Những nét lịch sử cơ bản của sự hình thành phép biện chứng

t¹o thµnh tÊt c¶ c¸c sù vËt, kÓ c¶ con ng­êi. §©y lµ tr­êng ph¸i duy vËt vµ v« thÇn triÖt ®Ó nhÊt trong c¸c tr­êng ph¸i triÕt häc Ên §é cæ ®¹i. Nã ra ®êi tõ phong trµo ®Êu tranh chèng sù thèng trÞ cña chñ nghÜa duy t©m trong Veda vµ gi¸o lý cña ®¹o Bµlam«n ®ßi tù do t­ t­ëng vµ b×nh ®¼ng x· héi. d. TriÕt häc PhËt gi¸o Khi luËn gi¶i nh÷ng vÊn ®Ò thuéc thÕ giíi quan vµ nh©n sinh quan triÕt häc, PhËt gi¸o ®· ®Ò cËp tíi hµng lo¹t nh÷ng vÊn ®Ò thuéc ph¹m vi cña phÐp biÖn chøng, víi t­ c¸ch lµ häc thuyÕt triÕt häc vÒ mèi liªn hÖ phæ biÕn vµ sù biÕn ®æi cña mäi tån t¹i. ThÕ giíi quan triÕt häc phËt gi¸o vµ nh÷ng t­ t­ëng biÖn chøng cña nã ®­îc thÓ hiÖn qua mét sè ph¹m trï c¬ b¶n lµ: v« ng·, v« th­êng vµ nh©n qu¶. - V« ng· lµ kh«ng cã c¸i t«i bÊt biÕn. C¸ch nh×n nµy hoµn toµn ®èi lËp víi c¸ch nh×n siªu h×nh vÒ tån t¹i. Còng tõ c¸ch nh×n nµy, triÕt häc PhËt gi¸o ®­a ra nh÷ng nguyªn lý vÒ mèi liªn hÖ tÊt ®Þnh, phæ biÕn: kh«ng cã c¸i nµo lµ biÖt lËp tuyÖt ®èi so víi tån t¹i kh¸c, tÊt c¶ ®Òu hoµ ®ång nhau. - V« th­êng nãi lªn sù biÕn ®æi kh«ng ngõng cña v¹n vËt, kh«ng cã c¸i g× ®øng im. Quy luËt v« th­êng cña mäi tån t¹i lµ Sinh - Trô - DÞ - DiÖt. §©y lµ mét pháng ®o¸n biÖn chøng vÒ sù biÕn ®æi cña tån t¹i. - Quy luËt nh©n qu¶ cho r»ng sù tån t¹i ®a d¹ng vµ phong phó cña thÕ giíi ®Òu cã nguyªn nh©n tù th©n, ®ã lµ quy luËt nh©n qu¶, mét ®Þnh lý tÊt ®Þnh vµ phæ biÕn cña mäi tån t¹i, dï ®ã lµ vò trô hay nh©n sinh. TriÕt häc Ên §é lµ mét trong nh÷ng n«i triÕt häc vÜ ®¹i cña loµi ng­êi thêi kú cæ ®¹i. Nã chøa ®ùng nh÷ng yÕu tè duy vËt, v« thÇn vµ ®· manh nha h×nh thµnh c¸c t­ t­ëng biÖn chøng s¬ khai. Tuy nhiªn, t­ duy triÕt häc thêi kú nµy còng béc lé nhiÒu h¹n chÕ nh­: coi linh hån con ng­êi lµ bÊt tö (®¹o PhËt) hay ph¸n ®o¸n vÒ thÕ giíi hiÖn t­îng cña ph¸i Jaina. 2. PhÐp biÖn chøng trong triÕt häc Trung Quèc cæ ®¹i Trung Quèc lµ mét quèc gia réng lín vµ cã lÞch sö ph¸t triÓn l©u ®êi vµo bËc nhÊt thÕ giíi. §ã lµ mét trong nh÷ng trung t©m t­ t­ëng lín nhÊt cña nh©n lo¹i thêi cæ. TriÕt häc Trung Quèc cæ ®¹i chÞu sù chi phèi trùc tiÕp cña nh÷ng vÊn ®Ò chÝnh trÞ xuÊt ph¸t tõ hiÖn tr¹ng x· héi biÕn ®éng ®­¬ng thêi. ChÝnh v× vËy trong thêi kú nµy, c¸c triÕt gia Trung Quèc th­êng ®Èy s©u qu¸ tr×nh suy t­ vÒ c¸c vÊn ®Ò thuéc vò trô quan vµ biÕn dÞch luËn. Song cÇn ph¶i kh¼ng ®Þnh r»ng, chñ nghÜa duy vËt vµ phÐp biÖn chøng trong triÕt häc Trung Quèc cæ ®¹i lµ chñ nghÜa duy vËt chÊt ph¸c vµ phÐp biÖn chøng tù ph¸t. Cã thÓ thÊy mét sè t­ t­ëng biÖn chøng næi bËt cña triÕt häc Trung Quèc cæ ®¹i qua mét sè tr­êng ph¸i triÕt häc sau: a. Tr­êng ph¸i triÕt häc ¢m D­¬ng gia VÒ c¨n b¶n, nh÷ng kiÕn gi¶i vÒ vò trô quan cña triÕt häc Trung Quèc cæ ®¹i mang tinh thÇn biÖn chøng s©u s¾c (nÕu hiÓu theo nguyªn t¾c: phÐp biÖn chøng lµ häc thuyÕt triÕt häc vÒ sù biÕn ®æi). §iÓn h×nh cho t­ duy nµy lµ häc thuyÕt ¢m - D­¬ng. Néi dung triÕt häc c¨n b¶n cña ph¸i ¢m -D­¬ng lµ lý luËn vÒ sù biÕn dÞch, ®­îc kh¸i qu¸t thµnh nh÷ng nguyªn lý phæ biÕn, kh¸ch quan vµ tÊt yÕu. Mét lµ, ph¸i ¢m - D­¬ng nh×n nhËn mäi tån t¹i kh«ng ph¶i trong tÝnh ®ång nhÊt tuyÖt ®èi. Tr¸i l¹i, tÊt c¶ ®Òu bao hµm sù thèng nhÊt cña c¸c mÆt ®èi lËp, gäi lµ sù thèng nhÊt cña ¢m vµ D­¬ng. Nãi c¸ch kh¸c, ¢m -D­¬ng lµ ®èi lËp nhau nh­ng lµ ®iÒu kiÖn tån t¹i cña nhau. H¬n n÷a, häc thuyÕt ¢m - D­¬ng cßn thõa nhËn mäi thùc t¹i trªn tinh thÇn biÖn chøng lµ trong mÆt ®èi lËp nµy ®· bao hµm kh¶ n¨ng cña mÆt ®èi lËp kia. §©y lµ mét c¸ch lý gi¶i biÖn chøng vÒ sinh thµnh, vÒ vËn ®éng. Hai lµ, nguyªn lý cña sù sinh thµnh vµ vËn ®éng lµ cã tÝnh quy luËt, chu kú vµ chu kú ®ã ®­îc b¶o ®¶m bëi nguyªn t¾c c©n b»ng ¢m - D­¬ng. Ba lµ, nguyªn lý ph©n ®«i c¸i thèng nhÊt trong l«gÝc cña sù vËn ®éng lµ mét nguyªn lý tÊt ®Þnh. Nguyªn lý ®ã ®­îc kh¸i qu¸t b»ng mét l«gÝc nh­ sau: Th¸i cùc sinh L­ìng nghi, L­ìng nghi sinh Tø t­îng, Tø t­îng sinh B¸t qu¸i, B¸t qu¸i t­¬ng th«i sinh v« cïng (v¹n vËt). VÒ b¶n thÓ luËn, ph¸i ¢m - D­¬ng quy thÕ giíi vÒ nh÷ng d¹ng vËt chÊt cô thÓ vµ coi chóng lµ nguån gèc sinh ra v¹n vËt. Theo ph¸i nµy, nguyªn thuû cña thÕ giíi bao gåm Kim - Méc - Thuû - Ho¶ - Thæ. b. TriÕt häc cña ph¸i §¹o gia Ng­êi khëi x­íng triÕt häc ph¸i §¹o gia lµ L·o Tö. Nh÷ng ý kiÕn luËn gi¶i vÒ §¹o, coi §¹o lµ nguyªn lý duy nhÊt vµ tuyÖt ®èi trong sù vËn hµnh cña vò trô ®· thÓ hiÖn rÊt s©u s¾c quan ®iÓm biÖn chøng cña L·o Tö. Trong ®ã næi bËt lªn hai quan ®iÓm vÒ phÐp biÖn chøng cña «ng lµ quan ®iÓm vÒ luËt qu©n b×nh vµ quan ®iÓm vÒ luËt ph¶n phôc. LuËt qu©n b×nh ®Ó gi÷ cho sù vËn hµnh cña v¹n vËt ®­îc c©n b»ng, kh«ng th¸i qu¸ mµ còng kh«ng bÊt cËp. Ph¶n phôc lµ nãi lªn tÝnh tuÇn hoµn, tÝnh chu kú trong qu¸ tr×nh biÕn dÞch cña v¹n vËt. Sù thèng nhÊt biÖn chøng cña c¸c mÆt ®èi lËp còng lµ mét t­ t­ëng biÖn chøng ®éc ®¸o cña L·o Tö. ¤ng cho r»ng: cã vµ kh«ng sinh lÉn nhau, dÔ vµ khã t¹o nªn nhau, ng¾n vµ dµi lµm râ nhau, cao vµ thÊp tùa vµo nhau, tr­íc vµ sau theo nhau. Trong ®ã, mçi mÆt ®Òu trong mèi quan hÖ víi mÆt ®èi lËp, kh«ng cã mÆt nµy th× còng kh«ng cã mÆt kia vµ gi÷a chóng chØ lµ t­¬ng ®èi. Tuy nhiªn, sù ®Êu tranh chuyÓn ho¸ cña c¸c mÆt ®èi lËp trong sù vËt, hiÖn t­îng kh«ng theo khuynh h­íng ph¸t triÓn, xuÊt hiÖn c¸i míi mµ theo vßng tuÇn hoµn cña luËt ph¶n phôc. H¬n n÷a, L·o Tö kh«ng chñ tr­¬ng gi¶i quyÕt m©u thuÉn b»ng ®Êu tranh cña c¸c mÆt ®èi lËp mµ «ng chñ tr­¬ng lÊy c¸i tÜnh, c¸i v« vi ®Ó t¹o thµnh sù chuyÓn ho¸ theo luËt qu©n b×nh. ChÝnh v× thÕ, phÐp biÖn chøng cña «ng mang tÝnh chÊt m¸y mãc, lÆp ®i lÆp l¹i mét c¸ch tuÇn hoµn. Trang Tö còng lµ mét nhµ t­ t­ëng lín cña ph¸i §¹o gia. Häc thuyÕt cña Trang Tö cã nh÷ng yÕu tè duy vËt vµ biÖn chøng tù ph¸t, nh­ng thÕ giíi quan cña «ng vÒ c¬ b¶n nghiªng vÒ chñ nghÜa duy t©m. Khi quan niÖm vÒ vò trô (vÒ §¹o), Trang Tö cho r»ng §¹o trêi lµ tù nhiªn vèn cã kh«ng ai sinh ra. V¹n vËt ®Òu sinh ra tõ §¹o vµ biÕn ho¸ mét c¸ch tù nhiªn. c. TriÕt häc cña ph¸i Danh gia C¸c t­ t­ëng biÖn chøng cña ph¸i Danh gia tr­íc hÕt ®­îc thÓ hiÖn qua thuyÕt t­¬ng ®èi cña HuÖ Thi. HuÖ Thi quan niÖm v¹n vËt trong vò trô lu«n biÕn ®æi, chóng cã tÝnh t­¬ng ®èi vµ hµm chøa trong ®ã nh÷ng mÆt ®èi lËp liªn hÖ chuyÓn ho¸ qua l¹i víi nhau. Nh­ng do tuyÖt ®èi ho¸ tÝnh chÊt t­¬ng ®èi cña sù vËt, thùc t¹i, t¸ch rêi nã víi nh÷ng ®iÒu kiÖn, nh÷ng mèi liªn hÖ cô thÓ nªn vÒ c¬ b¶n, triÕt häc cña