Ngôn ngữ nghệ thuật của Nhất Linh trong các sáng tác trước năm 1945

3.1. TẠO SẮC THÁI NGÔN NGỮ CỦA TẦNG LỚP THỊ DÂN TRUNG LƢU Với thế giới nhân vật chủ yếu là những con ngƣời thuộc tầng lớp trên của xã hội - tầng lớp thị dân trung lƣu. Họ có địa vị, có học thức, đời sống vật chất khá giả. Nhân vật của Nhất Linh sống trong một môi trƣờng đƣợc lí tƣởng hoá. Ngôn ngữ giao tiếp của họ cũng mang những nét riêng của môi trƣờng sống ấy. Điều đầu tiên ta thấy tên các tác phẩm của Nhất Linh cũng nhƣ tên nhân vật của ông bao giờ cũng rất đẹp. Bắt đầu từ Nho phong, Người quay tơ đến Đoạn tuyệt, Đời mưa gió, Gánh hàng hoa, Lạnh lùng, Đôi bạn, Bướm trắng, Nắng thu, với Minh, Loan, Dũng, Trúc, Tuyết, Hà, Liên, Nhung, Thu, Trâm,…Tất cả những cái tên ấy khác hẳn với những Chí Phèo, Thị Nở, Lão Hạc, Trạch Văn Đoành, cu Lộ, mụ Lợi, Lang Rận, … trong các sáng tác của Nam Cao. Một cái tên đẹp là dấu hiệu của cả một quan niệm thẩm mỹ mới. Đọc một cái tên đẹp lên không chỉ là vấn đề đẹp xấu mà nghe bớt cực nhục, khốn khổ hơn trong cuộc đời. Những cái tên đẹp ấy đã phần nào thể hiện ánh nhìn lãng mạn, mang tính lý tƣởng của Nhất Linh về những vấn đề đặt ra trong đời sống xã hội. Trong tiểu thuyết của Nhất Linh, các nhân vật xƣng hô với nhau bằng ngôn ngữ mang tính chừng mực với sắc thái biểu cảm nhẹ nhàng, vừa phải. Vợ chồng xƣng với nhau bằng cậu - mợ, mình - em, con cái gọi cha mẹ bằng thầy - me, chàng và nàng gọi cô xƣng tôi, hoặc gần gũi hơn thì là anh với em. Con ngƣời buộc mình vào khuôn phép mà xã hội thị dân quy định. Ngƣời ta bộc lộ tình cảm gần gũi, thân mật, nhƣng không hề suồng sã, đặc biệt trong tình yêu. Tình yêu của Dũng và Loan âm thầm nhƣng rất sâu sắc thế nhƣng khi trò chuyện họ không dám bộc lộ tình cảm. Dũng vẫn gọi Loan bằng cô xƣng tôi, có khi buột mồm gọi em xƣng anh cũng làm chàng ngƣợng ngập xin lỗi. Cách xƣng hô khuôn sáo ấy làm cho tình yêu của các nhân vật có phần xa cách, khó có cơ hội thể hiện cảm xúc mãnh liệt, chân thực. Điều đó khác hẳn ngôn ngữ trong sáng tác của các nhà văn hiện thực, chẳng hạn Nam Cao. Ngôn ngữ giao tiếp của các nhân vật trong sáng tác của Nam Cao rất tự nhiên, chân thật, mang hơi thở cuộc sống của ngƣời lao động. Cách xƣng hô rất mộc mạc ngay cả trong lĩnh vực tình yêu. Những sự đổi thay trong cách gọi đã thể hiện những bƣớc chuyển trong tình cảm của các nhân vật diễn ra rất nhanh chóng. Chẳng hạn cách xƣng hô của Mô và Hà trong Sống mòn rất tự nhiên, thân mật. Ngay câu đầu tiên Mô nói với Hà đã thể hiện rõ mối quan hệ thân tình, suồng sã: - "A! Người chị em!...". Hà đáp lại cũng không kém: "Rõ thối nhà anh lắm!". Tiếp đó Mô thân mật: "…Chỗ bạn máy nước với nhau, tôi hỏi thế đã sao chưa?". Hà ngúng nguẩy: "Ai khiến hỏi?". Cách nói dấm dẳng đã thể hiện rõ cảm xúc của các nhân vật họ đều đã có tình cảm với nhau nhƣng còn cố giấu. Nhƣng chỉ vài hôm sau, khi Hà nhờ Mô lấy nƣớc hộ, Mô đã dám gọi Hà là "Nhà tôi đấy!". Đó là những cách nói dân dã, bình dị của ngƣời lao động mang đậm cảm xúc tự nhiên, chân thật. Nhất Linh không vội vàng, không quá xúc động, bao giờ nhà văn cũng kiểm soát đƣợc tình cảm, cảm xúc trong ngôn ngữ của tác phẩm. Cách gọi tên các nhân vật ở ngôi thứ ba trong tác phẩm của ông đã thể hiện rõ thái độ chừng mực và tinh tế. Ông thƣờng gọi nhân vật là "chàng" hoặc "nàng", tên riêng của nhân vật: Dũng, Loan, Thảo,…. Với các nhân vật có tuổi, tác giả không bao giờ gọi tên tục mà thƣờng gọi "ông", "bà" kết hợp với danh vị của chồng, chẳng hạn: Bà Án, bà Phán, bà Hai,…Kể cả ở những lúc xung đột diễn ra rất căng thẳng, cách xƣng hô của các nhân vật vẫn giữ đƣợc chừng mực thể hiện rõ bản chất của ngƣời có học thức. Loan trong lúc xô xát với chồng, với mẹ chồng vẫn không có lời nào xúc phạm đến chồng vẫn gọi "cậu" xƣng "tôi", với mẹ chồng cô cũng không dám có lời xúc phạm quá đáng, chỉ tỏ thái độ quyết liệt qua cách xƣng hô "bà" và "tôi": "Bà là người, tôi cũng là người, không ai hơn kém ai" [8; 290]. Tinh tế trong ngôn ngữ từ lời của ngƣời kể chuyện đến lời của nhân vật, Nhất Linh luôn giữ đƣợc sự cân bằng, thái độ chừng mực. Cách gọi tên nhân vật ở ngôi thứ ba trong tác phẩm của ông vẫn thể hiện một cái nhìn âu yếm, chủ quan của một nhà tiểu thuyết lãng mạn, khác hẳn với cái nhìn khách quan đến sắc lạnh của nhà văn hiện thực nghiêm nhặt Nam Cao thƣờng gọi nhân vật của mình là hắn, y, thị, gã, mụ, anh cu, chị cu,…"thậm chí ngay cả những nhân vật có tên hẳn hoi cũng có xu hướng bị thay thế bằng hắn hoặc y" [85; 234]. Cùng viết về đời sống của con ngƣời trong xã hội thị dân đang trên đƣờng "Âu hoá", nhƣng ngôn ngữ nghệ thuật của Nhất Linh và Vũ Trọng Phụng hoàn toàn khác nhau do quan điểm, tƣ tƣởng sáng tác khác nhau. Vì thế, cách sử dụng từ ngữ của các tác giả cũng khác nhau. Nhất Linh là nhà văn lãng mạn, đề cao tính lí tƣởng, quan tâm đến cuộc sống của tầng lớp trí thức tiểu tƣ sản, ông cổ vũ cho những cái mới tiến bộ đang diễn ra trong xã hội. Các nhân vật của ông không phải lo lắng nhiều về chuyện miếng cơm, manh áo, mà chủ yếu là suy nghĩ, trăn trở về quyền sống tự do, hạnh phúc, tự do yêu đƣơng, khát khao sống một cuộc sống có ý nghĩa hơn, ngôn từ đi sâu vào đời sống tâm hồn của con ngƣời. Các lớp từ ngữ đƣợc sử dụng đều mang một vẻ đẹp trong sáng, tinh tế, chừng mực nhƣ đã nói ở trên. Còn Vũ Trọng Phụng lại khác, với cái nhìn hiện thực muốn lột tả những mặt trái của xã hội thực dân Âu hoá, tác phẩm Số đỏ của ông đã giễu nhại cả cả một xã hội, một phong trào chính trị, một thời đô thị hoá. Nên ông đã sử dụng ngôn ngữ giễu nhại "nhại một ngôn ngữ đang hình thành, hổ lốn, táp nham, lổn nhổn, không ăn khớp, ngôn từ khấp khểnh, xiêu vẹo, tạp pí lù" [41; 32]. Ngôn ngữ trong Số đỏ là ngôn ngữ đô thị: " …cái đô thị khốn khổ trong công cuộc đô thị hoá khốn khổ ở một xứ sở đầy ắp những tư tưởng, phong tục tập quán phong kiến nham nhở, lai tạp. Cái cặn bã "nội hoá" của đô thị(…) cộng với cái cặn bã văn minh ngoại lai (…)cộng với chất sa thải của Paris (…), chỉ có thể tạo ra những cái quái gở, những người dị dạng" [41; 33]. Trong xã hội lộn xộn ấy , ngôn từ cũng lai căng, hỗn tạp, ngay cả từng cái tên nhân vật cũng vậy: Typn, Minđơ, Mintoa, Me -xừ Xuân, Victor Ban, Văn Minh,… Đúng nhƣ Đỗ Đức Hiểu nhận xét : "Ngôn từ Vũ Trọng Phụng tung hoành đầy hứng thú và hiểu biết cái đô thị điêu toa, giả dối này. Những cảnh nghịch bợm, phi lí, đối nghịch thật và giả, nịnh bợ nhau, động viên nhau, công kênh nhau, tôn sùng nhau, dắt díu nhau đến "vinh quang" điếm nhục, được biểu đạt bằng ngôn từ đầy nghịch lí của Vũ Trọng Phụng, một loạt nghịch dụ, với những từ đối nghịch. (…)Ngay cái tên Xuân Tóc Đỏ cũng mang những ý nghĩa trái ngược.