Những thành tựu và hạn chế của chủ nghĩa duy vật và phép biện chứng trong triết học Hy lạp cổ đại

phÇn më ®Çu TriÕt häc ra ®êi vµo kho¶ng tõ thÕ kû VIII ®Õn thÕ kû VI tr­íc c«ng nguyªn (CN)Nh÷ng häc thuyÕt triÕt häc ®Çu tiªn trong lÞch sö xuÊt hiÖn vµ ph¸t triÓn rùc rì ë Ên §é cæ ®¹i, Trung Quèc cæ ®¹i, Hy L¹p vµ La M· cæ ®¹i vµ ë c¸c n­íc kh¸c. §èi víi sù ph¸t triÓn t­ t­ëng triÕt häc ë T©y ©u, kÓ c¶ ®èi víi triÕt häc M¸c, triÕt häc Hy l¹p cã ¶nh h­ëng rÊt lín. Ph. Angghen ®· nhËn xÐt :” tõ c¸c h×nh thøc mu«n h×nh mu«n vÎ cña triÕt häc Hy l¹p, ®· cã mÇm mèng vµ ®ang n¶y në hÇu hÕt tÊt c¶ c¸c lo¹i thÕ giíi quan sau nµy” Hy L¹p cæ ®¹i lµ mét vïng ®Êt réng lín bao gåm miÒn Nam b¸n ®¶o Ban -C¨ng thuéc Ch©u ¢u, nhiÒu hßn ®¶o ë biÓn £giª vµ c¶ miÒn ven biÓn b¸n ®¶o TiÓu ¸. §iÒu kiÖn ®Þa lý thuËn lîi cho nªn tõ rÊt sím ngµnh n«ng nghiÖp, thñ c«ng nghiÖp, th­¬ng nghiÖp Hy L¹p cæ ®¹i ®· ph¸t triÓn. Tõ thÕ kû XV ®Õn thÕ kû IX tr­íc c«ng nguyªn, chÕ ®é céng s¶n nguyªn thuû ë Hy L¹p cæ ®¹i tan r· vµ h×nh thµnh chÕ ®é chiÕm h÷u n« lÖ. Thêi kú nµy x¶y ra biÕn ®éng lín vÒ kinh tÕ vµ thiÕt chÕ trong x· héi. Qu¸ tr×nh lÞch sö ®ã g¾n liÒn víi sù h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn kinh tÕ x· héi (KT – XH) vµ t­ t­ëng triÕt häc cña Hy L¹p thêi kú cæ ®¹i. Sù ph¸t triÓn cña s¶n xuÊt ®· dÉn ®Õn c¸c quan hÖ vµ tæ chøc x· héi cò bÞ ®¶o lén. NÕu nh­ tr­íc ®©y c¸c tæ chøc x· héi cò nh­ bé téc, bé l¹c...mang tÝnh céng ®ång cao. TriÕt häc Hy l¹p cæ ®¹i ph¸t triÓn vµo thÕ kû thø VI tr­íc CN. C¬ së kinh tÕ cña triÕt häc ®ã lµ quyÒn së h÷u cña chñ n« ®èi víi t­ liÖu s¶n xuÊt vµ ng­êi n« lÖ. NÕu nh­ trong x· héi céng s¶n nguyªn thuû, cuéc sèng cña mçi ng­êi "hoµ tan" vµo cuéc sèng céng ®ång, th× giê ®©y khi xuÊt hiÖn chÕ ®é t­ h÷u vÒ t­ liÖu cña c¶i, buéc mçi ng­êi cÇn ph¶i ý thøc vÒ b¶n th©n m×nh, cÇn ph¶i cã mét quan ®iÓm sèng phï hîp víi hoµn c¶nh míi. Nhu cÇu ®ã ®ßi hái triÕt häc ra ®êi. X«-cr¸t ®· nhËn thÊy ®iÒu ®ã khi «ng coi triÕt häc lµ sù tù ý thøc cña con ng­êi vÒ chÝnh b¶n th©n m×nh. X· héi ph©n chia thµnh giai cÊp, cã sù ph©n c«ng gi÷a lao ®éng trÝ thøc vµ lao ®éng ch©n tay, dÉn tíi sù h×nh thµnh mét bé phËn c¸c nhµ trÝ thøc chuyªn nghiªn cøu triÕt häc khoa häc, lµm ph¸ vì ý thøc hÖ thÇn tho¹i vµ t«n gi¸o nguyªn thuû thèng trÞ thêi ®ã v× thÕ ngay tõ khi ra ®êi c¸c t­ t­ëng triÕt häc ®· mang tÝnh giai cÊp s©u s¾c. C¸c thÕ giíi quan cña giai cÊp chñ n«, c¸c trÝ thøc triÕt häc dÇn dÇn trë thµnh c¸c nhµ t­ t­ëng thèng trÞ trong x· héi n« lÖ. Tuy nhiªn tÊt c¶ nh÷ng ®iÒu ®ã ®­îc thÓ hiÖn ë c¸c t­ t­ëng triÕt häc thêi cæ mét c¸ch tù ph¸t, chóng kh«ng ®­îc c¸c nhµ triÕt häc cæ ®¹i ý thøc mét c¸ch tù gi¸c. D­íi con m¾t cña hä triÕt häc ra ®êi tõ nhu cÇu hiÓu biÕt cña con ng­êi. Quan niÖm ®ã ®­îc Arixt«t viÕt: chÝnh sù ng¹c nhiªn ®· thøc tØnh mäi ng­êi triÕt lý. Lóc ®Çu hä ng¹c nhiªn bëi nh÷ng ®iÒu trùc tiÕp lµm hä b¨n kho¨n, sau ®ã hä dÇn dÇn ®Æt ra nh÷ng vÊn ®Ò c¬ b¶n h¬n, ch¼ng h¹n nh­ vÒ sù thay ®æi vÞ trÝ cña mÆt tr¨ng, mÆt trêi vµ c¸c v× sao vµ c¶ nguån gèc vò trô”. Quan niÖm trªn mÆc dï thÓ hiÖn d­íi h×nh thøc ng©y th¬, phï hîp víi nhËn thøc con ng­êi thêi cæ, nh­ng nã ®Ò cËp mét khÝa c¹nh s©u s¾c vÒ c¬ së nhËn thøc luËn cña viÖc h×nh thµnh triÕt häc cæ ®aÞ Hy L¹p. Nhu cÇu thùc tiÔn cña nÒn s¶n xuÊt thñ c«ng nghiÖp, n«ng nghiÖp, th­¬ng nghiÖp vµ hµng h¶i ë Hy l¹p cæ ®¹i quyÕt ®Þnh sù ph¸t sinh vµ ph¸t triÓn cña nh÷ng tri thøc vÒ thiªn v¨n, khÝ t­îng, to¸n häc vµ vËt lý häc. ChÝnh sù xuÊt hiÖn c¸c tri thøc khoa häc s¬ khai (ph¸t hiÖn ra lÞch, nh÷ng ph¸t kiÕn vÒ to¸n häc cña Talet, Pitago. H×nh häc cña ¥clit; vËt lý häc cña Acsimet...) ®· t¹o ®iÒu kiÖn rÊt lín h×nh thµnh triÕt häc - tù nhiªn. Khoa häc lóc ®ã ch­a ph©n nghµnh, c¸c nhµ triÕt häc ®ång thêi lµ c¸c nhµ to¸n häc, vËt lý häc, thiªn v¨n häc. Nh­ vËy tõ khi ra ®êi triÕt häc Hy l¹p cæ ®¹i ®· g¾n víi nhu cÇu thùc tiÔn vµ g¾n liÒn víi khoa häc. Chóng lµm cho quan niÖm thÇn tho¹i truyÒn thèng vµ c¸c t«n gi¸o nguyªn thuû vµo thÕ kû VI-V tr­íc CN ®· kh«ng cßn ®¸p øng vµ lý gi¶i ®­îc c¸c vÊn ®Ò thuéc thÕ giíi quan. Nh÷ng kh¸m ph¸ khoa häc ®Çu tiªn cña ng­êi cæ ®¹i ®· cho thÊy sù gi¶ dèi cña bøc tranh vò trô vµ nh©n