HuÖ Thi mang tÝnh ngôy biÖn vµ t­¬ng ®èi luËn. Mét biÖn gi¶ kh¸c cña ph¸i Danh gia lµ C«ng T«n Long. T­ t­ëng biÖn chøng tù ph¸t cña C«ng T«n Long thÓ hiÖn ë quan ®iÓm vÒ tÝnh chÊt m©u thuÉn cña sù vËn ®éng, sù thèng nhÊt biÖn chøng gi÷a c¸i v« h¹n vµ h÷u h¹n, gi÷a ®ång nhÊt vµ kh¸c biÖt. Trong ®ã, C«ng T«n Long ®­a ra nh÷ng mÖnh ®Ò cã tÝnh chÊt ngôy biÖn, chiÕt trung nh­: ngùa tr¾ng kh«ng ph¶i lµ ngùa, trøng cã l«ng, bãng chim bay kh«ng hÒ ®éng ®Ëy. NÕu HuÖ Thi chØ chó träng ®Õn tÝnh chÊt t­¬ng ®èi, sù lu«n biÕn ®æi cña sù vËt, hiÖn t­îng trong hiÖn thùc, phãng ®¹i mét c¸ch phiÕn diÖn mÆt t­¬ng ®èi cña sù vËt vµ ®­a ®Õn kÕt luËn t­¬ng ®èi chñ nghÜa th× C«ng T«n Long l¹i nhÊn m¹nh tÝnh tuyÖt ®èi, tÝnh kh«ng biÕn ®æi vµ sù tån t¹i ®éc lËp cña nh÷ng kh¸i niÖm so víi c¸i ®­îc ph¶n ¸nh trong kh¸i niÖm Êy. C«ng T«n Long ®· t¸ch rêi c¸i chung, c¸i phæ biÕn ra khái nh÷ng c¸i riªng, c¸i c¸ biÖt ®i tíi phñ nhËn sù tån t¹i cña nh÷ng c¸i cô thÓ trong hiÖn thùc. d. TriÕt häc cña ph¸i Ph¸p gia Hµn phi lµ mét ®¹i biÓu cña ph¸i Ph¸p gia. Kiªn quyÕt phñ nhËn lý luËn chÝnh trÞ thÇn quyÒn, Hµn Phi ®­îc coi lµ mét nhµ v« thÇn luËn næi tiÕng cña Trung Quèc cæ ®¹i. C¸c t­ t­ëng triÕt häc cña «ng biÓu hiÖn râ tÝnh chÊt duy vËt vµ biÖn chøng tù ph¸t vÒ lÞch sö vµ ph­¬ng ph¸p trÞ n­íc. VÒ lÞch sö, Hµn Phi cho r»ng lÞch sö x· héi loµi ng­êi lu«n biÕn ®æi, tõ tr­íc tíi nay kh«ng cã chÕ ®é x· héi nµo vÜnh viÔn tån t¹i. MÆt kh¸c, «ng cho r»ng ®éng lùc c¨n b¶n quyÕt ®Þnh sù biÕn ®æi cña lÞch sö lµ do sù thay ®æi d©n sè vµ cña c¶i x· héi nhiÒu Ýt. Do vËy, khi bµn vÒ ph­¬ng ph¸p trÞ n­íc, «ng cho r»ng kÎ thèng trÞ ph¶i c¨n cø vµo nhu cÇu kh¸ch quan cña lÞch sö, tuú ®Æc ®iÓm, hoµn c¶nh thêi thÕ mµ lËp ra chÕ ®é, ®Æt chÝnh s¸ch vµ ph­¬ng ph¸p trÞ n­íc míi cho phï hîp. Kh«ng cã thø luËt nµo lu«n lu«n ®óng víi mäi thêi ®¹i. Tuy Hµn Phi ch­a thÊy ®­îc ®éng lùc thùc sù cña lÞch sö, nh­ng «ng ®· cè g¾ng ®i t×m nguyªn nh©n biÕn ®æi cña ®êi sèng x· héi trong ®iÒu kiÖn sinh ho¹t vËt chÊt cña x· héi. Tãm l¹i, do sù h¹n chÕ cña tr×nh ®é ho¹t ®éng thùc tiÔn vµ tr×nh ®é nhËn thøc, triÕt häc Trung Quèc cæ ®¹i míi chØ dõng l¹i ë chñ nghÜa duy vËt chÊt ph¸c, c¶m tÝnh vµ phÐp biÖn chøng tù ph¸t, s¬ khai. Song víi c¸c quan ®iÓm biÖn chøng trong c¸ch kiÕn gi¶i vÒ vò trô quan, cã thÓ nãi triÕt häc Trung Quèc cæ ®¹i ®· ®Æt c¬ së réng lín cho sù ph¸t triÓn c¸c t­ t­ëng biÖn chøng cña triÕt häc nh©n lo¹i. 3. PhÐp biÖn chøng trong triÕt häc Hy L¹p cæ ®¹i TriÕt häc Hy L¹p cæ ®¹i ph¸t triÓn vµo thÕ kû thø VI tr­íc CN. C¬ së kinh tÕ cña nÒn triÕt häc ®ã lµ quyÒn së h÷u cña chñ n« ®èi víi t­ liÖu s¶n xuÊt vµ ng­êi n« lÖ. Khoa häc lóc ®ã ch­a ph©n ngµnh, c¸c nhµ triÕt häc ®ång thêi lµ nhµ to¸n häc, vËt lý häc, thiªn v¨n häc,... Nh×n chung, triÕt häc Hy L¹p cæ ®¹i mang tÝnh chÊt duy vËt tù ph¸t vµ biÖn chøng s¬ khai. §êi sèng chÝnh trÞ cña Hy L¹p bÊy giê s«i ®éng, nh÷ng quan hÖ th­¬ng m¹i víi nhiÒu n­íc kh¸c nhau trªn §Þa Trung H¶i, sù tiÕp xóc víi ®iÒu kiÖn sinh ho¹t vµ nh÷ng tri thøc mu«n vÎ cña nh©n d©n c¸c n­íc Êy, sù quan s¸t c¸c hiÖn t­îng tù nhiªn mét c¸ch trùc tiÕp nh­ mét khèi duy nhÊt vµ lßng mong muèn gi¶i thÝch chóng mét c¸ch khoa häc ®· gãp phÇn quy ®Þnh vµ lµm ph¸t triÓn thÕ giíi quan duy vËt vµ biÖn chøng s¬ khai cña Hy L¹p cæ ®¹i. Cã thÓ t×m hiÓu c¸c t­ t­ëng biÖn chøng næi bËt cña triÕt häc Hy L¹p cæ ®¹i qua mét sè ®¹i diÖn tiªu biÓu sau ®©y: a. TalÐt Thµnh tùu næi bËt cña TalÐt lµ quan niÖm triÕt häc duy vËt vµ biÖn chøng tù ph¸t. ¤ng cho r»ng n­íc lµ yÕu tè ®Çu tiªn, lµ b¶n nguyªn cña mäi vËt trong thÕ giíi. Mäi vËt ®Òu sinh ra tõ n­íc vµ khi ph©n huû l¹i biÕn thµnh n­íc. Theo TalÐt, vËt chÊt tån t¹i vÜnh viÔn, cßn mäi vËt do nã sinh ra th× biÕn ®æi kh«ng ngõng, sinh ra vµ chÕt ®i. Toµn bé thÕ giíi lµ mét chØnh thÓ thèng nhÊt, trong ®ã mäi vËt biÕn ®æi kh«ng ngõng mµ nÒn t¶ng lµ n­íc. Tuy nhiªn, c¸c quan ®iÓm triÕt häc duy vËt cña TalÐt míi chØ dõng l¹i ë møc ®é méc m¹c, th« s¬, c¶m tÝnh. ¤ng ch­a tho¸t khái ¶nh h­ëng cña quan niÖm thÇn tho¹i vµ t«n gi¸o nguyªn thuû khi «ng cho r»ng thÕ giíi ®Çy rÉy nh÷ng vÞ thÇn linh. b. Anaxim¨ng®r¬ ¤ng lµ ng­êi Hy L¹p ®Çu tiªn nghiªn cøu nghiªm tóc vÊn ®Ò ph¸t sinh vµ ph¸t triÓn cña c¸c loµi ®éng vËt. Theo «ng, ®éng vËt ph¸t sinh d­íi n­íc vµ sau nhiÒu n¨m biÕn ho¸ th× mét sè gièng loµi dÇn thÝch nghi víi ®êi sèng trªn c¹n, ph¸t triÓn vµ hoµn thiÖn dÇn; con ng­êi h×nh thµnh tõ sù biÕn ho¸ cña c¸. Pháng ®o¸n cña «ng cßn ch­a cã c¨n cø khoa häc song ®· manh nha thÓ hiÖn yÕu tè biÖn chøng vÒ sù ph¸t triÓn cña c¸c gièng loµi ®éng vËt. Khi gi¶i quyÕt vÊn ®Ò b¶n thÓ luËn triÕt häc, Anaxim¨ng®r¬ cho r»ng c¬ së h×nh thµnh v¹n vËt trong vò trô lµ tõ mét d¹ng vËt chÊt ®¬n nhÊt, v« ®Þnh h×nh, v« h¹n vµ tån t¹i vÜnh viÔn mµ ng­êi ta kh«ng thÓ trùc quan thÊy ®­îc. NÕu so víi TalÐt th× Anaxim¨ng®r¬ cã b­íc tiÕn xa h¬n trong sù kh¸i qu¸t trõu t­îng vÒ ph¹m trï vÆt chÊt. c. HªraclÝt Theo ®¸nh gi¸ cña c¸c nhµ kinh ®iÓn M¸c-Lªnin, HªraclÝt lµ ng­êi s¸ng lËp ra phÐp biÖn chøng, h¬n n÷a, «ng lµ ng­êi x©y dùng phÐp biÖn chøng trªn lËp tr­êng duy vËt. PhÐp biÖn chøng cña HªraclÝt ch­a ®­îc tr×nh bµy d­íi d¹ng mét hÖ thèng c¸c luËn ®iÓm khoa häc nh­ sau nµy, nh­ng hÇu nh­ c¸c luËn ®iÓm cèt lâi cña phÐp biÖn chøng ®· ®­îc «ng ®Ò cËp d­íi d¹ng c¸c c©u danh ng«n mang tÝnh thi ca vµ triÕt lý. C¸c t­ t­ëng biÖn chøng cña «ng thÓ hiÖn trªn c¸c ®iÓm chñ yÕu sau: Thø nhÊt, quan niÖm vÒ vËn ®éng vÜnh viÔn cña vËt chÊt. Theo HªraclÝt, kh«ng cã sù vËt, hiÖn t­îng nµo cña thÕ giíi ®øng im tuyÖt ®èi mµ tr¸i l¹i tÊt c¶ ®Òu trong tr¹ng th¸i biÕn ®æi vµ chuyÓn ho¸ thµnh c¸i kh¸c vµ ng­îc l¹i. Thø hai, quan niÖm vÒ sù tån t¹i phæ biÕn cña c¸c m©u thuÉn trong mäi sù vËt, hiÖn t­îng. §iÒu ®ã thÓ hiÖn trong nh÷ng pháng ®o¸n cña «ng vÒ vai trß cña nh÷ng mÆt ®èi lËp trong sù biÕn ®æi phæ biÕn cña tù nhiªn, vÒ sù trao ®æi cña nh÷ng mÆt ®èi lËp, vÒ sù tån t¹i vµ thèng nhÊt cña c¸c mÆt ®èi lËp. Thø ba, theo HªraclÝt, sù vËn ®éng vµ ph¸t triÓn kh«ng ngõng cña thÕ giíi do quy luËt kh¸ch quan (logos) quy ®Þnh. Logos kh¸ch quan lµ trËt tù kh¸ch quan cña mäi c¸i ®ang diÔn ra trong vò trô. Logos chñ quan lµ tõ ng÷, häc thuyÕt, lêi nãi, suy nghÜ cña con ng­êi. Logos chñ quan ph¶i phï hîp víi logos kh¸ch quan. Lý luËn nhËn thøc cña HªraclÝt cßn mang tÝnh chÊt duy vËt vµ biÖn chøng s¬ khai, nh­ng vÒ c¬ b¶n lµ ®óng ®¾n. ë thêi cæ ®¹i, xÐt