îc quan t©m vµ lµ mét h−íng ®i míi trong t−¬ng lai. Tõ n¨m 1996, Aguliar et al ®· nghiªn cøu t¹o tÝnh kh¸ng Tetranychus urticae b»ng c¸ch kÕt hîp c¸c thµnh phÇn trong h¹t ®Ëu vµ h¹t thãc theo mét tû lÖ nhÊt ®Þnh, sau ®ã nu«i Tetranychus urticae trªn ®Üa l¸ ®Ó ®¸nh gi¸. KÕt qu¶ nu«i trong mét sè kÕt hîp cã sù gi¶m tû lÖ sinh s¶n vµ kh¶ n¨ng sinh s¶n cña Tetranychus urticae so víi khi nu«i ë ®iÒu kiÖn th−êng. Tõ ®ã, c¸c t¸c gi¶ ®· kÕt luËn t¨ng c−êng tÝnh kh¸ng ®èi víi loµi nhÖn Tetranychus urtcae cña c©y trång lµ mét ph−¬ng h−íng cã kh¶ thi. LuËn v¨n Th¹c sü §Æng NguyÔn Hång Ph−¬ng 15 3. §èi t−îng, ®Þa ®iÓm, néi dung vµ ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu 3.1. §èi t−îng, ®Þa ®iÓm nghiªn cøu 3.1.1. §èi t−îng nghiªn cøu - Thµnh phÇn nhÖn h¹i hoa hång vµ thiªn ®Þch cña chóng. - C¸c biÖn ph¸p phßng chèng loµi nhÖn h¹i hoa hång chñ yÕu. 3.1.2. §Þa ®iÓm nghiªn cøu - §iÒu tra thµnh phÇn nhÖn h¹i hoa hång vµ thiªn ®Þch cña chóng t¹i: Tr−êng §¹i häc N«ng nghiÖp I - Hµ Néi; X· T©y Tùu - HuyÖn Tõ Liªm - Hµ Néi; vµ X· Mª Linh - HuyÖn Mª Linh - TØnh VÜnh Phóc - §iÒu tra diÔn biÕn mËt ®é cña loµi nhÖn h¹i chñ yÕu, kÕt hîp víi ®iÒu tra t×nh h×nh s¶n xuÊt ®−îc thùc hiÖn t¹i X· Mª Linh - HuyÖn Mª Linh - VÜnh Phóc - TiÕn hµnh c¸c thÝ nghiÖm nghiªn cøu ®Æc ®iÓm h×nh th¸i, sinh häc vµ mét sè biÖn ph¸p phßng trõ loµi nhÖn h¹i chñ yÕu ®−îc thùc hiÖn t¹i Tr−êng §¹i häc N«ng nghiÖp I - Hµ Néi 3.2. Néi dung vµ ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu 3.2.1. Pháng vÊn vµ sö dông phiÕu ®iÒu tra * Pháng vÊn nhãm hé gåm 10 - 12 thµnh viªn ®Ó x¸c ®Þnh : - Nh÷ng loµi s©u, nhÖn h¹i quan träng trong trång vµ ch¨m sãc hoa hång - C¸c biÖn ph¸p b¶o vÖ thùc vËt th−êng dïng vµ hiÖu qu¶ cña chóng - Nh÷ng khã kh¨n trë ng¹i trong viÖc b¶o vÖ c©y hoa hång - C¸c ®Ò nghÞ cña nhãm hé vÒ gi¶i ph¸p b¶o vÖ c©y hoa hång * Sö dông phiÕu ®iÒu tra pháng vÊn 30 hé n«ng d©n vÒ thùc tr¹ng trång vµ ch¨m sãc ®Ó n¾m b¾t t×nh h×nh b¶o vÖ thùc vËt ®èi víi c©y hoa hång dùa trªn nh÷ng hiÓu biÕt cña ng−êi n«ng d©n vÒ ch¨m sãc vµ b¶o vÖ c©y hoa hång (Phô lôc 1). LuËn v¨n Th¹c sü §Æng NguyÔn Hång Ph−¬ng 16 3.2.2. §iÒu tra trªn ®ång ruéng * §iÒu tra x¸c ®Þnh thµnh phÇn nhÖn h¹i hoa hång vµ thiªn ®Þch cña chóng theo ph−¬ng ph¸p ®iÒu tra tù do, sè ®iÓm ®iÒu tra cµng nhiÒu cµng tèt. §iÒu tra ®Þnh kú 1 tuÇn/lÇn. Thu mÉu b»ng c¸ch ng¾t c¸c l¸ kÐp ngÉu nhiªn ë c¸c vÞ trÝ kh¸c nhau trªn c©y, cho vµo tói nilon vµ mang vÒ soi d−íi kÝnh ®Ó gi¸m ®Þnh. Møc ®é phæ biÕn ®−îc l−îng hãa theo c«ng thøc: Σ ®iÓm b¾t gÆp A(%) = ---------------------- x 100 Σ ®iÓm ®iÒu tra Trong ®ã: - A < 5% : rÊt Ýt ( - ) - 5% < A < 20% : Ýt ( + ) - 20% < A < 50% : trung b×nh ( ++ ) - A > 50% : nhiÒu ( +++ ) * §iÒu tra diÔn biÕn mËt ®é loµi nhÖn h¹i chñ yÕu, 1 tuÇn/lÇn, theo ph−¬ng ph¸p 5 ®iÓm chÐo gãc, mçi ®iÓm 3 c©y, ®iÒu tra 3 tÇng, mçi tÇng 3 l¸. C¸c mÉu l¸ ®−îc cho vµo c¸c tói