Những nét đặc thù của triết học ấn độ cổ đại - Tư tưởng triết học phật giáo và những giá trị của nó

PhÇn më ®Çu NghÞ quyÕt §¹i héi VIII cña §¶ng céng s¶n ViÖt nam nªu râ: “ §¶ng lµm giµu trÝ tuÖ cña m×nh b»ng c¸ch kh«ng ngõng n©ng cao tr×nh ®é lý luËn, n¾m v÷ng vµ vËn dông s¸ng t¹o nh÷ng luËn ®iÓm c¬ b¶n vµ ph­¬ng ph¸p luËn cña chñ nghÜa M¸c-Lªnin vµ t­ t­ëng Hå ChÝ Minh, ®ång thêi ph¶i kh«ng ngõng tæng kÕt kinh nghiÖm thùc tiÔn sinh ®éng, tõ phong trµo c¸ch m¹ng cña quÇn chóng”. §èi víi §¶ng ta, kiªn tr×, vËn dông s¸ng t¹o vµ ph¸t triÓn chñ nghÜa M¸c-Lªnin cã tÝnh nguyªn t¾c sè mét. Trung thµnh víi chñ nghÜa M¸c-Lªnin cã nghÜa lµ n¾m v÷ng b¶n chÊt c¸ch m¹ng vµ khoa häc cña chñ nghÜa M¸c- Lªnin, vËn dông mét c¸ch ®óng ®¾n, thÝch hîp víi ®iÒu kiÖn n­íc ta, gãp phÇn ph¸t triÓn chñ nghÜa M¸c- Lªnin mét c¸ch s¸ng t¹o. Lµ mét trong ba bé phËn cÊu thµnh chñ nghÜa M¸c, ®­îc Lªnin ph¸t triÓn, §¶ng Céng s¶n ViÖt nam vËn dông s¸ng t¹o trªn thùc tiÔn sinh ®éng ViÖt nam, triÕt häc M¸c- Lªnin ®· t¹o ra vò khÝ tinh thÇn s¾c bÐn cho cuéc ®Êu tranh gi¶i phãng d©n téc, thèng nhÊt Tæ quèc, x©y dùng ®Êt n­íc tiÕn lªn chñ nghÜa x· héi. TriÕt häc M¸c- Lªnin lµ mét m«n häc hÕt søc quan träng, nã ®· vµ ®ang ®­îc c¸n bé, ®¶ng viªn vµ toµn d©n ta tiÕp ®ãn nhiÖt t×nh vµ say mª häc tËp, nghiªn cøu nghiªm tóc. Tuy nhiªn triÕt häcM¸cLªnin, mÆc dï lµ mét cuéc lµ mét cuéc c¸ch m¹ng trong lÞch sö triÕt häc, nh­ng nã lµ mét tÊt yÕu lÞch sö, mét hiÖn t­îng hîp quy luËt. Nã lµ kÕt tinh tÊt c¶ nh÷ng tinh hoa, gi¸ trÞ cao quý cña t­ duy triÕt häc, v¨n häc, khoa häc cña lÞch sö nh©n lo¹i. Cã thÓ nãi, sù ra ®êi cña triÕt häc M¸c-Lªnin võa lµ b­íc ngoÆt c¸ch m¹ng, lµ ®Ønh cao trong sù ph¸t triÓn lý luËn triÕt häc, võa lµ sù tiÕp thu, kÕ thõa biÖn chøng nh÷ng di s¶n triÕt häc vµ khoa häc cña nh©n lo¹i. Do ®ã chóng ta kh«ng thÓ n¾m ch¾c triÕt häc M¸c- Lªnin nÕu chóng ta kh«ng nghiªn cøu lÞch sö triÕt häc cña nh©n lo¹i nãi chung, triÕt häc Ên ®é cæ ®¹i nãi riªng. Bëi vËy ë bµi viÕt nµy chóng ta cïng nghiªn cøu nh÷ng nÐt ®Æc thï cña triÕt häc Ên ®é cæ ®¹i, t­ t­ëng triÕt häc PhËt gi¸o, vµ nh÷ng gi¸ trÞ cña nã. CÊu tróc cña bµi viÕt nµy bao gåm: PhÇn më ®Çu Ch­¬ng I: Nh÷ng ®Æc thï cña triÕt häc Ên ®é cæ ®¹i 1. Kh¸i qu¸t vÒ lÞch sö, ®Þa lý, v¨n ho¸ - x· héi Ên ®é cæ ®¹i 2.Nh÷ng nÐt ®Æc thï cña triÕt häc Ên ®é cæ ®¹i 3. Sù h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn cña triÕt häc Ên ®é cæ ®¹i 4. Nh÷ng tr­êng ph¸i triÕt häc chÝnh thèng 5. Nh÷ng tr­êng ph¸i triÕt häc kh«ng chÝnh thèng Ch­¬ng II: T­ t­ëng triÕt häc PhËt gi¸o, vµ nh÷ng gi¸ trÞ cña nã Ng­êi s¸ng lËp ra ®¹o PhËt Néi dung t­ t­ëng triÕt häc vµ triÕt lý nh©n sinh quan, cïng con ®­êng gi¶i tho¸t “BÓ khæ” cña PhËt gi¸o Nh÷ng gi¸ trÞ cña triÕt häc PhËt gi¸o PhÇn kÕt luËn i. Nh÷ng ®Æc thï cña triÕt häc Ên ®é cæ ®¹i Ên ®é lµ mét trong nh÷ng chiÕc n«i cña nÒn v¨n minh nh©n lo¹i. N¬i ®©y triÕt häc ®· xuÊt hiÖn tõ rÊt sím, t­ t­ëng triÕt häc Ên ®é cæ ®¹i ®­îc h×nh thµnh tõ cuèi thiªn nhiªn kû thø II ®Çu thiªn nhiªn kû I tr­íc CN. Nh÷ng t­ t­ëng triÕt häc cao siªu, nh÷ng triÕt lý t«n gi¸o lín cña §¹o PhËt, §¹o Jaina, §¹o Hindu...®· tõng to¶ s¸ng tíi nhiÒu quèc gia trªn thÕ giíi vµ ®· ®­îc l·nh tô cña nh©n d©n Ên ®é vËn dông trong b­íc ®­êng ®Êu tranh gi¶i phãng d©n téc m×nh. ë §«ng- Nam ¸, trong ®ã cã ViÖt nam, PhËt gi¸o ®· ®­îc truyÒn b¸ s©u réng trong mäi tÇng líp nh©n d©n tõ nh÷ng n¨m ®Çu kû nguyªn vµ sù ¶nh h­ëng cña nã ®èi víi ®êi sèng nh©n d©n ta ngµy nay cßn kh¸ s©u ®Ëm vµ phøc t¹p. V× vËy viÖc nghiªn cøu lÞch sö triÕt häc Ên ®é nãi riªng vµ v¨n minh Ên ®é nãi chung lµ hÕt søc cÇn thiÕt. Suy ngÉm vÒ nÒn triÕt häc l©u ®êi Êy kh«ng chØ ®Ó t×m hiÓu, häc hái trong ®ã nh÷ng nÐt tinh tuý, ®éc ®¸o cña tri thøc ®a d¹ng vÒ tù nhiªn vµ vÒ con ng­êi Ên ®é mµ cßn chÝnh lµ mµi s¾c tu duy, gãp vµo hµnh trang t­ t­ëng cña m×nh tri thøc cã mét kh«ng hai cña nh©n lo¹i, v­¬n tíi ®Ønh cao cña khoa häc, nh­ Anghen ®· tõng nh¾c nhë, gãp phÇn lµm sèng ®éng t×nh h÷u nghÞ hiÓu biÕt lÉn nhau gi÷a c¸c d©n téc trªn thÕ giíi. 1.1 Kh¸i qu¸t vÒ lÞch sö x· héi –v¨n hãa Ên ®é cæ ®¹i a. VÒ hoµn c¶nh ®Þa lý: Ên §é cæ ®¹i lµ mét b¸n ®¶o lín ë nam Ch©u ¸. §iÒu kiÖn tù nhiªn rÊt phøc t¹p, cã s«ng ngßi vµ c¸c vïng ®ång b»ng trï phó, cã nói non trïng ®iÖp, hiÓm trë, cã sa m¹c kh« khan nãng nùc, khÝ hËu cã nh÷ng vïng nãng, Èm, m­a nhiÒu, gi¸ l¹nh kh¸c nhau. ChÝnh sù ®a