Nhịp sinh học với Dịch học trong văn hóa phương Đông

c¸c ®­êng kinh kh¸c, trong viÖc dÉn khÝ huyÕt ®i chu l­u trªn c¬ thÓ. §­êng kinh chñ ®¹o mang thiªn can lµ thiªn can cña ngµy chøa thêi ®iÓm mµ kinh nµy b¾t ®Çu gi÷ vai trß chñ ®¹o. Mçi kinh gi÷ vai trß chñ ®¹o 11 giê (giê cæ) råi chuyÓn vai trß chñ ®¹o cho ®­êng kinh kh¸c. M­êi ®­êng kinh lÇn l­ît n¾m vai trß chñ ®¹o: 10 x 11 = 110 giê (9 ngµy 2 giê). M­êi giê cuèi cïng lµ thêi gian chuyÓn tiÕp tõ chu k× nµy sang chu k× kh¸c. Do vËy mçi chu k× kinh chñ ®¹o lµ 120 giê = 10 ngµy. §­êng kinh d­¬ng chñ ®¹o dÉn khÝ (d­¬ng) qua c¸c huyÖt ngò du cña c¸c ®­êng kinh d­¬ng vµo giê d­¬ng. KhÝ ®i tr­íc dÉn huyÕt theo sau. §­êng kinh ©m chñ ®¹o dÉn huyÕt (©m) qua c¸c huyÖt ngò du cña c¸c ®­êng kinh ©m vµo giê ©m. HuyÕt ®i tr­íc dÉn khÝ theo sau. Mét chu k× kinh chñ ®¹o lµ 120 giê = 10 ngµy, ®­îc ph©n bè nh­ sau: (xem b¶ng trang sau) 1. Tõ giê sè 0 (giê Hîi, ngµy Quý) ®Õn giê sè 10 (giê DËu, ngµy Gi¸p) kinh thËn gi÷ vai trß chñ ®¹o, §­êng kinh chñ ®¹o mang thiªn can lµ can Quý cña ngµy chøa thêi ®iÓm mµ ®­êng kinh thËn b¾t ®Çu gi÷ vai trß chñ ®¹o. 2. Tõ giê sè 11 (giê TuÊt ngµy Gi¸p) ®Õn giê sè 21 (giê Th©n ngµy Ê t) kinh ®ëm gi÷ vai trß chñ ®¹o, ®­êng kinh chñ ®¹o mang thiªn can lµ thiªn can. Gi¸p cña ngµy chøa thêi ®iÓm mµ ®­êng kinh ®ëm b¾t ®Çu gi÷ vai trß chñ ®¹o. 3. Tõ giê sè 22 (giê DËu, ngµy Êt) ®Õn giê sè 32 (giê Mïi, ngµy BÝnh) kinh CAN gi÷ vai trß chñ ®¹o, ®­êng kinh chñ ®¹o mang thiªn can Êt. 4. Tõ giê sè 33 (giê Th©n, ngµy BÝnh) ®Õn giê sè 43 (giê Ngä, ngµy §inh) kinh tiÓu tr­êng gi÷ vai trß chñ ®¹o, ®­êng kinh chñ ®¹o mang thiªn can BÝnh. 5. Tõ giê 44 (giê Mïi, ngµy §inh) ®Õn giê sè 54 (giê Tþ, ngµy MËu) kinh t©m gi÷ vai trß chñ ®¹o, ®­êng kinh chñ ®¹o mang thiªn can §inh. 6. Tõ giê sè 55 (giê Ngä, ngµy MËu) ®Õn giê sè 65 (giê Th×n, ngµy Kû) kinh VÞ gi÷ vai trß chñ ®¹o, ®­êng kinh gi÷ vai trß chñ ®¹o mang thiªn can MËu, 7. Tõ giê sè 66 (giê Tþ, ngµy Kû) ®Õn giê sè 76 (giê M·o, ngµy Canh) kinh Tú gi÷ vai trß chñ ®¹o, ®­êng kinh gi÷ vai trß chñ ®¹o mang thiªn can Kû. 8. Tõ giê sè 77 (giê Th×n, ngµy Canh) ®Õn giê sè 87 (giê DÇn, ngµy T©n) kinh ®¹i tr­êng gi÷ vai trß chñ ®¹o, ®­êng kinh gi÷ vai trß chñ ®¹o mang thiªn can CANH. 9. Tõ giê sè 88 (giê M·o, ngµy T©n) ®Õn giê sè 98 (giê Söu, ngµy Nh©m) kinh PhÕ gi÷ vai trß chñ ®¹o, ®­êng kinh gi÷ vai trß chñ ®¹o mang thiªn can T©n. 10. Tõ giê sè 99 (giê DÇn, ngµy Nh©m) ®Õn giê sè 109 (giê Tý, ngµy Quý) kinh bµng quang gi÷ vai trß chñ ®¹o, ®­êng kinh gi÷ vai trß chñ ®¹o mang thiªn can Nh©m Tõ giê sè 110 (giê Söu, ngµy Quý) ®Õn giê 119 (giê TuÊt, ngµy Quý) lµ thêi gian chuyÓn tiÕp. Thêi gian chuyÓn tiÕp n»m hoµn toµn trong ngµy Quý, b¾t ®Çu tõ giê Söu, kÕt thóc ë giê TuÊt. Vµo giê chãt cña ngµy kinh chñ ®¹o, khÝ huyÕt ®­îc n¹p vµo kinh cha hoÆc kinh mÑ. C¸c giê d­¬ng lµ: Gi¸p, BÝnh, MËu, Canh, Nh©m. C¸c giê ©m lµ: Êt, ®inh, Kû, T©n, Quý. Hai kinh tam tiªu (cha), t©m bµo (mÑ) kh«ng lµm vai trß chñ ®¹o nh­ 10 ®­êng kinh trªn. Giê tÝ, giê Söu kh«ng lµ giê khëi dÉn cña mét ®­êng kinh chñ ®¹o nµo. ChØ cã kinh t× nhËn vai trß chñ ®¹o vµo chÝnh thêi ®iÓm khÝ huyÕt qua kinh t× (giê Tþ). VËy giê nµy cã thÓ lµ thêi ®iÓm chuÈn cña chu k× 120 giê = 10 ngµy. Ngoµi giê chuÈn nµy cã lÏ nªn thªm giê Hîi cña ngµy Quý, giê Tý cña ngµy Gi¸p. C¸c huyÖt ngò du trªn c¸c ®­êng kinh còng ho¹t ®éng theo chu k× 10 ngµy. Chu kú kinh chñ ®¹o Ngµy 23-01 Tý 01-03 Söu 03-05 DÇn 05-07 M·o 07-09 Th×n 09-11 Tþ 11-13 Ngä 13-15 Mïi 15-17 Th©n 17-19 DËu 19-21 TuÊt 21-23 Hîi Ngµy M· 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Quý 10 Quý tØnh thËn Gi¸p 1 1 Gi¸p 2 Êt vinh, can 3 BÝnh 4 §inh (1)* Lµ c¸c sè cã ý nghÜa ®­îc ghi ë b¶ng sau phÇn ghi chó 5 MËu 6 Kû kinh, tú 7 Canh 0 8 T©n hîp, phÕ 9 Nh©m 0 10 Quý tØnh, t©m bµo 11 Gi¸p tØnh, ®ëm 12 Êt Êt 2 13 BÝnh vinh, tiÓu tr­êng 14 §inh 15 MËu (2) 16 Kû 17 Canh kinh, ®¹i tr­êng 18 T©n 0 19 Nh©m hîp, bµng quang 20 Quý 0 21 Gi¸p vinh, tam tiªu 22 Êt tØnh, can 23 BÝnh 24 §inh vinh, t©m BÝnh 3 25 MËu 26 Kû (3) 27 Canh 28 T©n kinh, phÕ 29 Nh©m 0 30 Quý hîp, thËn 31 Gi¸p 0 32 Êt binh, t©m bµo 33 BÝnh tØnh, tiÓu tr­êng 34 §inh 35 MËu vinh, vÞ 36 Kû §inh 4 37 Canh (4) 38 T©n 39 Nh©m kinh, bµng quang 40 Quý 0 41 Gi¸p hîp, ®ëm 42 Êt 0 43 BÝnh du, tam tiªu 44 §inh tØnh t©m 45 MËu 4 6 Kû vinh, tú 47 Canh 48 T©n (5) MËu 5 49 Nh©m 50 Quý kinh, thËn 51 Gi¸p 0 52 Êt hîp, can 53 BÝnh 0 54 §inh du, t©m bµo 55 MËu tinh, vÞ 56 Kû 0 57 Canh vinh, ®¹i tr­êng 58 T©n 0 59 Nh©m (6) 60 Quý Kû 6 61 Gi¸p kinh, ®ëm 62 Êt 63 BÝnh hîp, tiÓu tr­êng 64 §inh 65 MËu kinh t©m tiªu 66 kû tØnh, tú 67 Canh 0 68 T©n vinh, phÕ 69 Nh©m 0 70 Quý (7) 71 Gi¸p 72 Êt kinh, can Canh 7 73 BÝnh 74 §inh hîp, t©m 75 MËu 76 kû kinh, t©m bµo 77 Canh tØnh, ®¹i tr­êng 78 T©n 0 79 Nh©m vinh, bµng quang 80 Quý 0 81 Gi¸p (9) 82 Gi¸p (3) 83 BÝnh kinh, t©m tr­êng 84 §inh T©n 8 85 MËu 86 Kû 87 Canh hîp, tam tiªu 88 T©n tØnh, phÕ 89 Nh©m 0 90 Quý vinh, thËn 91 Gi¸p 0 92 Êt (9) 93 BÝnh 94 §inh kinh, t©m 95 MËu 96 Kû hîp, tú Nh©m 9 97 Canh 98 T©n hîp, t©m bµo 99 Nh©m tØnh, bµng quang 100 Quý 0 101 Gi¸p vinh, ®ëm 102 Êt 0 103 BÝnh (10) 104 §inh 105 MËu kinh, vÞ 106 Kû 107 Canh hîp, ®¹i tr­êng 108 T©n Quý 10 109 Nh©m tØnh, tam tiªu 110 Quý 111 Gi¸p 0 112 Êt 113 BÝnh 114 §inh 115 MËu 116 Kû 0 117 Canh 118 T©n 119 Nh©m Ghi chó: Sè (1) - lµ viÕt t¾t cña 3 huyÖt: - HuyÖt du cña kinh t©m. - HuyÖt nguyªn cña kinh t©m bµo. Sè (2) - lµ viÕt t¾t cña 2 huyÖt: - HuyÖt du cña kinh vÞ. -HuyÖt nguyªn cña kinh ®ëm. Sè (3) - lµ viÕt t¾t cña 2 huyÖt: - HuyÖt du cña kinh tú. -HuyÖt nguyªn cña kinh can. Sè (4) - lµ viÕt t¾t cña 2 huyÖt: - HuyÖt du cña kinh ®¹i tr­êng. - HuyÖt nguyªn cña kinh tiÓu tr­êng. Sè (5) - lµ viÕt t¾t cña 2 huyÖt: - HuyÖt du cña kinh phÕ -HuyÖt nguyªn cña kinh t©m. Sè (6) - lµ viÕt t¾t cña 2 huyÖt: - HuyÖt du cña kinh ®ëm. - HuyÖt nguyªn cña kinh vÞ. Sè (7) - lµ viÕt t¾t cña 2 huyÖt: - HuyÖt du cña kinh thËn - HuyÖt nguyªn cña kinh ®¹i tr­êng. Sè (8) - lµ viÕt t¾t cña 2 huyÖt: - HuyÖt du cña kinh can - HuyÖt nguyªn cña kinh ®¹i tr­êng. Sè (9) - lµ viÕt t¾t cña 2 huyÖt: - HuyÖt du cña kinh can - HuyÖt nguyªn cña kinh