(…) Nhà văn luôn luôn sử dụng những đối nghịch để diễn đạt tính nhiều mặt của nhân vật. Xuân mang trên đầu nó một kí hiệu đối ngẫu" [41; 33]. Nhất Linh đã tạo cho tác phẩm của ông một "bầu khí quyển" ngôn ngữ lãng mạn với hệ thống từ ngữ đẹp, mực thƣớc và tinh tế, không có từ nghịch dị, rất ít từ thông tục. Những đặc điểm này trong ngôn ngữ của Nhất Linh cũng là những đặc điểm chung của ngôn ngữ văn chƣơng Tự lực văn đoàn. Tuy nhiên ở từng nhà văn vẫn có những nét riêng khác biệt. Ta có thể thấy điều này khi so sánh với Khái Hƣng và Thạch Lam. Trong văn đoàn, nghệ thuật của Nhất Linh và Khái Hƣng có nhiều nét giống nhau, hai ông đã cùng viết chung hai tiểu thuyết: Gánh hàng hoa và Đời mưa gió, nhƣng ngôn ngữ mỗi ngƣời vẫn có những điểm khác nhau. Bạch Năng Thi đã chỉ ra điểm khác nhau đó nhƣ sau: Nhất Linh thì "hay quan sát, phán đoán, nặng suy nghĩ, nên cách diễn đạt tư tưởng thường có tính chất lí trí; người viết chủ động khi cầm bút, lời văn ngắn gọn, chặt chẽ chính xác, vừa giản dị, vừa chọn lọc. Khác với Khái Hưng réo rắt, êm đềm, phảng phất theo điệu tình cảm mơ hồ (…). Ngôn ngữ Khái Hưng thường là ngôn ngữ mơ hồ, man mác, chỉ thích ứng với những tình cảm phảng phất, những tình cảm mung lung, những ý nghĩ thoáng qua, hoặc một thứ ngôn ngữ đặc biệt của trí thức thành thị, một thứ ngôn ngữ kiểu cách của thính phòng" (Bạch Năng Thi) [44; 226 / 227]. So với Nhất Linh, ngôn ngữ Thạch Lam nghiêng về chất hiện thực hơn, nhƣng vẫn đậm chất thơ bởi sự hoà đồng của đầy ắp màu sắc, âm thanh và mùi vị. Đây là một bức tranh cuộc sống đƣợc vẽ lên qua những cảm giác tinh vi của con ngƣời thật cụ thể và ấn tƣợng: "Khi vào đến con đường khuất khúc trong làng trời nhá nhem tối. Qua hàng cây, Tân thấy lấp lánh đèn ở sân các nhà, tiếng reo đập lúa trên cối đá, tiếng hạt thóc bắn vào nia cót như mưa rào. Đâu đâu cũng thấy tiếng cười nói vui vẻ, cảnh đêm trong làng thôn quê vẫn yên lặng âm thầm thì chiều nay hoạt động vô cùng. Mùi lúa thơm vương lại trong các bụi cây hoà lẫn với mùi đầm ấm của phân, cỏ bốc lên khắp cả" (Những ngày mới). Tuy có những nét khác biệt ấy, nhƣng trong việc sử dụng từ ngữ của Nhất Linh (cũng giống nhƣ Thạch Lam) đều mang đậm cốt cách trí thức, thị dân. "Vùng chữ" mang đậm cốt cách trí thức: trang nhã, thanh tao, ý nhị, kể cả khi miêu tả đời sống phồn tạp cũng dùng những uyển ngữ, nhã ngữ thay cho những từ khó nghe, thô tục. Chẳng hạn: "Mô tả những đối tượng tầm thường như phân cỏ, rác hay bãi rác… nhà văn cũng đem lại cho chúng một hương vị riêng: nồng ấm, đầm ấm, âm ấm và rất đặc biệt. Hình như những hương vị ấy được phả ra từ chính trái tim ấm áp tha thiết với cảnh sắc quê hương của nhà văn" [82; 46]. Rõ ràng Nhất Linh và các nhà văn Tự lực văn đoàn đã tạo ra lớp ngôn ngữ mang dấu ấn riêng của tầng lớp trí thức tiểu tƣ sản và tầng lớp thị dân trung lƣu bay bổng, lãng mạn, trong sáng và tinh tế, phù hợp với đối tƣợng tiếp nhận. 3.2. CÓ NHỮNG KẾT HỢP TỪ MỚI TẠO CẢM GIÁC ÊM ÁI NGỌT NGÀO Với khát khao "dùng một lối văn giản dị, dễ hiểu, ít chữ nho, một lối văn thật có tính cách An Nam" và quan điểm "đem phƣơng pháp khoa học thái Tây, ứng dụng vào văn chƣơng An Nam", Nhất Linh đã có những cách kết hợp từ mới để diễn tả những cảm giác mới lạ và sự êm ái, ngọt ngào cho ngôn ngữ nghệ thuật. Đây là một trong những nét chung của các nhà tiểu thuyết Tự lực văn đoàn. Nguyễn Trác, Đái Xuân Ninh đã nói: "…Các nhà văn Tự lực văn đoàn đã thể theo mẫu của nước ngoài (tiếng Pháp) tạo ra những từ trìu tượng bằng cách thêm một yếu tố tiền tố vào một từ cơ bản để tạo thêm một từ nhánh có chất lượng cao hơn.Yếu tố tiền tố được dùng nhiều nhất là "cái", "sự" [18; 103]. Trong sáng tác của Nhất Linh ta cũng bắt gặp nhiều những kết hợp nhƣ vậy, chẳng hạn: - Những c ái r àng buộc, đè nén của cuộc đời thường không có nữa, chàng sẽ hết băn khoăn, hết e dè, được hoàn toàn sống theo ý mình (Bƣớm trắng). - Cận cũng vừa có c ái ý ngh ĩ buồn rầu ấy vì không phải lần đầu Hà ho như vậy… (Đôi bạn). - Chàng có c ái c ảm tư ởng rằng mình sắp thoát khỏi một nơi u ám nặng nề và một s ự gì mới mẻ sắp nẩy nở ra trong tâm hồn (Đôi bạn). - Chắc chàng sẽ buồn vì s ự ngạc nh iên ấy và chàng sợ rồi sẽ không tin rằng ngôi sao của chàng là đẹp nữa (Đôi bạn)… Rõ ràng những kết hợp với tiền tố "cái" và "sự" đã làm cho các cảm giác, tâm trạng nói đến đƣợc hình dung một cách cụ thể hơn, gợi cảm hơn. Đặc biệt Nhất Linh còn có nhiều kết hợp rất riêng để diễn tả những cảm giác khó tả đồng thời tạo ra giọg điệu trẻ trung, êm ái nhƣ : - Sau mấy ngày u ám, trông nắng mới ngon lạ (Bƣớm trắng). - Thế mà em cũng vừa chợp được một giấc ngon lạ (Bƣớm trắng). - Chiều ba mươi tết giời tr ông buồn lạ (Bƣớm trắng). - Ván này ăn được đồng hào mới ngon lạ (Bƣớm trắng). - Mắt em lúc này đẹ p lạ (Những ngày diễm ảo)! ảo). - Cái x e ê m lạ, đi đường này êm như sân đất (Những ngày diễm - Chúng mình tr ẻ c on lạ (Những ngày diễm ảo). - Cỏ ngoài nắng thơm lạ (Những ngày diễm ảo)… Những kết hợp từ mới của Nhất Linh rất giống với cách sáng tạo từ ngữ theo phƣơng thức ẩn dụ chuyển đổi cảm giác, có sự tƣơng giao giữa các giác quan mà các nhà thơ trong phong trào Thơ Mới đã sử dụng rất thành công, kiểu nhƣ: "khúc nhạc thơm", "khúc nhạc hường", " tháng giêng ngon như một cặp môi gần",… trong thơ Xuân Diệu; hay "chiều mồ côi, đời rét mướt", "tiếng gió buồn thê thiết"… trong thơ Huy Cận… Và có lẽ nhờ cách kết hợp từ tiếp nhận đƣợc từ các nhà thơ lãng mạn phƣơng Tây đã làm cho lời văn của Nhất Linh rất êm ái, ngọt ngào, giàu chất thơ. Với mong muốn khám phá thế giới tâm hồn của con ngƣời, Nhất Linh cũng tìm ra những kết hợp từ mới mẻ, chính xác, gợi cảm để miêu tả hiện thực và bộc lộ tâm trạng của nhân vật. Phạm Thị Phƣơng Anh đã nêu ra một số dẫn chứng cụ thể về cách sử dụng một số từ ngữ đạt đến độ hàm súc trong ngôn ngữ nghệ thuật của Nhất Linh: "… từ "rít" trong câu: "Ở ngoài trời mưa và lẫn với tiếng kèn, thỉnh thoảng cơn gió lại rít lên một tiếng dài"(Bướm trắng) vừa miêu tả đƣợc âm thanh tạo ra từ cơn gió mùa đông lạnh lẽo, vừa bộc lộ đƣợc sự tức bực, bức bách đến tức tối trong tâm hồn Trƣơng; từ "phơi" trong câu: "Mặt trời chưa lên cao, bình minh còn phơi màu hồng nhạt, một cơn gió lạnh đưa mùi thơm của hoa cau” (Đôi bạn), khiến cho ngƣời đọc nhƣ chìm vào không khí trong lành, mát mẻ tràn ngập hƣơng hoa cau thơm mát, mộc mạc, và ánh sáng chỉ kịp toả ra một thứ màu dịu nhẹ nhƣ "phơi" tấm lụa khổng lồ lên mọi vật, "phơi" vừa có tác dụng mô tả vừa có tác dụng gợi hình; từ "phẳng lì" trong câu: "Cánh đồng chân rạ vắng người phẳng lì đến tận chân trời" (Đôi bạn) lại mở ra một không gian rộng lớn của cánh đồng mùa đông, "phẳng lì" có tác dụng gợi sự mênh mông làm cho những nhấp nhô của các bờ ruộng nhƣ bị biến mất. Dũng và Trúc nhìn mút tầm mắt , bị hút vào khoảng không mù mù, lạnh lẽo, vắng ngƣời, vắng cả bóng dáng cây lúa - những biểu hiện của sự sống nhƣ cuộc đời Dũng vậy, nhàm chán, buồn bã, cô đơn. "Phẳng lỳ" gây ấn tƣợng mạnh ở nghĩa thứ hai của câu hơn là ở nghĩa thứ nhất… " [18; 105]. Phép đảo từ ngữ cũng đã đƣợc Nhất Linh sử dụng khá đắc địa, gợi cảm, tô đậm ấn tƣợng, cảm giác. Ví dụ: - “Nàng đỏ mặt và bên tai như v ăng v ẳng c ó tiế ng mắng ” (Lạnh lùng).  - “Trên rặng tre xơ xác, da trời tím thẫm t hư a thớt điểm vài ngôi sao long lanh” (Đoạn tuyệt). Do chú ý đi sâu miêu tả cảm xúc, tâm trạng con ngƣời, nên trong cách dùng từ của Nhất Linh ta hay thấy ông kết hợp tính từ với danh từ hoặc tính từ với động từ nhằm làm nổi bật cảm giác của con ngƣời. Chẳng hạn nhƣ: - Kết hợp danh từ với tính từ: ý nghĩ khó chịu, ý nghĩ buồn, ý mong mỏi ngấm ngầm, ý tƣởng chua cay, bến đò xa vắng, đêm khuya lạnh, bóng tối giá lạnh,… - Kết hợp tính từ với động từ: vui thích đƣa mắt nhìn theo, mê man nhìn, lo lắng ngẫm nghĩ, hồi hộp ngắm nghía,… Có lẽ chính vì cách sử dụng ngôn từ nhƣ vậy đã phần nào tạo nên đặc điểm tràn ngập trong tác phẩm của Nhất Linh là "thế giới cảm giác". 3.3. DÙNG NHIỀU TÍNH TỪ DIỄN TẢ NHỮNG CẢM GIÁC MONG MANH Nét nổi bật trong từ ngữ của tiểu thuyết Tự lực văn đoàn đó là hệ thống tính từ đƣợc xuất hiện một cách dày đặc và đa dạng, nhiều hơn hẳn so với các tác phẩm văn học hiện thực. Chẳng hạn, tỉ lệ tính từ / trang văn bản của các tác phẩm Tự lực văn đoàn thƣờng rất cao, theo thống kê của Phạm Thị Phƣơng Anh: Đoạn tuyệt (9,73 từ), Lạnh lùng (10,48 từ), Nửa chừng xuân (11,59 từ), trong khi đó Số đỏ (3,74 từ), Giông tố (4,79 từ) [18; 101]. Nguyên nhân là do các tiểu thuyết Tự lực văn đoàn tập trung khai thác đời sống nội tâm của con ngƣời với những xúc cảm mong manh, tinh tế, còn các tác phẩm văn học hiện thực lại nghiêng về miêu tả hiện thực, những cái biểu hiện ra bên ngoài thành hành động, lời nói. Vì thế ở các tác phẩm hiện thực khi đi sâu miêu tả thế giới tâm hồn nhân vật thì tỉ lệ tính từ cũng đƣợc sử dụng nhiều, ví dụ ở Sống mòn của Nam Cao tỉ lệ này là: 8,5 từ / trang văn bản, tƣơng đƣơng với các tác phẩm của Nhất Linh. Khi so sánh cách sử dụng tính từ của Nhất Linh và Nam Cao ta thấy có những điểm giống và khác nhau. Với việc chú ý miêu tả thế giới tâm hồn của con ngƣời, cả hai nhà văn đều ƣa thích sử dụng nhiều tính từ trong một câu văn để diễn tả những trạng thái cảm xúc, tƣ tƣởng dồi dào. Chẳng hạn nhƣ: - "Sự r ung động ê m ái và hiu hắt buồn trước cơn gió lạnh đầu tiên khiến vẻ mặt Trúc trở nên dịu dàng v à thoá ng trong một giây chàng sống lại hết cả những ngày mới tr ở r é t trong đời" (Đôi bạn - Nhất Linh). - "Nhưng sao trong cái vui của chàng vẫn phảng phất những lo lắng v ẩn v ơ , khác nào như những bông hoa phù dung về mùa thu đương độ nở đẹ p lộng lẫy mà cái chết đã ngấm ngầm ở trong" (Đôi bạn - Nhất Linh). - "Qua khe cửa, trời hẵn còn tối,  Trương thấy trong người mỏ i mệ t , nhưng có một cái mỏi mệ t dễ c h ịu của một người vừa hế t s ốt " (Bướm trắng - Nhất Linh). - Oanh nhỏ nhe n , ích k ỷ , tham lam, vì những cái đó, âu cũng là bản tính của loài người (Sống mòn - Nam Cao). - "Đáng ghét, đáng nguy ề n r ủa , ấy là cái lối sống l ầm th an nó đã bắt buộc người ích k ỷ , nó đã tạo ra những con người tàn nh ẫn v à t ham lam" (Sống mòn - Nam Cao). - "Nhưng cái mặt Oanh k hin h k hỉnh, v ê nh v ê nh , trông khiêu khích lạ lùng" (Sống mòn - Nam Cao). Tuy nhiên khác với Nam Cao, Nhất Linh thích sử dụng kép tính từ (một tính từ chỉ trạng thái và một tính từ chỉ mức độ trong mối quan hệ chính phụ) để chỉ cùng một trạng thái, tâm trạng, điều đó góp phần biểu hiện tinh tế hơn về trạng thái cảm giác và tạo ra giọng văn nhịp nhàng, uyển chuyển. Nhƣ ở các câu trên đó là các tính từ: rung động êm ái, hiu hắt buồn, lo lắng vẩn vơ, đẹp lộng lẫy, chết đã ngấm ngầm ở trong, mỏi mệt dễ chịu. Còn ở Nam Cao các tính từ đƣợc sử dụng khá độc lập, ngang hàng nhau về ý nghĩa, có phần tạo cho giọng văn sự dứt khoát, mạnh mẽ hơn. Khi tìm hiểu về việc sử dụng tính từ của Nhất Linh so với Thạch Lam và Khái Hƣng ta cũng thấy có nét riêng rất dễ nhận ra là các tính từ thƣờng nghiêng về diễn tả những cảm giác mong manh, tinh tế, nhẹ nhàng. Cảm giác ấy có đƣợc là nhờ tác giả rất hay sử dụng các tính từ diễn tả những khoảnh khắc thoáng qua nhƣ: đưa thoảng qua, muốn thoáng qua, thơm thoảng, thoáng trông, thoáng qua,…; những tính từ gợi lên những cảm giác mong manh không rõ, không dễ định hình: thơm nhẹ quá, mờ sương, xa xôi, mờ mờ, phảng phất, xa xăm, êm ả, mong manh, hoà hợp, nhẹ lướt, ngây ngất, tha thiết, mơ màng, xao xuyến, mê man bàng hoàng, hiu quạnh, vu vơ, vẩn vơ, mang máng… Không chỉ vậy Nhất Linh còn là ngƣời dùng rất tài tình những kết hợp kép của tính từ nhƣ đã nói ở trên tạo ra những trạng thái cảm giác mơ màng hơn, hoặc phong phú, phức tạp hơn. Chẳng hạn: lo lắng vẩn vơ, sung sướng mong manh, sung sướng man mác, phất phơ vô định, buồn xa xôi, rụt rè ý nhị, mát dịu lạ lùng, bực tức vô cớ rạo rực, buồn xa xôi, não nùng mong manh, ngây ngất nhớ, buồn bã lạ thường, hồi hộp sung sướng, khát khao ngấm ngầm, rạo rực hối hận, ngây ngất lảo đảo, rung động êm ái, buồn xa vắng mông mênh, rờn rợn sợ, mê man quên hết cả, lặng yên mơ mộng, quạnh hiu lạnh lẽo, kiêu hãnh một cách ngây thơ, vui một cách vô cớ, vui mừng