d¹ng vµ kh¾c nhiÖt cña ®iÒu kiÖn tù nhiªn ®· t¸c ®éng nhiÒu tíi ®êi sèng, ghi ®Ëm nÐt nh÷ng dÊu Ên trong t©m trÝ ng­êi Ên ®é. b. VÒ x· héi: X· héi Ên ®é cæ ®¹i xuÊt hiÖn sù ph©n chia giai cÊp rÊt sím. Tõ thÕ kû thø VI-IV tr­íc CN Nhµ n­íc ®· ®­îc x¸c lËp. Sù c¹nh tranh gi÷a c¸c quèc gia lín nhá vµo thÕ kû VI tr­íc CN ®· dÉn tíi sù th«n tÝnh lÉn nhau, lËp nªn quèc gia réng lín vµo thÕ kû IV tr­íc CN. X· héi Ên ®é cæ ®¹i cã sù giao l­u kinh tÕ víi §Þa Trung H¶i rÊt sím. NÐt ®Æc thï cña x· héi Ên ®é cæ ®¹i lµ sù tån t¹i l©u dµi c«ng x· n«ng th«n víi lao ®éng cña ng­êi d©n c«ng x· lµ chñ yÕu, th× chÕ ®é n« lÖ kiÓu gia tr­ëng vµ nhµ n­íc qu©n chñ chuyªn chÕ trung ­¬ng tËp quyÒn, trong ®ã c¸c ®Õ v­¬ng n¾m quyÒn lùc v« h¹n vÒ së h÷u ruéng ®Êt vµ thÇn d©n ®· ¶nh h­ëng m¹nh mÏ tíi tÝnh chÊt vµ sù ph¸t triÓn cña tù nhiªn vµ chÕ ®é ®¼ng cÊp, thÓ chÕ x· héi lu«n ®Ì nÆng lªn ®êi sèng cña ng­êi d©n Ên ®é Mét nÐt ®Æc thï kh¸c n÷a cña x· héi Ên ®é cæ ®¹i lµ sù ph©n chia ®¼ng cÊp rÊt kh¾c khe vµ nghiÖt ng·, nã kh«ng nh÷ng ®ông ch¹m ®Õn quyÒn lùc cña n«ng d©n, mµ cßn ®ông ch¹m ®Õn c¶ th­¬ng nh©n vµ thî thñ c«ng thµnh thÞ. Nã ng¨n trë con ®­êng ph¸t triÓn cña søc s¶n xuÊt x· héi. Mét lµn sãng ph¶n ®èi sù thèng trÞ cña ®¹o Bµ la m«n vµ chÕ ®é ®¼ng cÊp ®­îc biÖn minh cña luËt lÖ thÇn th¸nh vµ sù b¶o vÖ cña ph¸p luËt thÕ quyÒn ®· lµm rung ®éng c¶ n«ng th«n vµ thµnh thÞ Ên ®é cæ ®¹i. Trong lÜnh vùc t­ t­ëng, cuéc ®Êu tranh gi÷a chñ nghÜa duy vËt, v« thÇn, chñ nghÜa hoµi nghi chèng uy quyÒn cña kinh Vª ®a vµ tÝn ®iÒu t«n gi¸o Bµ la m«n ®· diÔn ra rÊt quyÕt liÖt, thÓ hiÖn râ ë phong trµo tù do t­ t­ëng, ®ßi b×nh ®¼ng x· héi ë Ên ®é cæ ®¹i. Mét nÐt ®Æc thï n÷a cña x· héi Ên ®é cæ ®¹i lµ t«n gi¸o bao trïm toµn bé ®êi sèng x· héi. Trong x· héi Ên ®é cæ ®¹i ng­êi ta thê cóng nhiÒu thÇn th¸nh kh¸c nhau. c. VÒ v¨n ho¸ khoa häc: NÒn v¨n minh s«ng Ên, hay lµ nÒn v¨n minh Indus, hay lµ nÒn v¨n minh Harapapa lµ nÒn v¨n minh thµnh thÞ xuÊt hiÖn rÊt sím tõ kho¶ng 2500 n¨m tr­íc CN. Ngay tõ thêi Vª ®a thiªn v¨n häc Ên ®é ®· b¾t ®Çu xuÊt hiÖn. Ng­êi Ên ®é cæ ®· biÕt s¸ng t¹o ra lÞch ph¸p, pháng ®o¸n tr¸i ®Êt h×nh cÇu vµ tù quay quanh trôc cña nã. Cuèi thÕ kû V tr­íc CN ng­êi Ên ®é ®· gi¶i thÝch ®­îc hiÖn t­îng nhËt thùc, nguyÖt thùc. VÒ to¸n häc hä còng ®· ph¸t minh ra ch÷ sè thËp ph©n, tÝnh ®­îc trÞ sè pi...Ho¸ häc, y häc còng rÊt ph¸t triÓn. TÊt c¶ nh÷ng ®Æc ®iÓm vÒ hoµn c¶nh ®Þa lý, x· héi, v¨n ho¸ vµ khoa häc kü thuËt lµ nh÷ng tiÒn ®Ò lý luËn vµ thùc tiÔn phong phó lµm nÈy sinh nh÷ng t­ t­ëng triÕt häc cña Ên ®é thêi cæ ®¹i. 1.2 Nh÷ng nÐt ®Æc thï cña triÕt häc Ên ®é cæ ®¹i C¸c luËn thuyÕt triÕt häc ®­îc ph¸t sinh tõ t­ t­ëng triÕt häc ®Çu tiªn lµ kinh th¸nh Vª ®a, mét trong nh÷ng bé kinh cæ cña Ên ®é. C¸c luËn thuyÕt triÕt häc sau th­êng dùa vµo c¸c luËn thuyÕt cã tr­íc. C¸c nhµ triÕt häc sau chØ lµ ph¸t triÓn c¸c quan ®iÓm ban ®Çu kh«ng ®¹t môc ®Ých t¹o ra thø triÕt häc míi. §a sè hÖ thèng triÕt häc dùa vµo tri thøc ®· cã trong Vª ®a, møc ®é néi dung cña nã ®· thay ®æi. C¸c luËn thuyÕt triÕt häc Ên ®é cæ ®¹i rÊt chó ý tíi vÊn ®Ò nh©n b¶n, ®ã lµ vÊn ®Ò nh©n sinh quan vµ con ng­êi ®­îc gi¶i tho¸t. HÇu hÕt c¸c tr­êng ph¸i triÕt häc ®Òu bµn tíi cuéc sèng con ng­êi, dï c¸ch tiÕp cËn cña c¸c tr­êng ph¸i triÕt häc kh¸c nhau. Ph¹m trï “tÝnh kh«ng’’ ®­îc chó ý nhiÒu trong mét sè tr­êng ph¸i triÕt häc, ®em ®èi lËp “kh«ng’’ vµ “ h÷u”, qui c¸i “h÷u” vÒ c¸i “kh«ng”. BiÓu hiÖn mét tr×nh ®é t­ duy trõu t­îng kh¸ cao ë triÕt häc Ên ®é cæ ®¹i. Gi÷a triÕt häc vµ t«n gi¸o, duy vËt vµ duy t©m, biÖn chøng vµ siªu h×nh th­êng cã ®an xen vµo nhau, t¹o ra vÎ ®Ñp riªng cña nhiÒu luËn thuyÕt triÕt häc Ên ®é cæ ®¹i. VÒ vÊn ®Ò b¶n thÓ luËn: Quan ®iÓm duy t©m, t«n gi¸o vµ nhÞ nguyªn luËn trong triÕt häc Ên ®é cæ ®¹i ®Òu thõa nhËn: “Tinh thÇn thÕ giíi” Br¸t man s¸ng t¹o vµ chi phèi toµn bé vò trô, linh hån cña con ng­êi (at man) lµ hiÖn th©n cña Br¸t man tån t¹i vÜnh viÔn theo luËt lu©n håi. Môc ®Ých cña linh hån lµ siªu tho¸t, lµ ®iÒu kiÖn ®Ó linh hån c¸ nh©n thèng nhÊt víi “tinh thÇn thÕ giíi”. Muèn vËy, con ng­êi kh«ng tham gia g× biÕt ®æi cuéc sèng trÇn thÕ, coi ®ã lµ cuéc sèng xÊu xa ®Ó thiªn ®Þnh nhê sù linh b¸o cña kinh Vª ®a. Riªng PhËt gi¸o kh«ng thõa nhËn “ tinh thÇn thÕ giíi” hay Th­îng ®Õ , cã nghÜa lµ kh«ng thõa nhËn cã chóa. PhËt gi¸o thõa nhËn nh÷ng nguyªn tè t¹o thµnh vò trô cã tÝnh chÊt vÜnh h»ng. Nh­ng