trong nhiÒu hÖ thèng triÕt häc kh¸c kh«ng cã t­ t­ëng biÖn chøng nµo s©u s¾c nh­ vËy. HeraclÝt ®· ®­a triÕt häc duy vËt cæ ®¹i tiÕn lªn mét b­íc míi víi nh÷ng quan ®iÓm duy vËt vµ nh÷ng yÕu tè biÖn chøng. Häc thuyÕt cña «ng ®· ®­îc nhiÒu nhµ triÕt häc cËn ®¹i, hiÖn ®¹i kÕ thõa vµ ph¸t triÓn sau nµy. M¸c vµ ¡ngghen ®· ®¸nh gi¸ mét c¸ch ®óng ®¾n gi¸ trÞ triÕt häc cña HªraclÝt, coi «ng lµ ®¹i biÓu xuÊt s¾c cña phÐp biÖn chøng Hy L¹p cæ ®¹i. Tuy nhiªn, M¸c vµ ¡ngghen còng v¹ch râ nh÷ng h¹n chÕ, sai lÇm cña HªraclÝt vÒ mÆt chÝnh trÞ. §ã lµ tÝnh chÊt ph¶n d©n chñ, thï ®Þch víi nh©n d©n vµ «ng chñ tr­¬ng dïng chÝnh quyÒn ®Ó dËp t¾t nhanh chãng phong trµo d©n chñ. d. P¸cmªnÝt Kh¸i niÖm trung t©m trong triÕt häc cña P¸cmªnÝt lµ tån t¹i hÕt søc trõu t­îng song còng chøa ®ùng nh÷ng yÕu tè biÖn chøng tù ph¸t. ¤ng cho r»ng víi c¸ch nh×n c¶m tÝnh th× thÕ giíi v« cïng ®a d¹ng, phong phó, biÕn ®æi kh«ng ngõng vµ v« cïng sinh ®éng. Nh­ng b»ng con ®­êng c¶m tÝnh ®¬n thuÇn kh«ng thÓ kh¸m ph¸ ra b¶n chÊt ®Ých thùc cña thÕ giíi. ChØ víi c¸ch nh×n triÕt häc phï hîp víi trÝ tuÖ lý tÝnh míi kh¸m ph¸ ra b¶n chÊt ®Ých thùc cña thÕ giíi. ¤ng cho r»ng b¶n chÊt cña mäi vËt trong thÕ giíi lµ tån t¹i. Häc thuyÕt vÒ tån t¹i cña P¸cmªnÝt ®¸nh dÊu mét b­íc tiÕn míi trong sù ph¸t triÓn t­ t­ëng triÕt häc Hy L¹p, mang tÝnh kh¸i qu¸t cao. Tuy nhiªn, h¹n chÕ trong häc thuyÕt vÒ tån t¹i cña «ng lµ ë chç «ng ®· ®ång nhÊt tuyÖt ®èi gi÷a t­ duy vµ tån t¹i vµ mang tÝnh chÊt siªu h×nh v× «ng cho r»ng tån t¹i lµ bÊt biÕn. e. Dªn«ng Dªn«ng lµ häc trß cña P¸cmªnÝt. C«ng lao cña «ng lµ ®· ®Æt ra nhiÒu vÊn ®Ò biÖn chøng s©u s¾c vÒ mèi liªn hÖ gi÷a tÝnh thèng nhÊt vµ tÝnh nhiÒu vÎ cña thÕ giíi, gi÷a vËn ®éng vµ ®øng im, gi÷a tÝnh gi¸n ®o¹n cña thêi gian vµ kh«ng gian, gi÷a tÝnh h÷u h¹n vµ tÝnh v« h¹n, vµ vÒ sù phøc t¹p trong viÖc thÓ hiÖn qu¸ tr×nh vËn ®éng biÖn chøng cña sù vËt vµo t­ t­ëng, vµo l«gÝc cña kh¸i niÖm. Tuy nhiªn, nh÷ng nghÞch lý Ap«ria cña «ng chØ cã thÓ ®­îc gi¶i quyÕt nÕu ®øng trªn lËp tr­êng duy vËt biÖn chøng trong nhËn thøc sù vËt. f. Empª®«c¬l¬ Empª®«c¬l¬ cho r»ng nguån gèc vËn ®éng cña mäi sù vËt lµ do sù t¸c ®éng cña hai lùc ®èi lËp lµ T×nh yªu vµ C¨m thï. Quan ®iÓm nµy lµ mét b­íc thôt lïi so víi HªraclÝt, bëi v× triÕt häc HªraclÝt gi¶i thÝch nguån gèc vËn ®éng cña vËt chÊt lµ do sù xung ®ét cña nh÷ng mÆt ®èi lËp néi t¹i cña sù vËt. tuy nhiªn, Empª®«c¬l¬ còng cã mét sè pháng ®o¸n thiªn tµi vÒ sù tiÕn ho¸ cña giíi h÷u c¬. Sù gi¶i thÝch nµy cña «ng tuy cßn ng©y th¬ nh­ng ®· manh nha h×nh thµnh t­ t­ëng biÖn chøng vÒ qu¸ tr×nh tiÕn ho¸ cña sinh vËt theo con ®­êng tõ thÊp ®Õn cao, tõ ®¬n gi¶n ®Õn phøc t¹p. g. §ªm«crÝt §ªm«crÝt lµ mét trong nh÷ng ng­êi ®· ph¸t triÓn thuyÕt nguyªn tö lªn mét tr×nh ®é míi. Mét mÆt, «ng t¸n thµnh lý thuyÕt tån t¹i duy nhÊt vµ bÊt biÕn cña P¸cmªnÝt khi coi c¸c nguyªn tö lµ bÊt biÕn, mÆt kh¸c, «ng kÕ thõa quan ®iÓm cña HªraclÝt cho r»ng mäi sù vËt biÕn ®æi kh«ng ngõng. §ªm«crÝt ®· nªu ra lý thuyÕt vÒ vò trô häc. Lý thuyÕt nµy ®­îc x©y dùng trªn c¬ së lý luËn nguyªn tö vÒ cÊu t¹o cña vËt chÊt, thÊm nhuÇn tinh thÇn biÖn chøng tù ph¸t vµ cã mét ý nghÜa ®Æc biÖt trong lÞch sö triÕt häc. §ªm«crÝt kh¼ng ®Þnh: vò trô lµ v« tËn vµ vÜnh viÔn, cã v« sè thÕ giíi vÜnh viÔn ph¸t sinh, ph¸t triÓn vµ bÞ tiªu diÖt. Quan ®iÓm cña §ªm«crÝt vÒ vËn ®éng g¾n liÒn víi vËt chÊt lµ mét pháng ®o¸n cã gi¸ trÞ ®Æc biÖt. Theo «ng, vËn ®éng cña nguyªn tö lµ vÜnh viÔn, vµ «ng ®· cè g¾ng gi¶i thÝch nguyªn nh©n vËn ®éng cña nguyªn tö ë b¶n th©n nguyªn tö, ë ®éng lùc tù th©n, tù nã. Tuy nhiªn «ng ®· kh«ng lý gi¶i ®­îc nguån gèc cña vËn ®éng. Dùa trªn häc thuyÕt nguyªn tö, §ªm«crÝt ®· ®i tíi quan ®iÓm quyÕt ®Þnh luËn. §ã lµ thõa nhËn sù rµng buéc theo luËt nh©n qu¶, tÝnh tÊt nhiªn vµ kh¸ch quan cña c¸c hiÖn t­îng tù nhiªn. §©y lµ mét quan ®iÓm cã gi¸ trÞ cña §ªm«crÝt ®ãng gãp cho nÒn triÕt häc Hy L¹p cæ ®¹i. VÒ mÆt b¶n thÓ luËn, §ªm«crÝt ®· cã c«ng ®­a lý luËn nhËn thøc duy vËt lªn mét b­íc míi. Kh¸c víi nhiÒu nhµ triÕt häc tr­íc ®ã, phñ nhËn vai trß cña nhËn thøc c¶m tÝnh, tuyÖt ®èi ho¸ vai trß cña nhËn thøc lý tÝnh, §ªm«crÝt ®· chia nhËn thøc thµnh hai d¹ng lµ nhËn thøc c¶m tÝnh vµ nhËn thøc ch©n lý. MÆc dï triÕt häc cña §ªm«crÝt cßn mang tÝnh chÊt th« s¬, chÊt ph¸c song nh÷ng ®ãng gãp cña «ng vÒ c¸c t­ t­ëng biÖn chøng vµ thÕ giíi quan duy vËt lµ rÊt ®¸ng ghi nhËn. h. X«cr¸t vµ Plat«n X«cr¸t vµ Plat«n lµ hai ®¹i diÖn tiªu biÓu cña hÖ thèng triÕt häc duy t©m Hy L¹p cæ ®¹i. TriÕt häc X«cr¸t cã ®ãng gãp quan träng vµo viÖc t¹o ra b­íc tiÕn míi trong sù ph¸t triÓn triÕt häc Hy L¹p cæ ®¹i. NÕu c¸c nhµ triÕt häc tr­íc X«cr¸t chñ yÕu bµn vÒ vÊn ®Ò khëi nguyªn thÕ giíi, vÒ nhËn thøc luËn th× X«cr¸t lµ ng­êi ®Çu tiªn ®­a ®Ò tµi con ng­êi trë thµnh chñ ®Ò träng t©m nghiªn cøu cña triÕt häc ph­¬ng T©y. Theo X«cr¸t, ý thøc vÒ sù vËt cña nh÷ng ng­êi trong ®µm tho¹i, ngoµi nh÷ng yÕu tè chñ quan cßn cã néi dung kh¸ch quan, cã tri thøc phæ biÕn mang tÝnh tæng qu¸t. ¤ng cho r»ng nÕu kh«ng hiÓu c¸i chung, c¸i phæ biÕn th× ng­êi ta kh«ng thÓ ph©n biÖt ®­îc c¸i thiÖn - c¸i ¸c, c¸i tèt - c¸i xÊu. Muèn ph¸t hiÖn ra c¸i thiÖn phæ biÕn th× ph¶i cã ph­¬ng ph¸p t×m ra ch©n lý th«ng qua c¸c cuéc tranh luËn, to¹ ®µm, luËn chiÕn. §©y chÝnh lµ yÕu tè biÖn chøng trong triÕt häc X«cr¸t, song nã l¹i dùa trªn lËp tr­êng duy t©m v× X«cr¸t cho r»ng giíi tù nhiªn lµ do thÇn th¸nh an bµi. Plat«n lµ häc trß cña X«cr¸t. C¸c quan ®iÓm triÕt häc cña «ng chøa ®ùng nh÷ng yÕu tè biÖn chøng. ¤ng thõa nhËn sù vËn ®éng cña thÕ giíi song ®ã chØ lµ vËn ®éng theo sù ®iÒu khiÓn cña ý niÖm. ¤ng chia thÕ giíi thµnh hai lo¹i: - ThÕ giíi cña nh÷ng ý niÖm: lµ thÕ giíi tån t¹i ch©n thùc, bÊt biÕn, vÜnh viÔn, tuyÖt ®èi vµ lµ c¬ së tån t¹i cña thÕ giíi c¸c sù vËt c¶m tÝnh. - ThÕ giíi cña c¸c sù vËt c¶m tÝnh: lµ thÕ giíi tån t¹i kh«ng ch©n thùc, th­êng xuyªn biÕn ®æi vµ phô thuéc vµo thÕ giíi cña nh÷ng ý niÖm. Lý luËn nhËn thøc cña Plat«n còng chøa ®ùng nh÷ng yÕu tè biÖn chøng th«ng qua c¸c kh¸i niÖm ®èi lËp vµ ph­¬ng ph¸p ®èi chiÕu nh÷ng mÆt ®èi lËp. Nh­ng ®ã lµ biÖn chøng duy t©m - biÖn chøng cña c¸c kh¸i niÖm, t¸ch rêi hiÖn thùc, tõ bá c¶m gi¸c, chØ nhËn thøc b»ng t­ duy thuÇn tuý. Tãm l¹i, phÐp biÖn chøng duy t©m cña X«cr¸t vµ Plat«n cßn nhiÒu h¹n chÕ do chÞu sù t¸c ®éng cña ®iÒu kiÖn kinh tÕ - chÝnh trÞ - x· héi ®­¬ng thêi. Song sù xuÊt hiÖn cña hÖ thèng