nilon ®· ®−îc ®¸nh sè t−¬ng øng víi c¸c ®iÓm ®iÒu tra. TÝnh mËt ®é theo c«ng thøc: Tæng sè nhÖn ®iÒu tra MËt ®é nhÖn (con/l¸ kÐp) = --------------------------------- Tæng sè l¸ ®iÒu tra Qu¸ tr×nh ®iÒu tra diÔn biÕn mËt ®é loµi nhÖn h¹i chñ yÕu ®−îc thùc hiÖn trªn c¸c gièng hång kh¸c nhau, c¸c tuæi c©y kh¸c nhau cña cïng mét gièng, vµ c¸c tuæi l¸ kh¸c nhau trªn cïng mét c©y. Tõ ®ã, so s¸nh ®−îc: - Møc ®é g©y h¹i cña nhÖn h¹i trªn c¸c gièng hoa hång kh¸c nhau - Møc ®é g©y h¹i cña nhÖn h¹i theo tuæi c©y - MËt ®é nhÖn h¹i ë c¸c tuæi l¸ kh¸c nhau trªn cïng mét c©y LuËn v¨n Th¹c sü §Æng NguyÔn Hång Ph−¬ng 17 3.2.3. Nu«i sinh häc ®èi víi loµi nhÖn h¹i hoa hång chñ yÕu TiÕn hµnh nu«i c¸ thÓ ®èi víi loµi nhÖn h¹i chñ yÕu trong ®iÒu kiÖn nhiÖt ®é b×nh th−êng cña phßng thÝ nghiÖm, theo dâi vßng ®êi vµ ®Æc ®iÓm sinh häc cña chóng. C¸c b−íc nh− sau: - ThiÕt kÕ khay nu«i nhÖn gåm 1 khay nhùa cã thµnh cao kho¶ng 5 cm, bªn trªn ®Æt mét miÕng xèp cã kÝch th−íc võa víi khay nhùa, miÕng xèp nµy ®−îc khoÐt c¸c lç th«ng hai mÆt cã ®−êng kÝnh kho¶ng 5 mm, ®Æt vµo c¸c lç th«ng ®ã nh÷ng èng nhùa cã kÝch th−íc t−¬ng øng ®Ó c¾m l¸ hoa hång. Môc ®Ých cña viÖc lµm nµy lµ gi÷ Èm cho l¸ hoa hång ®Ó nhÖn h¹i cã thÓ sèng vµ hoµn thµnh vßng ®êi trªn l¸. - L¸ hoa hång ®−îc sö dông lµ l¸ ®¬n, ®−îc tØa nhá bít (®−êng kÝnh l¸ tØa kho¶ng 2,5 cm). Dïng bót l«ng chuyÓn 10 nhÖn c¸i tr−ëng thµnh lªn mçi l¸, chê nhÖn ®Î trøng kho¶ng 3 giê, sau ®ã chuyÓn toµn bé c¸c giai ®o¹n cña nhÖn ra ngoµi, chØ gi÷ l¹i mçi l¸ mét qu¶ trøng. Mçi ngµy theo dâi 2 lÇn qu¸ tr×nh lét x¸c ®Ó x¸c ®Þnh tuæi cña nhÖn h¹i vµ vßng ®êi cña nã. Trong qu¸ tr×nh theo dâi, ®ång thêi rót bá khái khay xèp nh÷ng l¸ cã nhÖn tr−ëng thµnh ®ùc vµ nh÷ng l¸ cã nhÖn bÞ chÕt. C¸c khay l¸ th−êng xuyªn ®−îc thay ®Ó ®¶m b¶o l¸ t−¬i cho nhÖn ph¸t triÓn thuËn lîi nhÊt. - Sau khi nhÖn h¹i lét x¸c hãa tr−ëng thµnh, cho ghÐp ®«i giao phèi ®Õn khi nhÖn ®Î qu¶ trøng ®Çu tiªn, theo dâi 1 lÇn/ngµy cho ®Õn khi nhÖn chÕt sinh lý ®Ó x¸c ®Þnh tuæi ®êi cña chóng. TÊt c¶ sè trøng ®Î ra trong c¸c ngµy tiÕp theo ®−îc chuyÓn ra ngoµi ®Ó ®¶m b¶o trªn mçi l¸ hång lu«n chØ 1 cÆp nhÖn h¹i. LuËn v¨n Th¹c sü §Æng NguyÔn Hång Ph−¬ng 18 3.2.4. §¸nh gi¸ tû lÖ trøng në, tû lÖ ®ùc c¸i cña loµi nhÖn h¹i chñ yÕu Trong sè trøng ®−îc chuyÓn ra ngoµi tõ thÝ nghiÖm trªn, gi÷ l¹i c¸c trøng ®−îc ®Î trong c¸c ngµy thø 3, 6, 9, 12 vµ chuyÓn vµo c¸c khay l¸ hång míi, 4 - 5 ngµy sau ®em soi d−íi kÝnh ®Ó ®¸nh gi¸ tû lÖ në trøng. Tû lÖ trøng në ®−îc tÝnh theo c«ng thøc: Tæng sè vá trøng Tû lÖ trøng në (%)= -------------------------------------------- x 100 Tæng sè vá trøng + tæng sè trøng ung NhÖn non në ra, tiÕp tôc chuyÓn sang c¸c khay l¸ míi, nu«i ®Õn khi hãa tr−ëng thµnh ®Ó tÝnh tû lÖ ®ùc, c¸i theo c«ng thøc: Tæng sè c¸ thÓ c¸i thu ®−îc Tû lÖ nhÖn c¸i (%) = ------------------------------------- x 100 Tæng sè c¸ thÓ Tû lÖ nhÖn ®ùc (%) = 100 - tû lÖ nhÖn c¸i 3.2.5. C¸c chØ tiªu sinh häc c¬ b¶n cña loµi nhÖn h¹i chñ yÕu Kh¶ n¨ng ph¸t triÓn quÇn thÓ cña mét loµi ®−îc ®¸nh gi¸ qua mét chØ tiªu sinh th¸i häc gäi lµ chØ sè hoÆc tû lÖ t¨ng tù nhiªn (lµ thÕ n¨ng sinh häc tæng hîp cña tèc ®é sinh s¶n, tèc ®é ph¸t triÓn, tû lÖ giíi tÝnh vµ tû lÖ sèng tù nhiªn). ChØ sè nµy cßn ®−îc gäi lµ tiÒm n¨ng sinh häc hay chØ sè m«i tr−êng, ký hiÖu lµ r trong ph−¬ng tr×nh: rN dt dN = Trong ®ã: dN - sè l−îng chñng quÇn gia t¨ng trong thêi gian dt N - sè l−îng chñng quÇn ban ®Çu Tû lÖ t¨ng tù nhiªn còng chÝnh lµ tû lÖ sinh trõ tû lÖ chÕt: r = b – d (1) LuËn v¨n Th¹c sü §Æng NguyÔn Hång Ph−¬ng 19 HoÆc d−íi d¹ng tÝch ph©n: Nt = N0 . e-rt (2) Víi e - lµ c¬ sè logarit tù nhiªn. Nt - sè l−îng chñng quÇn ë thêi ®iÓm t N0 - sè l−îng chñng quÇn ë thêi ®iÓm ban ®Çu Hay Σ lx.mx.e-rx = 1 (3) (Theo NguyÔn V¨n §Ünh, 1994) §Ó tÝnh ®−îc c«ng thøc nµy cÇn x¸c ®Þnh mét sè chØ tiªu gåm : tû lÖ sèng (lx) vµ søc sinh s¶n (mx) qua c¸c tuæi (x). + Tû lÖ sèng (lx) lµ x¸c suÊt sèng sãt cña c¸c thÓ c¸i ë tuæi x víi l0 = 100% + Søc sinh s¶n (mx) lµ sè con c¸i sèng sãt trung b×nh cña mét c¸ thÓ mÑ ë tuæi x, ®Î ra trong mét ®¬n vÞ thêi gian. Tæng sè con c¸i sinh ra sèng sãt trong mét thÕ hÖ (do mét mÑ ®Î ra) ®−îc gäi lµ hÖ sè nh©n cña mét thÕ hÖ (R0) : R0 = Σ lx.mx (4) Thêi gian cña mét thÕ hÖ ®−îc ®o b»ng hai gi¸ trÞ lµ TC vµ T (tuæi trung b×nh cña c¸ thÓ mÑ khi ®Î con). 0 .. R mxlxx TC ∑= (5) hay (tÝnh T theo con míi sinh) ∑ −= rxemxlxT .. (6) Tõ (3) tÝnh ®−îc tû lÖ t¨ng tù nhiªn r, b»ng c¸ch nh©n c¶ 2 vÕ víi trÞ sè e7, ta cã: Σ e7-rx. lx.mx = e7 = 1096,7 (7) LuËn v¨n Th¹c sü §Æng NguyÔn Hång Ph−¬ng 20 Do vÕ tr¸i Ýt khi ®óng víi e7, v× thÕ cÇn ph¶i t×m 2 gi¸ trÞ gÇn ®óng trªn vµ d−íi cña r, råi b»ng ph−¬ng ph¸p ®å thÞ cã thÓ t×m ®−îc r ®óng. Ngoµi ra, lÊy logarit nghÞch c¬ sè e cña r ta tÝnh ®−îc gi¸ trÞ G (chØ sè giíi h¹n t¨ng tù nhiªn), nã cho biÕt sè lÇn chñng quÇn t¨ng lªn trong mét ®¬n vÞ thêi gian : G = er (Baddi vµ McMurtry, 1984; Laing, 1968) 3.2.6. Sù ph¸t triÓn quÇn thÓ cña loµi nhÖn h¹i chñ yÕu trªn hoa hång. ThÝ nghiÖm ®−îc bè trÝ víi 3 c«ng thøc vµ 3 lÇn nh¾c l¹i, mçi c«ng thøc cã kÝch th−íc 1 m2. C«ng thøc I: Th¶ 2 cÆp nhÖn h¹i tr−ëng thµnh/1 l¸ kÐp C«ng thøc II: Th¶ 4 cÆp nhÖn h¹i tr−ëng thµnh/1 l¸ kÐp C«ng thøc III: Th¶ 6 cÆp nhÖn h¹i tr−ëng thµnh/ 1 l¸ kÐp Sau 7 ngµy b¾t ®Çu tiÕn hµnh ®iÒu tra mËt ®é nhÖn trªn l¸ víi tÇn suÊt 7 ngµy/lÇn, t¹i mçi c«ng thøc h¸i 3 l¸ kÐp cho vµo tói nilon, ®em vÒ phßng thÝ nghiÖm soi d−íi kÝnh ®Ó ®Õm sè l−îng (c¶ pha trøng vµ pha di ®éng). Tõ ®ã x¸c ®Þnh ®−îc sù ph¸t triÓn quÇn thÓ lµm c¬ së ®¸nh gi¸ s¬ bé søc t¨ng quÇn thÓ cña loµi nhÖn h¹i x¸c ®Þnh. 3.2.7. Kh¶ n¨ng khèng chÕ cña nhÖn b¾t måi Amblyseius sp. ®èi víi loµi nhÖn h¹i chñ yÕu trªn hoa hång ThÝ nghiÖm ®−îc bè trÝ víi 4 c«ng thøc vµ 3 lÇn nh¾c l¹i, mçi c«ng thøc cã kÝch th−íc 1 m2 . C«ng thøc