rất êm ái…Chính cách sử dụng tính từ nhƣ vậy đã tạo cho ngôn ngữ nghệ thuật của Nhất Linh có khả năng đi sâu vào thế giới tâm hồn con ngƣời với những diễn biến tinh nhạy, kể cả những vùng mờ tối, khuất khúc. Tính từ trong tác phẩm của Khái Hƣng dù đƣợc sử dụng rất nhiều, với tỷ lệ khá lớn, nhƣng không chỉ tập trung vào biểu hiện thế giới cảm giác của con ngƣời nhƣ Nhất Linh mà mở rộng hơn về mọi lĩnh vực khác của cuộc sống. Ông hay kết hợp các tính từ chỉ nhiều trạng thái với nhau, mỗi tính từ là một trạng thái, chứ không kết hợp nhiều tính từ cùng chỉ một trạng thái nhƣ Nhất Linh, vì thế tính từ mang ấn tƣợng cụ thể, rõ nét hơn. Chẳng hạn: yên tĩnh êm đềm, khoan thai dõng dạc, đỏ ửng lấp loáng, thong thả ngân nga, ủ ê chán ngán, ngượng nghịu lúng túng, đau đớn phiền muộn, náo nhiệt nhộn nhịp, êm đềm tịch mịch, quê mùa cục mịch, trắng trẻo xinh xắn, lạnh lẽo tẻ ngắt, thản nhiên tươi cười, sáng sủa sạch sẽ, u ám buồn rầu, dịu dàng mơn mởn,… So với Nhất Linh, ngôn ngữ của Thạch Lam nghiêng về chất hiện thực nhiều hơn. Cách sử dụng tính từ của Thạch Lam cũng có điểm khác: "Trong bảng từ loại của mình, Thạch Lam phân bố động từ, tính từ tương đối đồng đều, độ chênh lệch gữa hai loại từ này rất thấp" [85; 76]. Hệ thống tính từ trong sáng tác của Thạch Lam cũng nghiêng về miêu tả cụ thể hiện thực cảnh vật và cuộc sống của con ngƣời, chứ không bay bổng lãng mạn nhƣ Nhất Linh. Ông cũng hay dùng nhiều tính từ trong một câu nhƣng thƣờng chỉ nhiều tính chất , trạng thái khác nhau, giữa các tính từ thƣờng dùng từ "và" tạo thành từng cặp đôi. Ví dụ nhƣ:, xanh xao và mệt nhọc, đen và mượt, âu yếm và nâng niu, êm đềm và phiền phức, ẩm ướt và tối tăm, giản dị và sung sướng, lụp xụp và thấp lè tè, đen và hôi hám, đáng thương và ái ngại, thất vọng và buồn rầu, tha thiết và oán hờn, thiết tha và hi vọng, cảm động và mừng rỡ, âu yếm và mến thương, bình yên và thong thả, mát mẻ và hiền lành… Điều này khiến cho văn của Thạch Lam có phần giống Nhất Linh, nhƣng lại có điểm khác trong những bức tranh miêu tả cảnh vật và con ngƣời. Nhƣ vậy, cách sử dụng tính từ của Nhất Linh vừa mang những nét chung của ngôn ngữ văn xuôi Tự lực văn đoàn, đó là sử dụng nhiều tính từ (chứ không phải động từ), bởi đi sâu diễn tả thế giới tâm hồn của con ngƣời. Tính từ nhìn chung đẹp, gợi cảm, trong sáng. Tuy nhiên cũng có nét riêng nhƣ ta đã thấy là hệ thống tính từ của Nhất Linh nghiêng về diễn tả những xúc cảm mong manh, tinh tế trong tâm trạng con ngƣời. Tính từ đƣợc dùng ghép theo cách riêng để tăng khả năng biểu cảm và tạo ra giọng văn nhịp nhàng, êm ái. 3.4. NHỮNG SO SÁNH ĐẸP, BAY BỔNG, TINH TẾ VÀ GỢI CẢM So sánh là phƣơng thức tu từ quen thuộc, xuất hiện dày đặc trong các tác phẩm Tự lực văn đoàn. Các nhà tiểu thuyết Tự lực văn đoàn đã tận dụng tối đa những đối tƣợng có đặc tính giống nhau để đem ra so sánh. Họ đã làm sinh động hơn rất nhiều cho tác phẩm của mình bằng những hình ảnh so sánh, đặc biệt là những hình ảnh độc đáo. So sánh bao giờ cũng nhằm làm tăng tính gợi hình và gợi cảm của ngôn ngữ, các so sánh trong Tự lực văn đoàn có rất nhiều chức năng. Có khi nó đƣợc dùng để cụ thể hoá đối tƣợng: - "Một vài đám mây bay thấp vướng vào ngọn rừng kéo lan dài như những dải lụa trắng" (Đôi bạn). - "…Nét chữ tươi như hoa đào, già dặn như cành mai cỗi" (Nửa chừng xuân) - "Thanh thấy tâm hồn nhẹ nhõm như vừa tắm ở suối" (Dưới bóng hoàng lan). So sánh có khi đƣợc dùng để gợi hình hơn cho đối tƣợng đƣợc so sánh:  - "Hôm ấy vào hạ tuần, trăng vừa mọc, trông như cặp sừng trâu treo ngược trên đỉnh đồi" (Hồn bướm mơ tiên). - "… Khói ở các nhà toả ra như mấy vết mực tàu đương lan trên tờ giấy trắng ướt đẫm nước" (Đôi bạn). - Có khi so sánh dùng để tăng tính sinh động cho đối tƣợng cần biểu hiện: lùng).  - "Chàng lấy vợ cũng như người khác chơi cây cảnh" (Lạnh - "Và liền lúc đó, ba tiếng trống đánh dồn dập, hấp tấp, bất thần như cái thức giấc hoảng hốt, kinh hãi của người đương chập chờn ngủ gật" (Nửa chừng xuân). Có một điều thú vị là ngƣời ta hay so sánh cái trừu tƣợng với cái không trừu tƣợng để ngƣời đọc có thể hình dung, tƣởng tƣợng ra cái trừu tƣợng kia là gì, thì các nhà văn Tự lực văn đoàn nhiều khi lại làm ngƣợc lại. Họ lấy cái cụ thể để so sánh với cái trừu tƣợng hoặc lấy hai cái trừu tƣợng so sánh với nhau để tạo ra những liên tƣởng mới. - "Đêm khuya nữa… chậm chạp và thong thả, bác hàng quà, đi nhẹ như chân ma… Tiếng rao buồn thảm, yếu ớt và uể oải như hàm một nỗi thất vọng khôn cùng" [Thạch Lam]. - "Hoa kim liên sắc vàng thắm như một nụ cười thân yêu" [Khái Hƣng]. - "Ở đâu vẳng lại tiếng ru em trong vắt như ánh nắng" [Nhất Linh]. - "Trước mặt hai người, về phía bên kia cánh đồng, ánh đèn nhà ai mới thắp, yếu ớt trong sương, trông như một nỗi nhớ xa xôi đương mờ dần" [Nhất Linh]. Đây là kiểu so sánh biểu hiện sự tinh tế trong tâm hồn ngƣời nghệ sĩ, họ phải thực sự rung động trƣớc cảnh vật, con ngƣời, thực sự cảm thấy đằng sau những cái tƣởng nhƣ không thể có sự liên hệ ấy một mối quan hệ gần gũi. Trong các nhà văn Tự lực văn đoàn, Nhất Linh là ngƣời hay sử dụng nhất cách so sánh này. Có lẽ chính vì thế mà ngôn ngữ của Nhất Linh có một vẻ riêng bay bổng và lãng mạn. Trong so sánh, nét riêng của ngôn ngữ tác giả thể hiện chủ yếu ở cách dùng chuẩn so sánh và tƣơng quan so sánh, qua đó bộc lộ cái nhìn độc đáo của nhà văn. Lấy tƣơng quan so sánh làm tiêu chí, chúng tôi nhận thấy Nhất Linh thƣờng sử dụng hình thức so sánh tâm trạng, cảm giác của con ngƣời với sự vật, tâm trạng đang trong trạng thái hoạt động. Những so sánh kiểu này rất gợi hình, gợi cảm: - "Nàng thấy hạnh phúc của nàng đẹp đẽ như ánh lửa lấp lánh trong cốc rượu đương sóng sánh trên tay nàng" (Lạnh lùng). - "Một luồng khói pháo thơm đưa thoảng qua cửa sổ đem lại cho Dũng những cảm tưởng dịu dàng êm ái như ngọn gió xuân dịu dàng đem mùa xuân tới" (Đôi bạn). - "Một mùi thơm tựa như mùi cốm non phảng phất lẫn với bụi, với gió, với ánh nắng" (Đôi bạn). - "Ngoài kia, ánh nắng vàng buổi chiều như tiếc ngày cuối cùng của một năm, còn lảng vảng trên các ngọn đồi, chòm cây, lướt thướt trên những cánh đồng cỏ màu xanh già" (Đoạn tuyệt). "Chàng sung sướng chỉ vì thấy mình như con chim thoát khỏi lồng, nhẹ nhàng trong một sự tự do không bờ bến" (Bướm trắng). Kiểu