triÕt häc Plat«n cïng víi phÐp biÖn chøng duy t©m ®· ®Ó l¹i dÊu Ên trong lÞch sö triÕt häc b»ng cuéc ®Êu tranh gi÷a hai ®­êng lèi triÕt häc §ªm«crÝt vµ Plat«n, t¹o ®iÒu kiÖn cho t­ duy triÕt häc Hy L¹p cæ ®¹i cã c¬ héi kh¸m ph¸ vµ ph¸t triÓn. i. Arixtèt Xu h­íng duy vËt vµ t­ t­ëng biÖn chøng trong triÕt häc tù nhiªn cña Arixtèt thÓ hiÖn ë «ng thõa nhËn tù nhiªn lµ toµn bé sù vËt cã mét b¶n thÓ vËt chÊt m·i m·i vËn ®éng vµ biÕn ®æi, kh«ng cã b¶n chÊt cña sù vËt tån t¹i bªn ngoµi sù vËt, h¬n n÷a sù vËt nµo còng lµ mét hÖ thèng vµ cã quan hÖ víi c¸c sù vËt kh¸c. ¤ng cho r»ng, vËn ®éng g¾n liÒn víi c¸c vËt thÓ, víi mäi sù vËt hiÖn t­îng cña giíi tù nhiªn. ¤ng còng kh¼ng ®Þnh, vËn ®éng lµ kh«ng thÓ bÞ tiªu diÖt, ®· cã vËn ®éng vµ m·i m·i sÏ cã vËn ®éng. Trong lËp luËn nµy, «ng ®· tiÕn gÇn ®Õn quan niÖm vËn ®éng lµ tù th©n cña vËt chÊt. Song cuèi cïng «ng l¹i r¬i vµo duy t©m khi cho r»ng thÇn th¸nh lµ nguån gèc cña mäi vËn ®éng. Tuy nhiªn, nÕu nh­ tr­íc ®©y HªraclÝt vµ §ªm«crÝt ch­a ph©n biÖt ®­îc c¸c h×nh thøc cña vËn ®éng th× ®Õn Arixtèt lµ ng­êi ®Çu tiªn ®· hÖ thèng ho¸ c¸c h×nh thøc vËn ®éng thµnh s¸u d¹ng kh¸c nhau. Lý thuyÕt vÒ vËn ®éng cña Arixtèt lµ mét thµnh qu¶ cã gi¸ trÞ cao cña khoa häc cæ Hy L¹p. VÒ l«gÝc häc, Arixtèt ®· cè g¾ng gi¶i quyÕt mèi quan hÖ thèng nhÊt biÖn chøng gi÷a c¸i chung vµ c¸i riªng nh­ng «ng kh«ng gi¶i quyÕt ®­îc vÊn ®Ò chuyÓn ho¸ tõ c¸i riªng thµnh c¸i chung. L«gÝc häc h×nh thøc cña Arixtèt tuy ch­a hoµn h¶o song «ng ®· ®Ó l¹i cho nh©n lo¹i mét m«n khoa häc vÒ t­ duy. ChÝnh «ng ®· nghiªn cøu nh÷ng h×nh thøc c¨n b¶n nhÊt cña t­ duy biÖn chøng mµ kh«ng t¸ch rêi chóng khái hiÖn thùc. Tuy nhiªn, do h¹n chÕ vÒ lÞch sö vµ lµ nhµ t­ t­ëng cña giai cÊp chñ n« Hy L¹p cho nªn vÒ b¶n thÓ luËn triÕt häc, «ng dao ®éng gi÷a chñ nghÜa duy vËt vµ chñ nghÜa duy t©m nªn «ng l¹i r¬i vµo ph¸i nhÞ nguyªn luËn. Tãm l¹i, triÕt häc Hy L¹p cæ ®¹i ®· thÓ hiÖn rÊt râ nÐt cuéc ®Êu tranh gi÷a biÖn chøng vµ siªu h×nh mµ song song víi nã lµ cuéc ®Êu tranh gi÷a chñ nghÜa duy vËt vµ chñ nghÜa duy t©m. Víi c¸c thµnh tùu næi bËt nh­ thuyÕt nguyªn tö cña §ªm«crÝt, phÐp biÖn chøng duy t©m cña X«cr¸t, Plat«n vµ phÐp biÖn chøng chÊt ph¸c cña Arixtèt, triÕt häc Hy L¹p cæ ®¹i ®· bao chøa mÇm mèng cña tÊt c¶ thÕ giíi quan vÒ sau nµy vµ ®¸nh dÊu sù ph¸t triÓn t­ duy biÖn chøng trong lÞch sö triÕt häc nh©n lo¹i. ChÝnh v× vËy, Lªnin coi phÐp biÖn chøng cña c¸c nhµ triÕt häc Hy L¹p cæ ®¹i lµ khëi nguyªn lÞch sö phÐp biÖn chøng. III. Sù h×nh thµnh phÐp biÖn chøng thêi kú phôc h­ng vµ cËn ®¹i ë t©y ©u Tr­íc khi b­íc sang thÕ kû XV- XVI ë T©y ¢u lµ thêi ®¹i phôc h­ng, lÞch sö triÕt häc ®· tr¶i qua thêi kú trung cæ víi sù thèng trÞ cña t­ t­ëng thÇn häc. Do ®ã, chñ nghÜa kinh viÖn trë thµnh nÐt chñ ®¹o cña triÕt häc T©y ¢u thêi trung cæ. Trong giai ®o¹n nµy, cuéc ®Êu tranh gi÷a chñ nghÜa duy vËt vµ chñ nghÜa duy t©m ®­îc biÕn t­íng thµnh cuéc ®Êu tranh gi÷a hai quan ®iÓm cña ph¸i Duy danh vµ Duy thùc. Cã thÓ nãi ®©y lµ b­íc lïi t¹m thêi trong lÞch sö ph¸t triÓn t­ duy triÕt häc nãi chung vµ t­ duy biÖn chøng nãi riªng, song vÉn chøa ®ùng nh÷ng nh©n tè cho sù ph¸t triÓn míi cña triÕt häc trong thêi ®¹i phôc h­ng. 1. PhÐp biÖn chøng trong thêi kú phôc h­ng Trong thêi kú nµy, chñ nghÜa duy vËt ®­îc kh«i phôc vµ biÕn ®æi cïng víi sù biÕn ®æi cña khoa häc tù nhiªn vµ dùa vµo nh÷ng thµnh tùu cña khoa häc tù nhiªn ®Ó tiÕn hµnh cuéc ®Êu tranh chèng thÕ giíi quan thÇn häc. NhiÒu häc thuyÕt triÕt häc thêi kú nµy ®· phôc håi phÐp biÖn chøng tù ph¸t thêi cæ ®¹i vµ kh¸i qu¸t thµnh nh÷ng thµnh tùu cña khoa häc tù nhiªn tiªn tiÕn. Mét sè t­ t­ëng biÖn chøng næi bËt cña thêi kú nµy ®­îc thÓ hiÖn trong triÕt häc cña Kudan vµ Brun«. a. TriÕt häc Kudan T­ t­ëng biÖn chøng cña Kudan ®­îc thÓ hiÖn qua häc thuyÕt vÒ sù phï hîp cña c¸c mÆt ®èi lËp. Song lËp tr­êng triÕt häc cña «ng l¹i kh«ng tho¸t khái tÝnh chÊt duy t©m thÇn bÝ khi cho r»ng Th­îng ®Õ lµ sù thèng nhÊt gi÷a c¸c mÆt ®èi lËp. Kudan còng ®· nªu lªn tÝnh t­¬ng ®èi cña nhËn thøc con ng­êi, mÆc dï cßn h¹n chÕ song nã ®· ®Æt nÒn mãng cho t­ t­ëng biÖn chøng vÒ qu¸ tr×nh nhËn thøc cho triÕt häc vÒ sau. b. TriÕt häc cña Brun« Brun« cã vai trß quan träng trong sù ph¸t triÓn phÐp biÖn chøng. ¤ng nªu ra t­ t­ëng biÖn chøng vÒ sù phï hîp cña c¸c mÆt ®èi lËp trong sù thèng nhÊt v« tËn cña vò trô. Theo «ng, trong giíi tù nhiªn, mäi c¸i ®Òu cã liªn hÖ víi nhau vµ ®Òu vËn ®éng. C¸i nµy mÊt ®i th× c¸i kh¸c ra ®êi, kh«ng chØ lµ sù vËn ®éng mµ cßn lµ sù chuyÓn ho¸ gi÷a c¸c mÆt ®èi lËp, vÝ dô nh­ t×nh yªu chuyÓn thµnh c¨m thï vµ ng­îc l¹i hay thuèc ®éc còng ch÷a ®­îc bÖnh. VÒ mÆt nhËn thøc luËn, Brun« ®· ®­a ra quan niÖm biÖn chøng trong viÖc nhËn thøc giíi tù nhiªn. ¤ng cho r»ng ai muèn nhËn thøc nh÷ng bÝ mËt cña giíi tù nhiªn th× h·y xem xÐt c¸i tèi thiÓu vµ c¸i tèi ®a cña nh÷ng m©u thuÉn vµ nh÷ng mÆt ®èi lËp. MÆc dï cã nh÷ng t­ t­ëng tiÕn bé nh­ng thÕ giíi quan triÕt häc cña Brun« vÉn chÞu ¶nh h­ëng t­ t­ëng triÕt häc sai lÇm cña Arixtèt coi vËt chÊt ®Çu tiªn lµ hoµn toµn thô ®éng, ph¶i nhê ®Õn tÝnh n¨ng ®éng cña h×nh d¹ng th× nã míi cã tÝnh n¨ng ®éng. 2.PhÐp biÖn chøng trong thêi kú cËn ®¹i TriÕt häc thêi kú nµy g¾n chÆt víi c¸c thµnh tùu cña khoa häc tù nhiªn. NÕu nh­ triÕt häc cæ ®¹i dùa trªn c¬ së quan s¸t vµ c¸c pháng ®o¸n thiªn tµi th× thêi kú nµy triÕt häc l¹i dùa vµo c¸c thµnh tùu cña khoa häc tù nhiªn, kh¸i qu¸t c¸c thµnh tùu cña khoa häc tù nhiªn vµ ®­îc chøng minh b»ng khoa häc tù nhiªn. C¸c nhµ khoa häc tù nhiªn thêi kú nµy còng ®ång thêi lµ nhµ triÕt häc. Tuy nhiªn, triÕt häc T©y ¢u thêi cËn ®¹i l¹i r¬i vµo siªu h×nh, m¸y mãc. C¸c nhµ khoa häc thêi kú nµy ®i s©u vµo tõng lÜnh vùc riªng biÖt ®Ó nhËn thøc. §iÒu nµy cho phÐp nhËn thøc s©u s¾c vÒ tù nhiªn song l¹i t¹o ra mét thãi quen xem xÐt tù nhiªn trong tr¹ng th¸i c« lËp, tÜnh t¹i cña nã. Tõ ®ã lµm xuÊt hiÖn sù thèng trÞ cña ph­¬ng ph¸p t­ duy siªu h×nh. Tuy nhiªn mét sè häc thuyÕt triÕt häc thêi kú nµy vÉn chøa ®ùng nh÷ng quan ®iÓm biÖn chøng s©u s¾c, víi c¸c ®¹i biÓu nh­ Phr¨ngxi Bªc¬n, Barót Xpin«da, R¬nª §ªc¸ct¬. a. TriÕt häc cña Phr¨ngxi Bªc¬n VÒ c¬ b¶n, P. Bªc¬n lµ mét nhµ duy vËt, «ng thõa nhËn thÕ giíi lµ sù kÕt hîp nh÷ng biÕn ®æi kh¸c nhau cña vËt chÊt vµ ®· cã vËt chÊt th× nã lu«n vËn ®éng, biÕn ®æi. ¤ng ®­a ra 19 h×nh thøc vËn ®éng, trong ®ã cã mét h×nh thøc ®Æc biÖt lµ ®øng im. Tuy bµn vÒ sù vËn ®éng song «ng l¹i quy vËn ®éng thµnh c¸c h×nh thøc vËn ®éng c¬ häc, v× vËy, P.Bªc¬n ch­a tho¸t khái quan ®iÓm cña mét nhµ duy vËt siªu h×nh. Tuy nhiªn, cèng hiÕn míi cña «ng lµ ®· coi ®øng im lµ mét h×nh thøc vËn ®éng vµ coi vËn ®éng lµ thuéc tÝnh cè h÷u cña vËt chÊt. VÒ nhËn thøc luËn, P. Bªc¬n cã ®ãng gãp lín vÒ phÐp quy n¹p trong nhËn thøc, song «ng l¹i ®Ò cao nhËn thøc kinh nghiÖm. V× vËy, nh·n quan triÕt häc cña «ng vÉn mang tÝnh chÊt siªu h×nh. b. TriÕt häc cña Barót Xpin«da Xpin«da lµ mét nhµ t­ t­ëng duy vËt xuÊt s¾c cña Hµ Lan. TriÕt häc cña «ng chøa ®ùng mét sè yÕu tè biÖn chøng, thÓ hiÖn qua nguyªn lý Causasui (nguyªn nh©n tù nã). Trong ®ã, «ng cho r»ng quan hÖ gi÷a thùc thÓ vµ d¹ng thøc lµ sù thèng nhÊt gi÷a c¸i chung vµ c¸i ®¬n nhÊt, gi÷a c¸i duy nhÊt vµ c¸i ®a d¹ng. T­ t­ëng nµy ®· ®i gÇn tíi quan ®iÓm vÒ mèi liªn hÖ phæ biÕn vµ sù rµng buéc lÉn nhau gi÷a c¸c sù vËt, hiÖn t­îng trong giíi tù nhiªn. VÒ nhËn thøc luËn, «ng cho r»ng con ng­êi cã kh¶ n¨ng nhËn thøc thÕ giíi song «ng l¹i r¬i vµo quan ®iÓm siªu h×nh khi c­êng ®iÖu ho¸ nhËn thøc kinh nghiÖm, h¹ thÊp vai trß cña t­ duy trõu t­îng vµ kh¸i qu¸t khoa häc. c. TriÕt häc cña R¬nª §ªc¸ct¬ R¬nª §ªc¸ct¬ lµ ®¹i biÓu xuÊt s¾c nhÊt cña triÕt häc Ph¸p thÕ kû XVII. §ªc¸ct¬ cho r»ng kh«ng gian vµ thêi gian lµ thuéc tÝnh g¾n liÒn víi vËt thÓ, vËn ®éng lµ kh«ng thÓ bÞ tiªu diÖt, nã lu«n lu«n g¾n liÒn víi c¸c vËt thÓ, vËt thÓ lu«n vËn ®éng, chuyÓn ®æi vÞ trÝ, tøc lµ vËn ®éng trong kh«ng gian. Tuy nhiªn, trong giai ®o¹n nµy khoa häc ch­a ph¸t triÓn ®Õn tr×nh ®é cho phÐp ph¸t hiÖn ra c¸c h×nh thøc vËn ®éng kh¸c nhau cña vËt chÊt cho nªn §ªc¸ct¬ hiÓu vËn ®éng cña vËt chÊt chØ lµ vËn ®éng c¬ giíi hay chuyÓn dÞch vÞ trÝ trong kh«ng gian. VÒ nhËn thøc luËn, §ªc¸ct¬ ®· t¸ch rêi hai giai ®o¹n c¶m tÝnh vµ lý tÝnh cña nhËn thøc nªn «ng vÉn lµ mét nhµ duy vËt siªu h×nh. Nh­ vËy, ngay c¶ trong giai ®o¹n ph­¬ng ph¸p t­ duy siªu h×nh gi÷ vÞ trÝ thèng trÞ th× trong c¸c häc thuyÕt triÕt häc vÉn xuÊt hiÖn nh÷ng yÕu tè biÖn chøng s©u s¾c. Do sù k×m h·m cña ph­¬ng ph¸p siªu h×nh tõ khoa häc tù nhiªn chuyÓn sang triÕt häc, phÐp biÖn chøng ch­a cã c¬ héi ®Ó ph¸t triÓn m¹nh mÏ trong thêi kú phôc h­ng vµ cËn ®¹i song ®©y lµ b­íc chuÈn bÞ cho phÐp biÖn chøng duy t©m cæ ®iÓn §øc ra ®êi. IV. Sù h×nh thµnh phÐp biÖn chøng duy t©m cæ ®iÓn §øc Cuèi thÕ kû XVIII ®Çu thÕ kû XIX, tr­íc sù ®ßi hái cña sù ph¸t triÓn ph­¬ng thøc s¶n xuÊt t­ b¶n chñ nghÜa ë c¸c n­íc T©y ¢u, khoa häc tù nhiªn ®· ph¸t triÓn ®¹t ®Õn tr×nh ®é cao. Ph­¬ng ph¸p t­ duy siªu h×nh ®· béc lé nh÷ng h¹n chÕ vµ bÊt lùc trong viÖc gi¶i quyÕt c¸c vÊn ®Ò vÒ tù nhiªn vµ x· héi. TriÕt häc cæ ®iÓn §øc ra ®êi ®em l¹i c¸i nh×n míi vÒ b¶n chÊt c¸c hiÖn t­îng tù nhiªn vµ tiÕn tr×nh lÞch sö nh©n lo¹i. Sù ph¸t triÓn cña c¸c tri thøc triÕt häc trong thêi kú nµy ®ßi hái ph¶i cã phÐp biÖn chøng víi t­ c¸ch lµ mét ph­¬ng ph¸p lý gi¶i c¸c vÊn ®Ò cÊp b¸ch cña triÕt häc vµ h¬n thÕ n©ng nã lªn thµnh mét khoa häc thËt sù. PhÐp biÖn chøng duy t©m cæ ®iÓn §øc b¾t ®Çu ®­îc h×nh thµnh ë Cant¬ vµ hoµn chØnh ë Hªghen. TriÕt häc cæ ®iÓn §øc ®· x©y dùng phÐp biÖn chøng trë thµnh ph­¬ng ph¸p luËn triÕt häc ®èi lËp víi ph­¬ng ph¸p t­ duy siªu h×nh trong viÖc nghiªn cøu c¸c hiÖn t­îng tù nhiªn vµ x· héi. Gi¶ thuyÕt vÒ sù h×nh thµnh vò trô cña Cant¬ còng nh­ viÖc ph¸t hiÖn ra c¸c quy luËt vµ ph¹m trï c¬ b¶n cña phÐp biÖn chøng trong triÕt häc cña Hªghen lµm cho phÐp biÖn chøng trë thµnh mét khoa häc ®· thùc sù mang ý nghÜa c¸ch m¹ng trong triÕt häc. 1. PhÐp biÖn chøng cña Imanuen Cant¬ Cant¬ ®­îc ®¸nh gi¸ lµ ng­êi s¸ng lËp ra nÒn triÕt häc cæ ®iÓn §øc. ¤ng lµ t¸c gi¶ cña hai ph¸t minh quan träng vÒ khoa häc tù nhiªn. Ph¸t minh thø nhÊt lµ gi¶ thuyÕt vÒ sù h×nh thµnh vò trô tõ nh÷ng h¹t bôi vËt chÊt d­íi t¸c dông cña c¸c lùc hót vµ lùc ®Èy cña vËt chÊt; ph¸t minh thø hai lµ gi¶ thuyÕt vÒ sù lªn xuèng cña thñy triÒu d­íi t¸c ®éng cña mÆt tr¨ng vµ tr¸i ®Êt. Vµo thêi kú ®ã, khi mµ quan niÖm siªu h×nh ®ang thèng trÞ trong t­ duy khoa häc tù nhiªn vµ triÕt häc th× ph¸t minh lý thuyÕt cña Cant¬ cã mét ý nghÜa tiÕn bé v­ît thêi ®¹i. ý nghÜa lín lao cña hai ph¸t minh nµy thÓ hiÖn ë chç nã xuÊt ph¸t tõ chÝnh b¶n th©n nh÷ng tÝnh chÊt cña vËt chÊt ®Ó gi¶i thÝch giíi tù nhiªn mµ kh«ng cÇn cÇu viÖn ®Õn mét thø lùc l­îng thÇn bÝ siªu tù nhiªn nµo. H¬n n÷a, hai ph¸t minh nµy cßn ®em l¹i mét quan ®iÓm cã tÝnh chÊt biÖn chøng vÒ giíi tù nhiªn. Nã cho thÊy giíi tù nhiªn t¸c ®éng qua l¹i lÉn nhau vµ vËn ®éng chuyÓn ho¸ kh«ng ngõng. VÒ nhËn thøc luËn, Cant¬ ®­a ra ph¹m trï “vËt tù nã” lµ c¸i n»m ngoµi kh¶ n¨ng nhËn thøc cña con ng­êi vµ t­ duy khoa häc. Cã thÓ nãi, Cant¬ vÉn ®øng trªn lËp tr­êng cña t­ duy siªu h×nh ®Ó gi¶i quyÕt vÊn ®Ò kh¶ n¨ng nhËn thøc cña con ng­êi, «ng ch­a thÓ gi¶i quyÕt ®­îc mèi quan hÖ biÖn chøng gi÷a b¶n chÊt vµ hiÖn t­îng cña tån t¹i. 2. PhÐp biÖn chøng cña Hªghen Hªghen lµ mét nhµ biÖn chøng lçi l¹c. ¤ng lµ ng­êi x©y dùng nªn phÐp biÖn chøng mét c¸ch cã hÖ thèng trªn lËp tr­êng duy t©m kh¸ch quan. TriÕt häc cña «ng lµ mét tiÒn ®Ò lý luËn cña triÕt häc M¸cxÝt. Hªghen ®· cã c«ng lao trong viÖc phª ph¸n t­ duy siªu h×nh vµ «ng lµ ng­êi ®Çu tiªn tr×nh bµy toµn bé giíi tù nhiªn, lÞch sö vµ t­ duy d­íi d¹ng mét qu¸ tr×nh, nghÜa lµ trong sù vËn ®éng, biÕn ®æi vµ ph¸t triÓn kh«ng ngõng. ¤ng kh¼ng ®Þnh phÐp biÖn chøng lµ nguyªn t¾c cña mäi vËn ®éng, mäi sù sèng vµ mäi ho¹t ®éng trong ph¹m vi hiÖn thùc; c¸i biÖn chøng lµ linh hån cña mäi nhËn thøc khoa häc. Nh­ vËy, theo Hªghen, hiÖn thùc kh«ng ph¶i lµ tån t¹i nãi chung, mµ lµ tån t¹i trong tÝnh tÊt yÕu cña nã, ®ã lµ hiÖn thùc trong sù ph¸t triÓn. Nh÷ng luËn ®iÓm vÒ phÐp biÖn chøng cña triÕt häc Hªghen ®­îc thÓ hiÖn râ nhÊt vµ s©u s¾c nhÊt trong l«gÝc häc. BiÖn chøng cña kh¸i niÖm trong khoa häc l«gÝc bao gåm nh÷ng néi dung chñ yÕu sau: - Nh÷ng kh¸i niÖm kh«ng nh÷ng kh¸c nhau mµ cßn cã mèi liªn hÖ víi nhau; - Mçi kh¸i niÖm ®Òu ph¶i tr¶i qua mét qu¸ tr×nh ph¸t triÓn ®­îc thùc hiÖn trªn c¬ së cña ba nguyªn t¾c: + Nguyªn t¾c thø nhÊt: ChÊt vµ l­îng quy ®Þnh lÉn nhau. Nh÷ng chuyÓn ho¸ vÒ l­îng sÏ dÉn tíi nh÷ng biÕn ®æi vÒ chÊt vµ ng­îc l¹i; + Nguyªn t¾c thø hai: Sù thèng nhÊt vµ ®Êu tranh gi÷a c¸c mÆt ®èi lËp víi t­ c¸ch lµ nguån gèc vµ ®éng lùc cña sù ph¸t triÓn; Khi nghiªn cøu c¸c nguyªn t¾c nµy, Hªghen ®· gi¶i quyÕt mét c¸ch biÖn chøng mèi liªn hÖ chuyÓn ho¸ gi÷a b¶n