PhËt gi¸o thõa nhËn linh hån (at man) bÊt tö, ®éc lËp víi thÓ x¸c, tr¶i qua nhiÒu kiÕp do NghiÖp qui ®Þnh, PhËt h­íng con ng­êi vµo câi NiÕt bµn vµ ®Ó ®Õn ®­îc NiÕt bµn con ng­êi ph¶i khæ c«ng tu luyÖn, h­íng tíi c¸i t©m. Quan ®iÓm duy vËt trong triÕt häc Ên ®é cæ ®¹i thõa nhËn thÕ giíi lµ vËt chÊt, bao gåm vÊt chÊt Th« vµ Tinh. Kh«ng cã lùc l­îng thÇn th¸nh nµo tham gia, thõa nhËn thÕ giíi vËt chÊt vËn ®éng, kh«ng cã sù tån t¹i cña linh hån phi vËt chÊt, con ng­êi lµ s¶n phÈm cña vËt chÊt. VÒ phÐp biÖn chøng: phÐp biÖn chøng chÊt ph¸t th« s¬ lµ mét gÝa trÞ lín cña triÕt häc Ên ®é cæ ®¹i, thõa nhËn thÕ giíi vËt chÊt vËn ®éng, biÕn ®æi theo luËt nh©n qu¶. ThÊy ®­îc m©u thuÉn cña thÕ giíi vËt chÊt, n»m trong sù thèng nhÊt gi÷a hai mÆt ®èi lËp.ThÕ giíi bao quanh con ng­êi võa vËn ®éng, võa ®øng im. §ã lµ mét m©u thuÉn con ng­êi cÇn ph¶i chÊp nhËn. §Æc biÖt ®¹o PhËt víi nguyªn t¾c c¨n b¶n lµ ®¹o lý duyªn sinh chi phèi vò trô vµ nh©n sinh. Duyªn sinh lµ do nh©n duyªn sinh ra, c¸c hiÖn t­îng vò trô nh©n sinh ®Òu do mèi quan hÖ kÕt hîp víi nhau mµ sinh ra. HiÖn t­îng quan hÖ nµy liªn quan ®Õn quan hÖ kh¸c lµ nh©n duyªn. Sù vËt xuÊt hiÖn lµ nh©n duyªn héi tô, sù vËt tiªu vong lµ do nh©n duyªn ly t¸n. §ã lµ duyªn sinh, duyªn diÖt . V× thÕ mµ v¹n vËt trong vò trô biÕn ho¸ kh«ng ngõng. VÒ vÊn ®Ò ®¹o ®øc: §¹o ®øc lµ mét trong nh÷ng h×nh th¸i ý thøc sím nhÊt cña c¸c h×nh th¸i ý thøc x· héi. MÉu ng­êi lý t­ëng cña x· héi Ên ®é cæ ®¹i lµ con ng­êi ®¹o sü t©m linh, lµ con ng­êi ý thøc vò trô. C¸c nhµ triÕt häc duy t©m, t«n gi¸o chñ tr­¬ng con ng­êi tõ bá cuéc ®êi trÇn tôc xÊu xa, kh«ng tham gia g× vµo cuéc ®êi ®ã, ph¸i thiÒn hoÆc NiÕt bµn, nghÜa lµ chñ tr­¬ng sèng khæ h¹nh. C¸c nhµ duy vËt cho r»ng: §êi ng­êi ph¶i ®­îc h­ëng mäi thó vui cña cuéc sèng, quyÒn ®ã lµ hîp víi tù nhiªn. 1.3. Sù h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn cña triÕt häc Ên ®é cæ ®¹i Thêi kú Vª ®a (tõ thÕ kû VII tr­íc CN): §©y lµ thêi kú xa x­a nhÊt, lµ thêi kú d©n Aryen thiÕt ®Þnh dÇn dÇn trªn ®Êt Ên ®é vµ truyÒn b¸ v¨n ho¸, v¨n minh Aryen Lµ thêi kú thê nhiÒu thÇn, cã tÝn ng­ìng cña thæ d©n Dravidien, vµ cña nhiÒu d©n téc x©m l¨ng, ®Æc biÖt lµ d©n da tr¾ng Ên-¢u Aryen trµn vµo b¾c Ên ®é ®Çu thiªn nhiªn kû thø II tr­íc CN. Thêi kú nµy gäi lµ thêi kú Vª ®a, v× c¬ së t­ t­ëng cña thêi kú nµy lµ bé kinh Vª ®a. NghÜa ®en ch÷ Vª ®a lµ biÕt, kinh Vª ®a chøa tÊt c¶ c¸i biÕt cña d©n Aryen khi du nhËp vµo l­u vùc T©y Ên Hµ...Ch÷ Aryen kh«ng chØ vµo mét giai cÊp, mét ®« thÞ, hay mét d©n téc. Hä tõ Trung ¸ du nhËp vµo Ên ®é kho¶ng 3500-1200 tr­íc CN, dÇn dÇn lan truyÒn sang l­u vùc s«ng H»ng chinh phôc vµ ®ång ho¸ d©n b¶n xø thuéc chñng téc Dravidien. T­ t­ëng triÕt häc thêi kú nµy ®­îc biÓu hiÖn trong nh÷ng t¸c phÈm chñ yÕu: Kinh Vª ®a, Kinh Upanisad, vµ hai cuèn sö thi Ramayyana, Mahacharata. *Kinh Vª ®a: lµ mét trong nh÷ng bé kinh cæ cña Ên ®é vµ nh©n lo¹i. Vª ®a kh«ng ph¶i lµ mét nh©n vËt s¸ng t¸c, mµ nã lµ bé s¸ch thu l­îm tÊt c¶ nh÷ng bé ca dao, vÞnh phó, nh÷ng t­ t­ëng quan ®iÓm, tËp tôc lÔ nghi cña nhiÒu bé l¹c ng­êi Aryen, ®­îc chÐp b»ng ch÷ vµ ph©n chia thµnh 4 tËp chñ yÕu sau: +Rig Vª ®a: Tri thøc vÒ th¸nh ca, t¸n tông, “Rig” cã nghÜa lµ “t¸n ca”. §©y lµ bé kinh cæ nhÊt gåm 1017 bµi dïng ®Ó cÇu nguyÖn chóc tông c«ng ®øc c¸c bËc th¸nh thÇn trong ®ã cã hai vÞ th¸nh thÇn ®­îc nh¾c ®Õn nhiÒu nhÊt lµ thÇn löa vµ thÇn sÊm sÐt. +Sama Vª ®a: Tri thøc vÒ c¸c giai ®iÖu ca chÇu khi hµnh lÔ, gåm 1549 bµi, lµ bé s­u tÇm nh÷ng bµi ca, vÇn ®iÖu ca ngîi thÇn linh. Kinh nµy chuyªn dïng cho c¸c bËc “Ca vinh s­”. +Yajur Vª ®a: Tri thøc vÒ c¸c lêi khÊn tÕ, nh÷ng c«ng thøc, nghi lÔ khÊn b¸i trong hiÕn tÕ. Cßn gäi lµ “TÕ tù Vª ®a”, chuyªn dïng cho c¸c “hµnh lÔ s­”. +Atharva Vª ®a: T¸ch riªng víi ba bé trªn, gåm 731 bµi v¨n vÇn, lµ nh÷ng lêi khÊn b¸i mang tÝnh bïa chó, ma thuËt, phï phÐp nh»m ®em l¹i nh÷ng ®iÒu tèt lµnh cho b¶n th©n vµ ng­êi th©n, g©y tai häa cho kÎ thï. Vª ®a cßn cã c¸c bé phËn muén h¬n lµ: Brahmana-gåm nh÷ng bµi cÇu nguyÖn, gi¶i thÝch c¸c nghi lÔ cña Vª ®a giµnh cho c¸c tu sÜ; Aranyaka – nghÜa lµ suy t­ëng trong rõng, gi¶i thÝch ý nghÜa huyÒn bÝ cña nh÷ng nghi lÔ Vª ®a,dïng cho nh÷ng tu sÜ khæ h¹nh, Èn dËt; Vµ kinh Upanisad *Kinh Upanisad: §©y lµ bé kinh quan träng nhÊt cña Kinh Vª ®a. Nã lµ nh÷ng kinh s¸ch b×nh chó t«n gi¸o-triÕt häc, gi¶i thÝch ý nghÜa triÕt lý s©u xa cña t­ t­ëng