so sánh này, không chỉ gợi lên rất rõ cảm giác đƣợc nói đến (dù là những cảm giác rất mong manh, mơ màng), mà còn có khả năng gợi lên trong ngƣời đọc rất nhiều liên tƣởng. Các sự vật đƣợc đem ra để so sánh không trong trạng thái tĩnh tại, mà đang hoạt động, biến đổi, vì thế ngƣời đọc tuỳ theo cảm nhận của mình mà có thể có những liên tƣởng khác nhau, những cảm xúc khác nhau. Tất cả những so sánh đó đều gợi lên những hình ảnh thật đẹp, lãng mạn và bay bổng, bộc lộ những cảm giác tế vi của con ngƣời. Qua những so sánh đó Nhất Linh đã thể hiện những rung động sâu xa với con ngƣời và tạo vật. Các so sánh của ông đều nhấn mạnh đến cảm giác tinh nhạy của con ngƣời trƣớc cuộc đời, thể hiện những quan sát kĩ lƣỡng, sự gắn bó với cuộc sống đến từng cảm giác. Để miêu tả cảnh vật thiên nhiên, Nhất Linh cũng rất hay dùng phƣơng thức so sánh giữa sự vật với sự vật, có điều thú vị là những sự vật đem ra để so sánh ấy cũng không ở trong một trạng thái tĩnh tại, chẳng hạn: - "…Khói ở các nhà toả ra như v ế t mự c tàu đư ơng lan tr ê n tờ giấy tr ắng ư ớt đẫm nư ớc " (Đôi bạn). - "Thỉnh thoảng Trương phải cúi đầu cho khỏi chạm vào cành cây; dưới một cái ao gần đây, bóng một cành tre in ngược, ngọn trúng vào giữa một đám sao trông như m ột c ây bông v ừ a toả hoa lấp lán h " (Bướm trắng). Hoặc có khi sự tĩnh tại chỉ là tạm thời, trong khoảnh khắc: - "Trên một cây bàng nhỏ, những lộc mới đâm, màu xanh non hơi phơn phớt hồng, trông như một đàn bư ớm ở đâu bay v ề đậu y ê n " (Đôi bạn). - "Dưới chân nàng một vùng cỏ bóng loáng ánh nắng, trông nắng in trên nền trời như h ình mộ t c on c h im tr ắng giư ơng giư ơng đôi c án h s ắp bay " (Đôi bạn). Qua cách so sánh này, ta thấy cảnh vật hiện lên rất sống động, rất đẹp - một vẻ đẹp trong trẻo, lãng mạn. Đồng thời chứng tỏ khả năng liên tƣởng phong phú, sự tài tình của nhà văn kiêm hoạ sĩ Nhất Linh trong việc nắm bắt những vẻ đẹp linh động của ngoại cảnh. Những so sánh đó cũng thể hiện một tâm hồn tinh tế, nhạy cảm, sự gắn bó thiết tha với cuộc đời, với con ngƣời và tạo vật, kể cả ở những so sánh rất cụ thể, rất thực tế, chẳng hạn: "Ở ngoài vườn, tiếng ếch nhái ran lên từng loạt, thỉnh thoảng có tiếng chẫu chuộc kêu nghe lõm bõm như tiếng chân rút mạnh của một người lội trong bùn" (Đôi bạn). Phải là ngƣời gắn bó với cuộc sống nơi thôn quê, hay để ý quan sát và suy tƣởng mới có hình ảnh so sánh chính xác và độc đáo đến vậy. Các so sánh của Nhất Linh dù gắn với hiện thực hay bay bổng lãng mạn cũng đều có nét chung là rất đẹp, gợi cảm và tinh tế, khác với so sánh của Thạch Lam bình dị và chân chất. Thạch Lam rất hay sử dụng so sánh cảm giác của tâm hồn với một sự vật bình dị hoặc yếu ớt thanh mảnh, chẳng hạn: - "Tâm buồn rầu nhìn thấu cả cuộc đời này, cuộc đời một cô hàng xén từ tuổi trẻ đến tuổi già toàn khó nhọc và lo sợ, ngày nọ dệt ngày kia như một tấm vải thô sơ" (Cô hàng xén). - "Liên thấy mình sống giữa bao nhiêu sự xa xôi, không biết, như chiếc đèn con của chị Tý chỉ chiếu sáng một vùng đất nhỏ" (Hai đứa trẻ). - "Tất cả những cái đó bây giờ xa quá. Tâm trí tôi giãn ra, như một cây tre uốn cong trở lại cái thẳng thắn lúc thường" (Sợi tóc). Những hình ảnh: "Tấm vải thô" cuộc đời đƣợc dệt lên bằng toàn sợi khó nhọc (Cô hàng xén), ngọn đèn con của chị Tí và đêm đen nơi phố huyện (Hai đứa trẻ), cây tre uốn cong lại thẳng (Sợi tóc) là những hình ảnh rất đỗi bình dị, thân thuộc với cuộc sống con ngƣời vùng quê. Những so sánh này đã gợi nên trong lòng ngƣời đọc bao xót xa thƣơng cảm cho những cuộc đời tăm tối, khó nhọc. Trong tác phẩm của Nhất Linh còn xuất hiện những so sánh giữa đặc điểm, tính chất, hoạt động của ngƣời với đặc điểm, tính chất, hoạt động của sự vật mang màu sắc nhục cảm, để tôn vinh cái đẹp hình thể của con ngƣời, thể hiện những xúc cảm mãnh liệt, những khao khát thầm kín trong tâm hồn những ngƣời đang yêu: - "Chàng như trông thấy trước mặt bàn tay hơi rung rung của Loan, hôm nào, cời những quả đậu non trong rá, chàng nhớ đến cái cảm tưởng ngây ngất được thấy đôi môi Loan m ề m v à thơm như hai c ánh ho a hồng …" (Đôi bạn). - " Lụa áo Tr ư ơng thấy mề m như da n gư ời và một mùi thơm hơi cay - không giống hẳn mùi thơm của nước hoa xông lên ngây ngất " (Bướm trắng). - "Lần đầu chàng nhận thấy vẻ đẹp của c ái c ổ tr òn màu tr ắng dị u v à nom như một búp hoa ngọc lan s ắp n ở" (Bướm trắng). - " Quả na phơi nắng suốt ngày, nhữ ng múi na âm ấm v à thơm phảng phất như môi ngư ời y ê u " (Đôi bạn). - "Hoa mộc thơm như cô con gái quê mới dậy thì" (Lạnh lùng). Dù có dùng phƣơng thức so sánh nào thì các hình ảnh so sánh của Nhất Linh cũng đều có nét chung là rất đẹp, gợi lên trong lòng ngƣời những cảm giác trong sáng, lãng mạn. Đây là nét khác với Thạch Lam khi ông sử dụng những so sánh tƣơng tự nhƣ vậy, chẳng hạn: - "Bác Lê là một người đàn bà nhà quê chắc chắn và thấp bé, da mặt v à c hân tay nhăn nhe o như mộ t quả t r ám k hô … Mẹ con bác ở một căn nhà cuối phố, một cái nhà lụp xụp như những căn nhà khác… Mùa rét thì rải ổ rơm đầy nhà, mẹ c on c ùng nằm ngủ tr ê n đó, tr ông như một c ái ổ c hó, c hó mẹ v à c hó c on lúc nhúc " (Nhà mẹ Lê). - "Nhưng đến mùa rét… Dưới manh áo rách nát thị t chúng nó thâm tím lại v ì r é t như thịt c on tr âu c hế t " (Nhà mẹ Lê). Có thể thấy rằng "chuẩn so sánh ở đây dưới mức bình thường, là: quả trám khô bị rút hết nước nhăn nheo đến thảm hại; là ổ chó, thịt trâu chết. Nhưng có lẽ không gì có thể gợi ra hình ảnh mẹ con bác Lê trúng hơn những sự vật tầm thường này" [20; 90]. Những so sánh này đã thể hiện một cách xác thực thân phận thấp hèn và cuộc đời cơ cực, đắng cay của họ, thể hiện một cái nhìn hiện thực của Thạch Lam về cuộc sống. Qua cách so sánh của Thạch Lam, ta có thể nhận ra điểm giống và khác nhau khá rõ trong cách sử dụng ngôn từ giữa hai nhà văn vừa là đồng nghiệp, vừa là anh em này. Bên cạnh những so sánh nhằm làm tăng giá trị gợi hình và biểu cảm nhƣ các nhà văn khác trong Tự lực văn đoàn, Nhất Linh còn rất hay sử dụng kiểu so sánh mang đậm chất ẩn dụ, chúng là những so sánh thực sự độc đáo, thực sự là điểm nhấn cho tác phẩ m, buộc ngƣời đọc phải tìm hiểu, phải khám phá xem vì sao tác giả lại so sánh nhƣ vậy. Chẳng hạn trong Đôi bạn, tác giả đã để Dũng ví tình yêu của mình với Loan "như một ngôi sao nhỏ ở một góc trời chỉ riêng đẹp, riêng quý với chàng chính vì chàng đã chọn nó và không cho ai biết". Cách so sánh ấy vừa gợi đƣợc vẻ đẹp, lung linh kì diệu của tình yêu Dũng giành cho Loan, vừa biểu tƣợng cho tình yêu ấy mong manh, xa vời, suốt đời Dũng khao khát nhƣng không thể nào với tới đƣợc. Một lần nữa, cũng trong tác phẩm này, Dũng lại có một ý tƣởng so sánh rất thú vị: "những con đom đóm bay qua ao bèo lúc tắt lúc sáng như những ngôi sao lạc biết thổn thức". Để hiểu đƣợc hết ý nghĩa của so sánh này, chúng ta không thể chỉ đọc riêng nó mà phải liên hệ với các câu khác trong truyện. Khi Dũng có câu ví này là lúc chàng đang đi cùng Loan vào một buổi tối mà trong lòng đang ngập tràn cảm xúc yêu thƣơng dành cho Loan. Cảm xúc ấy dâng trào mãnh liệt nhƣ đã lên đến đỉnh cao, nhƣng Dũng lại không đủ can đảm nói ra. Những con đom đóm nhắc lại kỷ niệm thời thơ ấu bên Loan - cô bạn nhỏ hàng xóm và nhƣ trƣớc Dũng ví tình yêu của mình với ngôi sao, thì nay kỷ niệm tuổi thơ lại càng làm cho tình yêu ấy thêm đậm đà. Cái nhấp nháy của con đom đóm chính là ngôi sao tình yêu trong lòng chàng bởi nó cũng đang nhấp nháy vì thổn thức, vì xúc động, vì rạo rực - một nỗi rạo rực kín đáo. "Ngôi sao lạc " ấy cũng xa vời, cũng không thể bắt đƣợc nhƣ đom đóm không bị đánh lừa sà xuống cùng hai ngƣời - tình yêu của Dũng cũng vậy, thổn thức nhƣng thật buồn! Nhất Linh đã sáng tạo ra nhiều so sánh hết sức độc đáo, nhiều ẩn ý. Trong Bướm trắng, lúc gặp Thu buổi đầu, ý nghĩ so sánh đầu tiên ập đến trong Trƣơng đó là sự kiêu hãnh của Thu chỉ làm cho sắc đẹp của nàng "ý vị hơn lên như chất chua của một quả mơ". Quả mơ ấy hấp dẫn thật, nhƣng để có thể thƣởng thức đƣợc nó thì ngƣời ta cũng phải nếm trải rất nhiều vị chua của nó. Còn Thu nhận ra tình yêu của mình với Trƣơng khiến cho cuộc sống của nàng khác biệt hơn trƣớc, nhiều dƣ vị hơn trƣớc, nhƣng trong cái dƣ vị ngọt ngào không phải là không có chút gợn lòng vì những dƣ vị buồn, có lẽ không phải vô tình Nhất Linh để cho nàng ví đời sống hiện tại của nàng so với những cái đã qua "có vị hơn…, đậm đà hơn, một vị hương âm thầm không rõ rệt, ấm áp như hương thơm đọng trong quả cam mới hái ngoài nắng vào chưa bóc vỏ". Những so sánh này của Nhất Linh thật sắc sảo, tinh tế, vừa mang lại sự sinh động gợi hình, vừa ẩn chứa trong đó biết bao cảm xúc, để ngƣời đọc phải suy nghĩ, liên tƣởng, chiêm nghiệm mới có thể khám phá ra. Không phải giản đơn chỉ là so sánh, Nhất Linh còn để một khoảng trống cho ngƣời đọc nhận biết ý nghĩa của so sánh đó, để đồng cảm, sẻ chia cùng nhân vật sâu sắc hơn. So sánh là thủ pháp thƣờng thấy trong văn học. Nó có tác dụng làm phong phú các hình ảnh, cảm giác… cho tác phẩm. Các nhà văn mƣợn nó để thể hiện, phát huy khả năng tƣởng tƣợng, liên tƣởng vốn đã nhiều màu vẻ của mình, giúp chúng ta có ấn tƣợng, cảm nhận đậm nét hơn những điều nhà văn đang truyền đạt. Bằng tài năng của mình, Nhất Linh đã tạo đƣợc những nét riêng trong cách sử dụng thủ pháp nghệ thuật này, thể hiện cá tính sáng tạo, cách nhìn riêng của ông về con ngƣời, về cuộc sống. Để thực hiện khát vọng "đi sâu vào tâm hồn ngƣời đời", Nhất Linh đã tạo ra đƣợc những cách dùng từ mới mẻ, tinh tế, giàu khả năng biểu cảm, gợi hình. Các phép tu từ của ông đã diễn tả thành công những tâm trạng, những trạng thái cảm xúc mong manh đầy biến ảo, phức tạp, không dễ nắm bắt trong nội tâm con ngƣời, đó là điều mà không phải nhà văn nào cũng có thể làm đƣợc. Những đặc sắc trong cách dùng từ của Nhất Linh đã khẳng định tài năng của ông trong sáng tạo từ ngữ, góp phần đƣa ngôn ngữ văn học dân tộc đạt đến độ trong sáng, tinh tế, phong phú. C - KẾT LUẬN 1. Nhất Linh là vị “chủ soái” vững vàng của nhóm Tự lực văn đoàn - tổ chức văn học có vị trí quan trọng trong quá trình hiện đại hoá nền văn học dân tộc vào những năm 30 của thế kỷ XX. Không chỉ điều hành mọi hoạt động của Văn đoàn, mà ông còn đi đầu trong sáng tác theo những tôn chỉ mà tổ chức đã đề ra. Với sự chủ động, sáng tạo trong sử dụng ngôn ngữ, Nhất Linh đã tuân thủ và thực hiện đƣợc tôn chỉ của Văn đoàn là "xây dựng một lối văn giản dị, ít chữ nho, một lối văn thật có tính cách An Nam". 2. Lớn lên trong môi trƣờng văn hoá xã hội Việt Nam những năm đầu thế kỷ XX với nhiều biến động phức tạp, Nhất Linh đã tiếp nhận và cộng hƣởng đƣợc khát vọng mãnh liệt của lớp nhà văn cùng thế hệ trong việc xây dựng một nền quốc văn mới. Ông cũng đã tiếp thu đƣợc những thành tựu của ngôn ngữ văn chƣơng tiếng Việt bằng chữ quốc ngữ của lớp nhà văn trƣớc qua văn chƣơng và báo chí đƣơng thời. Song, yếu tố quan trọng nhất tác động đến ngôn ngữ nghệ thuật của Nhất Linh là chuyến du học ở Pháp. Sau chuyến đi Pháp, không chỉ quan điểm về cuộc đời và nghệ thuật thay đổi mà ngôn ngữ nghệ thuật của ông cũng có sự đổi mới rõ rệt. 3. Về phƣơng diện ngôn ngữ nghệ thuật, Nhất Linh luôn tích cực, chủ động cách tân, sáng tạo. Từ Nho phong và Người quay tơ đến các tác phẩm viết trong giai đoạn tham gia Tự lực văn đoàn, ngôn ngữ nghệ thuật của Nhất Linh đã thoát dần tính “biền văn”, “sáo ngữ” để chuyển sang ngôn ngữ văn xuôi hiện đại. Trong các sáng tác ở giai đoạn Tự lực văn đoàn, ngôn ngữ nghệ thuật của Nhất Linh vận động theo hƣớng ngày càng đi sâu vào biểu hiện nội tâm nhân vật. Nếu nhƣ ở Đoạn tuyệt và Lạnh lùng, ngôn ngữ mới chỉ miêu tả đƣợc tâm trạng từ cái nhìn bên ngoài; thì đến Đôi bạn và Bướm trắng, ngôn ngữ đã nhập đƣợc vào dòng nội tâm của nhân vật, đã chạm đƣợc cả tới những vùng "mờ tối", "khuất khúc", cả phần tiềm thức, bản năng. Qua các tác phẩm, ngôn ngữ nghệ thuật của Nhất Linh đã chuyển tải đƣợc quan điểm sáng tác và cảm xúc thẩm mĩ của nhà văn. Tuy chƣa đạt đến đỉnh cao trong việc thể hiện những trạng thái nội tâm căng thẳng, giằng xé đau đớn, nhƣng ngôn ngữ nghệ thuật của Nhất Linh đã rất thành công khi miêu tả những trạng thái cảm xúc nhẹ nhàng, mong manh và đầy biến ảo của tâm hồn. Nhất Linh đã góp phần đƣa ngôn ngữ văn học dân tộc đạt đến độ trong sáng, tinh tế và uyển chuyển. Nét đặc sắc trong ngôn ngữ nghệ thuật của Nhất Linh là ở hệ thống từ ngữ phong phú, mới mẻ; những hình ảnh so sánh đẹp, giàu tính biểu cảm; cách diễn đạt tinh tế những rung động nội tâm sâu kín hoặc những xúc cảm mơ hồ, mong manh. Nhất Linh đã đem