I: Th¶ 1 cÆp nhÖn b¾t måi/1 l¸ kÐp C«ng thøc II: Th¶ 2 cÆp nhÖn b¾t måi/1 l¸ kÐp C«ng thøc III: Th¶ 3 cÆp nhÖn b¾t måi/1 l¸ kÐp C«ng thøc IV: Kh«ng th¶ nhÖn b¾t måi (c«ng thøc ®èi chøng) LuËn v¨n Th¹c sü §Æng NguyÔn Hång Ph−¬ng 21 Tr−íc hÕt, trªn mçi l¸ kÐp th¶ 2 cÆp nhÖn h¹i tr−ëng thµnh. Kho¶ng 14 ngµy sau, khi quÇn thÓ nhÖn h¹i ®−îc x¸c lËp, kiÓm tra mËt ®é nhÖn h¹i. TiÕp theo, tiÕn hµnh th¶ nhÖn b¾t måi lªn c¸c l¸ kÐp theo c¸c c«ng thøc trªn vµ theo dâi biÕn ®éng sè l−îng cña c¶ nhÖn b¾t måi vµ nhÖn h¹i sau 7, 14, 21, 28 ngµy. Ph−¬ng ph¸p ®iÒu tra lµ lÊy ngÉu nhiªn 3 l¸ kÐp ë mçi c«ng thøc cho vµo tói nilon, ®em vÒ phßng thÝ nghiÖm ®Õm d−íi kÝnh. Tõ thÝ nghiÖm nµy x¸c ®Þnh kh¶ n¨ng khèng chÕ sinh häc cña loµi nhÖn b¾t måi Amblyseius sp. ®èi víi loµi nhÖn h¹i. 3.2.8. Kh¶o s¸t hiÖu lùc cña mét sè lo¹i thuèc BVTV ®èi víi loµi nhÖn h¹i chñ yÕu trªn hoa hång 3.2.8.1. Trong phßng thÝ nghiÖm C¸c lo¹i thuèc BVTV ®−îc sö dông gåm cã: Soka 24,5EC; Nissorun 5EC; Comite 73EC; Pegasus 500SC; TËp kú 1,8EC; TP thÇn tèc; Kinalux 25EC; vµ Selecron 500EC. Nh− vËy sÏ cã 8 c«ng thøc, mçi c«ng thøc 3 lÇn nh¾c l¹i. - B−íc 1: Dïng trøng ®−îc chuyÓn ra ngoµi cña thÝ nghiÖm 3.2.4, nu«i ®Õn khi hãa tr−ëng thµnh vµ cho ghÐp ®«i, sau 2-3 ngµy, chuyÓn tr−ëng thµnh c¸i ra c¸c l¸ cã ®−êng kÝnh 2,5 cm, mçi l¸ 10 con. - B−íc 2: Dïng panh g¾p c¸c l¸ cã chøa nhÖn h¹i nhóng vµo dung dÞch thuèc trong thêi gian 5 gi©y, chuyÓn ra ®Æt lªn giÊy thÊm kho¶ng 15 phót cho bay h¬i n−íc. - B−íc 3: C¾m l¸ lªn khay xèp, sau 48 giê ®Õm sè nhÖn cßn sèng. Thao t¸c ®Õm ®−îc thùc hiÖn d−íi kÝnh lóp. Nh÷ng con nhÖn kh«ng ph¶n øng khi ch¹m vµo ®−îc gäi lµ chÕt (NguyÔn V¨n §Ünh, 1994). LuËn v¨n Th¹c sü §Æng NguyÔn Hång Ph−¬ng 22 §é h÷u hiÖu (K%) cña thuèc ®−îc tÝnh theo c«ng thøc Abbott: 100% ×−= C TCK Trong ®ã: C - sè nhÖn sèng ë c«ng thøc ®èi chøng T - sè nhÖn sèng ë c«ng thøc xö lý thuèc 3.2.8.2. Ngoµi phßng thÝ nghiÖm Tõ kÕt qu¶ ë thÝ nghiÖm 3.2.8.1, chän 3 lo¹i thuèc cã nguån gèc kh¸c nhau vµ hiÖu lùc cã sù sai kh¸c, ®−a ra kh¶o s¸t ®Ó ®¸nh gi¸ hiÖu lùc trõ nhÖn ngoµi phßng thÝ nghiÖm. ThÝ nghiÖm ®−îc bè trÝ theo khèi ngÉu nhiÔn hoµn chØnh (RCB) víi 4 c«ng thøc vµ 3 lÇn nh¾c l¹i, mçi c«ng thøc cã kÝch th−íc 1 m2. L©y th¶ nhÖn h¹i víi mËt ®é 2 cÆp/ l¸ kÐp, sau 14 ngµy, khi quÇn thÓ nhÖn h¹i ®−îc x¸c lËp, tiÕn hµnh phun thuèc. §iÒu tra mËt ®é nhÖn h¹i tr−íc khi phun thuèc, tiÕp tôc theo dâi biÕn ®éng sè l−îng nhÖn h¹i sau khi phun thuèc 7 ngµy, 14 ngµy b»ng c¸ch h¸i ngÉu nhiªn 3 l¸ kÐp t¹i mçi thêi ®iÓm ®iÒu tra, cho vµo tói nilon ®em vÒ phßng thÝ nghiÖm, soi d−íi kÝnh ®Õm sè l−îng nhÖn h¹i cßn sèng. HiÖu lùc (%) cña thuèc ®−îc tÝnh theo c«ng thøc Henderson - Tilton: 100 . .1% ×⎟⎟⎠ ⎞ ⎜⎜⎝ ⎛ −= ba ba TC CTH Trong ®ã: Ta - sè nhÖn sèng ë c«ng thøc thÝ nghiÖm sau khi xö lý thuèc Tb - sè nhÖn sèng ë c«ng thøc thÝ nghiÖm tr−íc khi xö lý thuèc Ca - sè nhÖn sèng ë c«ng thøc ®èi chøng sau khi xö lý thuèc Cb - sè nhÖn sèng ë c«ng thøc ®èi chøng tr−íc khi xö lý thuèc LuËn v¨n Th¹c sü §Æng NguyÔn Hång Ph−¬ng 23 3.2.9. HiÖu qu¶ cña biÖn ph¸p t−íi phun trong phßng trõ loµi nhÖn h¹i chñ yÕu ThÝ nghiÖm ®−îc bè trÝ víi 3 c«ng thøc vµ 3 lÇn nh¾c l¹i, mçi c«ng thøc cã kÝch th−íc 1 m2 C«ng thøc I: T−íi ®Ém n−íc lªn l¸ mét lÇn C«ng thøc 2: T−íi ®Ém n−íc lªn l¸ hai ngµy liªn tiÕp (1 lÇn/ngµy) C«ng thøc 3: T−íi gèc (®èi chøng) Trªn mçi l¸ kÐp th¶ 2 cÆp nhÖn h¹i tr−ëng thµnh. 14 ngµy sau khi mËt ®é nhÖn h¹i ®−îc x¸c lËp, tiÕn hµnh thÝ nghiÖm theo c¸c c«ng thøc nªu trªn. T¹i mçi c«ng thøc thÝ nghiÖm sau khi t−íi n−íc 7 ngµy, 14 ngµy, h¸i ngÉu nhiªn 3 l¸ kÐp, cho vµo tói nilon ®em vÒ soi d−íi kÝnh ®Ó ®Õm sè nhÖn cßn sèng. 3.3. Xö lý sè liÖu Toµn bé sè liÖu ®−îc xö lý theo ph−¬ng ph¸p thèng kª th−êng vµ thèng kª so s¸nh IRRISTAT. LuËn v¨n Th¹c sü §Æng NguyÔn Hång Ph−¬ng 24 4. KÕt qu¶ Nghiªn cøu vµ th¶o luËn 4.1. T×nh h×nh trång vµ ch¨m sãc hoa hång t¹i ®Þa bµn nghiªn cøu Nh»m thuËn lîi cho qu¸ tr×nh ®iÒu tra t×nh h×nh s¶n xuÊt, chóng t«i ®· lùa chän x· Mª Linh - huyÖn Mª Linh - VÜnh Phóc, lµ mét trong hai m« h×nh trång hoa hång ®−îc xem lµ lín nhÊt hiÖn nay ë n−íc ta ®Ó thùc hiÖn pháng vÊn ®iÒu tra. Tõ 0,5 ha diÖn tÝch ®Êt trång hoa hång vµo n¨m 1993, ®Õn nay diÖn tÝch ®ã ®· lµ 240 ha, x· Mª Linh hiÖn ®ang lµ mét trong nh÷ng ®Þa ph−¬ng cã m« h×nh chuyÓn ®æi c¬ cÊu c©y trång hiÖu qu¶ nhÊt hiÖn nay víi hiÖu qu¶ kinh tÕ thu ®−îc tõ trång hoa hång gÊp tíi 5 - 10 lÇn so víi trång lóa n−íc. Chóng t«i ®· ph¸t phiÕu ®iÒu tra t×nh h×nh s¶n xuÊt cho 30 hé trång hoa hång nh»m n¾m b¾t thùc tr¹ng s¶n xuÊt cña x· Mª Linh. KÕt qu¶ cho thÊy: Gièng hång ®−îc trång chñ yÕu lµ hång ®á Ph¸p, c¸c gièng hång kh¸c nh− hång ý, hång phÊn, hång vµng, vµng viÒn, hång ®u ®ñ, hång tr¾ng, tØ muéi... ®Òu cã nh−ng diÖn tÝch nhá h¬n vµ kh«ng ph¶i hé nµo còng trång, mét sè rÊt Ýt hé chØ trång c©y gèc ghÐp (tÇm xu©n). B¶ng 4.1: T×nh h×nh sö dông gièng hoa hång t¹i x· Mª Linh Gièng Sè hé Tû lÖ (%) Hång ®á Ph¸p Hång ®á ý Hång phÊn Hång vµng Hång tr¾ng TiÓu muéi TÇm xu©n C¸c gièng kh¸c 29 4 12 7 8 4 2 6 96,67 13,33 40,00 23,33 26,67 13,33 6,67 20,00 LuËn v¨n Th¹c sü §Æng NguyÔn Hång Ph−¬ng 25 B×nh qu©n 1 n¨m cã thÓ cho thu h¸i tõ 2 - 5 v¹n b«ng/sµo (t−¬ng ®−¬ng kho¶ng 50-140 b«ng/m2/n¨m), tïy theo gièng vµ ®iÒu kiÖn ch¨m sãc cña mçi hé trång hång. Trong sè ®ã cã kho¶ng 70 - 80% sè b«ng h÷u hiÖu, tøc lµ ®¹t tiªu chuÈn vÒ c¶m quan vµ h×nh d¸ng, mµu s¾c cña hoa, l¸, cµnh. PhÇn lín hoa hång thu h¸i vÒ ®−îc mang ra chî b¸n hoÆc ®ãng hµng göi cho c¸c tØnh trong c¶ n−íc. Ch−a cã hé nµo nghÜ ®Õn viÖc xuÊt khÈu hoa hång ra n−íc ngoµi, mét phÇn v× ch−a t×m ®−îc ®Çu ra, phÇn kh¸c quan träng h¬n lµ ch−a cã mét quy tr×nh chuÈn nµo cho trång, ch¨m sãc vµ thu h¸i hoa hång theo tiªu chuÈn xuÊt khÈu. Còng ch−a cã hé nµo sö dông hoa hång vµo viÖc ch−ng cÊt tinh dÇu th¬m nh− ë nhiÒu n−íc trång hoa hång vÉn lµm: riªng vïng Alpes Maritimes (Ph¸p) cã tíi 20.000 gia ®×nh trång hoa hång ®Ó ch−ng cÊt tinh dÇu th¬m. Theo ý kiÕn cña c¸c hé, c¸c loµi s©u h¹i chñ yÕu trªn hoa hång gåm cã rÊt nhiÒu loµi nh− s©u xanh, s©u khoang, dßi ®ôc l¸, bä trÜ, rÖp xanh, nhÖn ®á, nhÖn tr¾ng, s©u cuèn l¸... Cßn trong giai ®o¹n hiÖn t¹i, loµi g©y h¹i quan träng nhÊt lµ nhÖn ®á, nhÖn tr¾ng. BiÖn ph¸p duy nhÊt ®−îc sö dông ng¨n chÆn sù ph¸ h¹i cña nhÖn h¹i lµ phun thuèc hãa häc. C¸c thuèc ®−îc dïng lµ Comite, Pegasus, Sherpa, Sher-Sµi gßn, TËp Kú. H×nh 4.1. Phun thuèc b¶o vÖ thùc vËt cho hoa hång LuËn v¨n Th¹c sü §Æng NguyÔn Hång Ph−¬ng 26 Kh«ng gièng nh− nh÷ng c©y trång cung cÊp l−¬ng thùc, thùc phÈm ®ßi hái thêi gian c¸ch ly nghiªm ngÆt sau khi phun thuèc b¶o vÖ thùc vËt, hoa hång chØ lµ s¶n phÈm mang tÝnh thÈm mü, v× vËy viÖc phun thuèc trõ dÞch h¹i diÔn ra kh¸ th−êng xuyªn (1 lÇn/tuÇn, thËm chÝ 2 lÇn/tuÇn nÕu nhiÒu s©u bÖnh) vµ gÇn nh− kh«ng cã ai quan t©m ®Õn viÖc cã ®¶m b¶o thêi gian c¸ch ly hay kh«ng. MÆc dï khi ®−îc hái vÒ nh÷ng nguyÖn väng ®èi víi b¶o vÖ thùc vËt trªn hoa hång, phÇn lín bµ con n«ng d©n ®Òu mong muèn mét biÖn ph¸p phßng chèng dÞch h¹i hîp lý h¬n vµ Ýt tèn kÐm so víi phun thuèc. ThÕ nh−ng thùc tÕ, khi tÝnh hiÖu qu¶ kinh tÕ tõ hoa hång mang l¹i, ng−êi ta thÊy r»ng, viÖc t¨ng chi phÝ thuèc b¶o vÖ thùc vËt ®Ó ng¨n chÆn dÞch h¹i ®ång nghÜa víi viÖc t¨ng sè l−îng vµ chÊt l−îng hoa hång (tøc lµ gi¸ thµnh cña hoa cao h¬n), nªn ng−êi trång hoa vÉn cã l·i. Víi nh÷ng lîi Ých gÇn gòi vµ thiÕt thùc nh− vËy, ®Ó cã thÓ thay ®æi suy nghÜ vÒ phßng chèng dÞch h¹i qu¶ thËt lµ khã kh¨n vµ bÊt cËp, nhÊt lµ khi ch−a cã mét ch−¬ng tr×nh IPM nµo vÒ trång vµ ch¨m sãc hoa hång ®−a vÒ phæ biÕn ë ®Þa ph−¬ng (trao ®æi víi Tæ B¶o vÖ thùc vËt x·). 4.2. Thµnh phÇn nhÖn h¹i vµ nhÖn b¾t måi trªn hoa hång vô Xu©n hÌ 2006 (tõ th¸ng 2/2006 ®Õn th¸ng 5/2006) 4.2.1. Thµnh phÇn nhÖn h¹i vµ nhÖn b¾t måi trªn hoa hång ViÖc thu thËp thµnh phÇn nhÖn h¹i hoa hång ®−îc chóng t«i thùc hiÖn chñ yÕu t¹i hai vïng trång hoa hång lín ë miÒn B¾c hiÖn nay lµ T©y Tùu - Tõ Liªm - Hµ Néi, vµ Mª Linh - VÜnh Phóc. Ngoµi ra, chóng t«i cßn më réng ®iÒu tra thµnh phÇn ë nh÷ng n¬i cã trång hoa hång t¹i tr−êng §¹i häc N«ng nghiÖp I vµ mét sè khu vùc d©n c− quanh ®Þa bµn Hµ Néi. KÕt qu¶ thu ®−îc lµ 9 loµi nhÖn h¹i thuéc bé ve bÐt (Acarina) vµ 2 loµi nhÖn b¾t måi thuéc hä Phytoseiidae. Trong sè 9 loµi nhÖn h¹i, hä nhÖn ch¨ng t¬ Tetranychidae nhiÒu nhÊt, cã 6 loµi. Hä Tarsonemidae cã 2 loµi, hä Tenuipalpidae cã 1 loµi vµ hä Eriophyidae cã 1 loµi. Trong sè c¸c loµi nhÖn LuËn v¨n Th¹c sü §Æng NguyÔn Hång Ph−¬ng 27 h¹i cã 3 loµi th−êng xuyªn xuÊt hiÖn vµ møc ®é g©y h¹i lín h¬n c¶ lµ Tetranychus urticae Koch, T. cinnabarinus Boisduval vµ Panonychus citri McGregor ®Òu thuéc hä Tetranychidae. §©y còng lµ c¸c loµi ®· vµ ®ang g©y h¹i ®¸ng kÓ c¸c lo¹i c©y trång kh¸c ë n−íc ta còng nh− trªn thÕ giíi. B¶ng 4.2: Thµnh phÇn nhÖn h¹i vµ nhÖn b¾t måi trªn hoa hång vô Xu©n hÌ 2006 t¹i Hµ Néi vµ vïng phô cËn Loµi nhÖn h¹i STT Tªn th«ng th−êng Tªn khoa häc Hä Møc ®é phæ biÕn 1 NhÖn hai chÊm Tetranychus urticae Koch Tetranychidae +++ 2 NhÖn ®á son Tetranychus cinnabarinus Boisduval Tetranychidae ++ 3 NhÖn ®á h¹i cam chanh Panonychus citri McGregor Tetranychidae ++ 4 NhÖn ®á vµng Tetranychus piercei McGregor Tetranychidae + 5 NhÖn b¸nh xe ®á Oligonychus biharensis Hirst Tetranychidae + 6 NhÖn xanh ®en Eutetranychus orientalis Klein Tetranychidae + 7 NhÖn tr¾ng vµng Steneotarsonemus sp. Tarsonemidae + 8 NhÖn tr¾ng Polyphagotarsonemus latus Banks Tarsonemidae - 9 NhÖn cµ rèt Aceria sp. Eriophyidae - 10 NhÖn dÑt ®á Brevipalpus phoenicis Geijskes Tenuipalpidae - NhÖn b¾t måi 1 NhÖn b¾t måi vµng Amblyseius victoriensis Womersley Phytoseiidae + 2 NhÖn b¾t måi n©u ®á Amblyseius sp. Phytoseiidae - (+++): nhiÒu (++): trung b×nh (+): Ýt (-): rÊt Ýt Trong qu¸ tr×nh ®iÒu tra chóng t«i thÊy r»ng, t¹i khu vùc tr−êng §¹i häc N«ng nghiÖp I - Hµ Néi, thµnh phÇn nhÖn h¹i vµ nhÖn b¾t måi phong phó nhÊt LuËn v¨n Th¹c sü §Æng NguyÔn Hång Ph−¬ng 28 víi ®Çy ®ñ c¸c loµi cã trong B¶ng 4.2. T¹i Mª Linh (VÜnh Phóc), thµnh phÇn nhÖn h¹i Ýt nhÊt (chØ cã 3 loµi) vµ kh«ng t×m ®−îc loµi nhÖn b¾t måi nµo. T¹i T©y Tùu (Tõ Liªm - Hµ Néi) cã 6 loµi nhÖn h¹i vµ 1 loµi nhÖn b¾t måi lµ Amblyseius sp. Loµi nhÖn hai chÊm Tetranychus urticae ®−îc t×m thÊy ë c¶ 3 n¬i ®iÒu tra; nhÖn ®á son Tetranychus cinnabarinus cã tÇn suÊt xuÊt hiÖn nhiÒu nhÊt ë T©y Tùu, sau ®Õn tr−êng §¹i häc N«ng nghiÖp I, kh«ng t×m thÊy loµi nµy ë Mª Linh; cßn nhÖn ®á h¹i cam chanh Panonychus citri l¹i b¾t gÆp nhiÒu ë tr−êng §¹i häc N«ng nghiÖp I, tiÕp ®Õn lµ Mª Linh, ë T©y Tùu còng b¾t gÆp nh−ng rÊt Ýt. Nh− vËy, râ rµng qu¸ tr×nh th©m canh mµ ®Æc biÖt lµ sù sö dông th¸i qu¸ thuèc BVTV ®· lµm gi¶m ®¸ng kÓ thµnh phÇn nhÖn trªn hoa hång. Gi¶m thµnh phÇn nhÖn, trong ®ã cã c¶ nhÖn h¹i, kh«ng nh÷ng kh«ng mang lai kÕt qu¶ tÝch cùc mµ tr¸i l¹i lµm gi¶m ®a d¹ng sinh häc, t¹o ®iÒu kiÖn cho mét vµi loµi nhÖn h¹i ph¸t triÓn vµ trë nªn nguy hiÓm h¬n ®èi víi c©y hoa hång. Vµ thùc tÕ trong qu¸ tr×nh ®iÒu tra cho thÊy, mËt ®é nhÖn 2 chÊm trªn hoa hång t¹i Mª Linh vµ T©y Tùu cao h¬n nhiÒu so víi hoa hång t¹i c¸c v−ên nhá trong ®Þa bµn Hµ Néi. Ngoµi ra ta thÊy thµnh phÇn nhÖn trªn hoa hång t¹i Mª linh Ýt h¬n nhiÒu so víi T©y Tùu, ®iÒu nµy chØ cã thÓ gi¶i thÝch la do tr×nh ®é th©m canh cao h¬n vµ thêi gian th©m canh trong thêi gian dµi h¬n so víi vïng T©y Tùu. Sù kh¸c biÖt râ nhÊt lµ trªn hoa hång ë T©y Tùu cã xuÊt hiÖn loµi nhÖn b¾t måi n©u ®á Amblyseius sp. Trªn c¸c l¸ hoa hång ®−îc thu thËp vÒ, c¸c l¸ cã sù xuÊt hiÖn cña nhÖn hai chÊm Tetranychus urticae bÞ h¹i nhiÒu nhÊt. C¸ biÖt cã khu ruéng ë Mª Linh, Tetranychus urticae xuÊt hiÖn g©y h¹i nhiÒu ®Õn møc trªn nô vµ hoa còng cã nhÖn, toµn bé l¸ c©y rông gÇn hÕt khiÕn c¶ khu ruéng tr«ng x¬ x¸c. NhÖn ®á son Tetranychus cinnabarinus vµ nhÖn ®á h¹i cam chanh Panonychus citri còng kh¸ phæ biÕn nh−ng kh«ng thÊy cã sù g©y h¹i m¹nh nh− nhÖn hai chÊm. LuËn v¨n Th¹c sü §Æng NguyÔn Hång Ph−¬ng 29 4.2.2. H×nh th¸i vµ triÖu chøng g©y h¹i cña mét sè loµi nhÖn h¹i trªn hoa hång vô xu©n hÌ 2006 - NhÖn hai chÊm Tetranychus urticae: + Tr−ëng thµnh c¸i h×nh ovan, c¬ thÓ cã mµu tr¾ng ®Õn vµng, trªn l−ng cã hai ®èm ®en c©n xøng ë hai bªn l−ng. Tr−ëng thµnh ®ùc nhá h¬n con c¸i, cuèi bông thon nhän, c¬ thÓ mµu vµng. Trøng h×nh cÇu, mµu vµng trong, cã mét chÊm ®á, ®Î r¶i r¸c kh¾p mÆt d−íi l¸. H×nh 4.2: Tr−ëng thµnh, trøng vµ triÖu chøng g©y h¹i cña nhÖn 2 chÊm Tetranychus urticae + Tetranychus urticae sèng ë mÆt d−íi l¸, chñ yÕu lµ l¸ giµ vµ l¸ b¸nh tÎ. Khi mËt ®é cao, chóng di chuyÓn c¶ lªn l¸ non, nô, hoa vµ ®Î trøng trªn ®ã. Chóng chÝch vµo m« l¸ t¹o nªn c¸c vÕt ch©m rÊt nhá mµu tr¾ng, khi mËt ®é cao, c¸c vÕt ch©m liªn kÕt víi nhau. Quan s¸t ë mÆt d−íi, t¹i nh÷ng chç cã nhÖn tËp trung, vÕt h¹i lµ nh÷ng m¶ng kh« mµu n©u vµng, cßn ë mÆt trªn thÊy cã c¸c m¶ng biÕn vµng, l¸ mÊt ®é bãng, dÇn dÇn rông hÕt l¸. LuËn v¨n Th¹c sü §Æng NguyÔn Hång Ph−¬ng 30 - NhÖn ®á h¹i cam chanh Panonychus citri: + Tr−ëng thµnh c¸i h×nh ovan h¬i trßn, mµu ®á ®Õn ®á thÉm, l«ng trªn l−ng rÊt dµi vµ cã u l«ng, kÝch th−íc tõ 0.3 - 0.35 mm. Tr−ëng thµnh ®ùc nhá h¬n, kÝch th−íc kho¶ng 0.2 - 0.25 mm, mµu ®á t−¬i, ch©n rÊt dµi vµ di chuyÓn chËm ch¹p. Trøng h×nh qu¶ quýt, mµu vµng ®Õn ®á t−¬i, trªn cã mét cuèng dµi, tõ trªn cuèng cã nh÷ng sîi t¬ m¶nh kÐo dµi ra xung quanh xuèng bÒ mÆt trøng gièng h×nh nãn. H×nh 4.3: Tr−ëng thµnh c¸i Panonychus citri + Sèng c¶ ë mÆt trªn (mÉu ë §¹i häc N«ng nghiÖp I) vµ mÆt d−íi l¸ giµ vµ l¸ b¸nh tÎ, dïng miÖng chÝch vµo biÓu b× l¸ ®Ó hót dÞch, t¹o nªn c¸c vÕt ch©m nhá li ti mµu tr¾ng. VÒ c¸c pha ph¸t dôc th× tÊt c¶ c¸c loµi nhÖn h¹i c©y trång ®Òu nh− nhau, gåm: trøng, nhÖn non tuæi 1, nhÖn non tuæi 2, nhÖn non tuæi 3 vµ tr−ëng thµnh. - NhÖn ®á son Tetranychus cinnabarinus vµ nhÖn ®á vµng Tetranychus piercei + Cã h×nh th¸i kh¸ gièng nhau: Con c¸i cã h×nh ovan, l−ng h¬i vång lªn, mµu ®á (loµi T. piercei cã mµu nh¹t h¬n), cá hai ®èm ®en trªn l−ng gièng Tetranychus urticae. Con ®ùc nhá h¬n con c¸i, cuèi bông thon nhän vµ cã mµu ®á vµng. Trøng h×nh cÇu tr¬n nh½n, mµu vµng trong gièng trøng cña Tetranychus urticae. LuËn v¨n Th¹c sü §Æng NguyÔn Hång Ph−¬ng 31 + Hai loµi nµy chØ kh¸c nhau ë bé phËn d−¬ng cô cña con ®ùc, loµi T. piercei cã h×nh v¸t nhän, cßn loµi T. cinnabarinus cã h×nh v¸t tï. + §Æc ®iÓm g©y h¹i gièng Tetranychus urticae Theo Jeppson et al. 1975 Theo Gutteries 1976 A B H×nh 4. 3: A - Tr−ëng thµnh vµ d−¬ng cô cña T. cinnabarinus B - Tr−ëng thµnh vµ d−¬ng cô cña T. piercei LuËn v¨n Th¹c sü §Æng NguyÔn Hång Ph−¬ng 32 H×nh 4.4