sinh quan cña c¸c t«n gi¸o vµ thÇn tho¹i, ®ßi hái con ng­êi ph¶i cã c¸ch lý gi¶i vÒ thÕ giíi xung quanh vµ cuéc sèng cña m×nh, sù quan s¸t c¸c hiÖn t­îng tù nhiªn mét c¸ch trùc tiÕp nh­ mét khèi duy nhÊt vµ lßng mong muèn gi¶i thÝch chóng mét c¸ch khoa häc ®· gãp phÇn quy ®Þnh vµ lµm ph¸t triÓn thÕ giíi quan duy vËt tù ph¸t vµ biÖn chøng s¬ khai cña triÕt häc Hy l¹p cæ ®¹i. PhÇn 1 ®Æc ®iÓm cña triÕt häc Hy l¹p cæ ®¹i Chñ nghÜa duy vËt ®· xuÊt hiÖn ngay tõ thêi cæ ®¹i, khi triÕt häc míi b¾t ®Çu h×nh thµnh. Tõ ®ã ®Õn nay lÞch sö ph¸t triÓn cña chñ nghÜa duy vËt lu«n g¾n liÒn víi lÞch sö ph¸t triÓn cña khoa häc vµ thùc tiÔn. Nã ®· tr¶i qua nhiÒu h×nh thøc kh¸c nhau, nh­ng ®Òu thèng nhÊt víi nhau ë chç coi vËt chÊt lµ c¸i cã tr­íc vµ quyÕt ®Þnh ý thøc, ®Òu xuÊt ph¸t tõ b¶n th©n thÕ giíi ®Ó gi¶i thÝch thÕ giíi. Trªn thùc tÕ mÆc dï triÕt häc cæ ®¹i Hy L¹p ra ®êi trªn nÒn t¶ng thÇn tho¹i vµ t«n gi¸o nguyªn thuû, nh­ng kh¸c víi chóng, triÕt häc lµ d¹ng thÕ giíi quan hoµn toµn dùa trªn c¬ së trÝ tuÖ s©u s¾c. Nã hµm chøa kh¸t väng trÝ tuÖ cña con ng­êi hiÓu thÕ giíi nh­ lµ mét chØnh thÓ, dùa trªn mét nÒn t¶ng thèng nhÊt. Nã kh«ng ph¶i thÓ hiÖn sù hiÓu biÕt vÒ nh÷ng sù vËt c¸ biÖt mµ mang l¹i nh÷ng tri thøc mang tÝnh kh¸i qu¸t trÝ tuÖ cao vÒ thÕ giíi, vÒ b¶n chÊt cuéc sèng con ng­êi, vÒ sè phËn còng nh­ môc ®Ých con ng­êi. Gi¸ trÞ cña sù th«ng th¸i ®­îc thÓ hiÖn ë chç nã ®em l¹i cho con ng­êi nh÷ng c¸ch gi¶i quyÕt ®óng ®¾n nh÷ng vÊn ®Ò do cuéc sèng con ng­êi ®Æt ra, gióp hä cã ®­îc c¸ch sèng hîp lý trong x· héi. C¸c nhµ triÕt häc ph¶i lµ nh÷ng ng­êi uyªn b¸c trong lÜnh vùc thÕ giíi quan cña con ng­êi. Nh÷ng ®Æc ®iÓm c¬ b¶n cña triÕt häc Hy l¹p cæ ®¹i §Æc ®iÓm thø nhÊt cña triÕt häc Hy L¹p cæ ®¹i thÓ hiÖn ë chç nã lµ thÕ giíi quan vµ ý thøc hÖ cña giai cÊp chñ n« thèng trÞ trong x· héi Hy L¹p vµ La M· lóc bÊy giê. Nh­ vËy ngay tõ ®Çu nã ®· mang tÝnh giai cÊp s©u s¾c. BÊt chÊp mäi bÊt c«ng vµ tÖ n¹n x· héi thêi ®ã, triÕt häc cæ Hy L¹p vÉn lµ mét c«ng cô lý luËn nh»m duy tr× trËt tù x· héi theo kiÓu chiÕm h÷u n« lÖ, b¶o vÖ sù thèng trÞ cña giai cÊp chñ n«, v× thÕ dÔ hiÓu t¹i sao phÇn lín c¸c nhµ triÕt häc thêi kú nµy ®Òu coi n« lÖ kh«ng ph¶i lµ con ng­¬× mµ chØ lµ c«ng cô biÕt nãi. Ch¼ng h¹n Plat«n coi n«ng d©n vµ thî thñ c«ng lµ h¹ng ng­êi thÊp nhÊt trong "Nhµ n­íc lý t­ëng" cña «ng. TÝnh giai cÊp cña mét häc thuyÕt triÕt häc, theo c¸c nhµ nghiªn cøu, kh«ng chØ thÓ hiÖn ë chç häc thuyÕt ®ã biÓu hiÖn lËp tr­êng cña mét giai cÊp hay ®¶ng ph¸i nµo ®ã, mµ cßn lµ ë chç nã thÓ hiÖn t­ t­ëng cña mét khuynh h­íng, trµo l­u triÕt häc nhÊt ®Þnh . Sù ph©n chia vµ ®èi lËp gi÷a c¸c tr­êng ph¸i triÕt häc, duy vËt vµ duy t©m, biÖn chøng vµ siªu h×nh, v« thÇn vµ h÷u thÇn lµ nÐt næi bËt cña qu¸ tr×nh ph¸t sinh, ph¸t triÓn triÕt häc . Trong ®ã ®iÓn h×nh lµ cuéc ®Êu tranh gi÷a hai ®­êng lèi triÕt häc : ®­êng lèi duy vËt cña §ªm«crit vµ ®­êng lèi duy t©m cña Plat«n . §Æc ®iÓm thø hai , c¸c hÖ thèng triÕt häc Hy l¹p cæ ®¹i nãi chung ®Òu cã xu h­íng ®i s©u gi¶i quyÕt c¸c vÊn ®Ò vÒ b¶n thÓ luËn vµ nhËn thøc luËn triÕt häc lµ nh÷ng vÊn cña mèi quan hÖ gi÷a v©t chÊt vµ ý thøc.TriÕt häc Hy l¹p cæ ®¹i thÓ hiÖn ë tÝnh bao trïm cña nã vÒ mäi lÜnh vùc thÕ giíi quan cña con ng­êi cæ ®¹i. Ra ®êi trong bèi c¶nh c¸c tri thøc khoa häc cßn qu¸ Ýt vµ s¬ khai nªn tr×nh ®é ph¸t triÓn cña t­ t­ëng vµ cña v¨n ho¸ tinh thÇn nh©n lo¹i lóc bÊy giê nãi chung cßn thÊp. MÆc dï triÕt häc thêi nµy kh«ng hoµn toµn ®ång nhÊt víi thÕ giíi quan, nh­ng nã ®Ò cËp ®Õn thÕ giíi quan c¬ b¶n cña con ng­êi nh­: Tån t¹i lµ g×? Nguån gèc vµ b¶n chÊt cña thÕ giíi ra sao ? Cuéc ®êi vµ sè phËn cña con ng­êi nh­ thÕ nµo?.. .ViÖc lý gi¶i c¸c vÊn ®Ò mang tÝnh bao qu¸t ®ã do cuéc sèng vµ nhu cÇu hiÓu biÕt cña con ng­êi ®Æt ra ®­îc coi nh­ nh÷ng nhiÖm vô c¬ b¶n cña nhµ triÕt häc. Tuy nhiªn ë trong thêi kú nµy do sù ®èi lËp gi÷a lao ®éng trÝ ãc vµ lao ®éng ch©n tay qu¸ lín, cho nªn nh×n chung c¸c quan niÖm triÕt häc cßn mang tÝnh t­ biÖn. ChuÈn mùc cña sù th«ng th¸i ®­îc bµn ®Õn chñ yÕu ë khÝa c¹nh nhËn thøc. §Æc ®iÓm thø ba triÕt häc Hy L¹p coi träng vÊn ®Ò con ng­êi. MÆc dï triÕt häc vÉn cßn bÊt ®ång vÒ vÊn ®Ì nµy nh­ng nh×n chung hä ®Òu kh¼ng ®Þnh con ng­êi lµ tinh hoa cao quÝ nhÊt cña t¹o ho¸. T­ t­ëng Êy ®­îc thÓ hiÖn râ trong qua luËn ®iÓm næi tiÕng cña Pitago:" Con ng­êi lµ th­íc ®o cña tÊt c¶ mäi vËt". TriÕt häc X«crat ®¸nh dÊu trong mét b­íc ngoÆc trong sù ph¸t triÓn t­ t­ëng triÕt häc ë Hy L¹p vµ La M· cæ ®¹i, tõ chç nã chñ yÕu bµn vÒ vÊn ®Ò c¨n nguyªn, b¶n chÊt cña thÕ giíi vµ sù nhËn thøc chóng tíi viÖc coi triÕt häc lµ sù tù ý thøc cña con ng­¬× vÒ chÝnh b¶n th©n m×nh. Tõ ®©y vÊn ®Ò thiÕt thùc tõ cuéc sèng cña con ng­êi trë thµnh mét trong nh÷ng ®Ò tµi chÝnh cña triÕt häc. Tuy nhiªn thø nhÊt con ng­êi thêi cæ ®¹i ®­îc nh×n nhËn chñ yÕu víi tæ chøc c¸ thÓ; thø hai gi¸ trÞ con ng­êi ®­îc bµn ®Õn ë khÝa c¹nh ®¹o ®øc giao tiÕp , nhËn thøc luËn. PhÐp biÖn chøng ®­îc hiÓu nh­ nghÖ thuËt tranh luËn ®­îc ®Æc biÖt coi träng. Ho¹t ®éng thùc tiÔn cña con ng­êi hÇu nh­ kh«ng ®­îc bµn ®Õn. §Æc ®iÓm thø t­ lµ nÒn triÕt häc Hy l¹p cæ ®¹i nãi chung cßn ë tr×nh ®é trùc quan, chÊt ph¸c- ®Æc biÖt ®èi víi c¸c hÖ thèng triÕt häc duy vËt vµ biÖn chøng . Tuy vËy nã ®· ®Æt ra hÇu hÕt c¸c vÊn ®Ò triÕt häc c¨n b¶n, nã chøa ®ùng mÇm mèng cña tÊt c¶ thÕ giíi quan duy vËt. MÆc dï ngay tõ thêi kú nµy sù ph©n chia khuynh h­íng triÕt häc ®· kh¸ râ rÖt nh­ng nh×n chung nã vÉn mang tÝnh duy vËt tù ph¸t. Ngay khi míi ra ®êi, nã ®· t×m c¸ch gi¶i thÝch thÕ giíi nh­ mét chØnh thÓ thèng nhÊt trong ®ã c¸c sù vËt vµ hiÖn t­îng biÕn ®æi kh«ng ngõng. Hªraclit ®· nhËn ra mét ch©n lý næi tiÕng: trong cïng mét thêi ®iÓm sù vËt võa ®ång thêi lµ nã võa l¹i lµ c¸i kh¸c. V× vËy" Kh«ng thÓ t¾m hai lÇn trong cïng mét dßng s«ng" ®· trë thµnh luËn ®iÓm bÊt hñ cña «ng. Nh×n chung nh­ ¡ngghen nãi: ng­êi Hy L¹p cæ ®¹i quan t©m ®Õn mèi quan hÖ gi÷a c¸c sù vËt, ®Õn qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña sù vËt h¬n chÝnh b¶n th©n chóng tån t¹i mét c¸ch riªng lÎ. Hä nhÊn m¹nh tÝnh chØnh thÓ cña thÕ giíi h¬n tõng bé phËn riªng lÎ cña thÕ giíi Êy. Tuy nhiªn nh÷ng quan niÖm biÖn chøng s¬ khai ®ã lµ kÕt qu¶ trùc tiÕp, thiªn tµi cña ng­êi cæ Hy L¹p, nh­ng thiÕu nh÷ng cø liÖu khoa häc cô thÓ. Nh÷ng nÐt ®Æc tr­ng nµy kh«ng chØ lµ c¸i ph©n biÖt gi÷a hai nÒn triÕt häc §«ng - T©y cæ ®¹i mµ cßn nãi lªn vÞ trÝ vai trß cña triÕt häc Hy l¹p cæ ®¹i ®èi víi lÞch sö triÕt häc thÕ giíi, nã ®Æt nÒn t¶ng cho sù ph¸t triÓn triÕt häc T©y ©u trªn hai ngµn n¨m vÒ sau. PhÇn 2 Nh÷ng thµnh tùu vµ h¹n chÕ cña chñ nghÜa duy vËt vµ phÐp biÖn chøng trong triÕt häc Hy L¹p cæ ®¹i Giai ®o¹n triÕt häc Hy l¹p cæ ®¹i lµ giai ®o¹n triÕt häc tù nhiªn thÊm ®­îm tinh thÇn cña phÐp biÖn chøng ng©y th¬ khi mµ thÕ giíi, giíi tù nhiªn ®­îc xem nh­ lµ mét chØnh thÓ, kh«ng ph©n chia, tøc lµ nã ®· thÓ hiÖn ra qua sù quan s¸t trùc tiÕp. ë giai ®o¹n nµy, thø triÕt häc tù nhiªn ®ã d­êng nh­ ®· chøa ®ùng nh÷ng mÇm mèng cho mäi häc thuyÕt c¬ b¶n sau nµy vÒ c¸c b¶n nguyªn vµ nh÷ng yÕu tè ®Çu tiªn cña tù nhiªn. Song, khi ®ã c¸c häc thuyÕt nµy vÉn ch­a ®­îc chøng minh vµ x¸c minh qua thùc tÕ. Chóng ®­îc x©y dùng nªn tõ c¸c luËn ®iÓm vµ quan ®iÓm triÕt häc kh¸c nhau, vµ do vËy cßn mang tÝnh triÕt häc tù nhiªn thuÇn tuý. Nh­ng cã thÓ nãi, nh÷ng häc thuyÕt ®ã ®· kh«ng thÓ kh¸c ®­îc khi hoµn toµn v¾ng mÆt khoa häc tù nhiªn thùc nghiÖm. 1. Häc thuyÕt vÒ c¸c khëi nguyªn ®Çu tiªn víi t­ c¸ch lµ c¸i ®¬n nhÊt Häc thuyÕt nµy ®­îc h×nh thµnh bëi c¸c ®¹i biÓu thuéc tr­êng ph¸i Milª, Talet, Anaxim¨ng®r¬, Anaximen ®· coi khëi nguyªn ®Çu tiªn lµ mét ®¬n chÊt nµo ®ã: n­íc, kh«ng khÝ hay khëi nguyªn kh«ng x¸c ®Þnh còng ®­îc coi nh­ lµ mét chÊt ®¬n chÊt. C¸i g× trong quan ®iÓm cña hä ®· cã ¶nh h­ëng tíi sù h×nh thµnh hai khuynh h­íng c¬ b¶n ®· nªu: §ã tr­íc hÕt lµ t­ t­ëng vÒ sù thèng nhÊt cña vËt chÊt. Talet cho r»ng nguån gèc thÕ giíi lµ n­íc, ®ã lµ khëi nguyªn cña mäi vËt ,n­íc lµ yÕu tè ®Çu tiªn lµ b¶n chÊt chung cña mäi sù vËt, mäi hiÖn t­îng trong thÕ giíi. Mäi c¸i trªn thÕ gian nµy ®Òu sinh ra tõ n­íc vµ khi bÞ ph©n huû laÞ biÕn thµnh n­íc, n­íc tån t¹i vÜnh viÔn cßn mäi vËt do nã t¹o ra th× kh«ng ngõng biÕn ®æi sinh ra vµ chÕt ®i. Toµn bé thÕ giíi lµ mét chØnh thÓ thèng nhÊt, tån t¹i tùa nh­ mét vßng tuÇn hoµn biÕn ®æi kh«ng ngõng mµ n­íc lµ nÒn t¶ng cña vßng tuÇn hoµn ®ã. Nh÷ng quan niÖm triÕt häc duy vËt cña «ng gi¶i thÝch giíi tù nhiªn tuy cßn méc m¹c th« s¬, nh­ng cã ý nghÜa v« thÇn, chèng l¹i thÕ giíi quan t«n gi¸o ®­¬ng thêi vµ chøa ®ùng nh÷ng yÕu tè biÖn chøng tù ph¸t. T­ t­ëng cho r»ng vËt chÊt lµ duy nhÊt vµ trong toµn bé sù ®a d¹ng cña nã, lu«n tån t¹i mét sù thèng nhÊt néi t¹i, thÓ hiÖn d­íi d¹ng mét khëi nguyªn ®Çu tiªn cô thÓ. T­ t­ëng chñ ®¹o lµ sîi chØ ®á xuyªn suèt mäi häc thuyÕt cña tr­êng ph¸i Milª, nh­ng t­ t­ëng ®ã ®­îc diÔn ®¹t rÊt ng©y th¬. Khëi nguyªn ®Çu tiªn ®ã ®· ®­îc xem xÐt d­íi d¹ng ®¬n chÊt vµ víi t­ c¸ch mét sù vËt hoµn toµn cô thÓ. VËt chÊt ®­îc coi kh«ng ph¶i lµ c¸i phæ biÕn, mµ lµ mét c¸i c¶m tÝnh trùc tiÕp. Khi ®ã, sù thèng nhÊt cña c¸c vËt thÓ tù nhiªn kh¸c nhau ®· ®­îc hiÓu theo nghÜa ph¸t sinh, tøc lµ theo nghÜa chóng cã nguån gèc chung lµ mét khëi nguyªn ®Çu tiªn nµo ®ã. T­ t­ëng ®ã ë c¸c ®¹i biÓu sau nµy cña triÕt häc Hy l¹p cæ ®¹i thÓ hiÖn ra lµ t­ t­ëng vÒ thµnh phÇn chung cña c¸c vËt thÓ kh¸c nhau, vÒ sù cÊu thµnh tõ cïng mét sè khëi nguyªn vµ yÕu tè. Anaxim¨ng®r¬ ®· ph¸t triÓn mét c¸ch s©u s¾c h¬n nguyªn lý vÒ sù thèng nhÊt cña vËt chÊt . NÕu nh­ yÕu tè c¶m tÝnh trùc tiÕp ®· chiÕm ­u thÕ ë Talet, th× ë Anaxim¨ng®r¬ yÕu tè ®ã ®· trë nªn trõu t­îng h¬n, ®· cã ®­îc tÝnh chÊt chung h¬n, mÆc dï vÒ thùc chÊt, nã vÉn cßn ë tr×nh ®é tÝnh ®¬n nhÊt. Anaxim¨ng®r¬ cho r»ng nguån gèc vµ c¬ së cña mäi sù vËt lµ Ap©yr«n. ¤ng kh«ng nãi vÒ Ap©yr«n. lµ c¸i g× cô thÓ mµ chØ kh¼ng ®Þnh ®ã lµ mét c¸i v« ®Þnh h×nh, v« cïng tËn, tån t¹i vÜnh viÔn bÊt diÖt. TÊt c¶ c¸c t¸c gi¶ thêi cæ cho r»ng Ap©yr«n cña «ng mang tÝnh vËt chÊt, mét sè ng­êi cho nã lµ hçn hîp cña c¸c yÕu tè nh­ ®Êt, n­íc, löa, kh«ng khÝ. Theo «ng mäi sù vËt kh«ng chØ cã b¶n chÊt chung lµ Ap©yr«n. mµ cßn xuÊt hiÖn tõ nã. Tù th©n Ap©yr«n. sinh ra mäi c¸i, ®ång thêi lµ c¬ së vËn ®éng cña chóng. Ap©yr«n. lµ nguån gèc cña sù thèng nhÊt cña c¸c sù vËt ®èi lËp nhau nh­ nãng l¹nh, sinh ra- chÕt ®i.. .Nh­ vËy «ng ®· b¸c bá quan niÖm vÒ sù ®ång nhÊt tuyÖt ®èi, kh«ng cã kh¸c biÖt sù vËt. ¤ng nghiªn cøu vÒ vÊn ®Ò ph¸t sinh vµ ph¸t triÓn cña c¸c loµi ®éng vËt. Theo «ng, ®éng vËt sinh ra ë d­íi n­íc. Sau nhiÒu n¨m biÕn ho¸ vµ biÕn ®éng cña thiªn nhiªn mét sè gièng loµi dÇn dÇn thÝch nghi víi ®êi sèng trªn c¹n, ph¸t triÓn trë nªn phong phó vµ hoµn thiÖn dÇn; con ng­êi h×nh thµnh tõ sù biÕn ho¸ cña c¸. Pháng ®o¸n nµy ch­a cã c¨n cø khoa häc, song tÝnh biÖn chøng vÒ sù ph¸t triÓn cña c¸c gièng loµi ®éng vËt ®­îc «ng ®Ò cËp tíi, ®· b¸c bá c¸c quan niÖm môc ®Ých luËn. ¤ng còng lµ ng­êi ®Çu tiªn nªu ra vµ gi¶i quyÕt mèi quan hÖ gi÷a c¸i toµn thÓ vµ c¸i bé phËn. Theo «ng c¸i bé phËn lu«n biÕn ®æi, cßn c¸i toµn thÓ th× bÊt biÕn, t­ t­ëng cña «ng cho r»ng, tæng thÓ vËt chÊt th× kh«ng chuyÓn thµnh mét tæng thÓ vËt chÊt nµo kh¸c nã, cßn c¸c d¹ng vËt chÊt cô thÓ th× th­êng xuyªn biÕn ®æi, chuyÓn ho¸ tõ d¹ng nµy sang d¹ng kh¸c. VËt chÊt cña «ng Ýt trõu t­îng h¬n c¸c nhµ triÕt häc tr­íc ®ã lµ Ap©yr«n, mét chÊt v« ®Þnh h×nh mµ ng­êi ta kh«ng thÓ trùc quan nh×n thÊy ®­îc. LÇn ®Çu tiªn trong lÞch sö triÕt häc Hy l¹p cæ ®¹i, vËt chÊt kh«ng bÞ ®ång nhÊt víi vËt thÓ cô thÓ. §ã lµ mét b­íc tiÕn míi vÒ tr×nh ®é t­ duy trõu t­îng cña ng­êi Hy l¹p cæ ®¹i. Chóng ta cßn t×m thÊy ë Anaxim¨ng®r¬ mét luËn ®iÓm rÊt thó vÞ, luËn ®iÓm chØ ®­îc phÊt triÓn cô thÓ ë cuèi thÕ kû XIX. §ã lµ luËn ®iÓm g¾n liÒn víi viÖc lý gi¶i vÒ c¸i gäi lµ qu¸ tr×nh kh«ng thuËn nghÞch, vµ qua ®ã lµ vÊn ®Ò vÒ khëi nguyªn vµ kÕt thóc cña tån t¹i vò trô. VÊn ®Ò ®ã cã thÓ ®­îc tr×nh bµy nh­ sau: LÏ nµo sù ph¸t triÓn l¹i cã thÓ b¾t ®Çu sau mét tr¹ng th¸i bÊt ®éng, ®×nh trÖ rÊt l©u vµ ng­îc l¹i, lÏ nµo thêi ®iÓm ®×nh trÖ hoµn toµn l¹i cã thÓ b¾t ®Çu sau mét qu¸ tr×nh ph¸t triÓn kÐo dµi? Khi ®Æt vÊn ®Ò nµy trªn b×nh diÖn triÕt häc chung, Anaxim¨ng®r¬ ®· lý gi¶i vÊn ®Ò ®ã nh­ sau : sù xuÊt hiÖn kh«ng thÓ cã ®­îc sau mét tr¹ng th¸i bÊt æn ®Þnh kÐo dµi v« tËn, còng gièng nh­ kh«ng thÓ cã tr¹ng th¸i æn ®Þnh kÐo dµi sau sù ph©n hñy, vµ do vËy, cÇn ph¶i thõa nhËn sù thay thÕ lÉn nhau mét c¸ch bÊt tËn cña nh÷ng sù xu©t hiÖn vµ ph©n huû. XÐt vÒ gãc ®é triÕt häc th× trong lêi lý gi¶i ®ã ®· chøa ®ùng mét t­ t­ëng ®óng vÒ nguyªn t¾c. ë thÕ kû XIX, t­ t­ëng ®ã ®· trë thµnh ®iÓm xuÊt ph¸t khi gi¶i quyÕt vÊn ®Ò. LÏ nµo quy luËt thø hai cña nhiÖt ®éng häc d­íi bÊt kú h×nh thøc nµo cña nã l¹i ®­a tíi kÕt luËn vÒ c¸i chÕt nhiÖt (hay c¸i chÕt Apayr«n) cña vò trô. Anaximen ®· trë l¹i quan niÖm vÒ khëi nguyªn ®Çu tiªn víi t­ c¸ch lµ mét d¹ng vËt chÊt x¸c ®Þnh. «ng ®· tiÕp tôc ph¸t triÓn quan niÖm ®ã khi lý gi¶i khëi nguyªn vËt chÊt ®Çu tiªn lµ mét c¸i g× ®ã v« h¹n vÒ sè l­îng, lµ c¸i g× ®ã tinh tÕ, nhá bÐ máng manh nhÊt, chung cho tÊt c¶ c¸c chÊt, vµ «ng ®· coi kh«ng khÝ lµ thø khëi nguyªn ®ã. Mäi thø sinh ra tõ kh«ng khÝ vµ l¹i trë vÒ víi kh«ng khÝ. Theo «ng, n­íc h×nh thµnh tõ sù c« ®Æc cña kh«ng khÝ, vµ tiÕp theo - ®Êt, löa h×nh thµnh tõ sù lo·ng ra cña kh«ng khÝ. Theo «ng kh«ng khÝ lµ nguån gèc, lµ b¶n chÊt cña mäi vËt vµ lµ b¶n nguyªn cña thÕ giíi v× nã gi÷ vai trß rÊt quan träng ®èi víi ®êi sèng cña tù nhiªn vµ con ng­êi. ¤ng cho r»ng h¬i thë chÝnh lµ kh«ng khÝ. ¤ng ®øng trªn quan ®iÓm duy vËt chÊt ph¸t cho r»ng mÆt trêi mÆt tr¨ng vµ c¸c v× tinh tó ®Òu tõ tr¸i ®Êt mµ ra, do tr¸i ®Êt quay nhanh mµ b¾n ra. ¤ng còng tiªn ®o¸n tr¸i ®Êt tù xoay quanh m×nh nã, m­a ®¸ lµ kÕt qu¶ ®ãng b¨ng cña c¸c tia n­íc trªn cao vµ khi b¨ng ®ã bÞ kh«ng khÝ lµm tan ra th× t¹o thµnh tuyÕt. £mpª®«c¬l¬ võa lµ mét thiªn tµi nhiÒu mÆt, ®ßng thêi lµ mét nhµ chÝnh kh¸ch ho¹t ®éng ñng hé ph¸i chñ n« d©n chñ, vÒ triÕt häc £mpª®«c¬l¬ cho r»ng khëi nguyªn cña thÕ giíi vËt chÊt kh«ng ph¶i lµ mét yÕu tè nh­ tr­êng ph¸i Milª quan niÖm mµ lµ bèn yÕu tè vËt chÊt: ®Êt, n­íc, kh«ng khÝ, löa. «ng gäi ®©y lµ bèn c¨n nguyªn cña mäi sù vËt hiÖn t­îng. C¸c sù vËt hiÖn t­îngmu«n vÎ cña thÕ giíi ®­îc h×nh thµnh b»ng con ®­êng hçn hîp cña bèn c¨n nguyªn vµ bÝ mËt ®i b»ng con ®­êng t¸ch biÖt cña nh÷ng c¨n nguyªn Êy. Do ®ã c¸i ®­îc gäi lµ sinh ra vµ bÞ mÊt ®i cña mäi sù vËt chØ lµ sù hîp vµ ph©n cña bèn c¨n nguyªn : ®Êt, n­íc, kh«ng khÝ vµ löa. £mpª®«c¬l¬ còng nªu lªn mét sè pháng ®o¸n thiªn tµi vÒ sù tiÕn ho¸ cña giíi h÷u c¬. Theo «ng giíi h÷u c¬ tiÕn ho¸ theo chu tr×nh gåm 4 thêi kú :1. Thêi kú xuÊt hiÖn nh÷ng sinh vËt ®¬n gi¶n; 2. Thêi kú xuÊt hiÖn nh÷ng sinh vËt cã nhiÒu thµnh phÇn, t¹o nªn nh÷ng loµi; 3. Thêi kú c¸c sinh vËt ë giai ®o¹n ®Çu cña sù ph¸t triÓn; 4. Thêi kú thùc vËt, ®éng vËt vµ con ng­êi xuÊt hiÖn kh«ng ph¶i tõ nh÷ng yÕu tè, mµ xuÊt hiÖn b»ng c¸ch t¸ch rêi nhau theo h­íng nh©n lªn vµ c¸c loµi ®­îc ph©n biÖt râ rµng. Sù gi¶i thÝch trªn tuy ng©y th¬, nh­ng cã t­ t­ëng biÖn chøng vÒ qu¸ tr×nh tʪn ho¸ cña sinh vËt theo con ®­êng tõ thÊp lªn cao, tõ ®¬n gi¶n ®Õn phøc t¹p. Anaxago ®­îc coi lµ nhµ triÕt häc ®Çu tiªn ë Aten, trung t©m v¨n ho¸ cña Hy l¹p cæ ®¹i. vÒ triÕt häc, Anaxago cã quan ®iÓm kh¸c víi nh÷ng nhµ triÕt häc tr­íc ®ã. «ng cho r»ng, c¸c sù vËt vµ hiÖn t­îng cña thÕ giíi cã sù kh¸c nhau vÒ chÊt l­îng vµ do ®ã, chóng kh«ng thÓ cÊu t¹o tõ mét hay mét sè khëi nguyªn ®Çu tiªn nh­ ®Êt, n­íc, kh«ng khÝ, löa. Theo «ng, c¬ së ®Çu tiªn cña tÊt c¶ mäi sù vËt, hiÖn t­îng lµ nh÷ng h¹t gièng, nh÷ng h¹t gièng Êy ph©n biÖt víi nhau ë chÊt l­îng mu«n mµu mu«n vÎ. Mçi vËt chØ cã thÓ n¶y sinh tõ c¸c h¹t gièng cña m×nh. Do ®ã, sè l­îng c¸c h¹t gièng lµ nhiÒu v« kÓ nh­ sè l­îng c¸c sù vËt. Tõ nh÷ng h¹t gièng ®ã, ph¸t sinh nh÷ng vËt thÓ ®ång chÊt víi chóng, tøc lµ mçi h¹t gièng b¶o tån mäi tÝnh chÊt cña sù vËt cïng lo¹i. VÒ sau nh÷ng h¹t ®ã ®­îc Arixtèt gäi lµ phÇn tö ®ång chÊt. VËt bÞ chia nhá ®Õn v« cïng th× chÊt l­îng cña nã kh«ng thay ®æi. ë ®©y Anaxago ®· quan niÖm ®óng vÒ tÝnh v« cïng, v« tËn cña vËt chÊt. ¤ng coi mäi c¸i ®­îc trén lÉn trong mäi c¸i, v× mçi sù vËt ®Õu chøa trong m×nh c¸c h¹t gièng cña nh÷ng sù vËt kh¸c, nh­ng nh÷ng tÝnh chÊt cña nã bÞ quy ®Þnh bëi c¸c ®Æc tÝnh cña nh÷ng h¹t gièng mµ nã cã. V× thÕ sù biÕn ho¸ vÒ chÊt gi÷a c¸c sù vËt lµ do sù thay thÕ phÇn lín trong nã c¾c h¹t gièng cña c¸c sù vËt. ë ®©y, d­íi h×nh thøc s¬ khai, «ng ®· nªu lªn t­ t­ëng biÖn chøng vÒ mèi liªn hÖ phæ biªn gi÷a c¸c sù vËt.TÝnh hîp lý trong häc thuyÕt cña Anaxago lµ ë chç, «ng ®· ®i t×m b¶n nguyªn cÊu t¹o nªn sù vËt ë chÝnh sù vËt, theo mét ph­¬ng diÖn ®éc ®¸o cña m×nh, gãp phÇn lµm phong phó chñ nghÜa duy vËt Hy l¹p cæ ®¹i. Theo ®¸nh gi¸ cña c¸c nhµ kinh ®iÓn