đến cho văn học đƣơng thời một lối văn mới mẻ, cuốn hút, làm say lòng ngƣời đọc - một lối văn đặc biệt thích hợp với tầng lớp thanh niên trí thức thành thị nhiều mơ mộng, lãng mạn. 4. Do “vùng thẩm mĩ” gắn với tầng lớp trung lƣu thành thị, nên ngôn ngữ nghệ thuật của Nhất Linh là thứ ngôn ngữ thi vị hoá cuộc sống, thiếu hơi thở khoẻ khoắn, sôi động của cuộc đời rộng lớn; thiếu chất sống “tƣơi ròng” của thực tế so với ngôn ngữ văn xuôi hiện thực cùng thời. Điểm hạn chế của ngòi bút Nhất Linh cũng là hạn chế của ngôn ngữ văn xuôi Tự lực văn đoàn và ngôn ngữ văn học lãng mạn đƣơng thời nói chung, 5. Song, nhìn một cách khái quát, trong giai đoạn sáng lập và tham gia nhóm Tự lực văn đoàn, với tƣ cách nhà văn, Nhất Linh đã có nhiều tìm tòi, sáng tạo và thành công. Nói một cách hình tƣợng, ông là một trong số không nhiều nhà văn đã bƣớc vững vàng từ "phòng chờ" lên "chuyến tàu" văn học của thời kì mới; và chính ông cũng góp phần tạo nội lực lớn giúp "con tàu" tăng tốc, nhanh chóng tiến thẳng vào quỹ đạo hiện đại. Nhất Linh xứng đáng đƣợc ghi danh đối với quá trình hiện đại hoá nền văn học Việt Nam. PHỤ LỤC 1 Nhất Linh thời Tự Lực Văn Đoàn PHỤ LỤC 2 Một bức họa của Nhất Linh PHỤ LỤC 3 KHẢO SÁT CÁC CHỮ TRONG TÁC PHẨM NHO PHONG KHÁC VỚI QUY TẮC CHÍNH TẢ HIỆN NAY STT Cách viết trong tác phẩm Trang văn bản sử dụng Cách viết hiện nay 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 dau suềnh soàng, xuềnh soàng xuốt (ngày, đêm, đời, tháng) truyện (nói truyện) Danh (túp danh) Dàn (thiên lí) Sinh (sinh đẹp, sinh quá) Sinh sắn rầm (mƣa rầm) Rong (rong đèn) Chán (bóp chán) Giáng (ngƣợng ngùng) trải (tóc) rứt (rứt tình, rứt tay) Soá (trắng soá) Sa (sa lắc sa lơ) 2,52 3,108 3,7,10,21,22,27,28,39, 41,44,47,48,52,105,108, 109,110,112,119,121 4,7,12,14,15 8 9 9,109 16 10,33 120 12,35,98 12,19,26,80,104,120 13 13, 17 13, 39, 53 13 rau xuềnh xoàng suốt chuyện gianh Giàn xinh Xinh xắn dầm Dong (chongđèn) Trán dáng chải dứt xoá xa STT Cách viết trong tác phẩm Trang văn bản sử dụng Cách viết hiện nay 17 18 19 rời (rời tay) Trõng (cái trõng, lều trõng) trấn (cửa trấn song) 13 14,92 16,37 dời chõng chấn 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 xẫm (tối xẫm) Dũ (ủ dũ) Soay (soay sở) Soàng (áo soàng) rỗ (cúng rỗ) xuông (canh xuông) dơm dớm Sanh sao, xanh sao Soãi (tay bỏ soãi) Sé (sé ruột, sé gan) Soa (đầu) Suôi (xong suôi, suôi gió…) Giã (giã rời) dắp (dắp bụng) giở (giở dang, hay giở…) xụt (xụt sùi) dốn (cắt dốn) Giòng (giòng chữ, giòng dõi, giòng nƣớc…) Xiêng (xiêng năng) giỗ (dạy giỗ) Chơn (ăn trắng mặc chơn) sấu sa 19 19 21,102,111 21 23 23,108 26 27,57,105,114,122 27 27,79 27 32,78,89,102 32 34 37,38,55,56,59 114 108 40, 53, 55, 78, 113 41 42 44 44 sẫm rũ xoay xoàng giỗ suông rơm rớm Xanh xao xoãi xé xoa xuôi Rã rời rắp dở sụt rốn dòng siêng dỗ trơn xấu xa STT Cách viết trong tác phẩm Trang văn bản sử dụng Cách viết hiện nay 42 43 tróng (tróng thành, tróng mạnh) dộn (bận dộn) 45, 60, 103 47 chóng rộn 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 Say (say thóc) Xút (xút kém) Dun (dun rủi) Dƣơm dƣớm Xa xút Giao (giao cắt) Giòng rã, giòng giã sếp (thu sếp) Giƣơng (cái giƣơng) Soã (tóc soã) Chơ chẽn dủ (dủ đi) Giò (giò la) Chôi (chôi bập bềnh) Sách (sách gói) Trài (thuyền trài) Trông (trông chênh) Giòng giòng Cháp (cái cháp) Chƣng (sáng chƣng) chống (vác cờ vác chống) chạc (chạc năm sáu mƣơi) rễ (rễ chịu) trậm (trậm quá) 47 52, 101 54 54, 62, 80 56, 84 56 60, 69, 84 61 62 63 66 66, 88, 91 79 68 74 75, 77, 79, 84 76 117 89, 90 90 91 92 92 93 xay sút Run rủi Rƣơm rƣớm Sa sút Dao Ròng rã xếp rƣơng xoã Trơ trẽn rủ Dò trôi xách chài Chông chênh Ròng ròng tráp trƣng trống trạc dễ chậm STT Cách viết trong tác phẩm Trang văn bản sử dụng Cách viết hiện nay 68 Chơi (ma chơi) 95 trơi 69 70 71 72 73 74 75 76 77 78 79 80 Sô (sô đẩy) sƣớng (sƣớng danh) dật (dật mình) trống (trống lại) sốc (sốc vác) trí (ngã trí) Dàn dụa xuốt (sáng xuốt) chằn chọc Chôi ( trôi chẩy) Trói (trói lọi) Rong (trống rong) 95 95,96,97,98,119,120,121 98 101 103 103 105 109 118 119 120 120 Xô xƣớng giật chống xốc vác chí Ràn rụa suốt trằn trọc Trôi Chói giong TÀI LIỆU THAM KHẢO * Tác phẩm của Nhất Linh 1. Nho phong - Nghiêm Hàm ấn quán xuất bản, Hà Nội, 1926 2. Người quay tơ - Đời nay xuất bản, Sài Gòn, 1968. 3. Anh phải sống- Nxb Văn nghệ thành phố Hồ Chí Minh, 1994 4. Gánh hàng hoa- Nhất Linh, Khái Hƣng, Nxb Tổng Hợp, 1998 5. Đời mưa gió- Nhất Linh, Khái Hƣng, Nxb Đại học và giáo dục chuyên nghiệp, Hà Nội, 1991 6. Nhất Linh truỵện ngắn, (Trịnh Bá Đĩnh tuyển chọn và giới thiệu), Nxb Văn học, Hà Nội ,2000 7. Nắng thu - in trong Văn xuôi lãng mạn Việt Nam 1930-1945, Tập II, Nxb KHXH Hà Nội, 1989 8. Đoạn tuyệt - In trong Tuyển tập tiểu thuyết Tự lực văn đoàn, Nxb Hội nhà văn, Hà Nội, 1999 9. Đi Tây - Nxb Đời nay, Sài Gòn, 1968 10. Lạnh Lùng - In trong Tuyển tập tiểu thuyết Tự lực văn đoàn - tập 1; Nxb Hội nhà văn, Hà Nội, 1999 11. Thế rồi một buổi chiều, Đời nay xuất bản, Sài Gòn, 1968 12. Đôi Bạn, Nxb Đại học và giáo dục Chuyên Nghiệp, Hà Nội, 1991 13. Bướm trắng , Nxb Văn học Hà nội , 1996 14. Dòng sông thanh thuỷ - 3 tập , Nxb Đời nay , 1961 15. Viết và đọc tiểu thuyết , Nxb Đời nay , Sài Gòn , 1972 16. Xóm cầu mới - Nxb Phƣợng Giang, Sài Gòn , 1973 * Tác phẩm văn học và các sách - báo - tạp chí khác 17. Vũ Tuấn Anh (1999), 150 thuật ngữ văn học, Nxb Đại học Quốc Gia, Hà Nội. 18. Phạm Thị Phƣơng Anh (2006), Đặc trưng ngôn ngữ tiểu thuyết Tự lực Văn đoàn, luận văn thạc sĩ khoa học văn học, Hà Nội. 19. Lại Nguyên Ân (1998), 150 thuật ngữ văn học, Nxb Đại học Quốc Gia, Hà Nội. 20. Nguyễn Thị Song Bình (1998), Truyện ngắn Nhất Linh trước năm 1945, luận văn thạc sĩ khoa học văn học, Hà Nội. 21. Nam Cao (1971), Sống mòn, tiểu thuyết in lần thứ ba, NXB Văn học, Hà Nội. 22. Ân Thị Vân Chi (1998), Độc thoại nội tâm trong tiểu thuyết Cửa biển của Nguyên Hồng, luận văn thạc sĩ khoa học văn học, Hà Nội. 23. Nguyễn Huệ Chi (1989), Tuyển tập Hoàng Ngọc Phách, Nxb Văn học, Hà Nội. 24. Nguyễn Huệ Chi (1996), Hoàng Ngọc Phách đường đời và đường văn, NXB Văn học, Hà Nội. 25.Phong Lê , Huệ Chi (1960), "Vài vấn đề văn học sử giai đoạn 1930 - 1945 nhân đọc cuốn Lƣợc thảo lịch sử văn học Việt Nam của nhóm Lê Quý Đôn", Tạp chí văn học, (số 5). 