phÕ Sè (10) - lµ viÕt t¾t cña 3 huyÖt: - HuyÖt du cña kinh tiÓu tr­êng. - HuyÖt nguyªn cña kinh bµng quang. - HuyÖt nguyªn cña kinh tam tiªu. Bè mÑ Du, Kinh Tam tiªu Vinh kinh ®ëm Hîp, kinh can Du kinh phÕ Hîp, kinh ®¹i tr­êng Kinh, kinh vÞ Vinh, kinh tú TØnh, kinh t©m Du, kinh tiÓu tr­êng TØnh, kinh bµng quang Kinh, kinh thËn Kinh, kinh t©m bµo T¶ con Kinh, kinh ®ëm Vinh, kinh can Hîp kinh phÕ Vinh, kinh ®¹i tr­êng TØnh, kinh vÞ TØnh, kinh tú Du, kinh t©m Hîp, kinh t©m Du, kinh bµng quang TØnh kinh thËn Du, kinh tam bµo Hîp, tinh tam tiªu Hµng trªn cïng cña b¶ng ghi ®Þa chi cña giê. Cét ®Çu ghi ngµy, bªn trong cã 120 « øng víi 120 giê cña 10 ngµy. Mçi « bè trÝ nh­ sau: Dßng trªn, bªn tr¸i ghi sè thø tù cña giê, lÇn l­ît tõ 0 ®Õn 119, bªn ph¶i ghi thiªn can cña giê. Kh«ng ghi ®ñ ch÷ mµ ghi t¾t. Nh­ vËy « sè 1 lµ Gi¸p TÝ, « sè 2 lµ Êt Söu..., « sè 12 lµ Êt Hîi, « sè 60 lµ Quý Hîi. ¤ sè 61 quay l¹i gi¸p tÝ, « 120 lµ giê Quý Hîi. Giê 120 lµ giê sè 0 cña chu k× sau. Dßng thø hai cña c¸c « ghi c¸c huyÖt më, tøc lµ c¸c huyÖt mµ ngµy giê ®ã khÝ hoÆc huyÕt thÞnh, ®­êng kinh dÉn khÝ huyÕt qua ®ã. Muèn biÕt tªn cô thÓ c¸c huyÖt, ta quay trë l¹i b¶ng ghi tªn huyÖt ngò du cña c¸c ®­êng kinh. 6 Kû, Kinh, Tú VÝ dô: NghÜa lµ: giê sè 6 tõ ngµy Quý ®Õn ngµy Gi¸p ®Õn giê Kû Tþ, huyÖt kinh cña Kinh t× më. Tra b¶ng tªn c¸c huyÖt ngò du..., ta biÕt huyÖt kinh cña kinh t× lµ huyÖt th­¬ng kh©u. Vµo giê sè 6 (giê Tþ, ©m) n»m trong kho¶ng thêi gian kinh thËn ®ãng vai trß chñ ®¹o, huyÕt khÝ qua huyÖt th­¬ng kh©u thÞnh, huyÖt th­¬ng kh©u më. Sù vËn hµnh cña ngµy kinh chñ ®¹o chØ cã 10 ngµy l¹i chia thµnh hai chiÒu nghÞch, thuËn vµ ba ®o¹n kh¸c nhau. B¾t ®Çu (theo dßng thêi gian) lµ kinh thËn, kinh ®ëm, kinh can (thuËn), råi tiÕp tôc theo chiÒu ng­îc (so víi sù vËn hµnh khÝ huyÕt trong mét ngµy) ®Õn kinh tiÓu tr­êng, kinh t©m, kinh vÞ, kinh t×, kinh ®¹i tr­êng, kinh phÕ vµ d·n c¸ch n¨m cung ®Õn kinh bµng quang. Sù kÕt thóc ë kinh bµng quang vµ nhãm vËn hµnh thuËn: ThËn, ®ëm, can (cã qua t©m bµo, tam tiªu) lµ ®¸ng l­u ý, ®Æc biÖt lµ ®o¹n vËn hµnh thuËn VÞ® t×. Sù lu©n chuyÓn cña kinh chñ ®¹o T× T©m TiÓu tr­êng Bµng quang ­ VÞ ­ ThËn §¹i tr­êng T©m bµo PhÕ x Can §ëm Tam tiªu B¶ng ©m d­¬ng ngò hµnh, thËp can, thËp nhÞ chi tæng hîp Sè thø tù T¹ng phñ Thiªn can §Þa chi Ngò hµnh ¢m d­¬ng 1 §ëm Gi¸p T× Méc + 2 Can Êt Söu Méc - 3 PhÕ T©n DÇn Kim - 4 §¹i tr­êng Canh M·o Kim + 5 VÞ MËu Th×n Thæ ¯ + 6 T× KØ TÞ Thæ¯ - 7 T©m §inh Ngä Háa - 8 TiÓu tr­êng BÝnh Mïi Háa + 9 Bµng quang Nh©m Th©n¯ Thñy + 10 ThËn Quý DËu¯ Thñy - 11 T©m bµo Quý TuÊt T­íng Háa - 12 Tam tiªu Nh©m Hîi T­íng Háa + C¸c bé phËn trªn con ng­êi vµ ®Æc tÝnh cña con ng­êi còng ®­îc x¸c ®Þnh theo ngò hµnh Ngò hµnh Bé phËn c¬ thÓ n¨m t¹ng h×nh thÓ t×nh chÝ ngò quan thanh ©m Méc Can G©n GiËn M¾t HÐt Háa T©m M¹ch Mõng L­ìi C­êi Thæ T× ThÞt Lo MiÖng H¸t Kim PhÕ Da l«ng Buån Mòi Khãc Thñy ThËn X­¬ng Sî Tai Rªn Giê ngµy th¸ng n¨m võa cã can chi võa cã hµnh. Ng­êi x­a cã qui t¾c x¸c ®Þnh hµnh theo c¸c cÆp can chi. C¸ch nµy trong tö vi lµ c¸ch x¸c ®Þnh ngò hµnh cña mÖnh (hay nãi t¾t lµ x¸c ®Þnh mÖnh) theo can chi n¨m sinh cña nh©n sè. B¶ng x¸c ®Þnh ngò hµnh theo cÆp can chi can chi Gi¸p Êt BÝnh §inh MËu Kû Canh T©n Nh©m Quý Tý, Söu, Ngä,Mïi Kim Thñy Háa Thæ Méc DÇn, M·o, Th©n, DËu Thñy Háa Thæ Méc Kim Th×n, Tþ, TuÊt, Hîi Háa Thæ Méc Kim Thñy H µ n h Ngò hµnh t­¬ng øng víi ngò ©m; bëi vËy c¸ch x¸c ®Þnh ngò hµnh cho c¸c cÆp can chi cæ nh©n gäi lµ "n¹p ©m can chi" Ngò ©m lµ: Cung, th­¬ng, gièc, chñy, vò. Cung thuéc: Thæ. Th­¬ng thuéc: Kim. Gièc thuéc: Méc. Chñy thuéc: Háa. Vò thuéc: Thñy. S¸ch HiÖp KØ BiÖn Ph­¬ng Th­ viÕt: "Can vi thiªn, chi vi ®Þa, ©m vi nh©n". ¢m vi nh©n råi n¹p ©m can chi lµ minh chøng cho nh÷ng hÖ dao ®éng kh¸c nhau trong nh©n thÓ. Can vi thiªn. M«i tr­êng vò trô xung quanh con ng­êi lµ thiªn. Thiªn vËn hµnh theo can. Thiªn cã thÓ lµ toµn thÓ vò trô, lµ b¶n th× vò trô. Chi vi ®Þa. §Þa cã thÓ ®¬n gi¶n lµ nh©n tè tÜnh trong con ng­êi. Trªn nh©n thÓ chØ cã 10 chi ®­îc ph©n biÖt dÔ dµng. Tam tiªu vµ t©m bµo l¹i cïng can víi bµng quang vµ thËn. Néi Kinh Tè VÊn Linh Khu viÕt:"Chç xuÊt ra gäi lµ tØnh, chç l­u gäi lµ vinh, chç tró gäi lµ du, chç hµnh gäi lµ kinh, chç nhËp gäi lµ hîp. Con ®­êng vËn hµnh cña nhÞ thËp thÊt khÝ ®Òu ë ngò du huyÖt vËy". Trong kinh t©m bµo, huyÖt tØnh lµ huyÖt trung xung ë ®Çu ngãn tay gi÷a. Trong kinh can, huyÖt tØnh lµ huyÖt ®¹i ®«n ë chßm l«ng gãc ngoµi mãng ch©n c¸i. NhÞ thËp thÊt khÝ ë ®©u xuÊt ra ®Çu ngãn tay gi÷a, gãc mãng ch©n c¸i nµy? NÕu nhÞ thËp thÊt khÝ lÊy tõ ngoµi c¬ thÓ th× cã thÓ nghÜ r»ng sù sèng (sù ho¹t ®éng cña c¸c kinh m¹ch) ®­îc vò trô ®­a tíi vµ dung d­ìng, sinh mÖnh con ng­êi lµ sinh mÖnh vò trô. iv. ©m d­¬ng ngò hµnh thËp thiªn can, thËp nhÞ ®Þa chi trong tö vi Tö vi lÊy thêi gian lµm ®iÓm xuÊt ph¸t, nh­ng thêi gian cæ x­a lµ thêi gian nh©n thÓ lång ghÐp víi thêi gian vò trô, nªn ©m d­¬ng, ngò hµnh, can chi...cña Tö vi còng g¾n liÒn víi ©m d­¬ng ngò hµnh can chi cña thêi gian nh©n thÓ. A. Thêi gian víi ngµy, giê, th¸ng, n¨m Ng­êi x­a nãi: “Con ng­êi lµ th­íc ®o cña v¹n vËt”. §©y lµ c©u nãi theo triÕt lý: Thiªn nh©n hîp nhÊt, nghÜa lµ: Thiªn cã cÊu tróc, ®éng th¸i thÕ nµo th× Nh©n còng cã nh­ thÕ. Tõ ®©y, c¸c nhµ DÞch lý Trung Hoa ®i ®Õn c¸i ch©n lý: con ng­êi (nh©n) lµ néi giíi, Thiªn (nhËt), nguyÖt tinh - mÆt tr¨ng mÆt trêi, c¸c v× tinh tó thiªn hµ, siªu thiªn hµ... lµ ngo¹i giíi. §èi víi Nh©n nÕu kh«ng cã sù t­¬ng øng víi ngo¹i giíi (kh«ng ®ång nhÊt thÓ) th× kh«ng tån t¹i ngo¹i giíi (kh«ng ®ång nhÊt thÓ) (nh­ ng­êi khiÕm thÞ, khiÕm thÝnh kh«ng cã kh¸i niÖm mµu s¾c ©m thanh). Tõ ®©y ng­êi x­a ®­a ra kh¸i niÖm hiÖn h÷u - ®iÒu mµ ng­êi nay gäi lµ tån t¹i. §Ó t×m hiÓu mèi quan hÖ gi÷a néi giíi (nh©n, con ng­êi) víi ngo¹i giíi (thiªn) khoa häc th­êng chØ tõ c¸c thùc nghiÖm cô thÓ, c©n ®o ®ong ®Õm råi ®i ®Õn ch©n lý, t×m quy luËt… song khoa häc còng ph¶i thõa nhËn r»ng, c¸i kÕt qu¶ mµ “ch©n lý”, “quy luËt” ph¶n ¸nh chØ ph¶n ¸nh phÇn nµo mét tån t¹i kh¸ch quan (Thiªn), do vËy, khoa häc, triÕt häc duy vËt coi ch©n lý khoa häc lµ t­¬ng ®èi chø kh«ng cã tuyÖt ®èi. Song t­ t­ëng DÞch lý ph­¬ng §«ng l¹i t×m c¸i ch©n lý tuyÖt ®èi t¹i n¬i con ng­êi, qua sù t¸c ®éng cña Thiªn (tån t¹i kh¸ch quan) tíi m×nh qua thiªn nh©n hîp nhÊt. Ph­¬ng tiÖn ®Ó t×m c¸c ®ång nhÊt gi÷a Thiªn, Nh©n (néi giíi, ngo¹i giíi) ®Ó biÕt m×nh vËn ®éng, tån t¹i ra sao trong suèt cuéc ®êi lµ thêi gian Can, Chi. Ngµy lµ thêi gian tr¸i ®Êt quay ®­îc mét vßng quanh trôc cña nã víi c¸c hiÖn t­îng nöa ®ªm, mê s¸ng, gi÷a tr­a, chËp tèi, còng lµ chu k× vËn hµnh cña khÝ huyÕt trªn nh©n thÓ. §é dµi cña giê lµ ®é dµi cña thêi gian huyÖt më. Thêi gian huyÖt më b»ng 1/12 ngµy. Mçi chu k× kinh chñ ®¹o cã 10 ngµy. Ngµy thø nhÊt gäi lµ ngµy Gi¸p, ngµy thø hai gäi lµ ngµy Êt... Ngµy thø m­êi gäi lµ ngµy Quý (ngµy cuèi). ë ngµy Gi¸p, kinh thËn chñ ®¹o tõ giê Tý ®Õn giê DËu, kinh ®ëm chñ ®¹o giê TuÊt, giê Hîi. C¸c giê DÇn, M·o, Th×n, Tþ, Ngä, Mïi, Th©n, DËu, TuÊt cña ngµy Quý lµ thêi gian chuyÓn tiÕp tr­íc khi b­íc sang chu k× míi. ë 120 giê (10 ngµy), nh©n thÓ thay ®æi liªn tôc. §Ó ghi nhËn sù thay ®æi ®ã, ng­êi ta ®Æt tªn giê b»ng c¸ch ghÐp thËp can víi thËp nhÞ ®Þa chi ®Ó cã 60 giê kh¸c nhau, gäi lµ lôc thËp hoa Gi¸p. Lôc thËp hoa Gi¸p cã 60 tªn giê. NÕu ghÐp c¶ tªn giê víi tªn ngµy, chóng ta sÏ cã 120 thêi ®iÓm kh¸c nhau trong 10 ngµy: Giê Tý cña ngµy thø nhÊt lµ Gi¸p Tý. Giê Tý cña ngµy thø hai lµ BÝnh Tý. Giê Tý cña ngµy thø n¨m lµ Nh©m Tý. Giê Tý cña ngµy thø s¸u trë l¹i lµ Gi¸p Tý. Giê Tý cña ngµy thø m­êi trë l¹i lµ Nh©m Tý. C¸c tªn giê (theo can chi) cña ngµy thø nhÊt nh­ ngµy thø s¸u, ngµy thø b¶y nh­ ngµy thø hai,... ngµy thø chÝn nh­ ngµy thø t­... Trong chu k× 10 ngµy, ta cã 10 giê tÝ, 10 giê Söu... 10 giê Hîi. §Ó thÓ hiÖn sù thay ®æi cña nh©n thÓ trong kho¶ng thêi gian lín h¬n 10 ngµy, ng­êi ta ®Æt tªn ngµy theo lôc thËp hoa Gi¸p. Ng­êi x­a còng ®Æt tªn th¸ng, tªn n¨m theo lôc thËp hoa Gi¸p. B¶ng lôc thËp hoa Gi¸p (dïng cho c¶ giê, ngµy, th¸ng, n¨m): 1 Gi¸p Tý thuéc Kim 31 Gi¸p Ngä thuéc Kim 2 Êt Söu Kim 32 Êt Mïi Kim 3 BÝnh DÇn Háa 33 BÝnh Th©n Háa 4 §inh M·o Háa 34 §inh DËu Háa 5 MËu Th×n Méc 35 MËu TuÊt Méc 6 Kû Tþ Méc 36 KØ Hîi Méc 7 Canh Ngä Thæ 37 Canh Tý Thæ 8 T©n Mïi Thæ 38 T©n Söu Thæ 9 Nh©m Th©n Kim 39 Nh©m DÇn Kim 10 Quý DËu Kim 40 Quý M·o Kim 11 Gi¸p TuÊt Háa 41 Gi¸p Th×n Háa 12 Êt Hîi Háa 42 Êt Tþ Háa 13 BÝnh Tý Thñy 43 BÝnh Ngä Thñy 14 §inh Söu Thñy 44 §inh Mïi Thñy 15 MËu DÇn Thæ 45 MËu Th©n Thæ 16 KØ M·o Thæ 46 KØ DËu Thæ 17 Canh Th×n Kim 47 Canh TuÊt Kim 18 T©n Tþ Kim 48 T©n Hîi Kim 19 Nh©m Ngä Méc 49 Nh©m Tý Méc 20 Quý Mïi Méc 50 Quý Söu Méc 21 Gi¸p Th©n Thñy 51 Gi¸p DÇn Thñy 22 Êt DËu Thñy 52 Êt M·o Thñy 23 BÝnh TuÊt Thæ 53 BÝnh Th×n Thæ 24 §inh Hîi Thæ 54 §inh Tþ Thæ 25 MËu Tý Háa 55 MËu Ngä Háa 26 KØ Söu Háa 56 KØ Mïi Háa 27 Canh DÇn Méc 57 Canh Th©n Méc 28 T©n M·o Méc 58 T©n DËu Méc 29 Nh©m Th×n Thñy 59 Nh©m TuÊt Thñy 30 Quý Tþ Thñy 60 Quý Hîi Thñy NÕu chu k× trªn ph¶n ¸nh ®óng chu k× sinh giíi th× chóng ta sÏ cã c¸c chu k×: 1 ngµy = 12 giê can chi 5 ngµy = 60 giê 10 ngµy = 120 giê 60 ngµy » 2 th¸ng 1 n¨m = 12 th¸ng 5 n¨m = 12 x 5 vµ thªm th¸ng nhuËn 60 n¨m (lôc thËp hoa Gi¸p cña n¨m) Tö vi lÊy chu k× nµy lµ dµi nhÊt. TÊt nhiªn ®©y còng lµ c¸ch lÊy gÇn ®óng. Th¸ng ©m d­¬ng lÞch ¢m d­¬ng lÞch chia hoµng ®¹o thµnh 12 cung b»ng nhau. Ngµy mÆt trêi ®i qua ®­êng ph©n c¸ch gi÷a hai cung gäi lµ tiÕt khÝ. Ngµy mÆt trêi ®i qua chÝnh gi÷a mçi cung gäi lµ trung khÝ. Mçi khÝ cã ®Æc tr­ng riªng. Tªn cña mçi khÝ chÝnh lµ ®Æc ®iÓm thêi tiÕt cña khÝ ®ã. TÊt c¶ cã 24 khÝ. C¸c tiÕt khÝ C¸c trung khÝ LËp xu©n (®Çu xu©n) 1 Vò Thñy (Èm ­ít) 1 Kinh trËp (s©u në) 2 Xu©n ph©n (gi÷a xu©n) 2 Thanh minh (trong s¸ng) 3 Cèc vò (m­a thuËn) 3 LËp h¹ (®Çu h¹) 4 TiÓu m·n (lóa xanh tèt) 4 Mang chñng (lóa træ) 5 H¹ chÝ (gi÷a h¹) 5 TiÓu thö (n¾ng võa) 6 §¹i thö (n¾ng to) 6 LËp thu (®Çu thu) 7 Xö thö (n¾ng yÕu) 7 B¹ch lé (m­a ng©u) 8 Thu ph©n (gi÷a thu) 8 Hµn lé (m¸t mÎ) 9 S­¬ng gi¸ng (s­¬ng sa) 9 LËp ®«ng (®Çu ®«ng) 10 TiÓu tuyÕt (Ýt tuyÕt) 10 §¹i tuyÕt (nhiÒu tuyÕt) 11 §«ng chÝ (gi÷a ®«ng) 11 TiÓu hµn (rÐt võa) 12 §¹i hµn (rÐt ®Ëm) 12 Th¸ng ©m d­¬ng lÞch ®­îc x¸c ®Þnh b»ng chu k× trßn, khuyÕt cña mÆt tr¨ng. C¸c ngµy cña th¸ng ®­îc x¸c ®Þnh b»ng h×nh d¹ng cña mÆt tr¨ng. - Ngµy ®Çu th¸ng tr¨ng non gäi lµ ngµy sãc. - Ngµy cuèi th¸ng kh«ng tr¨ng gäi lµ ngµy hèi. - Ngµy 16 cña th¸ng ®ñ (30 ngµy) vµ ngµy 15 cña th¸ng thiÕu (29 ngµy) gäi lµ ngµy väng. Th¸ng ©m d­¬ng lÞch liªn quan ®Õn chu k× t×nh dôc vµ sinh s¶n. Mçi ngµy cã hai tªn: - Tªn theo can chi (cña chu k× m­êi ngµy kinh chñ ®¹o) - Tªn theo h×nh d¹ng mÆt tr¨ng (cña th¸ng ©m d­¬ng lÞch) Th¸ng ©m d­¬ng lÞch trung b×nh cã 29,53 ngµy; v× thÕ mµ th¸ng cã thÓ cã c¶ ngµy tiÕt khÝ c¶ ngµy trung khÝ, cã thÓ cã chØ cã ngµy tiÕt khÝ mµ kh«ng cã ngµy trung khÝ hoÆc chØ cã ngµy trung khÝ mµ kh«ng cã ngµy tiÕt khÝ. Th¸ng kh«ng cã ngµy trung khÝ gäi lµ th¸ng nhuËn. N¨m cã th¸ng nhuËn gäi lµ n¨m nhuËn. Cø 19 n¨m ©m d­¬ng lÞch th× cã 7 n¨m nhuËn. N¨m xu©n ph©n (d­¬ng lÞch) cã 365,242199 ngµy. N¨m ©m d­¬ng lÞch cã thÓ dµi h¬n hoÆc ng¾n h¬n n¨m d­¬ng lÞch (do cã hoÆc kh«ng cã th¸ng nhuËn). V× sù "co d·n" kh¸ nhiÒu cña n¨m ©m d­¬ng lÞch, nªn ngµy ®Çu cña n¨m ©m d­¬ng lÞch n»m trong kho¶ng tõ 21 th¸ng 1 ®Õn 20 th¸ng 2 cña n¨m d­¬ng lÞch. C¸c tªn th¸ng cña n¨m ©m d­¬ng lÞch cã thÓ viÕt: NhÊt nguyÖt, nhÞ nguyÖt, tam nguyÖt...thËp nhÞ nguyÖt. Còng cã thÓ viÕt theo mïa: M¹nh xu©n, träng xu©n, Quý xu©n; m¹nh h¹, träng h¹, Quý h¹; m¹nh thu, träng thu, Quý thu; m¹nh ®«ng, träng ®«ng, Quý ®«ng. Tªn th¸ng vµ tªn n¨m còng ®Æt theo lôc thËp hoa Gi¸p nh­ng ý nghÜa can chi cña chóng rÊt phøc t¹p. N¨m lµ kho¶ng thêi gian tr¸i ®Êt quay ®­îc mét vßng quanh mÆt trêi. NÕu ta chØ xÐt ¶nh h­ëng cña vò trô (kh«ng kÓ mÆt trêi) th× sù quay cña tr¸i ®Êt quanh trôc cña nã, vµ sù quay cña tr¸i ®Êt quanh mÆt trêi lµ nh­ nhau. Sù t­¬ng ®­¬ng gi÷a ngµy vµ n¨m khiÕn cho n¨m còng cã chu k× ©m d­¬ng (hai n¨m), chu k× thËp can (10 n¨m) vµ chu k× 60 n¨m. Chu k× hai n¨m ©m d­¬ng cã thÓ lµ: 365 x 2 = 730 = 10 x 73 NghÜa lµ 2 n¨m b»ng 73 chu k× m­êi ngµy kinh chñ ®¹o. Trong vËt lÝ vi m« cho biÕt: Mét hÖ nhËn hai dao ®éng cã tÇn sè 1 vµ 2, hÖ sÏ dao ®éng víi hai tÇn sè phô n÷a lµ =1 ± 2. ChuyÓn sang c«ng thøc d¹ng