thÇn tho¹i, t«n gi¸o Vª ®a, ®­îc biªn so¹n qua nhiÒu thÕ kû. Upanisad lµ ngåi trang nghiªm cïng gi¶ng gi¶i lý thuyÕt cao siªu víi thÇy. Upanisad ®­îc viÕt d­íi h×nh thøc héi tho¹i, cã h¬n 200 bµi kinh. Sù ra ®êi cña Upanisad ®­îc coi lµ mét b­íc nh¶y vät tõ thÕ giíi quan thÇn tho¹i, t«n gi¸o sang t­ duy triÕt häc. Xu h­íng chÝnh cña Upanisad lµ biÖn hé cho t­ t­ëng duy t©m, t«n gi¸o trong kinh Vª ®a, vÒ “tinh thÇn s¸ng t¹o tèi cao” chi phèi thÕ giíi. Upanisad ®· coi b¶n nguyªn tinh thÇn vò trô tèi cao Bratman lµ thùc thÓ duy nhÊt cã tr­íc, tån t¹i vÜnh viÔn bÊt diÖt. Cßn linh hån con ng­êi (atman) lµ sù biÓu hiÖn mét bé phËn cña Bratman, c¬ thÓ lµ vá bäc cña atman, lµ n¬i c­ tró cña atman. ý chÝ ham muèn, hµnh vi cña con ng­êi, nh»m tho¶ m·n nh÷ng ham muèn trong trÇn gian, ®· g©y nªn nh÷ng hËu qu¶, gieo ®au khæ cho kiÕp nµy, c¶ kiÕp sau gäi lµ nghiÖp b¸o. Do vËy mµ atman bÊt tö cø bÞ giam h·m vµo hÕt thÓ x¸c nµy ®Õn thÓ x¸c kh¸c, bÞ che lÊp, bÞ rµng buécbëi thÕ giíi hiÖn t­îng nh­ ¶o ¶nh gäi lµ lu©n håi. Muèn gi¶i tho¸t cho atman th× con ng­êi ph¶i dèc lßng, toµn t©m tu luyÖn, lóc ®ã con ng­êi míi nhËn thøc ®­îc b¶n th©n m×nh, lóc ®ã atman míi ®ång nhÊt ®­îc víi Bratman. B¾t ®Çu siªu tho¸t. ChÝnh néi dung triÕt häc phong phó Êy mµ Upanisad trë thµnh nguån gèc, quan ®iÓm, c¸c hÖ thèng triÕt häc Ên ®é sau nµy. *T­ t­ëng triÕt häc trong bé sö thi Ramayyana: T­ t­ëng chñ yÕu nh­ dÊu son trong Ramayyana ®ã lµ ý nghÜa triÕt lý ®¹o ®øc- nh©n sinh trong quan niÖm vÒ con ng­êi, vÒ x· héi vµ bæn phËn tù nhiªn cña con ng­êi, vÒ c¸i thiÖn vµ c¸i ¸c cña ng­êi Ên ®é cæ x­a. Con ng­êi kh«ng ph¶i lµ c¸i g× tuyÖt ®èi, ®¬n ®iÖu, mµ lu«n lu«n chøa ®ùng nh÷ng m©u thuÉn, cã phÇn cao th­îng, cã c¸i thiÖn nh­ng còng cã phÇn thÊp hÌn, cã c¸i ¸c lu«n gi»ng co, ®un ®Èy nhau. Trong Ramayyana còng ghi l¹i nh÷ng quan ®iÓm duy vËt ng©y th¬, cho r»ng con ng­êi ta sinh ra tõ ®Êt vµ chÕt ®i l¹i trë vÒ víi lßng ®Êt vÜnh viÔn, phª ph¸n c¸i gäi lµ linh hån bÊt tö vµ gi¸o lý Bµlam«n. §ång thêi ®Ò cao c¶nh gi¸c: Chóng ta chØ tin ë nh÷ng ®iÒu mµ c¶m gi¸c cña chóng ta cho biÕt mµ th«i. *T­ t­ëng triÕt häc trong bé sö thi Mahacharata: T­ t­ëng triÕt häc trong bé sö thi Mahacharata cho ta thÊy r»ng c¸i thiÕt yÕu nhÊt trong mçi con ng­êi kh«ng ph¶i lµ c¶m gi¸c, t×nh c¶m, ý muèn...mµ chÝnh lµ linh hån bÊt diÖt. Linh hån bÊt diÖt ë mçi con ng­êi cã thÓ x¸c, h×nh hµi cô thÓ chØ lµ sù biÓu hiÖn hay lµ sù hiÖn th©n kh¸c nhau cña cïng mét c¸i duy nhÊt, tuyÖt ®èi, tèi cao, bÊt diÖt tù nhiªn vèn cã, lµ nguån gèc cña tÊt c¶ mäi c¸i ®ang tån t¹i, ®ã lµ “ Tinh thÇn tuyÖt ®èi tèi cao”. b.Thêi kú cæ ®iÓn: (hay thêi kú Bµlam«n-PhËt): §©y lµ thêi kú kinh tÕ -x· héi n« lÖ Ên ®é ph¸t triÓn cao, nh­ng vÉn bÞ k×m h·m bëi nhµ n­íc qu©n chñ chuyªn chÕ cña tæ chøc c«ng x· n«ng th«n, sù kh¾c nghiÖt cña chÕ ®é ®¼ng cÊp. VÒ tinh thÇn: thÕ giíi quan duy t©m-t«n gi¸o trong kinh Vª ®a, Upanisad, cña Bµlam«n ®­îc suy t«n thµnh hÖ t­ t­ëng chÝnh thèng trong ®êi sèng tinh thÇn x· héi. C¸c tµi liÖu triÕt häc ®a d¹ng xuÊt hiÖn dùng lªn chèng hÖ thèng gi¸o lý Balam«n, ®¸ng chó ý lµ c¸c ph¸i duy vËt cña thêi kú nµy. Vµo thêi kú nµy xuÊt hiÖn râ sù ph©n chia c¸c tr­êng ph¸i triÕt häc: Ph¸i chÝnh thèng thõa nhËn uy quyÒn cña kinh Vª ®a (gåm Sam khuya, Nayaya,Yoga, Minamsa, Vª®anta, Vaisesika) ; Ph¸i kh«ng chÝnh thèng (gåm Lokayata, PhËt gi¸o, Jai-Na). 1.4 Nh÷ng tr­êng ph¸i triÕt häc chÝnh thèng a. Ph¸i Samkhyua: §©y lµ tr­êng ph¸i triÕt häc duy vËt, ®èi lËp víi ®­êng lèi Vª®anta. VÒ t­ t­ëng lµ v« thÇn, phñ nhËn sù tån t¹i cña thÇn th¸nh, b¸c bá tinh thÇn Bratman, víi t­ c¸ch lµ mét thùc thÓ siªu nhiªn. VÒ quan ®iÓm duy vËt: §iÓm xuÊt ph¸t ®Ó gi¶i thÝch toµn bé sù tån t¹i cña thÕ giíi lµ vËt chÊt. Hä ph©n biÖt hai lo¹i vËt chÊt:Tinh vµ Th«. Lo¹i Tinh lµ c¬ së lo¹i Th«, lo¹i Tinh th× kh«ng thÓ nhËn thøc b»ng trùc quan. Khi lý gi¶i vÒ quan hÖ kh¸ch quan cña thÕ giíi, ph¸i Sam khuya ®· ®i tíi quan niÖm cã tÝnh biÖn chøng vÒ quan hÖ nh©n qu¶. Hä cho r»ng kÕt qu¶ tån t¹i trong nguyªn nh©n, tr­íc khi nã xuÊt hiÖn trong thùc tÕ vµ hä ®· kh¶o cøu qu¸ tr×nh nh©n biÕn thµnh qu¶. TÝnh kh¸ch quan cña quan hÖ nh©n qu¶®· ®­îc kh¼ng ®Þnh: “nh©n nµo –qu¶ ®Êy”. b. Ph¸i Nyaya-Vaisesika: Thêi kú ®Çu ®©y lµ hai ph¸i riªng, dÇn vÒ sau hîp thµnh mét. §©y lµ tr­êng ph¸i duy vËt, cã ®ãng gãp vÒ ba ph­¬ng diÖn: -ThuyÕt nguyªn tö. -Lý luËn nhËn thøc. -L«gic