chÊt vµ hiÖn t­îng, kh¶ n¨ng vµ hiÖn thùc, nguyªn nh©n vµ kÕt qu¶. + Nguyªn t¾c thø ba: Phñ ®Þnh cña phñ ®Þnh víi tÝnh c¸ch lµ sù ph¸t triÓn diÔn ra theo h×nh thøc xo¸y èc. Khi lý gi¶i nguyªn t¾c nµy, Hªghen ®· gi¶i quyÕt mét c¸ch biÖn chøng mèi quan hÖ gi÷a c¸i chung vµ c¸i riªng, gi÷a l«gÝc vµ lÞch sö. Trong t¸c phÈm “TriÕt häc tù nhiªn”, Hªghen ®· nªu lªn nh÷ng t­ t­ëng biÖn chøng tµi t×nh vÒ sù thèng nhÊt cña vËt chÊt vµ vËn ®éng; vÒ tÝnh chÊt m©u thuÉn cña nh÷ng ph¹m trï kh«ng gian, thêi gian vµ vËn ®éng; vÒ sù phô thuéc cña nh÷ng ®Æc tÝnh ho¸ häc vµo nh÷ng thay ®æi vÒ l­îng... Tuy nhiªn, do ®øng trªn lËp tr­êng duy t©m kh¸ch quan, Hªghen cho r»ng ®êi sèng x· héi vµ lÞch sö diÔn ra lµ sù tha ho¸ cña ý niÖm tuyÖt ®èi. Vµ mét khi giíi tù nhiªn vµ lÞch sö nh©n lo¹i ®· ®¹t tíi sù hoµn thiÖn, hoµn mü nhÊt th× khi ®ã giíi tù nhiªn kh«ng vËn ®éng vµ ph¸t triÓn vÒ mÆt thêi gian mµ chØ vËn ®éng vÒ mÆt kh«ng gian. §Õn ®©y, nh÷ng t­ t­ëng biÖn chøng cña «ng l¹i bÞ giíi h¹n bëi quan ®iÓm siªu h×nh v× «ng cho r»ng sù ph¸t triÓn cã tËn cïng. Tãm l¹i, Hªghen ®· kh¸i qu¸t mét c¸ch s©u s¾c vµ cã hÖ thèng vÒ nh÷ng vÊn ®Ò cèt lâi nhÊt cña phÐp biÖn chøng vµ cÇn ph¶i thõa nhËn r»ng nh÷ng t­ t­ëng biÖn chøng cña «ng lµ nh÷ng t­ t­ëng tiÕn bé, c¸ch m¹ng. Song hÖ thèng triÕt häc cña «ng l¹i duy t©m, b¶o thñ vµ ®i ng­îc l¹i sù tiÕn bé, c¸ch m¹ng. Mét ®¹i diÖn tiªu biÓu kh¸c cña nÒn triÕt häc cæ ®iÓn §øc lµ LótvÝch Ph¬b¸ch. Chñ nghÜa duy vËt cña Ph¬b¸ch lµ mét sù ph¶n øng tÊt yÕu ®èi víi chñ nghÜa duy t©m kh¸ch quan cña Hªghen. Lµ mét nhµ duy vËt song Ph¬b¸ch l¹i kh«ng kÕ thõa ®­îc nh÷ng t­ t­ëng biÖn chøng cña Hªghen. V× vËy, Ph¬b¸ch còng chØ ®¹t tíi quan niÖm duy vËt siªu h×nh, trùc quan vÒ giíi tù nhiªn cßn trong c¸c quan niÖm vÒ x· héi vµ lÞch sö, «ng vÉn ®øng trªn lËp tr­êng duy t©m. Tuy nhiªn, triÕt häc cña Ph¬b¸ch ®­îc coi lµ “chiÕc cÇu nèi” tõ triÕt häc Hªghen sang triÕt häc M¸c vµ ¡ngghen. V. Sù h×nh thµnh phÐp biÖn chøng duy vËt M¸cxÝt Vµo nh÷ng n¨m 40 cña thÕ kû XIX, chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng ®· ®­îc M¸c vµ ¡ngghen s¸ng lËp nªn vµ ®­îc Lªnin ph¸t triÓn h¬n n÷a vµo ®Çu thÕ kû XX. Tuy nhiªn cÇn ph¶i thÊy r»ng sù h×nh thµnh thÕ giíi quan duy vËt biÖn chøng cña M¸c vµ ¡ngghen lµ mét qu¸ tr×nh ®Çy khã kh¨n, phøc t¹p, dùa trªn c¸c tiÒn ®Ò kinh tÕ - x· héi, tiÒn ®Ò lý luËn vµ tiÒn ®Ò khoa häc tù nhiªn. - TiÒn ®Ò kinh tÕ - x· héi: ®Çu thÕ kû XIX, ph­¬ng thøc s¶n xuÊt t­ b¶n chñ nghÜa ph¸t triÓn m¹nh lµm béc lé nh÷ng m©u thuÉn bªn trong cña nã mµ biÓu hiÖn vÒ mÆt x· héi lµ m©u thuÉn gi÷a giai cÊp v« s¶n vµ giai cÊp t­ s¶n. NhiÒu phong trµo ®Êu tranh cña giai cÊp c«ng nh©n næ ra song cßn mang tÝnh chÊt tù ph¸t, c¶m tÝnh vµ thiÕu tæ chøc. Nã ®ßi hái ph¶i cã mét vò khÝ lý luËn s¾c bÐn soi ®­êng cho cuéc ®Êu tranh c¸ch m¹ng cña giai cÊp c«ng nh©n. Chñ nghÜa M¸c nãi chung vµ triÕt häc M¸c nãi riªng ra ®êi ®¸p øng yªu cÇu ®ã. - TiÒn ®Ò lý luËn: TriÕt häc M¸c ra ®êi trªn c¬ së kÕ thõa vµ ph¸t triÓn c¸c gi¸ trÞ trong c¸c t­ t­ëng triÕt häc tiÕn bé cña nh©n lo¹i, ®Æc biÖt phÐp biÖn chøng cña Hªghen vµ chñ nghÜa duy vËt cña Ph¬b¸ch lµ mét trong nh÷ng tiÒn ®Ò lý luËn trùc tiÕp cña triÕt häc M¸c. - TiÒn ®Ò khoa häc tù nhiªn: Ba ph¸t minh lín cña khoa häc tù nhiªn thêi kú nµy lµ ®Þnh luËt b¶o toµn vµ chuyÓn ho¸ n¨ng l­îng, häc thuyÕt vÒ tÕ bµo vµ thuyÕt tiÕn ho¸ cña Darwin. Sù ph¸t triÓn m¹nh mÏ cña khoa häc tù nhiªn ®ßi hái ph¶i kh¸i qu¸t vÒ mÆt triÕt häc ®Ó chØ ra c¸c mèi liªn hÖ gi÷a c¸c qu¸ tr×nh diÔn ra trong tù nhiªn, trªn c¬ së ®ã nhËn thøc ®óng ®¾n vµ toµn diÖn vÒ b¶n chÊt cña c¸c qu¸ tr×nh ph¸t triÓn ®ã. §iÒu nµy tÊt yÕu dÉn tíi sù thay thÕ thÕ giíi quan duy t©m vµ ph­¬ng ph¸p siªu h×nh b»ng phÐp biÖn chøng duy vËt. ChÝnh M¸c vµ ¡ngghen ®· kh¸i qu¸t vÒ mÆt triÕt häc toµn bé nh÷ng thµnh tùu cña khoa häc tù nhiªn lóc bÊy giê ®Ó x©y dùng nªn chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng. 1. PhÐp biÖn chøng duy vËt trong giai ®o¹n M¸c - ¡ngghen TriÕt häc M¸c lµ häc thuyÕt duy vËt triÖt ®Ó vÒ tù nhiªn, x· héi vµ con ng­êi. M¸c vµ ¡ngghen ®· thùc hiÖn mét b­íc ngoÆt c¸ch m¹ng trong lÞch sö triÕt häc, ®ã lµ cho ra ®êi mét h×nh thøc cao cña chñ nghÜa duy vËt lµ chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng vµ h×nh thøc cao cña phÐp biÖn chøng lµ phÐp biÖn chøng duy vËt. NÕu nh­ c¸c quan ®iÓm triÕt häc tr­íc M¸c míi chØ dõng l¹i ë thÕ giíi quan duy vËt siªu h×nh hay biÖn chøng duy t©m vÒ x· héi th× ®Õn giai ®o¹n M¸c - ¡ngghen, lÇn ®Çu tiªn trong lÞch sö triÕt häc, phÐp biÖn chøng ®­îc x©y dùng dùa trªn lËp tr­êng duy vËt triÖt ®Ó vÒ tù nhiªn vµ x· héi. H¬n thÕ, tÝnh ®óng ®¾n cña khoa häc M¸cxÝt lu«n ®­îc minh chøng bëi c¸c thµnh tùu v­ît bËc cña khoa häc thêi ®¹i. Sù h×nh thµnh thÕ giíi quan duy vËt biÖn chøng cña M¸c vµ ¡ngghen lµ mét qu¸ tr×nh ph¸t triÓn liªn tôc kh«ng ngõng. Tõ cuèi n¨m 1843 ®Õn n¨m 1848 ®¸nh dÊu b­íc chuyÓn cña M¸c vµ ¡ngghen tõ lËp tr­êng cña chñ nghÜa duy t©m sang lËp tr­êng cña chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng. §¸nh dÊu b­íc chuyÓn ®ã lµ t¸c phÈm “Gãp phÇn phª ph¸n triÕt häc ph¸p quyÒn cña Hªghen, lêi nãi ®Çu” vµo cuèi n¨m 1843. T¸c phÈm chøa ®ùng nhiÒu t­ t­ëng duy vËt biÖn chøng s©u s¾c. Cuèi n¨m 1844, M¸c vµ ¡ngghen viÕt chung t¸c phÈm “Gia ®×nh thÇn th¸nh”, “Chèng Brun« Bau¬ vµ ®ång bän”. Trong ®ã, lÇn ®Çu tiªn M¸c vµ ¡ngghen tr×nh bµy nh÷ng nguyªn lý cña triÕt häc duy vËt biÖn chøng vµ duy vËt lÞch sö. Mïa xu©n n¨m 1845, M¸c viÕt t¸c phÈm “LuËn c­¬ng vÒ Ph¬b¸ch”, qua ®ã M¸c phª ph¸n nh÷ng thiÕu sãt cña chñ nghÜa duy vËt Ph¬b¸ch còng nh­ nh÷ng thiÕu sãt cña chñ nghÜa duy vËt tr­íc M¸c nãi chung. §ã lµ sù phª ph¸n cã tÝnh kÕ thõa cña M¸c ®Ó tiÕn ®Õn chñ nghÜa duy vËt míi lµ chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng. N¨m 1845 - 1846, M¸c vµ ¡ngghen viÕt chung t¸c phÈm “HÖ t­ t­ëng §øc”, ®¸nh dÊu b­íc tiÕn míi cña M¸c vµ ¡ngghen trong viÖc ph¸t triÓn chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng, chñ nghÜa duy vËt lÞch sö vµ chñ nghÜa céng s¶n khoa häc. T¸c phÈm “Chèng §uyrinh” cña ¡ngghen ®­îc viÕt vµo n¨m 1876 - 1878 lµ mét trong nh÷ng t¸c phÈm quan träng nhÊt ®¸nh dÊu sù ph¸t triÓn cña triÕt häc M¸c. Trong t¸c phÈm, lÇn ®Çu tiªn ¡ngghen tr×nh bµy hoµn chØnh thÕ giíi quan M¸cxÝt vÒ chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng vµ duy vËt lÞch sö. Qua t×m