chu k× T1. T2 T= T1± T2 NÕu ¸p dông c«ng thøc trªn cho hÖ ba thiªn thÓ mÆt trêi, tr¸i ®Êt, mÆt tr¨ng th× ta còng cã chu k× hai n¨m. ¸p dông cho hÖ mÆt trêi víi 6 hµnh tinh, ta cã ®­îc chu k× 5 n¨m (ngò hµnh). KÕt hîp chu k× 2 n¨m, 5 n¨m, 12 n¨m th× ta sÏ cã chu k× 60 n¨m. b. ¢m d­¬ng ngò hµnh thËp thiªn can, thËp nhÞ ®Þa chi trong tö vi - Háa, Tþ + Háa, Ngä - Thæ, Mïi + Kim, Th©n + Thæ, Th×n - Kim, DËu - Méc, M·o + Thæ, TuÊt + Méc, DÇn - Thæ, Söu + Thñy, tÝ - Thñy, Hîi M­êi hai « lµ m­êi hai ph­¬ng vÞ (kh«ng gian), m­êi hai giê, m­êi hai ngµy, m­êi hai th¸ng, m­êi hai n¨m (thêi gian). Tö vi lÊy chu k× 60 n¨m lµ lín nhÊt (tÊt nhiªn ®©y còng lµ mét qui t¾c gÇn ®óng). Trªn 12 cung thiªn bµn ®· chØ râ kh«ng gian vµ thêi gian ®Òu ®­îc ph©n ®Þnh vµo ©m d­¬ng ngò hµnh. Y häc ph­¬ng ®«ng quan niÖm: - D­¬ng chØ bªn ngoµi - hiÖn t­îng, ®a d¹ng, thay ®æi nhanh... - ¢m chØ bªn trong - s©u kÝn, m¹nh, thay ®æi chËm... ThÝ dô: T©m, tiÓu tr­êng cã quan hÖ biÓu lÝ víi nhau. T©m ë bªn trong, tÜnh (t­¬ng ®èi), tiÓu tr­êng ë bªn ngoµi, ®éng. Cho nªn, t©m lµ ©m, tiÓu tr­êng lµ d­¬ng. C¸c ®­êng kinh ®­îc chia lµm 5 lo¹i: Thñy, Kim, Thæ, Háa, Méc. Chóng quan hÖ víi nhau theo qui t¾c t­¬ng sinh, t­¬ng kh¾c. C¸c ®­êng kinh b¾t ®Çu ®ãng vai trß chñ ®¹o vµo ngµy d­¬ng lµ kinh d­¬ng. C¸c ®­êng kinh b¾t ®Çu ®ãng vai trß chñ ®¹o vµo ngµy ©m lµ kinh ©m. Mçi kinh l¹c t­¬ng øng víi mét sao trong tö vi. §©y lµ mét qui t¾c. Qui t¾c nµy sÏ ®­îc lµm s¸ng tá ë nh÷ng phÇn sau. ë ®©y, ta t¹m thõa nhËn vµ ¸p dông. C¸c sao t­¬ng øng víi c¸c kinh l¹c nªn c¸c sao còng ®­îc ph©n ®Þnh b»ng ©m d­¬ng ngò hµnh vµ quan hÖ víi c¸c cung, víi côc, mÖnh...theo qui luËt sinh kh¾c cña ©m d­¬ng ngò hµnh.  B¶ng ngò hµnh cña c¸c sao 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 Giê §Þa kiÕp - Háa Khóc - Thñy X­¬ng - Kim Thai phô - Thæ Phong c¸o- Thæ Th¸ng Diªu - Thñy H×nh - Háa Phô - Thæ BËt - Thæ Can (cña n¨m) K×nh - Thæ §µ - Thæ TriÖt - Kim Léc - Thæ B¸c sÜ - Thñy Kh«i - Háa ViÖt - Háa Chi (cña n¨m) Thiªn kh«ng -Háa M· - Háa Hång - Thñy HØ - Thñy Thiªn ®øc - Háa NguyÖt ®øc - Háa Long - Thñy Ph­îng - Thæ TuÕ - Háa ThiÕu d­¬ng - Háa Tang - Méc ThiÕu ©m Quan phï - Háa Tö phï - Thñy 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 TuÕ ph¸ - Háa Long ®øc - Thñy Hæ - Kim Phóc ®øc - Thæ §iÕu - Háa Trùc phï - Kim Can chi (cña n¨m) TuÇn - Méc th¸ng, ngµy Tam thai - Háa B¸t täa - Méc Chi, giê, nam, n÷ Háa - Háa Linh - Háa Can, nam, n÷ Lùc sÜ - Háa Thanh long - Thñy TiÓu hao - Háa T­íng qu©n - Méc TÊu th­ - Kim Phi liªm - Háa HØ thÇn - Háa BÖnh phï - Háa §¹i hao - Háa Phôc binh - Háa Quan phñ - Háa chi, th¸ng, giê §Èu qu©n - Háa can, th¸ng, giê(côc) Trµng sinh - Thuû 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86 87 Can, th¸ng, giê, nam, n÷ Méc dôc - Thñy Quan ®íi - Kim L©m quan - Thñy §Õ v­îng - Thñy Suy - Thñy BÖnh - Háa Tö - Háa Mé - Thæ TuyÖt - Kim Thai - Thæ D­ìng - Háa Can, th¸ng, giê, ngµy C¬ - Méc Cù - Thñy Tham - Méc Liªm - Háa §ång - Thñy Tö - Thæ Phñ - Thñy ¢m - Thñy Vò - Kim D­¬ng - Háa T­íng - Thñy L­¬ng - Thæ S¸t - Kim Ph¸ - Thñy Côc, ngµy, can Hãa léc Hãa quyÒn Hãa khoa Hãa kÞ Th­¬ng - Thñy Sø - Thñy La Vâng c. Tö vi vµ thÇn thøc §øng tr­íc mét phong c¶nh ®Ñp, mét ®Ò tµi th¬ hay mét hiÖn t­îng tù nhiªn, kÜ thuËt, ai cã ®ñ n¨ng lùc may m¾n sÏ cã tranh, th¬, ®Þnh luËt, ®Þnh lÝ...®Ó l¹i cho ®êi sau. Thµnh qu¶ kh«ng do häc hái, b¾t ch­íc, suy luËn (tuy cã liªn quan ®Õn häc hái, b¾t ch­íc, suy luËn) mµ nhê vµo t­ chÊt bÈm sinh vµ hoµn c¶nh thêi ®iÓm ®· ®¸nh thøc nh÷ng t­ chÊt bÈm sinh Êy. HiÖn t­îng nµy t¹m gäi lµ thÇn thøc. LÝ thuyÕt lµ sù s¾p xÕp nh÷ng t­ liÖu hiÖn thùc vµ thªm vµo ®ã nh÷ng suy nghÜ cña con ng­êi. ë hiÖn thùc kh¸ch quan (ta quen gäi nh­ vËy) vµ suy nghÜ chñ quan ®Òu cã nh÷ng yÕu tè c¬ b¶n ®Çu tiªn, kh«ng ®­îc lÝ gi¶i, x©y dùng tõ nh÷ng yÕu tè kh¸c. Nh÷ng yÕu tè c¬ b¶n ®Çu tiªn nµy còng ra ®êi nhê thÇn thøc. ThÇn thøc cho c¸ch øng xö thÝch hîp trong nh÷ng hoµn c¶nh hiÓm nghÌo ch­a tõng gÆp, ch­a tõng häc hái, cho kh¶ n¨ng nh×n qua ®Êt ®¸, ®iÒu khiÓn ®­îc sù lµm viÖc cña thËn, tim, gan... ë mét sè ng­êi nµy, cho nh÷ng c¶m nhËn tinh tÕ th­êng nhËt ë mét sè ng­êi kh¸c. NÕu nh÷ng øng xö "nhê thÇn", nh÷ng kh¶ n¨ng ®Æc biÖt t¸i hiÖn nhiÒu lÇn th× con ng­êi dÇn dÇn ®iÒu khiÓn ®­îc nã råi truyÒn d¹y ®­îc cho nhau. Khi Êy, b¶n n¨ng, thÇn thøc ngÉu nhiªn ®· chuyÓn sang lÜnh vùc ý thøc (B¶n n¨ng thÇn thøc khu tró ë tñy sèng, Th©n n·o. ý thøc khu tró ë vá n·o). Cã lÏ Tö vi lµ mét h¹t c¸t cña nÒn v¨n minh tr­íc ®¹i hång Thñy, vµ dïng trang phôc thÇn thøc, kinh nghiÖm ®Ó b­íc vµo thêi ®¹i TrÇn §oµn. ch­¬ng ba dÞch lý vµ c¬ thÓ ng­êi i. t¹ng phñ ThÕ kØ thø 2 tr­íc c«ng nguyªn, n­íc ta ®· cã Th«i VÜ lµ ng­êi ch©m cøu giái. KÕ b­íc Th«i VÜ lµ Tr©u C¶nh (thÕ kØ14), NguyÔn §¹i N¨ng, NguyÔn Trùc (thÕ kØ 15), Li C«ng Tu©n, Lª H÷u Tr¸c (thÕ kØ 17), Vò B×nh Phè (thÕ kØ 20). Ch©m cøu cã c¬ së thùc nghiÖm vµ lÝ thuyÕt hoµn chØnh vÒ huyÖt, l¹c, kinh, phñ, t¹ng. Mçi nh©n thÓ cã s¸u t¹ng (t©m, can, t×, phÕ, thËn, t©m bµo), s¸u phñ (vÞ, ®¹i tr­êng, tiÓu tr­êng, tam tiªu, bµng quang, ®ëm) vµ phñ k× h»ng (n·o tñy, bµo cung). T¹ng chøa gi÷ tinh khÝ, phñ truyÒn hãa Thñy cèc. Phñ k× h»ng cã chøc n¨ng gièng nh­ t¹ng, cã h×nh thøc gièng nh­ phñ. Y häc ph­¬ng ®«ng chó träng phÇn chøc n¨ng (dông) nhiÒu h¬n phÇn vËt chÊt (thÓ). Bëi vËy, ngoµi phÇn h÷u h×nh (t¹ng, phñ, khÝ, dinh, huyÕt, t©n dÞch, tinh...) cßn cã phÇn "v« h×nh" (thÇn) a. T¹ng 1. T©m T©m chñ vÒ huyÕt m¹ch, vÒ mäi ho¹t ®éng cña sinh mÖnh, ®øng ®Çu c¸c t¹ng phñ. T©m bÖnh th× ®au ngùc tr¸i, ch©n tay l¹nh, m¹ch tr× (hµn); trong lßng buån bùc, nãi nh¶m, l­ìi cøng, m¹ch s¸c (t©m nhiÖt); håi hép, sî h·i, mÊt ngñ, hay quªn (t©m h­); tinh thÇn rèi lo¹n, hay c­êi, nãi nh¶m, bùc däc (t©m thùc). 2. Can Can chñ vÒ s¬ tiÕt, tµng huyÕt, chñ m­u l­îc, tÝnh c­¬ng c­êng. C¸c chøng giËn d÷, g¾t gáng th­êng do can. Can bÖnh th× ®au bông d­íi, möa khan ra bät (can hµn); m¾t ®á ®au, nhiÒu khi co giËt, ®au buèt ë bé phËn sinh dôc (can nhiÖt); hay chãng mÆt, m¾t qu¸ng gµ, mãng tay mãng ch©n kh«, chuét rót, g©n co (can h­); ®au s­ên kÐo ch»ng xuèng bông d­íi, î chua, hay giËn bùc (can thùc). 