26. Trƣơng Chính (1939), Dưới mắt tôi, Nxb Thuỵ Ký, Hà Nội. 27. Trƣơng Chính (1989), "Tự lực văn đoàn", Báo người giáo viên nhân dân (số đặc biệt 27 -28 - 29 - 30 - 31 tháng 7). 28. Vũ Thị Khánh Dần (1997), Tiểu thuyết của Nhất Linh trước cách mạng tháng Tám, Luận án PTS, viện Văn học; Hà Nội. 29. Nguyễn Đức Đàn (1958), "Mấy ý kiến về Nhất Linh và Khái Hƣng - hai nhà văn tiêu biểu trong Tự lực văn đoàn", Tập san Văn- Sử- Địa, (số 46). 30. Đặng Anh Đào (1995), Đổi mới nghệ thuật tiểu thuyết phương Tây hiện đại, NXB Giáo dục, Hà Nội. 31. Đặng Anh Đào (1994), "Văn học Pháp và sự gặp gỡ với văn học Việt Nam 1930-1945", Tạp chí văn học (số 7). 32. Phan Cự Đệ (1974), Tiểu thuyết Việt Nam hiện đại, Tập I, NXB ĐH& THCN, Hà Nội. 33. Phan Cự Đệ (1981), Những đặc trưng thẩm mĩ của ngôn ngữ tiểu thuyết, NXB Giáo dục, Hà Nội. 34. Phan Cự Đệ (Chủ biên) (2005), Văn học Việt Nam thế kỷ XX - Những vấn đề lịch sử và lý luận, NXB Giáo dục, Hà Nội. 35. Hà Minh Đức (1999), Lý luận văn học, NXB Giáo dục, Hà Nội. 36. Lê Chí Dũng Trần Đình Hƣợu 1988), Văn học Việt Nam giai đoạn giao thời, NXB ĐH & GDCN, Hà Nội. 37.GN Popelov (1985), Dẫn luận nghiên cứu văn học- Tập II, Trần Đình Sử, Lại Nguyên Ân, Lê NgọcTrà dịch, NXB Giáo dục, Hà Nội. 38. Lê Cẩm Hoa (Tuyển chọn và giới thiệu) (2000), Nhất Linh con người và tác phẩm, NXB Văn học, Hà Nội. 39. Nguyễn Công Hoan (2000), Bước đường cùng, NXB Đồng Nai. 40. Nguyễn Văn Hạnh (1999), Lý luận văn học, vấn đề và suy nghĩ, NXB Giáo dục, Hà Nội. 41. Đỗ Đức Hiểu (1990), "Những lớp sóng ngôn từ trong Số đỏ"; Tạp chí ngôn ngữ (số 4), quý VI, Hà Nội. 42. Nguyễn Hữu Hiếu (1994), "Mấy suy nghĩ về nhà văn Nhất Linh - Nguyễn Tƣờng Tam", Tạp chí văn học (số 4). 43. Mai Hƣơng (Tuyển chọn) 44. Mai Hƣơng (Tuyển chọn) 45. Nguyễn Thị Mai Hƣơng  (2000), Nhất Linh- cây bút trụ cột của Tự lực văn đoàn, Nxb Văn hoá thông tin, Hà Nội. (2000), Tự lực văn đoàn trong tiến trình văn học dân tộc, Nxb Văn hoá thông tin, Hà Nội. (2008), Nghệ thuật xây dựng nhân vật trong tiểu thuyết của Nhất Linh từ Đôi bạn đến Bướm trắng, luận văn thạc sĩ khoa học ngữ văn, Thái Nguyên. 46. Khái Hƣng (1999) Hồn bƣớm mơ tiên, Tuyển tập Tự lực văn đoàn, (Tập II), NXB Hội nhà văn. 47. Khái Hƣng (1999) Nửa chừng xuân, Tuyển tập Tự lực văn đoàn, (Tập II), NXB Hội nhà văn. 48. Nguyễn Hoành Khung (1983), Tự lực văn đoàn, Từ điển văn học, (Tập II), Nxb KHXH, Hà Nội. 49. Nguyễn Hoành Khung (1989), Văn xuôi lãng mạn Việt Nam (1930 - 1945), tập 1, Nxb KHXH, Hà Nội 50. Phong Lê (1994), Văn học và công cuộc đổi mới, Nxb Hội nhà văn Hà Nội. 51. Phong Lê (2004), "Chữ viết và yêu cầu xây dựng một nền quốc văn mới ở Việt Nam vào nửa đầu thế kỷ XX", Tạp chí Hán Nôm, số 5, (66). 52. Phạm Quang Long (1990), "Tự lực văn đoàn - một kiểu tƣ duy văn học", Tạp chí khoa học, (số 2), Trƣờng Đại học tổng hợp Hà Nội. 53. Nguyễn Văn Long (2003), Văn học Việt Nam trong thời đại mới, Nxb Giáo dục, Hà Nội. 54. Phƣơng Lựu (Chủ biên) (1997), Lý luận văn học, Nxb Giáo dục, Hà Nội. 55.Phƣơng Lựu (Chủ biên) (2006), Lý luận văn học , Nxb Giáo dục Hà Nội. 56. Phƣơng Lựu (1995), Tìm hiểu lí luận văn học phương Tây hiện đại, NXB văn học, Hà Nội. 57. Phƣơng Lựu (1997), Góp phần xác lập hệ thống quan niệm văn học trung đại Việt Nam, NXB Giáo dục, Hà Nội. 58. Nguyễn Đăng Mạnh (1983), Nhà văn tư tưởng và phong cách, NXB Văn học, Hà Nội. 59. Nguyễn Đăng Mạnh (Sƣu tầm, tuyển chọn) 1998), Tuyển tập Vũ Trọng Phụng tập 1, NXB Văn học, Hà Nội. 60. Nguyễn Đăng Mạnh (1994), Con đường đi vào thế giới nghệ thuật của nhà văn, Nxb Giáo dục, Hà Nội. 61. Nguyễn Đăng Mạnh (1997), "Quá trình hiện đại hoá văn học Việt Nam nửa đầu thế kỷ XX", Tạp chí văn học (số 5). 62. Nam Mộc (1962), "Sai lầm chủ yếu trong cuốn Viết và đọc tiểu thuyết của Nhất Linh", Tạp chí văn học (số 7). 63. Tú Mỡ (1988), "Trong bếp núc của Tự lực văn đoàn", Tạp chí văn học (số 5, 6). 64. Tôn Thảo Miên (Tuyển chọn) (2007), Truyện ngắn Thạch Lam tác phẩm và lời bình, NXB Văn học, Hà Nội. 65. Lê Hồng My (2004), Lời văn nghệ thuật trong văn xuôi Nguyên Hồng, đề tài nghiên cứu khoa học cấp Bộ, ĐHSP Thái Nguyên. 66. M. Bakhtin (1992), Lý luận và thi pháp tiểu thuyết, trƣờng viết văn Nguyễn Du, Hà Nội. 67. Nguyễn Đăng Na (2003), Đặc điểm văn học Việt Nam trung đại - những vấn đề văn xuôi tự sự, NXB Giáo dục, Đà Nẵng. 68. Nguyễn Đăng Na (2001), Văn xuôi tự sự Việt Nam thời trung đại, tập 2, NXb Giáo dục, Hà Nội 69. Lê Bá Hán, Trần Đình Sử, Nguyễn Khắc Phi (đồng chủ biên) (1992), Từ điển thuật ngữ Văn học, Nxb Giáo dục, Hà Nội. 70.Vũ Ngọc Phan (1994), Nhà văn hiện đại, Tập I, NXB Văn học - Hội nghiên cứu giảng dạy văn học thành phố Hồ Chí Minh 71. Hoàng Ngọc Phách (1988), Tố Tâm, Nxb Giáo dục, Hà Nội. 72. Hà Đình Sơn (2006), Nghệ thuật xây dựng nhân vật trong tiểu thuyết "Bướm trắng" của Nhất Linh, luận văn thạc sĩ ngữ văn, Hà Nội. 73. Trần Đình Sử (1998), Dẫn luận thi pháp học, Nxb GD, Hà Nội. 74. Trần Đình Sử (1999), Mấy vấn đề thi pháp văn học trung đại, NXB Giáo dục, Hà Nội. 75. Hoài Thanh, Hoài Chân (2006), Thi nhân Việt Nam, NXB Văn học, Hà Nội. 76. Bích Thu (Tuyển chọn) (1999, Nam Cao - về tác gia và tác phẩm, NXB Giáo dục, Hà Nội. 77. Ngô Văn Thƣ (2005), Tiểu thuyết của Khái Hưng, luận văn tiến sĩ khoa học ngữ văn, Hà Nội. 78. Phạm Thị Thƣ (2008) Quan niệm văn chương của Xuân Diệu trước 1945, Luận văn thạc sĩ khoa học giáo dục, Thái Nguyên 79. Trần Thị Trâm (2003), Hoàng Ngọc Phách - ngƣời đổi mới tiểu thuyết, NXB Thanh niên, Hà Nội. 80.Trần Thị Việt Trung (2002), Lịch sử phê bình văn học Việt Nam giai đoạn từ đầu thế kỷ XX đến năm 1945, NXB Đại học Quốc gia, Hà Nội. 81. Hoàng Tiến (1994), Chữ quốc ngữ và cuộc cách mạng chữ viết đầu thế kỷ XX, NXB Lao động, Hà Nội. 82. Lê Thị Dục Tú (1996), Quan niệm về con ngƣời trong tiểu thuyết Tự lực văn đoàn, NXB Thanh niên, Hà Nội. 83. Nguyễn Thị Thuý Toàn (2004), Ngôn từ nghệ thuật trong truyện ngắn Thạch Lam, luận văn thạc sĩ khoa học ngữ văn, Hà Nội. 84. Ngô Tất Tố (2000), Tắt đèn, NXB Đồng Nai. 85. Trần Đăng Xuyền 2002), Nhà văn hiện thực đời sống và cá tính sáng tạo, Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội. 86. Trần Đăng Xuyền (2002), Chủ nghĩa hiện thực Nam Cao, Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội.