Nhận xét, đánh giá các quy định của pháp luật tố tụng dân sự hiện hành về thủ tục tiến hành phiên toà sơ thẩm dân sự và kiến nghị

A. ĐẶT VẤN ĐỀ Có thể thấy, phiên toà sơ thẩm dân sự là giai đoạn quan trọng nhất trong tố tụng dân sự. Nếu việc xét xử tại phiên toà sơ thẩm dân sự đạt chất lượng tốt sẽ là cơ sở để Toà án ra bản án, quyết định chính xác, khách quan, từ đó, quyền và lợi ích hợp pháp của các đương sự được bảo vệ kịp thời, ý thức pháp luât của người dân được nâng cao, pháp chế xã hội chủ nghĩa được bảo đảm. Để phiên toà sơ thẩm dân sự đạt được kết quả tốt thì không những đòi hỏi về chuyên môn, nghiệp vụ của những người tiến hành tố tụng mà các quy định của pháp luật về trình tự, thủ tục tiến hành phiên toà cũng đóng vai trò vô cùng quan trọng. Vậy theo pháp luật hiện hành thì phiên toà sơ thẩm dân sự được tiến hành theo trình tự và thủ tục như thế nào và các quy định của pháp luật đã cụ thể, chi tiết và đã hợp lý chưa là đề tài chúng ta cần xem xét và hoàn thiện. B. NỘI DUNG 1, Quy định của pháp luật tố tụng dân sự hiện hành về thủ tục tiến hành phiên toà sơ thẩm dân sự a, Chuẩn bị khai mạc phiên toà sơ thẩm Điều 212 BLTTDS quy định về vệc chuẩn bị khai mạc phiên toà sơ thẩm. Việc thực hiện các công việc trong bước này là nhiệm vụ của thư ký toà án. Đây là thủ tục bắt buộc đảm bảo cho phiên toà diễn ra có sự tham gia đầy đủ của những người tham gia tố tụng, kiểm tra lại xem có trường hợp nào hoãn phiên toà không đồng thời còn nhằm xác lập trật tự của phiên toà trước khi khai mạc. b, Bắt đầu phiên toà Thủ tục bắt đầu phiên toà được quy định từ Điều 213 đến Điều 216. Mục đích của các thủ tục này là nhằm kiểm tra sự có mặt những người tham gia tố tụng theo giấy triệu tập của Toà án và ổn định trật tự phiên toà. Hơn nữa, để đảm bảo cho việc giải quuyết được đúng đắn, xét xử đúng đối tượng, chủ toạ phiên toà kiểm tra căn cước của các đương sự thông qua việc hỏi để đương sự trả lời trực tiếp về họ tên, tuổi, địa chỉ… và đối chiếu lại lời trình bày cảu họ với các tài liệu có trong hồ sơ vụ án. Hơn nữa, các thủ tục này chủ yếu liên quan đến quyền và nghĩa vụ của những người tham gia tố tụng. Việc phổ biến quyền và nghĩa vụ cho họ giúp họ hiểu rõ quyền và nghĩa vụ của mình tại phiên toà. Điều 214 BLTTDS quy định về thủ tục giải quyết yêu cầu thay đổi người tiến hành tố tụng, người giám định viên, người phiên dịch viên. Thủ tục này đảm bảo cho những người tham gia tố tụng và Kiểm sát viên thực hiện quyền yêu cầu thay đổi những người tiến hành tố tụng. người giám định, người phiên dịch… Bên cạnh đó, đối với những vụ án có người làm chứng tham gia tố tụng, để đảm bảo tính khách quan trong lời khai của người làm chứng, Điều 216 BLTTDS quy định biện pháp cách ly người làm chứng khi lời khai của họ có thể bị ảnh hưởng bởi lời khai của những đương sự và người làm chứng khác. Như vậy, các quy định về thủ tục bắt đầu phiên toà của BLTTDS rất chi tiết và cụ thể. Với quy định cảu BLTTDS về thủ tục bắt đầu phiên toà thì vai trò của Thẩm phán – chủ toạ phiên toà là rất lớn. Tất cả các hoạt động của Thẩm phán tại thủ tục này nhằm đảm bảo cho việc quản lý vụ án của Toà án được chặt chẽ, đảm bảo cho việc xét xử được đúng đối tượng, đúng thủ tục tố tụng và những người tham gia tố tụng được biết rõ các quyền và nghĩa vụ của mình tại phiên toà sơ thẩm dân sự. c, Hỏi tại phiên toà Theo quy định tại các điều, từ Điều 217 đến Điều 231 BLTTDS thì thủ tục hỏi được tiến hành tuần tự theo các bước: Hỏi để xác định yêu cầu của đương sự và về sự thoả thuận của đương sự; các bên đương sự trình bày về nội dung vụ án và chứng cứ chứng minh cho yêu cầu của mình; hỏi để làm rõ những vấn đề mà đương sự trình bày chưa được rõ hoặc có mâu thuẫn, công bố lại các tài liệu của vụ án, xem xét vật chứng. Điều 217 BLTTDS đã quy định cụ thể những vấn đề mà chủ toạ phiên toà cần hỏi đương sự trước khi hỏi về nội dung vụ án. Ví dụ: chủ toạ phiên toà hỏi đương sự về các yêu cầu thay đổi, bổ sung, rút yêu cầu… Nội dung của điều luật này căn cứ vào nguyên tắc quyền tự định đoạt của đương sự, đương sự có quyền tự quyết định việc khởi kiện vụ án dân sự để yêu cầu Toà án có thẩm quyền giải quyết và Toà án chỉ giải quyết trong phạm vi yêu cầu của đương sự. Vì vậy, quy định này của BLTTDS giúp Toà án xác định được phạm vi xét sử tại phiên toà sơ thẩm. - Xem xét việc thay đổi, bổ sung, rút yêu cầu Điều 218 BLTTDS quy định về vấn đề xem xét việc thay đổi, bổ sung, rút yêu cầu của đương sự. Điều này đảm bảo quyền lợi của đương sự trong phạm vi pháp luật cho phép. Tuy nhiên, theo quy định của điều luật này thì Hội đồng xét xử chỉ chấp nhận việc thay đổi, bổ sung yêu cầu của đương sự khi mà những thay đổi, bổ sung của họ không vượt quá phạm vi yêu cầu khởi kiện, yêu cầu phản tố hoặc yêu cầu độc lập ban đầu. Quy định này vô tình đã làm hạn chế quyền tự định đoạt của các đương sự. Sự hạn chế này thể hiện ở chỗ việc thay đổi, bổ sung yêu cầu của đương sự tại phiên toà nếu theo hướng rút bớt yêu cầu thì được còn theo hướng thăng thêm thì không được. Cùng với quy định tại Điều 218 BLTTDS, NQ02/2006/NQ – HĐTP có hướng dẫn như sau: “không vượt quá phạm vi yêu cầu ban đầu là không vượt quá yêu cầu khởi kiện, yêu cầu phản tố, yêu cầu độc lập ban đầu” tuy nhiên Nghị quyết lại không giải thích cụ thể cụm từ “phạm vi yêu cầu” là phạm vi qua hệ pháp luật tranh chấp hay phạm vi về giá trị yêu cầu nên chưa giải quyết được triệt để các vướng mắc liên quan đến điều luật này. Từ đó có thể dẫn đến cách hiểu không vượt quá yêu cầu ban đầu là không được đưa thêm yêu cầu mới, không được tăng giá trị yêu cầu…Ví dụ ban đầu A kiện B bồi thường 10 triệu đồng vì đã có hành vi chặt cây làm đổ vào nhà của A, gây thiệt hại một phần căn nhà của A. Nhưng trong quá trình tu sửa khắc phục thiệt hại, do giá cả nguyên vật liệu tăng nên A đã phải chi tiêu cho công việc trên hết 30 triệu đồng. Tại phiên toà, A yêu cầu B bồi thường thêm 20 triệu đồng nữa. Với cách hiểu về quy định tại Điều 218 BLTTDS cũng như hướng dẫn tại NQ02/2006/NQ – HĐTP thì yêu cầu của A sẽ không được chấp nhận vì vi phạm Điều 219 quy định về việc thay đổi địa vị tố tụng. Quy định này đảm bảo việc giải quyết dứt điểm tranh chấp giữa các bên đương sự, nhằm đảm bảo việc giải quyết tranh chấp dân sự một cách nhanh chóng, tiết kiệm, hiệu quả. Tuy nhiên, BLTTDS lại không quy định về thời điểm thực hiện việc phản tố của bị đơn và đưa ra yêu cầu độc lập của người có quyền lợi và nghĩa vụ liên quan. Vì vậy, tại PTSTDS, bị đơn, người có quyền lợi và nghĩa vụ liên quan có yêu cầu độc lập có quyền đưa ra yêu cầu phản tố, yêu cầu độc lập hay không là một vấn đề chưa được quy định rõ ràng. - Hỏi về việc tự hoà giải của các đương sự Điều 220 BLTTDS quy định về việc công nhận sự thoả thuận của đương sự. Việc đương sự tự thoả thuận, thương lượng giải quyết tranh chấp trong mọi giai đoạn tố tụng dân sự được Nhà nước khuyến khích. Vì vậy, Điều 220 BLTTDS quy định trước khi xét xử vụ án chủ toạ phiên toà hỏi xem đến thời điểm này các đương sự có thoả thuận được với nhau về việc giải quyết vụ án hay không. Tuy nhiên, trong điều luật không quy định trường hợp các đương sự chỉ hoà giải được một phần nội dung vụ án nên dẫn đến những cách hiểu khác nhau và áp dụng không đồng nhất trong thực tiễn xét xử. - Các đương sự tự trình bày Điều 221 BLTTDS quy định về trình tự các bên đương sự được trình bày tại phiên toà. Sau khi chủ toạ đã thực hiện các hoạt động nghiệp vụ cần thiết như quy định tại các điều 217, 218 và 220 BLTTDS nhưng có đương sự vẫn giữ nguyên yêu cầu của họ và các bên trong vụ án cũng không tự thoả thuận được với nhau về việc giải quyết tranh chấp thì hội đồng xét xử bắt đầu xét xử vụ án bằng việc nghe các bên đương sự trình bày về các yêu cầu và các tài liệu, chứng cứ liên quan đến vụ tranh chấp. Quy định về thủ tục các đương sự tự trình bày là điểm mới của BLTTDS. Các PLTTGQVADS, PLTTGQVAKT, PLTTGQCTCLĐ không quy định thủ tục trình bày của các đương sự mà chỉ quy định về thủ tục xét hỏi tại PTSTDS. Điều đó có nghĩa, việc kiểm tra, xem xét, đánh giá chứng cứ tại PTSTDS hoàn toàn do HĐXX chủ động, các đương sự ở vị trí bị động và chỉ là người trả lời các câu hỏi của các thành viên HĐXX. Người bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của đương sự chỉ có quyền giúp đỡ đương sự về mặt pháp lý mà không có quyền thay mặt các đương sự trả lời các câu hỏi của HĐXX. Quy định đó đã làm hạn chế vai trò, khả năng của người bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của đương sự. - Hỏi để làm rõ nội dung vụ án Điều 222 BLTTDS quy định về chủ thể tham gia cũng như thứ tự tham gia việc hỏi của các chủ thể tại phiên toà. Chủ toạ phiên toà là người hỏi trước, sau đó đến HTND, người bảo vệ lợi ích hợp pháp của đương sự, đương sự, những người tham gia tố tụng khác và Kiểm sát viên là người hỏi sau cùng. Người được hỏi trước tiên là nguyên đơn, sau đó đến bị đơn, người có quyền lợi và nghĩa vụ liên quan, người làm chứng và người giám định (Điều 223 đến điều 230 BLTTDS). Các quy định này của BLTTDS về thứ tự người được hỏi, một mặt đề cao vai trò của HĐXX đối với việc thu thập chứng cứ mới và kiểm tra chứng cứ tại phiên toà, mặt khác cũng hạn chế sự can thiệp của VKS vào việc giải quyết vụ án dân sự. Sau phần hỏi, khi cần thiết, HĐXX cho nghe băng, đĩa ghi âm, ghi hình…(Điều 228). Quy định này nhằm đảm bảo cho việc xem xét vụ án một cách khách quan toàn diện. Tuy nhiên, hiện tại không phải Toà án nào cũng có điều kiện thực hiện được quy định này. Nhiều Toà án cấp huyên cơ sở vật chất, phương tiện làm việc vẫn còn nghèo nàn, cho nên đòi hỏi sự cần thiết phải tăng cường cơ sở vật chất cho các Toà án Như vậy, các quy định của BLTTDS về vệc hỏi tại PTSTDS là khá chi tiết, cụ thể. Tuy nhiên, trên thực tiễn xét xử, tại một số phiên toà việc hỏi của HĐXX còn nặng nề, mang tính chất mệnh lệnh như xét hỏi, đôi khi có trường hợp ngược lại, HĐXX lại tạo không khí dân chủ quá trớn như các đương sự tranh nhau trả lời, đương sự nhiều khi cướp lời của HĐXX…Nhiều trường hợp tại phiên toà chỉ có chủ toạ phiên toà hỏi mà các HTND không tham gia vào việc hỏi hoặc không nắm rõ các tình tiết của vụ án nên nêu những câu hỏi thiếu chính xác, không đi đúng vào nội dung cần hỏi… d, Tranh luận BLTTDS đã quy định mở rộng quyền tranh luận của đương sự, đề cao vai trò của đương sự trong việc tranh luận ở tại phiên toà. Trong BLTTDS đã dành hẳn một mục với bốn điều luật, từ Điều 232 đến điều 235 quy định về hoạt động tranh luận tại phiên toà. Điều đó thể hiện tầm quan trọng của hoạt động tranh luận trong việc tìm ra sự thật khách quan của vụ án và xu hướng đổi mới hoạt động tư pháp ở nước ta. So với pháp luật TTDS trước khi có BLTTDS, thứ tự người phát biểu khi tranh luận đã có sự thay đổi. Sự thay đổi này đã nâng cao được chất lượng, hiệu quả của tranh luận và đề cao vai trò của người bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của đương sự. Theo quy định của Điều 232 BLTTDS thì sẽ giúp cho quá trình xác định sự thật của vụ án được nhanh chóng và chính xác hơn. Theo quy đinh tại Điều 233 BLTTDS “Chủ toạ phiên toà không được hạn chế thời gian tranh luận, tạo điều kiện cho những người tham gia tranh luận trình bày hết ý kiến, nhưng có quyền cắt những ý kiến không có liên quan đến vụ án”, việc không hạn chế thời gian tranh luận là điểm mới cảu BLTTDS, thể hiện tính mở rộng tranh tụng, tạo điều kiện cho đương sự có khả năng sử dụng mọi phương pháp chứng minh theo luật để bảo vệ quyền và lợi ích của mình. Điều 234 BLTTDS quy định về việc Kiểm sát viên phát biểu ý kiến của Viện kiểm sát về giải quyết vụ án khi tham gia phiên toà. Đây là một quy đinh chưa hợp lý. Bởi vì quy định này đã ràng buộc Toà án, có thể làm mất tính độc lập của Toà án khi quyết định giải quyết vụ việc. Giả sử như quan điểm của Toà án và Viện kiểm sát không đồng nhất nghĩa là quan điểm của hai cơ quan bảo vệ pháp luật của Nhà nước sẽ trở thành đối lập, gây dị nghị cho công chúng. e, Nghị án và tuyên án Thủ tục nghị án và tuyên án được quy định tại BLTTDS từ Điều 236 đến Điều 239. Các quy định này khá cụ thể và chi tiết. Tuy nhiên, trong khi tố tụng hình sự không quy định về thời gian nghị án thì tại khoản 5 Điều 236 BLTTDS lại quy định về thời gian nghị án đối với những vụ án có nhiều tình tiết phức tạp là không quá 5 ngày làm việc, kể từ khi kết thúc tranh luận tại phiên toà. Khoảng thời gian này đã đủ để HĐXX tiến hành xong thủ tục nghị án chưa? Hơn nữa, đối với những vụ án đơn giản thì thời hạn nghị án là bao lâu? Vì BLTTDS không quy định về vấn đề này nên sẽ có cách hiểu và xử lý không đồng nhất. 2, Một số kiến nghị và hướng hoàn thiện - Bổ sung nguyên tắc cơ bản của BLTTDS nguyên tắc tranh tụng với nội dung: “Toà án bảo đảm cho các đương sự tranh tụng tại phiên toà một cách dân chủ, bình đẳng và đúng pháp luật” Việc quy định nguyên tắc tranh tụng vào các nguyên tắc cơ bản của BLTTDS một mặt khẳng định vị trí, vai trò cũng như tầm quan trọng của hoạt động tranh tụng tại phiên toà đồng thời là