3. T× T× qu¶n lÝ viÖc l­u th«ng huyÕt, vËn hãa Thñy cèc, Thñy thÊp. §¹i tiÖn ra huyÕt, lËu huyÕt th­êng do t×. T× bÖnh th× tiªu hãa kÐm, ch©n tay l¹nh, n«n möa, Øa láng, ®au bông, m¹ch tr× (t× hµn); m«i ®á hoÆc mäc môn, ®au bông quÆn tõng c¬n, ®¹i tiÖn ra bät (t× nhiÖt); s¾c mÆt vµng bÖch, ch©n tay mái mÖt, kÐm ¨n (t× h­); bông ®Çy ch­íng, bÝ h¬i (t× thùc). 4. PhÕ PhÕ chñ vÒ phÇn khÝ. PhÕ khÝ kh«ng gi¸ng xuèng ®­îc sinh ra chøng ho suyÔn, khã thë. PhÕ còng tham gia viÖc ®iÒu hßa huyÕt m¹ch. PhÕ bÖnh th× sî l¹nh, ch¶y n­íc mòi, ho ra ®êm (phÕ hµn); ch¶y m¸u mòi, ®au häng, ho kh¹c ra m¸u (phÕ nhiÖt); da l«ng kh«, h¬i thë yÕu ng¾n, s¾c da tr¾ng bÖch, sî l¹nh (phÕ h­); lång ngùc ®Çy tøc, h¬i thë gÊp vµ to m¹nh (phÕ thùc). 5. ThËn ThËn chñ viÖc tµng tinh (tinh sinh dôc vµ tinh cña c¸c t¹ng phñ). ThËn cã chøc n¨ng qu¶n lÝ phÇn n­íc cña toµn th©n. ThËn bÖnh th× ch©n tay gi¸ l¹nh, hay n»m co, Øa láng vµo buæi s¸ng (thËn hµn); n­íc tiÓu ®á sÎn, ®¹i tiÖn t¸o vãn, ®au r¨ng, ch¶y m¸u ch©n r¨ng (thËn nhiÖt); ï tai, mái l­ng mái gèi, di tinh, ra må h«i trém (thËn h­); th­êng c¶m thÊy cã h¬i ®­a tõ bông d­íi dån lªn (thËn thùc). 6. T©m bµo l¹c T©m bµo l¹c lµ bé phËn b¶o vÖ cho t©m. Th­êng bÖnh tµ t¸c dông vµo t©m bµo l¹c tr­íc. TriÖu chøng chñ yÕu lµ lßng bµn tay nãng, trong t©m nãng d÷ déi, m¾t ®á. b. Phñ 1. §ëm §ëm chñ vÒ quyÕt ®o¸n cã quan hÖ biÓu lÝ víi gan. §ëm bÖnh th× n«n möa, chãng mÆt, th©u ®ªm kh«ng ngñ, rªu l­ìi c¸u nhên (®ëm hµn); miÖng ®¾ng, tai ï, s­ên ®au, rÐt xong råi l¹i sèt (®ëm nhiÖt); n»m l¬ m¬ kh«ng ngñ, khi ngñ hay giËt m×nh tØnh giÊc, chãng mÆt, hay thë dµi (®ëm h­); hay giËn, tøc s­ên ngùc, ngñ nhiÒu, ch¶y n­íc m¾t (®ëm thùc). 2. VÞ VÞ lµ bÓ chøa thøc ¨n cã quan hÖ biÓu lÝ víi t×. VÞ bÖnh th× ®au l©m r©m ë d­íi má ¸c, ®au liªn tôc, n«n möa, møa n­íc trong, l­ìi tr¾ng, m«i th©m nhît, m¹ch chËm (vÞ hµn); miÖng h«i, m«i ®á, lîi r¨ng s­ng ®au, trong bông cã c¶m gi¸c cån cµo, ¨n mau ®ãi, kh¸t n­íc (vÞ nhiÖt); m«i l­ìi tr¾ng nhît, biÕng ¨n, bÞ tøc ë d­íi má ¸c (vÞ h­); bông ®Çy ®au tøc, î mïi chua, ®¹i tiÖn kh«ng th«ng (vÞ thùc). 3. TiÓu tr­êng TiÓu tr­êng nhËn thøc ¨n ®· qua tiªu hãa cña vÞ råi tiÕp tôc tiªu hãa g¹n läc ra thø thÝch hîp. Thø thÝch hîp ®­îc ®­a vµo ngò t¹ng, thø kh«ng thÝch hîp ®­îc dån xuèng ®¹i tr­êng ®Ó bµi tiÕt ra ngoµi. TiÓu tr­êng bÖnh th× n­íc tiÓu ®á, sÎn, ®au nhøc, trong bé phËn sinh dôc (tiÓu truêng nhiÖt); hay ®i ®¸i vÆt, sãn ®¸i (tiÓu tr­êng h­); c¬n ®au xo¾n ruét (tiÓu tr­êng thùc); n­íc tiÓu trong (tiÓu tr­êng hµn). 4. §¹i tr­êng §¹i tr­êng cã chøc n¨ng, bµi tiÕt cÆn b· do tiÓu tr­êng ®­a xuèng cã quan hÖ biÓu lý víi phÕ. §¹i tr­êng bÖnh sÏ ®¹i tiÖn láng, ®au bông, s«i bông (®¹i tr­êng hµn); kh« miÖng, r¸o m«i, ®¹i tiÖn t¸o kÕt, hoÆc hËu m«n nãng, Øa ra m¸u, ph©n mïi nång nÆc (nhiÖt); ®¹i tiÖn kh«ng tù chñ hoÆc kh«ng t¸o bãn mµ bÞ khã ®i, lßi dom (®¹i tr­êng h­); ®¹i tiÖn t¸o bãn, ®au bông sî xoa n¾n (®¹i tr­êng thùc). 5. Bµng quang Bµng quang lµ n¬i n­íc dån xuèng ®Ó bµi tiÕt ra ngoµi, cã quan hÖ biÓu lÝ víi thËn. Bµng quang bÖnh th× n­íc tiÓu trong, hay ®¸i lu«n, l­îng n­íc tiÓu nhiÒu, hay ng¸p vÆt (bµng quang hµn); n­íc tiÓu ®á sÎn, sãn ®¸i, ®¸i ra m¸u, nãng trong èng ®¸i ph¸t ban (bµng quang nhiÖt), tiÓu tr­êng kh«ng tù chñ, sãn ®¸i (bµng quang h­); bÝ ®¸i, bông d­íi ®Çy vµ ®au xo¾n (bµng quang thùc). 6. Tam tiªu Tam tiªu cã chøc n¨ng truyÒn th«ng t©n dÞch, l­u th«ng ®­êng n­íc. - Th­îng tiªu tõ t©m vÞ ®Õn cuèng l­ìi, liªn quan ®Õn t©m phÕ. - Trung tiªu tõ t©m vÞ ®Õn m«n vÞ, liªn quan ®Õn t×, vÞ. - H¹ tiªu tõ m«n vÞ ®Õn tiÒn ©m, hËu ©m; liªn quan ®Õn can, thËn. KhÝ tam tiªu thèng lÜnh hÕt c¸c phñ t¹ng dinh vÖ, kinh l¹c, c¶ trªn d­íi, ph¶i tr¸i, trong ngoµi. KhÝ tam tiªu th«ng th× th©n thÓ b×nh yªn. Ng­îc l¹i, lµ bÖnh lÝ tõng phÇn hay toµn bé. Do ®ã, muèn biÕt bÖnh lÝ cña th­îng, trung, h¹ tiªu, ta ph¶i xÐt bÖnh lÝ cña c¸c t¹ng phñ liªn quan. C. Phñ k× h»ng 1. N·o lµ bÓ cña tñy Tñy sinh ra tõ tinh hoa cña thËn. Tinh hoa cña thËn b¾t ®Çu tõ tinh hoa cña thøc ¨n. Tñy cã t¸c dông nu«i d­ìng x­¬ng. N·o tñy liªn hÖ chÆt chÏ víi thËn. Muèn bæ n·o tñy th­êng ph¶i bæ thËn. N·o tñy kh«ng ®Çy ®ñ hoÆc bÞ bÖnh th­êng sinh ra c¸c chøng cho¸ng ®Çu, ï tai, chãng mÆt, mê m¾t, ®au nhøc trong x­¬ng èng. 2. Tö cung lµ chñ kinh nguyÖt vµ bµo thai. Chøc n¨ng cña tö cung lÖ thuéc vµo hai m¹ch xung, nh©m vµ hai t¹ng can, thËn. d. Quan hÖ gi÷a c¸c phñ, t¹ng, khiÕu 1. Quan hÖ gi÷a t¹ng víi t¹ng Can sinh t©m T©m sinh t× T× sinh phÕ PhÕ sinh thËn ThËn sinh can Vµ: ThËn kh¾c t©m T©m kh¾c phÕ PhÕ kh¾c can Can kh¾c t× T× kh¾c thËn 2. Quan hÖ gi÷a t¹ng víi phñ Gi÷a t¹ng víi phñ, dùa theo kinh l¹c mµ cã quan hÖ biÓu lÝ hay quan hÖ ©m d­¬ng. PhÕ víi ®¹i tr­êng T©m víi tiÓu tr­êng Can víi ®ëm T× víi vÞ ThËn víi bµng quang T©m bµo víi tam tiªu 3. Quan hÖ gi÷a ngò t¹ng víi c¸c khiÕu Can khai khiÕu ë m¾t T©m khai khiÕu ë l­ìi T× khai khiÕu ë miÖng, m«i PhÕ khai khiÕu ë mòi ThËn khai khiÕu ë tai 4. Gi÷a c¸c phñ cã quan hÖ thu nhËn, tiªu hãa, ph©n bè, bµi tiÕt c¸c thøc ¨n, gäi lµ quan hÖ truyÒn hãa. 5. Dinh, vÖ, khÝ... Thøc ¨n ®­îc tiªu hãa ë vÞ, tiÓu tr­êng lªn phÕ ®Ó ®­a ®i nu«i c¬ thÓ. ChÊt dinh d­ìng chia lµm hai phÇn. PhÇn trong gäi lµ dinh ®i ë trong m¹ch, phÇn ®ôc gäi lµ vÖ ®i ë ngoµi m¹ch. - HuyÕt mµu ®á do t©m ®iÒu hµnh ®i tuÇn hoµn trong c¬ thÓ ®Ó nu«i c¸c bé phËn. - KhÝ chØ nh÷ng d¹ng vËt chÊt khã thÊy nh­ khÝ trêi, khÝ ®éc, khÝ Èm thÊp ®ång thêi còng chØ chøc n¨ng ho¹t ®éng nh­ phÕ khÝ, can khÝ, vÞ khÝ. HuyÕt l­u hµnh nhê sù l­u hµnh cña khÝ. - Tinh gåm tinh dinh d­ìng vµ tinh sinh dôc. Tinh sinh dôc lµ tinh tiªn thiªn, tinh dinh d­ìng lµ tinh hËu thiªn. - ThÇn lµ thø v« h×nh chØ vµo ý thøc, t­ duy cña con ng­êi (hån, ph¸ch, ý chÝ). ThÇn lµ biÓu hiÖn sù sèng: Cã thÇn th× sèng, mÊt thÇn th× chÕt. Ng­êi x­a coi Tinh, KhÝ, ThÇn lµ ba thø quÝ gi¸ nhÊt trong con ng­êi. 6. Nguyªn nh©n bÖnh BÖnh cã thÓ do nguyªn nh©n bªn ngoµi mµ còng cã thÓ do nguyªn nh©n bªn trong. Nguyªn nh©n bªn ngoµi lµ phong, hµn, thö, thÊp, t¸o, háa, dÞch lÖ. BÖnh cã thÓ do nguyªn nh©n bªn trong. Nguyªn nh©n bªn trong th­êng do thÊt t×nh. ThÊt t×nh lµ b¶y bËc biÓu hiÖn: vui, giËn, buån, lo, bi quan, khñng khiÕp, sî h·i. B¶y biÓu hiÖn nµy nÕu qu¸ m¹nh hoÆc qu¸ dµi th× sÏ ¶nh h­ëng ®Õn sù l­u th«ng cña huyÕt khÝ, ®Õn ho¹t ®éng cña néi t¹ng nªn hãa thµnh bÖnh. BÖnh còng cã thÓ sinh ra do ¨n uèng kh«ng ®iÒu ®é, ¨n ph¶i ®éc, ¨n thø kh«ng thÝch hîp. ii. hÖ kinh l¹c Kinh thñ th¸i ©m phÕ Kinh thñ thiÕu ©m t©m Kinh thñ quyÕt ©m t©m bµo Kinh thñ thµi d­¬ng tr­êng Kinh thñ thiÕu d­¬ng tam tiªu Kinh thñ d­¬ng minh ®¹i tr­êng Kinh nh¸nh t¸ch ra tõ kinh chÝnh Kinh tóc th¸i d­¬ng bµng quang Kinh tóc thiÕu d­¬ng ®ëm Kinh tóc d­¬ng minh vÞ Tay ChÝnh kinh ch©n Kinh m¹ch 12 Kinh biÖt b¸t m¹ch kinh kú L¹c m¹ch C¸c phÇn kh¸c K I N h L ¹ c 15 l¹c m¹ch lín L¹c m¹ch T«n m¹ch M¹ch dèc M¹ch nh©m M¹ch xung M¹ch ®íi M¹ch ©m kiÓu M¹ch d­¬ng kiÓu M¹ch ©m duy M¹ch d­¬ng duy Ba kinh ©m Ba kinh d­¬ng Ba kinh ©m Ba kinh d­¬ng Kinh tóc th¸i ©m tú Kinh tóc thiÕu ©m thËn Kinh tóc t©m can 12 kinh c©n 12 khu da Kinh l¹c lµ n¬i khÝ vËn hµnh, duy tr× ho¹t ®éng cña c¬ thÓ, x­¬ng, c¬ khíp, ®ång thêi lµ n¬i yÕu tè g©y bÖnh x©m nhËp, n¬i ph¶n ¸nh nh÷ng thay ®æi bÖnh lý cña c¬ thÓ, lµ n¬i dÉn truyÒn thuèc vµ nh÷ng kÝch thÝch, ch©m cøu ®Ó phßng vµ ch÷a bÖnh. Ba kinh ©m ë tay b¾t ®Çu tõ ngùc ra tay. Ba kinh d­¬ng ë tay b¾t ®Çu tõ tay lªn ®Çu. Ba kinh ©m ë ch©n b¾t ®Çu ®i tõ ch©n lªn ngùc. Ba kinh d­¬ng ë ch©n b¾t ®Çu ®i tõ ®Çu xuèng ch©n. M¹ch Nh©m b¾t ®Çu tõ héi ©m ®i däc lªn bông ngùc tíi c»m. M¹ch dèc b¾t ®Çu ®i tõ tr­êng c­êng ®i däc sèng l­ng lªn ®Çu vßng qua mÆt (h×nh 1). §­êng tuÇn hµnh cña 12 kinh chÝnh lµ m¹ch Nh©m, §èc nèi tiÕp nhau thµnh mét ®­êng tuÇn hoµn kÝn ®i kh¾p c¬ thÓ. H×nh 1  Chøc n¨ng vµ t¸c dông cña kinh l¹c H×nh 2 Luång m¹ch ®i th¼ng vµ s©u (lý) gäi lµ kinh, luång m¹ch næi hiÖn lªn ë trong da (biÓu) vµ chÏ ra n»m ngang gäi lµ l¹c, l¹c l¹i cã tia chÏ ra gäi lµ t«n l¹c (t«n m¹ch). L¹c lµ con ®­êng nh¸nh cña kinh (h×nh 2). VÒ sinh lý: D­íi sù thóc ®Èy cña kinh khÝ, khÝ huyÕt tuÇn hoµn kh«ng ngõng trong kinh l¹c ®­a dinh d­ìng ®Õn ngò t¹ng lôc phñ, cöu khiÕu, ngò quan, b× mao, lµm cho c¬ thÓ trong ngoµi, trªn d­íi gi÷ ®­îc c©n b»ng vµ tiÕn hµnh c¸c ho¹t ®éng t©m, sinh lý trong tr¹ng th¸i b×nh th­êng. VÒ bÖnh lý: Kinh l¹c lµ ®­êng liªn hÖ nèi th«ng phÇn ngoµi c¬ thÓ víi néi t¹ng. Khi ngo¹i tµ x©m nhËp c¬ thÓ th× b× mao c¬ nhôc bÞ bÖnh tr­íc råi sau ®ã truyÒn theo kinh l¹c vµo t¹ng phñ. Trong tr¹ng th¸i b×nh th­êng kinh l¹c cã thÓ gi÷ ®­îc c©n b»ng, ®iÒu khiÓn nhÞp nhµng nh÷ng ho¹t ®éng cña c¬ thÓ. Nh­ng nÕu kinh l¹c kh«ng gi÷ ®­îc c©n b»ng, kh«ng ®iÒu hoµ ®­îc ho¹t ®éng th­êng sÏ xuÊt hiÖn bÖnh. (h×nh 3a, 3b) H×nh 3a: Vßng vËn chuyÓn khÝ cña hai m¹ch §èc vµ Nh©m H×nh 3b: Giê ®¾c khÝ cña c¸c kinh chÝnh trong ngµy a. M­êi hai kinh chÝnh M­êi hai kinh chÝnh lµ phÇn chÝnh cña häc thuyÕt kinh l¹c. Mçi kinh chÝnh ®Òu cã mét vïng ph©n bè nhÊt ®Þnh ë mÆt ngoµi th©n thÓ, ®Òu thuéc mét t¹ng hay mét phñ nhÊt ®Þnh, cã quan hÖ biÓu lÝ víi phñ hoÆc t¹ng t­¬ng øng. Kinh m¹ch lµ n¬i tuÇn hoµn cña khÝ huyÕt ®i nu«i d­ìng toµn th©n ®Ó duy tr× ho¹t ®éng cña c¬ thÓ. BÖnh tËt cña c¬ thÓ cã thÓ thÊy ®­îc qua tr¹ng th¸i bÖnh lÝ cña kinh m¹ch, nh­ phÕ bÖnh th× ®au ngùc, c¸nh tay; can bÖnh th× ®au ë hai bªn s­ên lan xuèng bông d­íi; t©m bÖnh th× ®au ë mÆt trong hai c¸nh tay; bµng quang bÖnh th× nãng ë hai bªn vai. Hay nÕu ®au ®Çu mµ ë vïng tr¸n th× liªn quan ®Õn kinh d­¬ng minh, ®au ë sau ®Çu th× liªn quan ®Õn kinh th¸i d­¬ng, ®au ë c¹nh ®Çu th× liªn quan ®Õn kinh thiÕu d­¬ng, ®au ë ®Ønh ®Çu th× liªn quan ®Õn kinh quyÕt ©m. 1. Kinh thñ th¸i ©m phÕ (mçi bªn 11 huyÖt) B¾t ®Çu ®i tõ trung tiªu (vÞ) xuèng liªn l¹c víi ®¹i tr­êng råi vßng lªn quanh m«n vÞ, qua c¬ hoµnh c¸ch tíi phÕ, tõ ®¶n trung (XIV- 17) ®i vßng lªn cæ qua thiªn ®ét (XIV-22) ®i ngang ra n¸ch vµ ch¹y ë mÆt trong bê tr­íc c¸nh tay, xuèng tËn cïng ë ®Çu ngãn c¸i, giao héi víi kinh thñ d­¬ng minh ®¹i tr­êng ë phÝa trong ®Çu ngãn tay trá lµ huyÖt th­¬ng d­¬ng (II-1) (h×nh 4) H×nh 4: Kinh Thñ th¸i ©m phÕ BiÓu hiÖn bÖnh lý: - Kinh bÞ bÖnh: Hè trªn x­¬ng ®ßn ®au, m¾t tèi sÇm, tim lo¹n lªn, mÆt trong tay ®au. - T¹ng bÞ bÖnh: Ngùc phæi ®Çy tøc, ho xuyÔn, khã thë, kh¸t, ®¸i r¾t, ®¸i vµng, ngùc bån chån, gan bµn tay nãng; nÕu c¶m phong hµn th× cã sèt. TrÞ c¸c bÖnh: Sèt, bÖnh ë phæi, ë ngùc, khÝ huyÕt ø trÖ, ®¸i Ýt, cã t¸c dông lµ hµnh khÝ, ho¹t huyÕt, lîi tiÓu. 2. Kinh thñ d­¬ng minh ®¹i tr­êng (mçi bªn 20 huyÖt) B¾t ®Çu ®i tõ ®Çu ngãn tay trá lµ huyÖt th­¬ng d­¬ng (II-1) däc theo bê tr­íc ngãn tay trë lªn qua x­¬ng bµn 1 vµ 2: nhÞ gian (II-2), ch¹y theo bê tr­íc cña mÆt ngoµi c¸nh tay lªn vai (kiªn ngung: II- 15), héi hîp víi c¸c kinh d­¬ng ë kho¶ng gi÷a C7 vµ D1 (®¹i chuú: XIII-14), råi ra phÝa tr­íc xuèng hè ®ßn chia hai nh¸nh ë huyÖt tø b¹ch (III-2): mét nh¸nh vµo ngùc nèi víi t¹ng phÕ råi xuèng c¬ hoµnh ®i vµo phñ ®¹i tr­êng: thiªn khu (III-25); nh¸nh thø hai ®i lªn cæ, qua m¸ vµo lîi r¨ng, häng råi vßng trë ra ®i lªn m«i trªn, giao nhau ë 1/3 trªn r·nh m«i, m¹ch tr¸i ®i sang ph¶i, m¹ch ph¶i ®i sang tr¸i, tËn cïng ë hai bªn ch©n mòi vµ giao tiÕp víi kinh tóc d­¬ng minh vÞ (h×nh 5). H×nh 5: Kinh thñ d­¬ng minh ®¹i tr­êng BiÓu hiÖn bÖnh lÝ - Kinh bÞ bÖnh: Cæ s­ng, hµm d­íi víi vai vµ c¼ng tay ®au, ngãn trá khã vËn ®éng. N¬i ®­êng kinh ®i qua cã thÓ s­ng ®au hoÆc sî l¹nh. - Phñ bÞ bÖnh: M¾t vµng, miÖng kh«, häng ®au, ch¶y m¸u mòi, bông s«i ®au. NÕu hµn th× Øa ch¶y. NÕu nhiÖt th× Øa ph©n nh·o dÝnh hoÆc t¸o vãn. Tµ khÝ thÞnh cã thÓ sèt cao ph¸t cuång. TrÞ c¸c chøng bÖnh: ë ®Çu, mÆt, tai, m¾t, mòi, r¨ng, häng, ruét vµ sèt. 3. Kinh tóc d­¬ng minh vÞ (mçi bªn 45 huyÖt) B¾t ®Çu di tõ bê d­íi cña khoang m¾t (t×nh minh: VII-1), ®i xuèng m¸ (thõa khÊp: III-1) ngoµi mòi (nh©n trung: XII-26), ®i vµo r¨ng lîi, trë ra vßng quanh m«i, xuèng r·nh m«i d­íi (thõa t­¬ng: XIV-24) råi theo c¹nh hµm ra gãc hµm (®¹i nghinh: III-5) chia lµm hai nh¸nh: mét nh¸nh tõ gãc hµm ®i ng­îc lªn phÝa tr­íc tai qua th¸i d­¬ng lªn ®Çu; nh¸nh thø hai tõ gãc hµm ®i xuèng, men theo yÕt hÇu vµo khuyÕt bån (III-12). Tõ khuyÕt bån cã nh¸nh ®i qua cã hoµnh c¸ch vµo phñ vÞ, liªn l¹c víi tú. L¹i cã mét nh¸nh tõ khuyÕt bån ®i xuèng qua vó, qua bông ®i gÇn rèn, xuèng mÆt ngoµi bê tr­íc cña ®ïi, xuèng c¼ng ch©n, bµn ch©n, tËn cïng ë phÝa ngoµi mãng ngãn ch©n thø 2. Khi tíi mu bµn ch©n, ph©n ra mét nh¸nh n÷a giao tiÕp víi kinh tóc th¸i ©m tú (Èn b¹ch: IV-1) (h×nh 6). H×nh 6: Kinh tóc d­¬ng minh vÞ BiÓu hiÖn bÖnh lý: - Kinh bÞ bÖnh: Mòi ch¶y m¸u, miÖng mäc môn, häng ®au, cæ s­ng, måm mÐo, ngùc ®au, ch©n s­ng...l¹nh. Tµ khÝ thÞnh sèt cao, ra må h«i, cã thÓ ph¸t cuång. - Phñ bÞ bÖnh: ¡n nhiÒu, ®¸i vµng, bån chån, cã thÓ ph¸t cuång (vÞ nhiÖt); ®Çy bông, ¨n Ýt (vÞ hµn). TrÞ c¸c bÖnh ë ruét, r¨ng, häng. 4. Kinh tóc th¸i ©m tú (mçi bªn 21 huyÖt) B¾t ®Çu tõ ngãn ch©n c¸i (Èn b¹ch: IV-1) ®i ®Õn tr­íc m¾t c¸ trong, råi theo bê tr­íc mÆt trong c¼ng ch©n vµ ®ïi lªn bông, vµo t¹ng tú liªn hÖ víi vÞ. Tõ vÞ chia hai nh¸nh: mét nh¸nh qua c¬ hoµnh c¸ch lªn yÕt hÇu nèi víi cuèng l­ìi, t¸n ra l­ìi; nh¸nh thø hai tõ vÞ ®i qua c¬ hoµnh c¸ch tíi t¹ng t©m tiÕp hîp víi kinh thñ thiÕu ©m t©m (h×nh 7). H×nh 7: Kinh tóc th¸i ©m t× BiÓu hiÖn bÖnh lý: - Kinh bÞ bÖnh: Ng­êi ª Èm, nÆng nÒ, da vµng, l­ìi cøng ®au, mÆt trong ch©n phï, c¬ teo. - T¹ng bÞ bÖnh: Bông trªn ®au, bông ®Çy, ¨n kh«ng tiªu, n«n, nuèt kh«, vïng t©m vÞ ®au cÊp, Øa ch¶y, ®¸i kh«ng lîi. TrÞ c¸c chøng bÖnh ë d¹ dµy, ruét, hÖ sinh dôc, tiÕt niÖu. 5. Kinh thñ thiÕu ©m t©m B¾t ®Çu tõ th­îng tiªu (t©m) qua c¬ hoµnh c¸ch xuèng liªn l¹c víi tiÓu tr­êng, råi lªn phÕ, ®i ngang ra phÝa d­íi hâm n¸ch vµ ch¹y ë mÆt trong bê sau c¸nh tay, xuèng d­íi tËn cïng ë ®Çu ngãn tay ót, giao héi víi kinh thñ th¸i d­¬ng tiÓu tr­êng ë ®Çu ngãn tay ót (thiÕu tr¹ch: VI-1) (h×nh 8). H×nh 8: Kinh thñ thiÕu ©m t©m BiÓu hiÖn bÖnh lý: - Kinh bÞ bÖnh: Vai, mÆt trong chi trªn ®au, gan bµn tay nãng, miÖng kh« muèn uèng n­íc, m¾t ®au. T¹ng bÞ bÖnh: §au vïng tim, nÊc khan, s­ên ngùc ®au, chøng thùc th× ph¸t cuång, chøng h­ th× bi ai, khiÕp sî. TrÞ c¸c chøng bÖnh ë tim, ngùc, t©m thÇn. 6. Kinh thñ th¸i d­¬ng tiÓu tr­êng (mçi bªn 9 huyÖt) B¾t ®Çu tõ ngãn tay ót (thiÕu tr¹ch: VI-1) däc theo bê sau mÆt ngoµi cña bµn tay, c¼ng tay, c¸nh tay, lªn b¶ vai råi ®i vµo hè trªn ®ßn chia ba nh¸nh: mét nh¸nh trªn th­îng tiªu liªn l¹c víi t¹ng t©m, råi theo thùc qu¶n qua c¬ hoµnh c¸ch víi vÞ vµo phñ tiÓu tr­êng; mét nh¸nh theo cæ lªn m¸, tíi ®u«i m¾t ngoµi råi vµo tai; cßn nh¸nh thø ba th× tõ m¸ ch¹y t¸ch biÖt ra tíi hè m¾t, tíi mòi råi ®i ra gß m¸ giao tiÕp víi kinh tóc th¸i d­¬ng bµng quang (tinh minh: VII-1) (h×nh 9). H×nh 9: Kinh thñ th¸i d­¬ng tiÓu tr­êng BiÓu hiÖn bÖnh lý: - Kinh bÞ bÖnh: §iÕc, m¾t vµng, hµm s­ng, häng ®au, vai vµ c¸nh tay ®au, cæ g¸y cøng. - Phñ bÞ bÖnh: Bông d­íi ®au ch­íng, ®au th¾t l­ng, ®au tinh hoµn, Øa láng hoÆc ®au bông Øa t¸o, Øa kh«. TrÞ c¸c bÖnh ë ®Çu, g¸y, m¾t, mòi, häng, n·o, sèt. 7. Kinh tóc th¸i d­¬ng bµng quang (mçi bªn 67 huyÖt) B¾t ®Çu tõ khoÐ m¾t lªn qua tr¸n (tinh minh: VII-1), giao héi ë ®Ønh ®Çu, tõ ®ã chia ba nh¸nh: mét nh¸nh ®i tõ ®Ønh ®Çu tíi gãc tai, däc theo g¸y xuèng b¶ vai, ®i s¸t hai bªn cét sèng th¼ng víi th¾t l­ng (thËn du: VII-23), vµo trong liªn l¹c víi t¹ng thËn vµ phñ bµng quang; tõ th¾t l­ng (b¹ch hoµn du: VII-30) l¹i chia mét nh¸nh ®i s¸t cét sèng, xuyªn qua m«ng xuèng khoeo ch©n; nh¸nh thø ba tõ hai bªn b¶ vai còng ch¹y ë hai bªn cét sèng, ®i xuèng mÆt ngoµi cña ®ïi, xuèng héi hîp víi nh¸nh thø hai ë kheo ch©n (uû trung: VII-40), råi tõ ®ã ®i xuèng bông ch©n, ch¹y theo mÆt ngoµi c¼ng ch©n tíi phÝa sau m¾t c¸ ngoµi vµ kÕt thóc ë ngãn ch©n ót, tiÕp hîp víi kinh tóc thiÕu ©m thËn (h×nh 10). H×nh 10: Kinh tóc th¸i d­¬ng bµng quang BiÓu hiÖn bÖnh lý: - Kinh bÞ bÖnh: M¾t ®au, ch¶y n­íc m¾t n­íc mòi, ch¶y m¸u cam, ®Çu g¸y l­ng, th¾t l­ng, x­¬ng cïng cét sèng, mÆt sau chi d­íi ®au buèt. - Phñ bÞ bÖnh: §¸i kh«ng lîi, ®au tøc bông d­íi, ®¸i dÇm. TrÞ c¸c chøng bÖnh ë m¾t, mòi, ®Çu, g¸y, th¾t l­ng, hËu m«n, n·o, sèt, bÖnh t¹ng phñ (dïng c¸c huyÖt ë l­ng) 8. Kinh tóc thiÕu ©m thËn (mçi bªn 27 huyÖt) B¾t ®Çu tõ d­íi ngãn ch©n ót, ®i lÖch vµo lßng bµn ch©n (dòng tuyÒn: VIII-1), chui lªn tr­íc m¾t c¸ trong råi vßng qua phÝa m¾t c¸ trong, ®i lªn däc theo mÆt trong c¼ng ch©n, vµo khoeo ch©n, lªn mÆt trong bê sau ®ïi, qua x­¬ng sèng vµo t¹ng thËn, liªn l¹c víi bµng quang. Cã hai nh¸nh: mét nh¸nh tõ thËn tíi can, chui qua c¬ hoµnh c¸ch tíi phÕ, men theo yÕt hÇu tíi s¸t cuèng l­ìi; nh¸nh thø hai tõ phÕ ra liªn l¹c víi t¹ng t©m, råi vµo ngùc tiÕp hîp víi kinh thñ quyÕt ©m t©m bµo (h×nh11). H×nh 11: Kinh tóc thiÕu ©m thËn BiÓu hiÖn bÖnh lý: - Kinh bÞ bÖnh: MiÖng nãng, l­ìi kh«, miÖng vµ thanh qu¶n s­ng, cét sèng ®au, mÆt trong ch©n ®au, lßng bµn ch©n nãng. - T¹ng bÞ bÖnh: Phï thòng, ®¸i kh«ng lîi, ho ra m¸u, muèn n»m, xuyÔn, m¾t hoa, tim ®Ëp, da s¹m, Øa ch¶y lóc canh n¨m. TrÞ c¸c chøng bÖnh ë hÖ sinh dôc, tiÕt niÖu, ruét, häng, ngùc. 9. Kinh thñ quyÕt ©m t©m bµo (mçi bªn 9 huyÖt) B¾t ®Çu tõ th­îng tiªu (t©m bµo l¹c) ®i qua c¬ hoµnh c¸ch xuèng liªn l¹c víi trung tiªu, h¹ tiªu råi ®i ra phÝa m¹ng s­ên, lªn hâm n¸ch ch¹y xuèng mÆt trong chÝnh gi÷a c¸nh tay tËn cïng ë ®Çu ngãn tay gi÷a, giao héi víi kinh thñ thiÕu d­¬ng tam tiªu ë ®Çu ngãn ®eo nhÉn (h×nh 12). H×nh 12: Kinh thñ quyÕt ©m t©m bµo H×nh 12: Kinh thñ quyÕt ©m t©m bµo BiÓu hiÖn bÖnh lý: - Kinh bÞ bÖnh: §au vïng tim, bån chån, tøc ngùc s­ên, tim ®¹p m¹nh, cuång, nãi l¶m nh¶m, h«n mª. TrÞ c¸c chøng bÖnh ë ngùc, tim, d¹ dµy, bÖnh t©m thÇn, sèt. 10. Kinh thñ thiÕu d­¬ng tam tiªu (mçi bªn 23 huyÖt) B¾t ®Çu tõ ngãn tay ®eo nhÉn (quan xung: X-1) ®i theo bê sau cña ngãn tay ®ã lªn cæ tay, råi theo chÝnh gi÷a mÆt ngoµi cña c¼ng tay, c¸nh tay, ®i lªn vai, qua hè trªn ®ßn (khuyÕt bån: III-12) chia hai nh¸nh: mét nh¸nh ®i xuèng ngùc vµo th­îng tiªu liªn l¹c víi t©m bµo råi qua c¬ hoµnh c¸ch xuèng bông vµo trung tiªu, h¹ tiªu; nh¸nh thø hai ®i lªn cæ vµo tai, råi ra phÝa tr­íc tai, tËn cïng ë ®u«i ngoµi cña m¾t, tiÕp hîp víi kinh tóc thiÕu d­¬ng ®ëm (h×nh 13). H×nh 13: Kinh thñ thiÕu d­¬ng tam tiªu BiÓu hiÖn bÖnh lý: - Kinh bÞ bÖnh: Tai ®iÕc, tai ï, thanh qu¶n vµ häng s­ng ®au, m¾t ®au, m¸ s­ng. PhÝa sau tai, vai, c¸nh tay, khuûu tay ®au, ngãn tay ®eo nhÉn vËn ®éng khã. - Phñ bÞ bÖnh: Bông ®Çy ch­íng, bông d­íi cøng, ®¸i kh«ng th«ng, ®¸i sãn, ®¸i r¾t, phï. TrÞ c¸c bÖnh ë