hiÓu mét sè t¸c phÈm kinh ®iÓn cña M¸c - ¡ngghen cã thÓ thÊy r»ng sù h×nh thµnh thÕ giíi quan duy vËt biÖn chøng cña M¸c vµ ¡ngghen lµ mét qu¸ tr×nh tù ®Êu tranh gian khæ ®Ó tõ bá lËp tr­êng triÕt häc duy t©m chuyÓn sang lËp tr­êng triÕt häc duy vËt biÖn chøng. PhÐp biÖn chøng duy vËt lµ sù thèng nhÊt h÷u c¬ gi÷a lý luËn vµ ph­¬ng ph¸p. Nã kh«ng chØ kh¸i qu¸t c¸c thµnh tùu cña tÊt c¶ c¸c khoa häc cô thÓ mµ cßn kÕt tinh nh÷ng tinh hoa trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn t­ t­ëng triÕt häc nh©n lo¹i. PhÐp biÖn chøng duy vËt tr×nh bµy mét c¸ch cã hÖ thèng, chÆt chÏ tÝnh chÊt biÖn chøng cña thÕ giíi th«ng qua nh÷ng ph¹m trï vµ nh÷ng quy luËt chung nhÊt cña thÕ giíi, bao gåm c¸c néi dung c¬ b¶n sau: - Nguyªn lý vÒ mèi liªn hÖ phæ biÕn kh¸i qu¸t nh÷ng mèi liªn hÖ phæ biÕn cña thÕ giíi(tù nhiªn, x· héi vµ t­ duy). V× vËy, qu¸n triÖt quan ®iÓm toµn diÖn lµ nguyªn t¾c ph­¬ng ph¸p luËn chung nhÊt chØ ®¹o mäi ho¹t ®éng vµ suy nghÜ cña con ng­êi. Quan ®iÓm toµn diÖn ®èi lËp víi mäi suy nghÜ vµ hµnh ®éng phiÕn diÖn, chiÕt trung, siªu h×nh. - Nguyªn lý vÒ ph¸t triÓn ph¶n ¸nh ®Æc tr­ng biÖn chøng phæ qu¸t nhÊt cña thÕ giíi. V× vËy, qu¸n triÖt quan ®iÓm ph¸t triÓn lµ nguyªn t¾c chung nhÊt chØ ®¹o mäi hµnh ®éng vµ suy nghÜ cña con ng­êi. Yªu cÇu cña nguyªn t¾c nµy ®ßi hái ph¶i xem xÐt sù vËt trong sù vËn ®éng, biÕn ®æi vµ ph¸t triÓn cña nã, ph¶i t­ duy n¨ng ®éng, linh ho¹t, mÒm dÎo vµ ph¶i nhËn thøc ®­îc c¸i míi vµ ñng hé c¸i míi. Lý luËn vÒ c¸c cÆp ph¹m trï vµ quy luËt cña phÐp biÖn chøng duy vËt lµ sù cô thÓ ho¸ thªm nguyªn lý vÒ mèi liªn hÖ phæ biÕn vµ ph¸t triÓn. - C¸c cÆp ph¹m trï: c¸i riªng - c¸i chung, tÊt nhiªn - ngÉu nhiªn, b¶n chÊt-hiÖn t­îng gióp chóng ta rót ra ®­îc mèi liªn hÖ b¶n chÊt, tõ ®ã hiÓu ®­îc toµn bé c¸c mèi liÖn hÖ theo mét hÖ thèng nhÊt ®Þnh. - C¸c cÆp ph¹m trï: nguyªn nh©n - kÕt qu¶, kh¶ n¨ng - hiÖn thùc lµ c¬ së ph­¬ng ph¸p luËn ®Ó chØ râ tr×nh tù kÕ tiÕp nhau cña c¸c mèi liªn hÖ vµ sù ph¸t triÓn lµ mét qu¸ tr×nh tù nhiªn. - CÆp ph¹m trï néi dung vµ h×nh thøc lµ c¬ së ph­¬ng ph¸p luËn ®Ó x©y dùng c¸c h×nh thøc tån t¹i trong sù phô thuéc vµo néi dung, ph¶n ¸nh tÝnh ®a d¹ng cña c¸c ph­¬ng ph¸p nhËn thøc vµ ho¹t ®éng thùc tiÔn. Ba quy luËt c¬ b¶n cña phÐp biÖn chøng duy vËt cã ý nghÜa ph­¬ng ph¸p luËn chØ ®¹o mäi ho¹t ®éng cña con ng­êi ®Ó thùc hiÖn quan ®iÓm toµn diÖn, ph¸t triÓn vµ lÞch sö cô thÓ. - Quy luËt thèng nhÊt vµ ®Êu tranh gi÷a c¸c mÆt ®èi lËp lµ h¹t nh©n cña phÐp biÖn chøng. Quy luËt nµy v¹ch ra nguån gèc, ®éng lùc cña sù ph¸t triÓn, ph¶n ¸nh qu¸ tr×nh ®Êu tranh gi¶i quyÕt m©u thuÉn bªn trong sù vËt. - Quy luËt chuyÓn ho¸ tõ nh÷ng biÕn ®æi vÒ l­îng dÉn tíi nh÷ng biÕn ®æi vÒ chÊt vµ ng­îc l¹i ph¶n ¸nh c¸ch thøc, c¬ chÕ cña qu¸ tr×nh ph¸t triÓn lµ ®i tõ nh÷ng biÕn ®æi nhá nhÆt, dÇn dÇn vÒ l­îng ®Õn giíi h¹n cña ®é th× g©y ra sù biÕn ®æi vÒ chÊt, th«ng qua b­íc nh¶y vät vµ ng­îc l¹i. - Quy luËt phñ ®Þnh cña phñ ®Þnh kh¸i qu¸t khuynh h­íng ph¸t triÓn tiÕn lªn theo h×nh thøc xo¸y èc thÓ hiÖn tÝnh chÊt chu kú trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn. Phñ ®Þnh biÖn chøng ®ßi hái ph¶i t«n träng tÝnh kÕ thõa cã chän läc. Tãm l¹i, sù h×nh thµnh thÕ giíi quan duy vËt biÖn chøng cña M¸c vµ ¡ngghen võa lµ kÕt qu¶ kh¸i qu¸t kinh nghiÖm ®Êu tranh c¸ch m¹ng vµ kÕ thõa cã phª ph¸n di s¶n lý luËn cña loµi ng­êi, võa lµ kÕt qu¶ nghiªn cøu, tiÕp thu cã chän läc c¸c thµnh tùu khoa häc. C¸c tiÕn bé khoa häc kü thuËt cña thêi ®¹i ®· chøng minh tÝnh ®óng ®¾n cña phÐp biÖn chøng duy vËt M¸cxÝt vµ n©ng nã lªn thµnh ®Ønh cao cña phÐp biÖn chøng. MÆc dï vËy, c¸c nguyªn lý cña phÐp biÖn chøng duy vËt cÇn tiÕp tôc ®­îc thùc tiÔn kiÓm nghiÖm, bæ sung vµ ph¸t triÓn. Kh«ng ai kh¸c, Lªnin vµ c¸c ®¶ng M¸cxÝt ®· ®¶m nhiÖm sø mÖnh lÞch sö ®ã b»ng viÖc b¶o vÖ vµ ph¸t triÓn triÕt häc M¸c trong giai ®o¹n chñ nghÜa ®Õ quèc. 2. Giai ®o¹n Lªnin b¶o vÖ vµ ph¸t triÓn phÐp biÖn chøng duy vËt M¸cxÝt Sau M¸c vµ ¡ngghen, Lªnin ®· ®­a sù ph¸t triÓn cña phÐp biÖn chøng duy vËt M¸cxÝt lªn mét tÇm cao míi. Trong t¸c phÈm “Nh÷ng ng­êi b¹n d©n lµ thÕ nµo vµ hä ®Êu tranh chèng nh÷ng ng­êi d©n chñ x· héi ra sao?”, Lªnin ®· ®Êu tranh kiªn quyÕt chèng c¸c quan ®iÓm siªu h×nh cña ph¸i d©n tuý trong viÖc nhËn thøc c¸c hiÖn t­îng x· héi ®Ó b¶o vÖ vµ ph¸t triÓn phÐp biÖn chøng duy vËt cña triÕt häc M¸c. Trong t¸c phÈm “Néi dung kinh tÕ cña chñ nghÜa d©n tuý vµ sù phª ph¸n trong cuèn s¸ch cña «ng Xt¬ruvª vÒ néi dung ®ã”, Lªnin ®· ph¸t triÓn lµm phong phó thªm nguyªn lý c¬ b¶n cña triÕt häc duy vËt biÖn chøng vÒ mèi liªn hÖ h÷u c¬ gi÷a lý luËn vµ thùc tiÔn. Còng trong t¸c phÈm nµy, nh÷ng nguyªn lý quan träng kh¸c cña chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng nh­ nguyªn lý vÒ mèi quan hÖ gi÷a chñ quan vµ kh¸ch quan, vÒ tÝnh toµn diÖn, tÝnh lÞch sö cô thÓ trong nhËn thøc c¸c hiÖn t­îng cña thÕ giíi bªn ngoµi ®· ®­îc Lªnin ph©n tÝch s©u s¾c. “Bót ký triÕt häc” cña Lªnin lµ mét t¸c phÈm tiÕp tôc ph¸t triÓn phÐp biÖn chøng M¸cxÝt. Trong ®ã, Lªnin ph©n tÝch s©u s¾c t­ t­ëng coi phÐp biÖn chøng nh­ lµ khoa häc vÒ sù ph¸t triÓn. Khi gi¶i quyÕt vÊn ®Ò vÒ nguån gèc vµ ®éng lùc cña ph¸t triÓn, Lªnin ®· chØ ra hai quan ®iÓm ®èi lËp nhau: quan ®iÓm biÖn chøng coi ph¸t triÓn lµ sù thèng nhÊt cña c¸c mÆt ®èi lËp cßn quan ®iÓm siªu h×nh coi ph¸t triÓn chØ lµ sù t¨ng lªn vµ gi¶m ®i, lµ sù lÆp l¹i. Trong “Bót ký triÕt häc”, Lªnin cßn ®i s©u nghiªn cøu c¸c quy luËt vµ ph¹m trï cña phÐp biÖn chøng duy vËt, nguyªn t¾c vÒ sù thèng nhÊt gi÷a phÐp biÖn chøng, l«gÝc häc vµ lý luËn nhËn thøc còng nh­ nh÷ng yÕu tè c¬ b¶n cña phÐp biÖn chøng. Tãm l¹i, chñ nghÜa Lªnin lµ sù ph¸t triÓn duy nhÊt ®óng ®¾n vµ triÖt ®Ó chñ nghÜa M¸c trong thêi ®¹i ®Õ quèc chñ nghÜa vµ c¸ch m¹ng v« s¶n. Sù ph¸t triÓn phÐp biÖn chøng cña Lªnin g¾n liÒn víi viÖc nghiªn cøu c¸c vÊn ®Ò c¸ch m¹ng, phong trµo c«ng nh©n, x©y dùng chñ nghÜa x· héi, chiÕn l­îc vµ s¸ch l­îc cña §¶ng céng s¶n. Víi nh÷ng cèng hiÕn quý b¸u vµo kho tµng triÕt häc M¸c, cã thÓ nãi Lªnin ®· hoµn thµnh sø mÖnh lÞch sö trong viÖc b¶o vÖ vµ ph¸t triÓn chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng M¸cxÝt. VI. ý nghÜa thùc tiÔn cña viÖc nghiªn cøu lÞch sö h×nh thµnh phÐp biÖn chøng Trong xu thÕ cña nÒn kinh tÕ më hiÖn nay, n­íc ta kh«ng thÓ tån t¹i biÖt lËp vµ ®øng ngoµi sù ph¸t triÓn chung cña nÒn kinh tÕ thÕ giíi. §Ó hoµ nhËp vµo nÒn kinh tÕ thÕ giíi nãi chung vµ nÒn kinh tÕ khu vùc nãi riªng ®ßi hái chóng ta ph¶i n¾m v÷ng phÐp biÖn chøng duy vËt vµ mµi s¾c t­ duy biÖn chøng ®Ó nhËn thøc ®óng nh÷ng biÕn ®æi s©u s¾c cña t×nh h×nh thÕ giíi, trªn c¬ së ®ã ®¸p øng nh÷ng ®ßi hái cÊp b¸ch cña sù nghiÖp ®æi míi ®Êt n­íc ta trong giai ®o¹n hiÖn nay. Cã thÓ nãi, Lªnin lµ mét tÊm g­¬ng s¸ng vÒ sù n¾m v÷ng vµ vËn dông tµi t×nh phÐp biÖn chøng duy vËt ®Ó v¹ch ra “ChÝnh s¸ch kinh tÕ míi” víi t­ c¸ch lµ c­¬ng lÜnh x©y dùng chñ nghÜa x· héi trong ®iÒu kiÖn nÒn kinh tÕ kÐm ph¸t triÓn. NÒn v¨n minh trÝ tuÖ dùa trªn nÒn t¶ng cña c¸c thµnh tùu khoa häc lµ mét b»ng chøng vÒ sù ph¸t triÓn cña x· héi lµ mét qu¸ tr×nh lÞch sö tù nhiªn h­íng tíi lý t­ëng cao ®Ñp mµ häc thuyÕt M¸c - Lªnin ®· v¹ch ra - lý t­ëng x· héi chñ nghÜa. Tuy nhiªn, h×nh thøc vµ con ®­êng thùc hiÖn lý t­ëng ®ã kh«ng ph¶i lµ nh÷ng c«ng thøc cã s½n vµ bÊt biÕn. NghÜa lµ, chóng ta ph¶i vËn dông linh ho¹t, mÒm dÎo vµ lu«n lu«n ®æi míi phï hîp víi ®iÒu kiÖn quèc tÕ vµ ®iÒu kiÖn cña n­íc ta trong tõng giai ®o¹n cô thÓ. Còng cÇn thõa nhËn mét thùc tÕ lµ sù ph¸t triÓn cña chñ nghÜa t­ b¶n víi sù hËu thuÉn cña c¸c tiÕn bé v­ît bËc vÒ khoa häc kü thuËt ®ang cã nh÷ng ­u thÕ nhÊt ®Þnh vµ t¹m thêi lµm dÞu ®i nh÷ng m©u thuÉn vèn cã cña nã. V× vËy, nÕu nhËn thøc vÒ chñ nghÜa x· héi nh­ mét mÆt ®èi lËp tuyÖt ®èi víi chñ nghÜa t­ b¶n lµ mét quan niÖm kh«ng biÖn chøng. BiÖn chøng cña sù kÕt hîp c¸c mÆt ®èi lËp lµ sù triÓn khai cô thÓ cña sù thèng nhÊt gi÷a c¸c mÆt ®èi lËp. V× vËy, chóng ta ph¶i biÕt vËn dông c¸c kh©u trung gian vµ thùc hiÖn c¸c b­íc qu¸ ®é cho phï hîp. §ã lµ ph­¬ng ph¸p luËn chung vÒ sù kÕt hîp c¸c mÆt ®èi lËp trong sù thèng nhÊt biÖn chøng. Con ®­êng qu¸ ®é lªn chñ nghÜa x· héi ë n­íc ta ®ßi hái ph¶i chñ ®éng vµ tù gi¸c ph¸t triÓn vµ sö dông chñ nghÜa t­ b¶n lµm kh©u trung gian, lµm ph­¬ng tiÖn ®Ó ®i lªn chñ nghÜa x· héi. XuÊt ph¸t ®iÓm cña n­íc ta lµ mét nÒn kinh tÕ chËm ph¸t triÓn, v× vËy chóng ta cÇn thiÕt ph¶i tËn dông nh÷ng ­u thÕ næi tréi cña chñ nghÜa t­ b¶n ®Ó ph¸t triÓn lùc l­îng s¶n xuÊt, ®ång thêi ®Êu tranh kiªn quyÕt lo¹i trõ nh÷ng mÆt tiªu cùc cña chñ nghÜa t­ b¶n. TiÕn tr×nh ®æi míi ®Êt n­íc ta lµ mét qu¸ tr×nh võa tu©n theo sù ph¸t triÓn tiÕn ho¸ dÇn vÒ l­îng, l¹i võa tranh thñ nh÷ng b­íc ph¸t triÓn c¸ch m¹ng nh¶y vät vÒ chÊt, võa tÝch luü néi dung l¹i võa lu«n nh¹y bÐn c¶i t¹o h×nh thøc cho phï hîp, võa kÕt hîp nh÷ng gi¸ trÞ truyÒn thèng d©n téc víi nh÷ng tiÕn bé cña nÒn v¨n minh míi. Quan ®iÓm biÖn chøng dùa trªn lËp tr­êng duy vËt ph¶i ®­îc ph¸t huy triÖt ®Ó trong viÖc gi¶i quyÕt c¸c vÊn ®Ò trªn mäi lÜnh vùc: kinh tÕ - chÝnh trÞ - v¨n ho¸ - t­ t­ëng. Qu¸n triÖt phÐp biÖn chøng duy vËt vµ vËn dông s¸ng t¹o vµo thùc tiÔn c¸ch m¹ng n­íc ta lµ ®iÒu kiÖn tiªn quyÕt b¶o ®¶m cho c«ng cuéc ®æi míi thµnh c«ng vµ ®­a sù nghiÖp c¸ch m¹ng n­íc ta ®Õn th¾ng lîi hoµn toµn. Lêi kÕt PhÐp biÖn chøng ®· tr¶i qua h¬n hai ngµn n¨m lÞch sö h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn. Mçi thêi kú lÞch sö cô thÓ ®¸nh dÊu mét b­íc ph¸t triÓn cña phÐp biÖn chøng. Khëi nguån lµ phÐp biÖn chøng tù ph¸t cæ ®¹i, sau ®ã lµ phÐp biÖn chøng duy t©m cña X«cr¸t vµ Plat«n vµ cã lóc bÞ phÐp siªu h×nh thÕ kû XVII - XVIII phñ ®Þnh, råi ®Õn phÐp biÖn chøng duy t©m cæ ®iÓn §øc vµ cuèi cïng lµ phÐp biÖn chøng duy vËt - giai ®o¹n ph¸t triÓn cao nhÊt cña phÐp biÖn chøng. PhÐp biÖn chøng duy vËt M¸cxÝt ra ®êi lµ sù kÕ thõa hîp quy luËt nh÷ng thµnh tùu t­ t­ëng triÕt häc cña loµi ng­êi vµ ®­îc minh chøng bëi c¸c thµnh tùu cña khoa häc ®­¬ng thêi. M¸c - ¡ngghen ®· s¸ng lËp ra phÐp biÖn chøng duy vËt vµ ®­îc Lªnin b¶o vÖ vµ tiÕp tôc ph¸t triÓn, lµm cho nã trë thµnh ph­¬ng ph¸p luËn khoa häc ®Ó nhËn thøc vµ c¶i t¹o thÕ giíi. Thùc tiÔn c¸ch m¹ng ®· chøng minh sù cÇn thiÕt ph¶i nghiªn cøu vµ vËn dông phÐp biÖn chøng duy vËt M¸cxÝt vµo ho¹t ®éng nhËn thøc vµ c¶i t¹o hiÖn thùc cña con ng­êi. §iÒu nµy ®Æt ra mét nhu cÇu tÊt yÕu cña lÞch sö nh©n lo¹i lµ tiÕp tôc ph¸t triÓn vµ hoµn thiÖn phÐp biÖn chøng duy vËt M¸cxÝt cho phï hîp víi ®iÒu kiÖn míi. Víi tÝnh chÊt c¸ch m¹ng vµ khoa häc cña m×nh, phÐp biÖn chøng duy vËt ®· më ra mét ph­¬ng ph¸p nhËn thøc thÕ giíi toµn diÖn nhÊt vµ khoa häc nhÊt cho lÞch sö nh©n lo¹i m·i m·i vÒ sau. Trong ph¹m vi cña bµi tiÓu luËn nµy, môc ®Ých cña viÖc nghiªn cøu lÞch sö h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn phÐp biÖn chøng kh«ng n»m ngoµi ý nghÜa thùc tiÔn cña vÊn ®Ò. TiÕn tr×nh ®æi míi ®Êt n­íc ta trong giai ®o¹n hiÖn nay ngµy cµng ®Æt ra nhiÒu vÊn ®Ò lý luËn vµ thùc tiÔn hÕt søc míi mÎ, ®ßi hái ph¶i n¾m v÷ng phÐp biÖn chøng duy vËt vµ mµi s¾c t­ duy biÖn chøng ®Ó x¸c ®Þnh ph­¬ng ph¸p nhËn thøc vµ hµnh ®éng ®óng ®¾n. Sù nghiÖp c¸ch m¹ng kh«ng ph¶i lµ mét qu¸ tr×nh dÔ dµng, th¼ng t¾p, tr¬n tru mµ lµ mét qu¸ tr×nh khã kh¨n, phøc t¹p, thËm chÝ cã nh÷ng b­íc lïi t¹m thêi. Song víi b¶n chÊt c¸ch m¹ng - khoa häc s©u s¾c vµ triÖt ®Ó cña phÐp biÖn chøng duy vËt cho phÐp chóng ta gi÷ v÷ng niÒm tin vµo lý t­ëng x· héi chñ nghÜa, tiÕp tôc vËn dông s¸ng t¹o chñ nghÜa M¸c - Lªnin vµ ph¸t huy t­ t­ëng Hå ChÝ Minh ®Ó chÌo l¸i sù nghiÖp c¸ch m¹ng n­íc ta ®Õn bÕn bê th¾ng lîi. tµi liÖu tham kh¶o 1. Gi¸o tr×nh TriÕt häc dïng cho nghiªn cøu sinh vµ häc viªn cao häc kh«ng thuéc chuyªn ngµnh triÕt häc tËp 1, tËp 2, tËp 3. Nhµ xuÊt b¶n ChÝnh trÞ Quèc gia. 2. Gi¸o tr×nh §¹i c­¬ng lÞch sö TriÕt häc. Nhµ xuÊt b¶n Thèng kª, Hµ Néi, 1997. 3. Gi¸o tr×nh TriÕt häc M¸c - Lªnin. Nhµ xuÊt b¶n ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi, 2005. môc lôc Lêi nãi ®Çu I. Ph©n biÖt phÐp biÖn chøng vµ phÐp siªu h×nh II. Sù h×nh thµnh phÐp biÖn chøng trong thêi kú cæ ®¹i 1. PhÐp biÖn chøng trong triÕt häc Ên §é cæ ®¹i 2. PhÐp biÖn chøng trong triÕt häc Trung Quèc cæ ®¹i 3. PhÐp biÖn chøng trong triÕt häc Hy L¹p cæ ®¹i III. Sù h×nh thµnh phÐp biÖn chøng thêi kú phôc h­ng vµ cËn ®¹i ë T©y ¢u 1. PhÐp biÖn chøng trong thêi kú phôc h­ng 2. PhÐp biÖn chøng trong thêi kú cËn ®¹i IV. Sù h×nh thµnh phÐp biÖn chøng duy t©m cæ ®iÓn §øc 1. PhÐp biÖn chøng cña Imanuen Cant¬ 2. PhÐp biÖn chøng cña Hªghen V. Sù h×nh thµnh phÐp biÖn chøng duy vËt M¸cxÝt 1. PhÐp biÖn chøng duy vËt trong giai ®o¹n M¸c - ¡ngghen 2. Giai ®o¹n Lªnin b¶o vÖ vµ ph¸t triÓn phÐp biÖn chøng duy vËt M¸cxÝt VI. ý nghÜa thùc tiÔn cña viÖc nghiªn cøu lÞch sö h×nh thµnh phÐp biÖn chøng Lêi kÕt Tµi liÖu tham kh¶o