M¸c-Lªnin. Hªraclit lµ ng­êi s¸ng lËp ra phÐp biÖn chøng, h¬n n÷a «ng lµ ng­êi x©y dùng trªn lËp tr­êng duy vËt. ¤ng ®· ®øng trªn lËp tr­êng duy vËt cæ ®¹i ®Ó gi¶i quyÕt vÊn ®Ò "c¬ së ®Çu tiªn" cña thÕ giíi tõ mét d¹ng vËt chÊt cô thÓ. Song «ng l¹i kh¸c «ng cho r»ng löa lµ b¶n nguyªn cu¶ thÕ giíi, lµ c¬ së duy nhÊt vµ phæ biÕn cho tÊt c¶ mäi sù vËt hiÖn t­îng tù nhiªn. ¤ng cho r»ng vò trô kh«ng ph¶i do mét lùc l­îng siªu nhiªn, thÇn bÝ nµo s¸ng t¹o ra mµ nã lµ vò trô, s¶n sinh ra kh«ng chØ c¸c sù vËt vËt chÊt, mµ c¶ nh÷ng hiÖn t­îng tinh thÇn. PhÐp biÖn chøng cña Hªraclit ®­îc tr×nh bµy d­íi d¹ng mét hÖ thèng c¸c luËn ®iÓm khoa häc: - Quan niÖm vÒ vËn ®éng vÜnh viÔn cña vËt chÊt. Theo Hªraclit kh«ng cã sù vËt hiÖn t­îng nµo cña thÕ giíi ®øng im tuyÖt ®èi, mµ tr¸i l¹i tÊt c¶ ®Òu trong tr¹ng th¸i biÕn ®æi vµ chuyÓn ho¸ thµnh c¸i kh¸c vµ ng­îc l¹i. Theo quan niÖm vÒ vËn ®éng cña «ng, löa chÝnh lµ c¸i gèc cña sù thay ®æi. TÊt c¶ c¸c d¹ng kh¸c nhau cña vËt chÊt chØ lµ sù chuyÓn ho¸ cña löa mµ th«i. Nh­ vËy «ng ®· nªu kh¸ râ vÒ tÝnh thèng nhÊt cña vò trô. - Hªraclit ®· nªu lªn t­ t­ëng vÒ sù tån t¹i phæ biÕn cña c¸c m©u thuÉn trong mäi sù vËt, hiÖn t­îng. §iÒu ®ã thÓ hiÖn trong nh÷ng pháng ®o¸n cña «ng vÒ vai trß cña nh÷ng mÆt ®èi lËp trong sù biÕn ®æi phæ biÕn cña tù nhiªn, vÒ "sù trao ®æi cña c¸c mÆt ®èi lËp", vÒ sù tån t¹i thèng nhÊt cña c¸c mÆt ®èi lËp. ¤ng nãi: "Cïng mét c¸i ë trong chóng ta sèng vµ chÕt, thøc vµ ngñ, trÎ vµ giµ. V× r»ng c¸i nµy mµ biÕn ®æi c¸i kia vµ ng­îc l¹i c¸i kia biÕn ®æi lµ c¸i nµy; "c¸i l¹nh nãng lªn, c¸i nãng l¹nh ®i, c¸i ­ít kh« ®i, c¸i kh« ­ít l¹i; " G¾n bã víi nhau: toµn bé vµ kh«ng toµn bé, hîp l¹i vµ ph©n c¸ch, hoµ hîp vµ kh«ng hoµ hîp vµ tõ mäi vËt sinh Duy nhÊt, tõ Duy nhÊt sinh mäi vËt"; "BÖnh tËt lµm cho søc khoÎ quÝ h¬n, c¸i ¸c lµm cho c¸i thiÖn cao c¶ h¬n, c¸i ®ãi lµm c¸i no dÔ chÞu h¬n, mÖt mái lµm cho nghØ ng¬i dÔ chÞu h¬n. Qua trªn cho thÊt Hªraclit ®· pháng ®o¸n vÒ sù ph©n ®«i cña mét thÓ thèng nhÊt thµnh nh÷ng mÆt ®èi lËp, bµi trõ nhau nh­ng g¾n liÒn víi nhau, vÒ sù ®Êu tranh vµ thèng nhÊt cña nh÷ng mÆt ®èi lËp Êy. ¤ng viÕt :"N­íc biÓn võa s¹ch võa kh«ng s¹ch" vµ "TÊt c¶ lµ thèng nhÊt: c¸i ph©n chia ®­îc vµ c¸i kh«ng ph©n chia ®­îc, c¸i ®­îc sinh ra vµ c¸i kh«ng sinh ra, c¸i chÕt vµ c¸i kh«ng chÕt, c¸i toµn bé vµ c¸i kh«ng toµn bé, c¸i qui tô vµ c¸i ph©n t¸n, c¸i ®éng vµ c¸i bÊt ®éng. Khi ®¸nh gi¸ vÒ luËn ®iÓm trªn Lªnin viÕt: “Ph©n ®«i c¸i thèng nhÊt vµ nhËn thøc c¸c bé phËn ®èi lËp cña nã thùc chÊt lµ phÐp biÖn chøng. §iÒu nµy chóng ta ®· thÊy xuÊt hiÖn ngay tõ nhµ biÖn chøng cæ ®¹i Hy l¹p Hªraclit”. HªraclÝt cßn nªu lªn nh÷ng pháng ®o¸n thiªn tµi vÒ quy luËt thèng nhÊt vµ ®Êu tranh cña c¸c mÆt ®èi lËp. Theo «ng, c¸i ®ång nhÊt trong sù kh¸c biÖt, ®ã lµ c¸i hµi hoµ cña nh÷ng c¸i c¨ng th¼ng ®èi lËp. «ng cßn nªu lªn vÊn ®Ò sù ph©n ®«i c¸i ®¬n nhÊt. Theo Hªraclit sù vËn ®éng ph¸t triÓn kh«ng ngõng cña thÕ giíi do qui luËt kh¸ch quan (mµ «ng gäi lµ logos) qui ®Þnh. Logos kh¸ch quan vµ trËt tù kh¸ch quan cña mäi c¸i ®ang diÔn ra trong vò trô. Logos chñ quan lµ tõ ng÷, häc thuyÕt, lêi nãi suy nghÜ cña con ng­êi. Logos chñ quan phï hîp víi kh¸ch quan, nh­ng nã biÓu hiÖn ë tõng ng­êi cã kh¸c nhau. Ng­êi nµo cã c¸ch tiÕp cËp logos kh¸ch quan bao nhiªu th× cµng th«ng th¸i bÊy nhiªu. Lý luËn nhËn thøc trªn ®©y mang tÝnh duy vËt s¬ khai nh­ng vÒ c¬ b¶n lµ ®óng ®¾n. ¤ng cho r»ng nhËn thøc b¾t ®Çu tõ c¶m gi¸c, kh«ng cã c¶m gi¸c th× kh«ng cã bÊt cø nhËn thøc nµo, «ng nãi "M¾t, tai lµ ng­êi thÇy tèt nhÊt, nh­ng m¾t lµ nh©n chøng chÝnh x¸c h¬n tai", coi träng nhËn thøc c¶m tÝnh, nh­ng «ng kh«ng tuyÖt ®èi ho¸ giai ®o¹n nµy. ¤ng cßn nªu lªn tÝnh chÊt t­¬ng ®èi cña nhËn thøc, tuú theo ®iÒu khiÖn vµ hoµn c¶nh mµ thiÖn-¸c, xÊu tèt, lîi h¹i chuyÓn ho¸ cho nhau. ¤ng ®· ®i t×m b¶n chÊt cña tinh thÇn kh«ng ë ngoµi vËt chÊt mµ chÝnh ë thÕ giíi vËt chÊt. Hªraclit ®· ®­a triÕt häc duy vËt cæ ®¹i tiÕn lªn mét b­íc míi víi nh÷ng quan ®iÓm duy vËt mang tÝnh biÖn chøng. Häc thuyÕt cña «ng sau nµy ®­îc c¸c nhµ triÕt häc cËn ®¹i vµ hiÖn ®¹i kÕ thõa. M¸c-¡ngghen ®· ®¸nh gi¸ ®óng ®¾n gi¸ trÞ triÕt häc cña Hªraclit, coi «ng lµ mét ®¹i biÓu xuÊt s¾c cña phÐp biÖn