häc. Theo tr­êng ph¸i nµy th× toµn bé mäi sù vËt ®Òu thùc hiÖn sù chia nhá m·i m·i, sÏ ®Õn lóc kh«ng thÓ chia nhá -®ã lµ nguyªn tö. Hä cho r»ng nguyªn tö cã v« sè vµ tån t¹i vÜnh viÔn. T­ t­ëng nh­ vËy vÒ vËt chÊt lµ cßn mang tÝnh trùc quan, nh­ng thÓ hiÖn mét ý t­ëng t­ duy trõu t­îng triÕt häc. T­ t­ëng Êy vÒ nguyªn tö ®· cã tr­íc c¶ t­ t­ëng vÒ nguyªn tö cña L«-xip vµ Dem«crit. Ph¸i Nayaya-Vaisesika ®· x©y d­îng L« gic h×nh thøc, ®­a ra 5 b­íc suy luËn theo thø tù sau: - LuËn ®Ò - §åi cã löa. - Nguyªn nh©n - V× ®åi bèc khãi. - VÝ dô -Mäi c¸i bèc khãi ®Òu cã löa vÝ dô bÕp lß -Suy ®o¸n -§åi bèc khãi th× kh«ng thÓ kh«ng cã löa ch¸y -KÕt luËn -Do ®ã ®åi cã löa ch¸y NhËn thøc luËn còng mang tÝnh duy vËt: Thõa nhËn mäi vËt xung quanh, con ng­êi lµ ®èi t­îng cña nhËn thøc, vµ hä nªu ra quan niÖm tiªu chuÈn cña nhËn thøc ®ónh lµ nã tho¶ m·n ®­îc môc ®Ých mµ con ng­êi ®Ò ra hay kh«ng. c. Ph¸i Yoga: VÒ mÆt t­ t­ëng triÕt häc, ph¸i nµy kh«ng cã g× ®ãng gãp lín, ph¸i nµy nÆng vÒ thùc hµnh, ®iÒu nµy ®¸ng nãi vÒ mÆt triÕt häc ë chç hä ®· thÊy ®­îc sù thèng nhÊt gi÷a thÓ x¸c vµ linh hån, do ®ã ph­¬ng ph¸p rÌn luyÖn mµ nh÷ng ng­êi nµy sö dông lµ kÕt hîp rÌn luyÖn thÓ x¸c víi rÌn luyÖn vÒtinh thÇn qua 8 nguyªn t¾c c¬ b¶n sau: -Hoµ ¸i -§iÒu khiÓn c¶m gi¸c t­ duy -TiÕt dôc -TËp trung -An vÞ -ThiÒm -Thë -TuÖ: kÕt qu¶ luyÖn tËp sÏ ®¹t trÝ tuÖ-sù bõng s¸ng vÒ t­ duy d.Ph¸i Minamsa: Quan ®iÓm v« thÇn. Nh÷ng ng­êi theo ph¸i nµy b¸c bá thÇn th¸nh mÆc dï hä tuyªn bè lµ ng­êi theo Vª ®a. Hä cho r»ng: Kh«ng cã b»ng chøng nµo chøng tá cã thÇn th¸nh. ThÇn th¸nh kh«ng thÓ quyÕt ®Þnh con ng­êi, mµ con ng­êi chÞu hËu qu¶ cña chÝnh hµnh vi cña m×nh. Theo tinh thÇn Êy hä cho r»ng nh÷ng nghi lÔ qui ®Þnh trong Vª ®a chØ cã gi¸ trÞ ë chç khi thùc hiÖn nh÷ng nghi lÔ Êy, nã sÏ lµm t¨ng thªm søc m¹nh tinh thÇn cña con ng­êi tr­íc khi hµnh ®éng chø kh«ng ph¶i nhê thÇn th¸nh mµ con ng­êi cã thªm søc m¹nh. Quan ®iÓm duy vËt, ph¸i Minamsa thõa nhËn sù vËt tån t¹i ®éc lËp víi con ng­êi, tõ ®ã hä b¸c bá quan ®iÓm trong triÕt häc PhËt gi¸o nãi r»ng: Mäi vËt ®Òu lµ ¶nh ¶o. VÒ mÆt nhËn thøc: Ph¸i nµy ®· ph©n biÖt hai lo¹i c¶m gi¸c: ¶o vµ thùc, còng nh­ vai trß cña chóng ®èi víi nhËn thøc con ng­êi. e. Ph¸i Vª®anta: Ph¸i Vª®anta xuÊt ph¸t tõ t¸c phÈm cuèi cïng cña kinh Vª ®a t¸c phÈm Upanisad. Ph¸i nµy ®· ph¸t triÓn nh÷ng yÕu tè duy t©m, thÇn häc trong Upanisad. Trong t¸c phÈm nµy cã nãi ®Õn kh¸i niÖm Bratman. Bratman lµ g×? Nã quan hÖ nh­ thÕ nµo víi atman? Xoay quanh vÊn ®Ò ®ã ®· cã nh÷ng c©u tr¶ lêi kh¸c nhau cña chÝnh nh÷ng ng­êi theo ph¸i Vª®anta. Quan niÖm thø nhÊt: Coi tinh thÇn Bratman lµ vÜnh h»ng, trµn ®Çy vò trô, cßn tinh thÇn atman th× lµ mét bé phËn cña Bratman. VÊn ®Ò ®Æt ra lµ lµm thÕ nµo ®Ó ®­a atman trë vÒ víi Bratman. Quan niÖm thø hai: Bratman, atman lµ ®ång nhÊt vµ c¶ hai ®Òu ph¶i ®­îc coi träng. Quan ®iÓm nµy cã khuynh h­íng duy vËt khi kh¼ng ®Þnh atman phô thuéc c¬ thÓ, thÇn x¸c con ng­êi, thÇn x¸c khoÎ m¹nh th× atman míi s¸ng suèt. Nh÷ng t­ t­ëng cña Vª®anta rÊt gÇn víi quan ®iÓm cña PhËt gi¸o. Nh÷ng tr­êng ph¸i triÕt häc kh«ng chÝnh thèng Ph¸i Lokayata: §©y lµ ph¸i triÕt häc duy vËt triÖt ®Ó nhÊt trong c¸c tr­êng ph¸i triÕt häc Ên ®é cæ ®¹i. VÒ häc thuyÕt tån t¹i: Ph¸i Lokayata cho r»ng mäi sù vËt hiÖn t­îng trong vò trô gåm 4 yÕu tè: §Êt, n­íc, löa vµ kh«ng khÝ t¹o nªn. §Æc tÝnh cña c¸c vËt thÓ ®Òu phô thuéc ë chç lµ sù kÕt hîp cña nh÷ng nguyªn tö, tû lÖ kÕt hîp c¸c nguyªn tö. ý thøc lý tÝnh cña c¸c gi¸c quan xuÊt hiÖn còng do sù kÕt hîp cña c¸c nguyªn tö. Khi c¸c sinh vËt chÕt ®i sù kÕt hîp ®ã bÞ tan r· thµnh c¸c nguyªn tö cña c¸c biÕn thÓ t­¬ng øng tån t¹i trong giíi v« sinh. VÒ nhËn thøc vµ l« gic häc: NhËn thøc cßn mang tÝnh chñ quan, coi c¶m gi¸c lµ nguån gèc duy nhÊt cña nhËn thøc, c¸c gi¸c quan cña con ng­êi cã thÓ tri gi¸c ®­îc c¸c sù vËt v× b¶n th©n c¸c gi¸c quan còng gåm nh÷ng nguyªn tè gÇn nh­ sù vËt. Hä coi suy luËn, kÕt luËn lµ ph­¬ng ph¸p sai lÇm cña nhËn thøc gièng nh­ kinh Vª ®a. ChØ cã c¸i g× c¶m biÕt ®­îc míi tån t¹i. Tõ ®ã hä phñ nhËn tÝnh hiÖn thùc cña th­îng ®Õ, cña linh hån. b. PhËt gi¸o (tr×nh bµy ë ch­¬ng sau) c. Ph¸i Jai-Na: Ph¸i Jai-Na lµ mét t«n gi¸o nh­ng cã nh÷ng luËn ®iÓm triÕt häc . Khi luËn gi¶i vÒ b¶n thÓ, hä cho r»ng thÕ giíi xung quanh con ng­êi võa tÜnh t¹i võa ®éng, võa biÕn võa bÊt biÕn, ®ã lµ mét m©u thuÉn nh­ng con ng­êi ph¶i chÊp nhËn, kh«ng