tai, ®Çu, m¾t, häng, sèt. 11. Kinh tóc thiÕu d­¬ng ®ëm (mçi bªn 44 huyÖt) B¾t ®Çu tõ ®u«i m¾t ngoµi (®ång tö liªu: XI-1), lªn gãc ®Çu xuèng sau tai, theo cæ ®i xuèng låi cÇu chÊm xuèng vai, vµo hè trªn ®ßn (khuyÕt bån: III-12), xuèng ngùc, qua c¬ hoµnh c¸ch liªn l¹c víi t¹ng can vµo phñ ®ëm, qua s­ên ®i vµo phÝa x­¬ng mu råi qua vïng mÊu chuyÓn lín x­¬ng ®ïi, ®i däc mÆt ngoµi ®ïi vµ c¼ng ch©n tíi m¾t c¸ ngoµi, tËn cïng ë bê ngoµi ngãn ch©n thø t­ (mÐ ngãn ót) vµ tiÕp hîp víi kinh tóc quyÕt ©m can (h×nh 14). H×nh 14: Kinh tóc thiÕu d­¬ng ®ëm BiÓu hiÖn bÖnh lÝ: - Kinh bÞ bÖnh: Sèt rÐt, ®iÕc, ®au ®Çu, hµm, m¾t, hè trªn x­¬ng ®ßn, n¸ch s­ng, lao h¹ch, khíp h¸ng vµ chi d­íi ®au, bµn ch©n nãng, ngãn ch©n thø t­ vËn ®éng khã. - Phñ bÞ bÖnh: C¹nh s­ên ®au, ngùc ®au, måm ®¾ng, n«n. TrÞ c¸c bÖnh ë ®Çu, mÆt, tai, mòi, häng, ngùc, s­ên, sèt. 12. Kinh tóc quyÕt ©m can (mçi bªn 14 huyÖt) B¾t ®Çu tõ ngãn ch©n c¸i (®¹i ®«n: XII-1), ®i gi÷a ngãn ch©n c¸i vµ ngãn ch©n thø hai qua mu bµn ch©n tíi tr­íc m¾t c¸ trong 1 thèn, tiÕp lªn trªn m¾t c¸ trong 8 thèn ®i vµo khoeo ch©n, qua mÆt trong ®ïi vµo ë bé phËn sinh dôc, lªn phÝa trªn bông d­íi, cïng ®i víi kinh vÞ vµo t¹ng can liªn l¹c víi phñ ®ëm, qua c¬ hoµnh c¸ch t¸n ra ë s­ên, ®i lªn sau yÕt hÇu vµo x­¬ng hµm nèi víi m¾t, ra tr¸n vµo giao héi víi m¹ch ®èc ë ®Ønh ®Çu (b¸ch héi: XIII-20). Tõ m¾t cã mét nh¸nh ®i xuèng vßng trong m«i. l¹i cã mét nh¸nh n÷a sau khi qua t¹ng can vµ c¬ hoµnh c¸ch tíi tiÕp hîp víi kinh thñ th¸i ©m phÕ (h×nh 15). H×nh 15: Kinh tóc quyÕt ©m can BiÓu hiÖn bÖnh lý: - Kinh bÞ bÖnh: §Çu ®au, ®Çu v¸ng, m¾t hoa, tai ï, sèt cao cã thÓ co giËt, ®¸i dÇm, ®¸i kh«ng th«ng lîi. - T¹ng bÞ bÖnh: Ngùc tøc, n«n nÊc, bông trªn ®au, da vµng, Øa láng, häng nh­ bÕ t¾c, tho¸t vÞ, bông d­íi ®au. TrÞ c¸c chøng bÖnh ë hÖ sinh dôc, bµng quang, ruét, ngùc, s­ên, m¾t. D. b¸t m¹ch kú kinh (t¸m m¹ch). T¸m m¹ch lµ m¹ch ®èc, m¹ch Nh©m, m¹ch xung, m¹ch ®íi, m¹ch d­¬ng duy, m¹ch ©m duy, m¹ch d­¬ng kiÓu, m¹ch ©m kiÓu. M¹ch kh¸c kinh ë nh÷ng ®iÓm sau: - M¹ch kh«ng ®i th¼ng vµo t¹ng phñ nh­ kinh chÝnh, chØ cã ba m¹ch ®èc, nh©m, xung ®i vµo d¹ con (k× phñ) vµ m¹ch ®èc ®i vµo n·o tñy. - Trõ m¹ch ®íi ®i vßng quanh l­ng cßn c¸c m¹ch kh¸c ®Òu ®i tõ d­íi lªn, kh«ng cã m¹ch nµo ®i ë hai chi trªn c¶. C¸c kinh chÝnh ©m ®i tõ d­íi lªn, c¸c kinh chÝnh d­¬ng ®i tõ trªn xuèng. Kinh ®i trªn c¶ tø chi. - M¹ch kh«ng g¾n víi ngò hµnh, kh«ng cã quan hÖ biÓu lÝ nh­ kinh chÝnh. - Trõ hai m¹ch ®èc, Nh©m cã huyÖt riªng, c¸c m¹ch kh¸c kh«ng cã huyÖt riªng. Mçi kinh chÝnh ®Òu cã huyÖt riªng. M¹ch xung giao héi víi kinh t× M¹ch ©m duy giao héi víi kinh t©m bµo M¹ch ®èc giao héi víi kinh tiÓu tr­êng M¹ch d­¬ng kiÓu giao héi víi kinh bµng quang M¹ch ®íi giao héi víi kinh ®ëm M¹ch d­¬ng duy giao héi víi kinh tam tiªu M¹ch Nh©m giao héi víi kinh phÕ M¹ch ©m kiÓu giao héi víi kinh thËn - T¸m m¹ch cã t¸c dông bæ sung chç thiÕu hôt cña 12 kinh - T¸m m¹ch cã t¸c dông ®iÒu hßa sù thÞnh suy cña khÝ huyÕt trong 12 ®­êng kinh chÝnh. 1. M¹ch ®èc (cã 28 huyÖt) B¾t ®Çu tõ tÇng sinh m«n qua tr­êng c­êng (XIII-1) ®Õn gi÷a l­ng, lªn g¸y vßng qua ®Çu, råi xuèng sèng mòi, chç Gi¸p lîi vµ m«i trªn. Liªn l¹c víi t¹ng thËn, bµo cung (tö cung), tuû, n·o. Liªn hÖ víi c¸c kinh d­¬ng ë tay, ch©n, tiÕp hîp víi kinh thñ th¸i d­¬ng tiÓu tr­êng ë hËu khª (VI-3) (h×nh 6). BiÓu hiÖn bÖnh lý: Cét sèng vËn ®éng khã hoÆc uèn v¸n, ®Çu v¸ng, l­ng yÕu. §iÒu trÞ: huyÖt vïng ®Çu, cæ trÞ c¸c chøng rèi lo¹n thÇn kinh, n·o, sèt. HuyÖt vïng l­ng trÞ bÖnh phæi, t©m, t©m bµo, can, bµng quang, t×, vÞ, bÖnh l­ng, h«ng ch©n. HuyÖt vïng th¾t l­ng trÞ bÖnh thËn, bµng quang, ®¹i, tiÓu tr­êng; liÖt, ®au. H×nh 16: M¹ch ®èc 2. M¹ch nh©m (cã 24 huyÖt) B¾t ®Çu tõ héi ©m (XIV-1) qua gi÷a bông, ngùc, ®i lªn mÆt ®Õn d­íi m¾t (thõa khÊp: III-1). Liªn l¹c víi bµo cung (tö cung), m¾t. Liªn hÖ víi c¸c kinh ©m ë tay, ch©n, tiÕp hîp víi kinh thñ th¸i ©m phÕ ë liÖt khuyÕt (I-7) (h×nh 17). BiÓu hiÖn bÖnh lý: Nam tho¸t vÞ; n÷ khÝ h­, bông cã u, kh«ng sinh ®Î. §iÒu trÞ: bÖnh vïng ngùc, bông, rèn, bÖnh tiªu ho¸, tiÕt niÖu, sinh dôc, chøng l¹nh. H×nh 17: M¹ch nh©m 3. M¹ch xung (huyÖt chung víi c¸c kinh) B¾t ®Çu tõ héi ©m (XIV-1) qua nÕp bÑn, hîp víi kinh tóc thiÕu ©m thËn ®i lªn bông, ngùc, hîp víi m¹ch nh©m lªn mÆt, vßng quanh m«i vµo vßm miÖng, ®Õn d­íi m¾t. Tõ nÕp bÑn däc theo mÆt trong chi d­íi, ®Õn m¾t c¸ trong råi gan bµn ch©n, mét nh¸nh t¸ch ra tõ m¾t c¸ trong ®i ®Õn mu ngãn c¸i. Hîp víi m¹ch ®èc ë l­ng. Liªn l¹c víi bµo cung (tö cung), m¾t, tuû sèng, t¹ng thËn. Liªn hÖ víi hai m¹ch nh©m, ®èc, kinh tóc d­¬ng minh vÞ, tóc thiÕu d­¬ng ®êm vµ tiÕp hîp víi kinh tóc th¸i ©m t× ë c«ng t«n (IV-4) (h×nh 18). BiÓu hiÖn bÖnh lý: Kinh nguyÖt kh«ng ®Òu, khÝ h­, kh«ng sinh ®Î, ®¸i dÇm, tho¸t vÞ, khÝ tõ bông x«ng lªn lµm ®au vïng tim, ®¸i kh«ng lîi. §iÒu trÞ c¸c bÖnh bông ngùc ®au cÊp xuyÔn, c¸c chøng cña thiÕu ©m thËn. H×nh 18: M¹ch xung 4. M¹ch ®íi (huyÖt chung víi c¸c kinh) B¾t ®Çu tõ ®èt th¾t l­ng thø hai (XI-26: ®íi m¹ch) vßng quanh bông vµ l­ng. Liªn hÖ ®«n ®èc c¸c kinh ®i th¼ng däc qua l­ng vµ tiÕp hîp víi kinh tóc thiÕu d­¬ng ®ëm ë tóc l©m khÊp (XI-41) (h×nh 19). BiÓu hiÖn bÖnh lý: Bông ®Çy ch­íng, l­ng l¹nh, kinh nguyÖt kh«ng ®Òu, khÝ h­, ch©n cã thÓ bÞ teo liÖt. §iÒu trÞ: ®au, ®Çy vïng th­îng vÞ, viªm mµng phæi, n«n möa, khã tiªu, s«i bông, Øa ch¶y cã nhÇy, î h¬i, ®au m¹ng s­ên, ®au ë d­íi rèn, ch¶y m¸u ruét, sèt rÐt, sãt rau, ngÊt sau ®Î. H×nh 19: M¹ch ®íi 5. M¹ch d­¬ng kiÓu (huyÖt chung víi c¸c ®­êng kinh chÝnh) B¾t ®Çu tõ m¾t c¸ ngoµi qua mÆt ngoµi chi d­íi, ph©n bè ë c¹nh s­ên, vßng qua vai lªn mÐp råi dÇu, m¾t, hîp víi m¹ch ©m kiÓu ®Õn sau tai vµ n·o. Liªn l¹c víi tai, m¾t, n·o. Liªn hÖ víi ba kinh d­¬ng ë ch©n, kinh thñ th¸i d­¬ng tiÓu tr­êng, kinh thñ th¸i d­¬ng minh ®¹i tr­êng, m¹ch ®èc, qu¶n lý kinh d­¬ng toµn th©n, vµ tiÕp hîp víi kinh tóc th¸i d­¬ng bµng quang ë th©n m¹ch (VII-62) (h×nh 20). BiÓu hiÖn bÖnh lÝ: BÖnh m¾t, mÊt ngñ, ®éng kinh, l­ng ®au. §iÒu trÞ: ®au cøng vïng eo l­ng, s­ng ch©n, thë khß khÌ, ®au ®Çu, ra må h«i ®Çu, ®au m¾t ®á, ®au khíp x­¬ng, liÖt bµn tay vµ ch©n, ngÊt, ®iÕc, ®éng kinh, phï nÒ… H×nh 20: M¹ch d­¬ng kiÓu