tư tưởng chỉ đạo, đòi hỏi hoạt động xét xử cuả Toà án phải tuân thủ đầy đủ trình tự, thủ tục tranh luận tại phiên toà. Coi tranh tụng là hoạt động trung tâm của phiên toà xét xử, kết quả của việc tranh tụng là căn cứ để Toà án đưa ra phán quyết cuối cùng. - Bổ sung các quy định về thủ tục rút gọn. Ví dụ điều kiện áp dụng thủ tục rút gọn; trình tự giải quyết theo thủ tục rút gọn; thời hạn giải quyết theo thủ tục rút gọn… Thủ tục rút gọn giải quyết các tranh chấp dân sự đang còn là vấn đề mới mẻ trong pháp luật TTDS Việt Nam. Tuy nhiên, việc quy định thủ tục rút gọn trong giai đoạn hiện nay là phù hợp với chủ trương cải cách tư pháp mà Đảng và Nhà nước đã đề ra, đồng thời đáp ứng được nhu cầu giải quyết số lượng các tranh chấp dân sự đang ngày càng gia tăng, bảo vệ kịp thời quyền và lợi ích hợp pháp của công dân. - Điều 218 BLTTDS cần giải thích cụ thể cụm từ “phạm vi yêu cầu” là phạm vi qua hệ pháp luật tranh chấp hay phạm vi về giá trị yêu cầu để tránh các cách hiểu và áp dụng không đồng nhất. - Điều 219 BLTTDS cần quy định về thời điểm thực hiện việc phản tố của bị đơn và đưa ra yêu cầu độc lập của người có quyền lợi và nghĩa vụ liên quan. - Điều 221 BLTTDS nên sửa đổi theo hướng nâng cao vai trò, khả năng của người bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của đương sự. - Bổ sung nội dung của Điều 233 BLTTDS về việc phát biểu khi tranh luận và đối đáp. Nên có thêm quy định cho bị đơn là người đối đáp sau cùng, bởi vì dựa trên nguyên lý bị đơn là người bị kiện, bị cho là đã xâm phạm quyền và lợi ích hợp pháp của nguyên đơn, chính vì vậy việc đánh giá tài liệu, chứng cứ và các quan điểm, đề nghị của bị đơn về việc giải quyết vụ án bao giờ cũng trên cơ sở yêu cầu, lập luận của nguyên đơn. Do đó, bị đơn phải là người phát biểu sau cùng mới đảm bảo cho họ chứng minh quyền và lợi ích hợp pháp của mình. C. KẾT THÚC VẤN ĐỀ Như vậy, thông qua việc bình luận và đánh giá các quy định của pháp luật hiện hành về thủ tục tiến hành phiên toà sơ thẩm dân sự sẽ giúp chúng ta có thể ngày càng hoàn thiện các quy định này, giúp cho việc xét xử tại phiên toà sơ thẩm dân sự đạt chất lượng tốt, là cơ sở để Toà án ra bản án, quyết định chính xác, khách quan, từ đó, quyền và lợi ích hợp pháp của các đương sự được bảo vệ kịp thời, ý thức pháp luât của người dân được nâng cao, pháp chế xã hội chủ nghĩa được bảo đảm. TÀI LIỆU THAM KHẢO 1. Trường Đại học Luật Hà Nội – Giáo trình Luật Tố tụng dân sự Việt Nam 2. Phiên toà sơ thẩm dân sự những vấn đề lý luận và thực tiễn – Luận án tiến sỹ luật học Bùi Thị Huyền – 3. Hoàn thiện các quy định của pháp luật Tố tụng dân sự về phiên toà sơ thẩm theo tinh thần cải cách tư pháp – Luận văn thạc sỹ 2006 – Nguyễn Hoành Đạt 4. Bộ Luật tố tụng dân sự năm 2005 5. Nghị quyết số 02/2006/NQ – HĐTP Ngày 12/5/2005 hướng dẫn thi hành các quy định trong phần thứ hai « thủ tục giải quyết vụ án tại Toà án cấp sơ thẩm » của Bộ Luật tố tụng dân sự DÀN BÀI A. ĐẶT VẤN ĐỀ B. NỘI DUNG 1, Quy định của pháp luật tố tụng dân sự hiện hành về thủ tục tiến hành phiên toà sơ thẩm dân sự a, Chuẩn bị khai mạc phiên toà sơ thẩm b, Bắt đầu phiên toà c, Hỏi tại phiên toà d, Tranh luận e, Nghị án và tuyên án 2, Một số kiến nghị và hướng hoàn thiện C. KẾT THÚC VẤN ĐỀ