thÓ phñ nhËn thùc tÕ ®ã. Nh­ vËy trong triÕt häc ph¸i Jai-Na cã tÝnh biÖn chøng. Lµ mét t«n gi¸o, ph¸i Jai-Na rÊt chó ý ®Õn vÊn ®Ò nh©n sinh quan, vÊn ®Ò gi¶i tho¸t. NÕu nh­ PhËt gi¸o cho r»ng: “§êi lµ bÓ” th× Ph¸i Jai-Na ph©n biÖt: Sèng ¸c míi khæ, cßn nÕu sèng theo ®iÒu thiÖn th× sÏ cã h¹nh phóc. Ph¸i Jai-Na phª ph¸n c¸c ph¸i kh¸c, cho r»ng c¸c ph¸i kh¸c ®Òu lµ cùc ®oan. Hä cho r»ng kh«ng cã c¸i g× tuyÖt ®èi, hä theo thuyÕt t­¬ng ®èi luËn, vµ theo nhÞ nguyªn . II. T­ t­ëng triÕt häc cña PhËt gi¸o vµ nh÷ng gi¸ trÞ cña nã 2.1 Ng­êi s¸ng lËp ra PhËt gi¸o PhËt gi¸o lµ mét trµo l­u triÕt häc t«n gi¸o xuÊt hiÖn vµo kho¶ng cuèi thÕ kû VI tr­íc CN ë miÒn b¾c Ên ®é, ph¸i Nam d·y Hymalaya, vïng biªn giíi gi÷a Ên ®é vµ Nªpan b©y giê. §¹o PhËt ra ®êi trong lµn sãng ph¶n ®èi sù ngù trÞ cña ®¹o Bµlam«n vµ chÕ ®é ®¼ng cÊp, lý gi¶i c¨n nguyªn nçi khæ vµ t×m con ®­êng gi¶i tho¸t con ng­êi khái nçi khæ triÒn miªn, ®Ì nÆng trong x· héi n« lÖ Ên ®é. Ng­êi s¸ng lËp ra ®¹o PhËt lµ TÊt §¹t §a, con ®Çu cña vua n­íc TÞnh Ph¹n, mét n­íc nhá n»m d­íi ch©n nói Hymalaya. N¨m 29 tuæi, «ng quyÕt ®Þnh tõ bá cuéc ®êi v­¬ng gi¶, ®i tu luyÖn t×m con ®­êng diÖt trõ nçi khæ cña d©n chóng. Sau 6 n¨m liÒn tu luyÖn, «ng ®· ngé ®¹o, t×m ra ch©n lý “Tø diÖu ®Õ” vµ “ThËp nhÞ nh©n duyªn”. ¤ng trë thµnh PhËt ThÝch Ca MÇu Ni. T­ t­ëng triÕt lý PhËt gi¸o ban ®Çu chØ lµ truyÒn miÖng, sau viÕt thµnh v¨n, thÓ hiÖn trong mét khèi l­îng kinh ®iÓn rÊt lín, goi lµ “Tam t¹ng” gåm ba bé phËn: -T¹ng kinh ghi lêi PhËt d¹y. -T¹ng luËt gåm c¸c giíi luËt cña ®¹o PhËt. -T¹ng luËn gåm c¸c bµi kinh, c¸c t¸c phÈm luËn gi¶i, b×nh chó vÒ gi¸o ph¸p cña c¸c cao t¨ng, häc gi¶ vÒ sau. 2.2. Néi dung t­ t­ëng triÕt häc vµ triÕt lý nh©n sinh quan cïng con ®­êng gi¶i tho¸t “BÓ khæ” cña PhËt gi¸o a. TriÕt lý vÒ b¶n thÓ luËn cña thÕ giíi: Tr¸i víi quan ®iÓm cña kinh Vª ®a, Upanisad, ®¹o Bµlam«n vµ c¸c ph¸i triÕt häc ®­¬ng thêi thõa nhËn sù tån t¹i cña mét thùc thÓ siªu nhiªn t«Ý cao, s¸ng t¹o vµ chi phèi vò trô. §¹o PhËt cho r»ng vò trô lµ v« thuû, v« chung, v¹n vËt trong thÕ giíi chØ lµ dßng biÕn ho¸ v« th­êng, v« ®Þnh kh«ng do mét vÞ thÇn nµo s¸ng t¹o nªn c¶. V× thÕ giíi lu«n lµ dßng biÕn ¶o v« th­êng, nªn kh«ng cã c¸i gäi lµ b¶n ng·, kh«ng cã thùc thÓ, tÊt c¶ theo luËt nh©n qu¶ cø biÕn ®æi kh«ng ngõng, kh«ng nghØ, theo qu¸ tr×nh sinh, trô, di, diÖt hay thµnh, trô, ho¹i, kh«ng vµ chØ cã sù biÕn ho¸ Êy lµ th­êng h÷u.TÊt c¶ c¸c sù vËt, hiÖn t­îng tån t¹i trong vò trô, theo triÕt häc PhËt gi¸o, tõ c¸i v« cïng nhá ®Õn c¸i v« cïng lín, ®Òu kh«ng tho¸t ra khái sù chi phèi cña luËt nh©n duyªn. C¸i nh©n nhê cã c¸i duyªn míi sinh thµnh qu¶. Qu¶ l¹i do c¸i duyªn mµ thµnh ra nh©n kh¸c, nh©n kh¸c l¹i nhê cã duyªn mµ thµnh qu¶ míi...Cø thÕ, nèi tiÕp nhau v« cïng, v« tËn mµ thÕ giíi, v¹n vËt, mu«n loµi cø sinh sinh, ho¸ ho¸ m·i. Con ng­êi còng do nh©n duyªn kÕt hîp vµ ®­îc t¹o thµnh bëi hai thµnh phÇn: thÓ x¸c vµ tinh thÇn. Hai thµnh phÇn Êy lµ kÕt qu¶ hîp tan cña ngò uÈn. C¸i t«i sinh c¸i lý, tøc thÓ x¸c gäi lµ s¾c gåm:®Þa thuû, ho¶, phong, tøc c¸i cã thÓ c¶m gi¸c ®­îc. C¸i t«i t©m lý, tinh thÇn, tøc lµ t©m gäi lµ Danh, víi bèn yÕu tè chØ cã tªn gäi mµ kh«ng cã h×nh chÊt lµ: Thô, c¶m thô vÒ khæ hay l¹c ®­a ®Õn sù l·nh héi víi th©n hay t©m; T­ëng tøc suy nghÜ, t­ t­ëng; Hµnh ý muèn thóc ®Èy hµnh ®éng, t¹o t¸c; vµ Thøc tøc nhËn thøc, ph©n biÖt ®èi t­îng t©m lý, ph©n biÖt ta lµ ta...Nh­ng s¾c kh«ng chØ gåm c¸i nh×n thÊy mµ c¶ c¸i kh«ng nh×n thÊy; nÕu nã n»m trong qu¸ tr×nh biÕn ®æi cña s¾c, gäi lµ “v« biÓu s¾c”. §¹o PhËt ®· kÕ thõa lý thuyÕt vÒ lu©n håi vµ lý thuyÕt vÒ nghiÖp cña ®¹o Bµlam«n, vµ còng kÕ thõa luËn thuyÕt vÒ quan hÖ nh©n qu¶ cña tr­êng ph¸i duy vËt Sankhuya. Tuy nhiªn, kh¸c víi nh÷ng tr­êng ph¸i trªn; nÕu ®¹o Bµlam«n nh»m duy tr× trËt tù ®¼ng cÊp, ¸p bøc bãc lét, th× ®¹o PhËt l¹i ®ßi quyÒn b×nh ®¼ng cña con ng­êi, ®ßi xãa bá ®¼ng cÊp. X©y dùng mét thÕ giíi hån linh, lÊy NiÕt bµn lµm môc ®Ých v­¬n tíi; Kh¸i niÖm nh©n qu¶ mµ ph¸i Samkhuya ®Ò cËp chñ yÕu luËn gi¶i trong tù nhiªn. Cßn §¹o PhËt vËn dông ph¹m trï nµy chñ yÕu vµo lÜnh vùc x· héi, x©y dùng quan niÖm nh©n sinh vµ t×m con ®­êng gi¶i tho¸t cho chóng sinh khái vßng “ lu©n håi”. Sè khiÕp v­ît ra khái “bÓ khæ”. Nh­ vËy cèt lâi triÕt lý §¹o PhËt ®­îc tËp trung ë néi dung cña c¸c ph¹m trï sau: * Ph¹m trï duyªn khëi: Ph¹m trï nµy bao hµm t­ t­ëng : Mäi sù vËt hiÖn t­îng trªn thÕ giíi kh«ng cã thÇn linh hay th­îng ®Õ nµo t¹o ra. Mµ sù vËt hiÖn t­îng nguyªn nh©n cña b¶n th©n nã, tu©n theo qui luËt nh©n qu¶ m·i m·i, th«ng qua ®iÒu kiÖn nhÊt ®Þnh. NÕu kh«ng cã nh©n th× kh«ng cã qu¶, vµ nh©n sÏ kh«ng biÕn thµnh qu¶, nÕu kh«ng cã ®iÒu kiÖn nhÊt ®Þnh ( duyªn). * Ph¹m trï “V« ng·” : Ph¹m trï nµy bao hµm t­ t­ëng: B¶n chÊt kh«ng tån t¹i ®éc lËp tuyÖt ®èi, kh«ng cã b¶n chÊt ngoµi sù vËt hiÖn t­îng. Khi sù vËt hiÖn t­îng tan r·, th× b¶n chÊt cña nã kh«ng cßn, kh«ng cã linh hån ngoµi sù vËt hiÖn t­îng. ë ®©y thÓ hiÖn quan ®iÓm duy vËt vµ mét sè yÕu tè s¬ khai. *Ph¹m trï “V« th­êng” : Ph¹m trï nµy bao hµm t­ t­ëng: Mäi sù vËt ®Òu biÕn ®æi, kh«ng cã g× tr­êng tån bÊt biÕn. *Ph¹m trï Duyªn: Nh©n qu¶ t­¬ng hîp. Nãi tãm l¹i c¸c ph¹m trï: Duyªn khëi, V« ng·, V« th­êng, Duyªn cña §¹o PhËt ®· to¸t lªn quan ®iÓm duy vËt vµ biÖn chøng. b. TriÕt lý vÒ nh©n sinh quan vµ con ®­êng gi¶i tho¸t: §iÒu mµ PhËt gi¸o quan t©m lµ triÕt lý vÒ nh©n sinh vµ con ®­êng gi¶i tho¸t chóng sinh khái lu©n håi bÓ khæ cña ®êi ng­êi. Néi dung triÕt häc nh©n sinh quan cña PhËt gi¸o tËp trung ë bèn luËn ®Ò (tø diÖu ®Õ) ®­îc PhËt gi¸o coi lµ bèn ch©n lý vÜ ®¹i: + LuËn ®Ò thø nhÊt: Khæ ®Õ. PhËt gi¸o quan niÖm : “§êi lµ bÓ khæ” PhËt ThÝch Ca nãi: “Ta chØ d¹y cã mét ®iÒu : khæ vµ diÖt khæ”. Quan niÖm ®ã ®Æc biÖt râ trong c©u nãi sau: “Bèn ph­¬ng ®Òu lµ bÓ khæ, n­íc m¾t chóng sinh mÆn h¬n n­íc biÓn, vÞ mÆn cña m¸u vµ n­íc m¾t chóng sinh mÆn h¬n n­íc biÓn”. Tõ quan niÖm chung vÒ cuéc ®êi PhËt gi¸o ®· chia thµnh 8 lo¹i khæ sau: Sinh khæ- L·o khæ- BÖnh khæ- Tö khæ- Thô diÖt khæ- Oan khæ- Së cÇu bÊt ®¾c khæ vµ Ngò thô uÈn khæ + LuËn ®Ò thø hai: Nh©n ®Õ. PhËt gi¸o sau khi ®­a ra quan niÖm bi quan vÒ cuéc ®êi ®· truy t×m nguyªn nh©n dÉn tíi sù khæ. §ã lµ 12 nguyªn nh©n (thËp nhÞ nh©n duyªn) : 1. V« minh; 2. Hµnh; 3. Thøc; 4. Danh s¾c; 5. Lôc nhËp; 6. Xóc; 7. Thô; 8. ¸i; 9. Thñ; 10. H÷u; 11. Sinh; 12. L·o,Tö. Trong 12 nh©n duyªn Êy th× V« minh (tøc ngu tèi, kh«ng s¸ng suèt) vµ ¸i dôc (lßng tham) lµ nh÷ng nguyªn nh©n chñ yÕu dÉn tíi sù khæ. Khi lý gi¶i vÒ nguyªn nh©n dÉn tíi sù khæ, PhËt gi¸o vËn dông ph¹m trï Nh©n qu¶ ®Ó ph©n tÝch: ¸i dôc + V« minh (lµ nh©n) sinh ra khæ (lµ qu¶) th«ng qua hµnh ®éng (gäi lµ nghiÖp). §iÓm h¹n chÕ lÞch sö trong quan niÖm PhËt gi¸o vÒ nguyªn nh©n sù khæ lµ kh«ng thÊy ®­îc nguån gèc x· héi cña nã: Mµ míi dõng l¹i ë chñ nghÜa tù nhiªn. + LuËn ®Ò thø ba: DiÖt ®Õ. Cøu c¸nh cña PhËt gi¸o lµ NiÕt bµn. Khi ®¹t tíi NiÕt bµn , khi ®ã hÕt sù khæ. NiÕt bµn chia lµm hai møc ®é: Toµn phÇn vµ tõng phÇn. + LuËn ®Ò thø t­: §¹o ®Õ. PhËt gi¸o chØ ra con ®­êng diÖt khæ ®¹t tíi gi¶i tho¸t. §ã lµ con ®­êng tu ®¹o, hoµn thiÖn ®¹o ®øc c¸ nh©n gåm t¸m nguyªn t¾c (b¸t chÝnh ®¹o): ChÝnh kiÕn ( hiÓu biÕt ®óng sù thËt nh©n sinh). ChÝnh t­ duy (suy nghÜ ®óng ®¾n ). ChÝnh ng÷ (gi÷ lêi nãi ph¶i). ChÝnh nghiÖp (Gi÷ ®óng trung nghiÖp). ChÝnh mÖnh (gi÷ ng¨n dôc väng). 6. ChÝnh tinh tiÕn ( rÌn luyÖn kh«ng mÖt mái ). 7. ChÝnh niÖm (cã niÒm tin v÷ng ch¾c vµo sù gi¶i tho¸t). 8. ChÝnh ®Þnh (an ®Þnh). T¸m nguyªn t¾c nµy cã thÓ th©u tãm vµo ba ®iÒu häc tËp, rÌn luyÖn lµ: Giíi- §Þnh- TuÖ (tøc gi÷ giíi luËt, thùc hµnh thiÒn ®Þnh vµ khai th«ng trÝ tuÖ. Bèn luËn ®iÓm nãi trªn cña PhËt gi¸o ®­îc coi lµ “4 ch©n lý vÜ ®¹i” mµ tÊt c¶ nh÷ng ng­êi theo ®¹o PhËt ph¶i tu©n theo. §©y chÝnh lµ néi dung c¨n b¶n vÒ nh©n sinh quan , vÒ con ®­êng gi¶i tho¸t khái sù khæ. c. Quan ®iÓm vÒ chÝnh trÞ x· héi: ThÓ hiÖn tiÕng nãi ®Êu tranh ph¶n kh¸ng chÕ ®é ®¼ng cÊp kh¾c nhiÖt bÊt c«ng, ®Êu tranh ®ßi b×nh ®¼ng, khuyªn sèng ®¹o ®øc. MÆc dï cßn nhiÒu khuyÕn khuyÕt nh­ng dï sao PhËt gi¸o còng lµ mét häc thuyÕt triÕt häc vÒ x· héi mang tÝnh tÝch cùc ë x· héi Ên ®é cæ ®¹i vµ nã ¶nh h­ëng quan träng ®Õn ®êi sèng t­ t­ëng nhiÒu n­íc. 2. 3. Nh÷ng gi¸ trÞ cña triÕt häc PhËt gi¸o a. TÝch cùc: TriÕt häc PhËt gi¸o ®· chøa ®ùng nh÷ng t­ t­ëng duy vËt vµ biÖn chøng s¬ khai, thÓ hiÖn râ nÐt nhÊt ë quan niÖm vÒ tÝnh tù th©n sinh thµnh, biÕn ®æi cña v¹n vËt, tu©n theo tÝnh tÊt ®Þnh vµ phæ biÕn cña luËt nh©n – qu¶. Phñ nhËn sù s¸ng t¹o thÕ giíi bëi Bratman, còng nh­ phñ nhËn c¸i t«i “Atman” vµ ®­a ra quan niÖm “v« ng·” vµ “v« th­êng” ; Song mÆt kh¸c, l¹i thõa nhËn quan ®iÓm lu©n håi vµ nghiÖp trong Upanisad. Nã ®· ®­a l¹i nhiÒu ®ãng gãp quÝ b¸u vµo kho tµng di s¶n triÕt häc cña nh©n lo¹i nãi chung, cña chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng nãi riªng. TriÕt häc PhËt gi¸o thÓ hiÖn t­ t­ëng v« thÇn, nh÷ng l¹i duy t©m vÒ mÆt x· héi, biÓu hiÖn ë quan niÖm vÒ cuéc ®êi bi quan, míi chØ t×m ra ®­îc nguyªn nh©n ë gãc ®é sinh häc, chø ch­a t×m ra ®­îc nguyªn nh©n vÒ ¸p bøc giai cÊp. Con ®­êng gi¶i tho¸t lµ kh«ng t­ëng, nh­ng ®· chØ ra con ®­êng, h­íng ®i ®ßi ph¶i ®Êu tranh gi¶i phãng con ng­êi khái khæ ®au. TriÕt häc PhËt gi¸o ®· ®em l¹i niÒm tin vµo sù gi¶i tho¸t con ng­êi tíi cuéc sèng b×nh ®¼ng b¸c ¸i. MÆc dï con ®­êng gi¶i tho¸t lµ kh«ng t­ëng. Chóng ta ph¶i biÕt kÕ thõa, tiÕp thu cã chän läc tÝnh nh©n v¨n, tÝnh h­íng thiÖn, tÝnh khai s¸ng, tÝnh céng ®ång cøu nh©n ®é thÕ, tÝnh trung thùc , tÝnh kiªn tr× rÌn luyÖn tu d­ìng nh­ng trªn lËp tr­êng thÕ giíi quan cña chñ nghÜa MacxÝt vµ ®Êu tranh gi¶i phãng con ng­êi ngay trong x· héi hiÖn thùc mµ con ng­êi ®ang sèng, ®em l¹i x· héi ph¸t triÓn tù do cho con ng­êi, vµ ®iÒu ®ã chØ cã ®­îc ë chñ nghÜa x· héi. b. H¹n chÕ: TriÕt häc PhËt gi¸o bµn vÒ cuéc ®êi con ng­êi bi quan “§êi lµ bÓ khæ”. T×m nguyªn nh©n nçi khæ kh«ng ®óng. Ph¶i t×m nguyªn nh©n nçi khæ ë khÝa c¹nh kinh tÕ, giai cÊp, chø kh«ng ph¶i nguyªn nh©n v« thÇn, ¸i dôc, nghiÖt b¸o... TriÕt häc PhËt gi¸o ®· phÇn nµo t×m ®­îc nguyªn nh©n nçi khæ, nh­ng con ®­êng gi¶i phãng con ng­êi kh«ng ®óng- tu nghiÖp Nh­ng dï sao PhËt gi¸o còng lµ mét häc thuyÕt triÕt häc vÒ x· héi mang tÝnh tÝch cùc ë x· héi Ên ®é cæ ®¹i vµ nã ®· cã ¶nh h­ëng quan träng ®Õn ®êi sèng t­ t­ëng, vµ tõ ®ã ¶nh h­ëng tíi lÜnh vùc chÝnh trÞ cña nhiÒu n­íc, trong ®ã cã ViÖt nam ë nhiÒu triÒu ®¹i phong kiÕn, ®Æc biÖt thêi kú Lý-TrÇn. KÕt luËn LÞch sö ph¸t sinh vµ ph¸t triÓn cña c¸c t­ t­ëng triÕt häc Ên §é chøng tá ®ã lµ mét nÒn triÕt häc cã mét truyÒn thèng l©u ®êi. H×nh thµnh tõ cuèi thiªn niªn kûII ®Çu thiªn niªn kû I tr­íc CN, tõ thÕ giíi quan thÇn tho¹i, t«n gi¸o, ng­êi Ên §é ®· s¸ng t¹o nªn triÕt häc, dùa trªn t­ duy trõu t­îng, lý gi¶i c¨n nguyªn cña vò trô, nh©n sinh vµ cè g¾ng v¹ch ra b¶n chÊt ®êi sèng t©m linh con ng­êi, víi c¸c t¸c phÈm triÕt häc, c¸c tr­êng ph¸i t­ t­ëng næi tiÕng nh­: Vª ®a, Upanisad, §¹o Bµlam«n, §¹o PhËt, §¹o Jaina, Yoga, Samkhuya, Nyaya, Vaisesika, Vedanta...NÒn triÕt häc Êy ngay tõ ®Çu ®· diÔn ra cuéc ®Êu tranh kh«ng kÐm phÇn gay g¾t gi÷a thÕ giíi duy t©m, t«n gi¸o víi t­ t­ëng duy vËt, v« thÇn, gi÷a tinh thÇn l¹c quan víi th¸i ®ébi quan yÕm thÕ, gi÷a nh÷ng quan ®iÓm mang tÝnh ®a nguyªn víi nh÷ng quan ®iÓm cã tÝnh nhÊt nguyªn, gi÷a ph­¬ng ph¸p tu luyÖn vµ ®Þa bµn ho¹t ®éng. C¸c tr­êng ph¸i triÕt häc, t«n gi¸o ®ã võa “c¹nh tranh” víi nhau, l¹i võa kÕ thõa t­ t­ëng cña nhau, t¹o nªn nh÷ng kh¸i niÖm, nh÷ng ph¹m trï triÕt häc, t«n gi¸o cã tÝnh truyÒn thèng, c¬ b¶n, nh­ng còng hÕt søc phong phó, chÞu sù chi phèi m¹nh mÏ cña kinh Vª ®a vµ c¸c t«n gi¸o lín cña Ên §é cæ ®¹i. TriÕt häc Ên §é cæ ®¹i lµ mét nÒn triÕt häc cã néi dung t­ t­ëng vµ h×nh thøc ®a d¹ng, ph¶n ¸nh s©u s¾c sinh ho¹t cña x· héi Ên §é thêi cæ, nã ®Ò cËp ®Õn hÇu hÕt c¸c lÜnh vùc kh¸c nhau cña triÕt häc, tõ b¶n thÓ luËn ®Õn nhËn thøc luËn, tõ t©m lý, ®¹o ®øc ®Õn quan ®iÓm vÒ chÝnh trÞ, x· héi, ph¸p luËt...Dï d­íi nh÷ng h×nh thøc mu«n mµu, mu«n vÎ, nh­ng hÇu hÕtc¸c tr­êng ph¸i triÕt häc ®Òu tËp trung vµo lý gi¶i vÒ lÏ uyªn nguyªn cña vò trô, v¹n vËt, chó ý ®Õn b¶n chÊt ®êi sèng t©m linh vµ sù t­¬ng øng gi÷a nÞ t©m vµ ngo¹i giíi, t×m ra c¨n nguyªn nçi khæ cña cuéc ®êi, v¹ch ra c¸ch thøc, con ®­êng ®Ó gi¶i tho¸t con ng­êi khái nh÷ng nçi khæ Êy b»ng nhËn thøc trùc gi¸c vµ thùc nghiÖm t©m linh. V× thÕ, t­ t­ëng triÕt häc Ên §é g¾n liÒn víi t«n gi¸o. Nã lµ triÕt häc cña ®êi sèng, lµ triÕt lý ®¹o ®øc nh©n sinh rÊt th©m s©u. T­ t­ëng triÕt häc vµ nÒn v¨n ho¸ Ên §é lµ mét thÕ giíi kú diÖu, ®Çy søc quyÕn rò, ch­a hÒ tµn lôi trong lÞch sö. T­ t­ëng Êy , nã nÈy sinh tõ ®êi sèng vµ ®i ngay vµo ®êi sèng, lµ h¬i thë, thËm chÝ lµ cøu c¸nh cña cuéc sèng nh©n d©n Ên §é. V× vËy, chóng takh«ng hÒ ng¹c nhiªn khi nh÷ng t­ t­ëng triÕt häc, t«n gi¸o Ên §é nh­ kinh Vª ®a, kinh Upanisad, ®¹o PhËt...®· cã tõ h¬n ba ngµn n¨m nay, vÉn cßn truyÒn tông s©u réng trong ®êi sèng nh©n d©n Ên §é vµ nh©n d©n c¸c d©n téc trªn thÕ giíi. V× vËy viÖc nghiªn cøu lÞch sö triÕt häc Ên §é nãi riªng, v¨n minh Ên §é nãi chung lµ hÕt søc cÇn thiÕt. Tµi liÖu tham kh¶o 1. Gi¸o tr×nh TriÕt häc M¸c – Lªnin Nxb ChÝnh trÞ quèc gia 2. TriÕt häc tËp I Nxb ChÝnh trÞ quèc gia