chøng Hy L¹p cæ ®¹i : Quan ®iÓm vÒ thÕ giíi mét c¸ch nguyªn thuû, ng©y th¬ nh­ng c¬ b¶n lµ ®óng: mäi vËt tån t¹i l¹i kh«ng tån t¹i, v× mäi vËt ®Òu tr«i ®i, mäi vËt ®Òu kh«ng ngõng thay ®æi, mäi vËt ®Òu trong qu¸ tr×nh xuÊt hiÖn vµ biÕn ®i. Víi phÐp biÖn chøng, mÆc dÇu chØ lµ phÐp biÖn chøng tù ph¸t vµ chÊt ph¸c, Hªraclit ®· ®­a triÕt häc duy vËt cæ ®¹i tiÕn lªn mét b­íc ph¸t triÓn míi. 2. Häc thuyÕt vÒ c¸c b¶n nguyªn ®Çu tiªn víi t­ c¸ch lµ c¸i phæ biÕn: (ThuyÕt nguyªn tö cña L¬xip, §ªm«crit vµ £piquya) Häc thuyÕt nµy ®­îc x©y dùng bëi c¸c nhµ triÕt häc Hy l¹p cæ ®¹i theo tr­êng ph¸i nguyªn tö luËn. Nguyªn tö luËn ®· cÊu thµnh giai ®o¹n thø 3 trong sù ph¸t triÓn cña häc thuyÕt vÒ c¸c khëi nguyªn, c¸c yÕu tè ®Çu tiªn cña vò trô. T­ t­ëng chñ ®¹o trong häc thuyÕt cña L¬xip vµ §ªm«crit lµ t­ t­ëng thõa nhËn hai mÆt ®èi lËp: C¸c nguyªn tö kh«ng thÓ ph©n chia vµ ®Æc, chóng thÓ hiÖn tÝnh ®øt ®o¹n cña vËt chÊt, vµ c¸c kho¶ng kh«ng gian trèng rçng gi÷a c¸c nguyªn tö, kho¶ng kh«ng nµy thÓ hiÖn tÝnh liªn tôc cña kh«ng gian. L¬xip lµ ng­êi ®Çu tiªn ®· gi¶ ®Þnh coi nguyªn tö thùc chÊt lµ c¸c nguyªn tè mµ tõ nh÷ng nguyªn tè nµy ®· s¶n sinh ra c¸c thÕ giíi v« h¹n, c¸c thÕ giíi mµ sau khi ®· h×nh thµnh l¹i ph©n huû ra thµnh c¸c nguyªn tö, cho r»ng mäi sù vËt ®Òu cÊu thµnh tõ nh÷ng nguyªn tö. §ã lµ nh÷ng h¹t vËt chÊt tuyÖt ®èi kh«ng thÓ ph©n chia ®­îc, nã v« h¹n vÒ sè l­îng vµ v« h¹n vÒ h×nh thøc, nã v« cïng nhá bÐ, kh«ng thÓ thÈm thÊu ®­îc, kh«ng cã chÊt l­îng; c¸c nguyªn tö chØ kh¸c nhau vÒ kÝch th­íc vµ h×nh thøc; së dÜ cã nh÷ng sù vËt kh¸c nhau lµ v× cã h×nh thøc s¾p xÕp kh¸c nhau cña c¸c nguyªn tö. Theo L¬xip c¸i kh«ng- tån t¹i chÝnh lµ kho¶ng ch©n kh«ng –“ kh«ng gian rçng”. Nhê cã kh«ng gian rçng mµ c¸c nguyªn tö vµ c¸c vËt thÓ cã thÓ vËn ®éng, kÕt hîp vµ ph©n t¸n Lµ mét trong nh÷ng nhµ duy vËt lín nhÊt thêi cæ ®¹i, §ªm«crit x©y dùng häc thuyÕt nguyªn tö luËn vÒ thÕ giíi. Theo «ng khëi nguyªn cña thÕ giíi kh«ng ph¶i lµ mét sù vËt cô thÓ nµo ®ã nh­ nhiÒu nhµ triÕt häc tr­íc ®ã quan niÖm mµ lµ c¸c nguyªn tö lµ phÇn tö nhá nhÊt, tøc tån t¹i vµ kho¶ng kh«ng. ¤ng cho r»ng nguyªn tö lµ c¬ së cÊu t¹o nªn v¹n vËt; nguyªn tö lµ h¹t vËt chÊt v« cïng nhá, kh«ng nh×n thÊy ®­îc, kh«ng ph©n chia ®­îc; kh«ng mïi vÞ, kh«ng mµu s¾c, kh«ng ©m thanh; kh«ng kh¸c nhau vÒ chÊt mµ chØ kh¸c nhau vÒ h×nh thøc, trËt tù vµ t­ thÕ. Sù vËt kh¸c nhau lµ do nguyªn tö ®­îc cÊu t¹o theo nh÷ng h×nh thøc kh¸c nhau; s¾p xÕp kÕ tiÕp theo nh÷ng trËt tù kh¸c nhau, vµ ®­îc xoay ®Æt ë nh÷ng t­ thÕ kh¸c nhau. Mäi biÕn ®æi cña sù vËt thùc chÊt lµ thay ®æi tr×nh tù s¾p xÕp cña c¸c nguyªn tö t¹o nªn chóng, cßn b¶n th©n nguyªn tö - h¹t vËt chÊt nhá nhÊt th× kh«ng thay ®æi g× c¶. §ªm«crit ®· nªu ra lý thuyÕt vÒ vò trô häc. Lý thuyÕt nµy ®­îc x©y dùng trªn c¬ së lý luËn nguyªn tö vÒ cÊu t¹o vËt chÊt, thÊm nhuÇn tinh thÇn biÖn chøng tù ph¸t vµ cã mét ý nghÜa ®Æc biÖt trong lÞch sö triÕt häc. Theo «ng sù xuÊt hiÖn vµ tiªu diÖt cña v« sè nh÷ng thÕ giíi h×nh thµnh vò trô vµ tÊt c¶ nh÷ng biÕn ®æi x¶y ra trong tù nhiªn lµ nh÷ng sù kÕt hîp kh¸c nhau cña nh÷ng nguyªn tö vËn ®éng trong ch©n kh«ng vµ tu©n theo tÝnh chÊt cña tù nhiªn. ¤ng kh¼ng ®Þnh: vò trô lµ v« tËn vµ vÜnh viÔn, cã v« sè thÕ giíi ph¸t sinh, ph¸t triÓn vµ bÞ tiªu diÖt. §ªm«crit pháng ®o¸n r»ng, vËn ®éng kh«ng t¸ch rêi vËt chÊt, ®ã lµ mét pháng ®o¸n thiªn tµi. Theo «ng vËn ®éng cña nh÷ng nguyªn tö lµ vÜnh viÔn, kh«ng cã ®iÓm kÕt thóc. LÇn ®Çu tiªn trong lÞch sö triÕt häc Hy l¹p cæ ®¹i §ªm«crit nªu ra kh¸i niÖm kh«ng gian vµ «ng cè g¾ng gi¶i thÝch nguyªn nh©n vËn ®éng cña nguyªn tö; b¶n th©n nguyªn tö, ë ®éng lùc tù th©n, tù nã, cßn kho¶ng trèng hay “ch©n kh«ng” lµ ®iÒu kiÖn vËn ®éng cña nã. Tuy nhiªn §ªm«crit ®· kh«ng lý gi¶i ®­îc nguån gèc cña vËn ®éng. §Æc ®iÓm næi bËt cña chñ nghi· duy vËt §ªm«crit lµ quyÕt ®Þnh luËn (®ã lµ thõa nhËn sù rµng buéc theo luËt nh©n qu¶ vµ tÝnh quy luËt cña c¸c hiÖn t­îng tù nhiªn), nh»m chèng l¹i môc ®Ých luËn ( lµ quan ®iÓm duy t©m cho r»ng c¸i thèng trÞ trong tù nhiªn kh«ng ph¶i lµ tÝnh nh©n qu¶ mµ cã tÝnh môc ®Ých) . Sù thõa nhËn tÝnh nh©n qu¶, tÝnh tÊt yÕu vµ tÝnh quy luËt trong giíi tù nhiªn lµ mét trong nh÷ng thµnh qu¶ cã gi¸ trÞ nhÊt cña triÕt häc duy vËt Hy L¹p cæ ®¹i. §ªm«crit cã nhiÒu c«ng lao trong viÖc x©y dùng lý luËn vÒ nhËn thøc. «ng ®Æt ra vµ gi¶i quyÕt mét c¸ch duy vËt vÊn ®Ò ®èi t­îng cña nhËn thøc, vai trß cña c¶m gi¸c víi tÝnh c¸ch lµ ®iÓm b¾t ®Çu cña nhËn thøc vµ vai trß cña t­ duy trong viÖc nhËn thøc tù nhiªn. VÒ sù sèng con ng­êi §ªm«crit phª ph¸n quan niÖm cho r»ng, sù sèng do thÇn th¸nh sinh ra. Theo «ng, sù sèng lµ kÕt qu¶ cña qu¸ tr×nh biÕn ®æi cña b¶n th©n tù nhiªn; ®­îc ph¸t sinh tõ nh÷ng vËt thÓ Èm ­ít d­íi t¸c ®éng cña nhiÖt ®é. N­íc vµ bïn lµ hai m«i tr­êng n¶y sinh sù sèng, lµm xuÊt hiÖn sinh vËt vµ con ng­êi. Sinh vËt ®Çu tiªn xuÊt hiÖn sèng d­íi n­íc, råi ®Õn sinh vËt cã vó sèng trªn mÆt ®Êt. Tr¶i qua mét qu¸ tr×nh biÕn ®æi l©u dµi tõ nh÷ng sinh vËt ®¬n gi¶n råi ®Õn sinh vËt phøc t¹p vµ ®Õn con ng­êi. §ªm«crit ®· cã c«ng ®­a lý luËn nhËn thøc duy vËt lªn mét b­íc míi. Kh¸c víi nhiÒu nhµ triÕt häc tr­íc ®ã phñ nhËn vai trß cña nhËn thøc c¶m tÝnh, tuyÖt ®èi ho¸ vai trß cña nhËn thøc lý tÝnh, «ng ®· chia nhËn thøc lµm hai d¹ng: D¹ng nhËn thøc tèi mê lµ d¹ng nhËn thøc c¶m tÝnh, do c¸c gi¸c quan ®em l¹i vµ d¹ng nhËn thøc ch©n lý lµ d¹ng nhËn thøc th«ng qua nh÷ng ph¸n ®o¸n logÝc, dã lµ d¹ng nhËn thøc b¶n chÊt cña sù vËt. ChØ cã d¹ng nhËn thøc ch©n lý míi cã kh¶ n¨ng nhËn thøc ®­îc b¶n chÊt cña sù vËt. V× thÕ con ng­êi kh«ng thÓ dõng l¹i ë d¹ng nhËn thøc mê tèi, mµ ph¶i ®i s©u h¬n ®Ó nhËn thøc b¶n chÊt sù vËt, ®ã lµ chøc n¨ng cña d¹ng nhËn thøc ch©n lý. TriÕt häc cña §ªm«crit ®· ®ãng mét vai trß quan träng trong chñ nghÜa v« thÇn. ¤ng cho r»ng së dÜ ng­êi ta cã quan niÖm sai lÇm cho lµ cã thÇn v× con ng­êi bÞ ¸m ¶nh bëi nh÷ng hiÖn t­îng khñng khiÕp trong tù nhiªn. Theo «ng, khi quan s¸t nh÷ng hiÖn t­îng tù nhiªn nh­ sÊm, chíp, sao b¨ng, nhËt thùc, nguyÖt thùc con ng­êi kh«ng lý gi¶i ®­îc nªn sî h·i, coi ®ã lµ nh÷ng tai ho¹ do thÇn th¸nh g©y ra. Nh÷ng thÇn cña t«n gi¸o Hy L¹p chØ lµ sù nh©n c¸ch ho¸ nh÷ng hiÖn t­îng tù nhiªn hay nh÷ng thuéc tÝnh cña ng­êi; mÆt trêi mµ t«n gi¸o Hy L¹p ®· thÇn th¸nh ho¸ chØ lµ mét khèi löa; thÇn Atªna lµ sù nh©n c¸ch ho¸ lý tÝnh con ng­êi. ¤ng kiªn quyÕt chèng l¹i mäi ®iÒu bÞa ®Æt vÒ sù s¸ng chÕ cña thÇn th¸nh. Nh÷ng quan niÖm v« thÇn cña «ng ®· cã t¸c dông rÊt lín trong cuéc ®Êu tranh chèng l¹i chñ nghÜa duy t©m nã cã ý nghÜa tiÕn bé vµ cã vai trß lÞch sö to lín. VÒ chÝnh trÞ-x· héi quan niÖm cña §ªm«crit cho r»ng ho¹t ®éng chÝnh trÞ, qu¶n lý nhµ n­íc lµ nghÖ thuËt cao nhÊt ®em l¹i vinh dù vµ vinh quang cho con ng­êi, lµm cho cuéc sèng ®­îc h¹nh phóc, ®­îc tù do. Nhµ n­íc ®ãng mét vai trß duy tr× trËt tù vµ ®iÒu hµnh x· héi; trõng ph¹t nghiªm kh¾c nh÷ng kÎ vi ph¹m ph¸p luËt hay c¸c chuÈn mùc ®¹o ®øc. Theo «ng thµ sèng nghÌo cßn h¬n giµu cã mµ mÊt d©n chñ tù do. H¹nh phóc lµ sù thanh th¶n t©m hån, ®­îc tù do. Theo «ng ®èÝ t­îng nghiªn cøu ®¹o ®øc häc lµ cuéc sèng, hµnh vi, sè phËn cña mçi con ng­êi riªng biÖt; nã ph¶i gi¶i quyÕt vÊn ®Ò hµnh vi cña con ng­êi vµ th¸i ®é cña con ng­êi ®èi víi b¶n th©n. H¹t nh©n trung t©m ®¹o ®øc cña «ng lµ l­¬ng t©m, lµ sù lµnh m¹nh vÒ tinh thÇn cña mçi c¸ nh©n. Mçi ng­êi ph¶i sèng ®óng mùc, «n hoµ, kh«ng v« ®é mµ g©y h¹i cho ng­êi kh¸c. ¤ng kh«ng chèng l¹i sù giµu cã nh­ng chèng l¹i sù giµu cã qu¸ ®¸ng; «ng kh«ng chèng l¹i lîi nhuËn nh­ng chèng l¹i lîi nhuËn bÊt l­¬ng “g©y h¹i cho ng­êi l­¬ng thiÖn”. ¤ng nªu cao vai trß cña trÝ tuÖ trong ®êi sèng h¹nh phóc cña con ng­êi. ¤ng nãi: “Ng­êi h¹nh phóc lµ ng­êi cã trÝ tuÖ vµ kh¶ n¨ng tinh thÇn”, “sèng thiÕu trÝ tuÖ, kh«ng ®iÒu ®é vµ kh«ng cã lçi lÇm, cã nghÜa lµ kh«ng xÊu nh­ng ®ã lµ chÕt dÇn. Víi nh÷ng thµnh tùu triÕt häc rùc rì cña ®êi m×nh, §ªm«crit ®· ®­a chñ nghÜa duy vËt Hy L¹p cæ ®¹i lªn ®Ønh cao míi, mÆc dï triÕt häc cña «ng cßn mang tÝnh th« s¬, chÊt ph¸c. C«ng lao cã ý nghÜa lÞch sö cña §ªm«crit lµ «ng ®· bÒn bØ ®Êu tranh cho quan niÖm duy vËt vÒ tù nhiªn. Nã ®· cã ¶nh h­ëng s©u s¾c ®Õn sù ph¸t triÓn tiÕp theo cña triÕt häc duy vËt. TiÕp tôc thuyÕt nguyªn tö £piquya cßn cã nh÷ng ®ãng gãp míi. ¤ng cho r»ng c¸c nguyªn tö cã kh¸c nhau vÒ träng l­îng, do ®ã chóng vËn ®éng theo chiÒu th¼ng ®øng tõ trªn xuèng, gièng nh­ sù tù r¬i cña c¸c vËt thÓ nh­ c¸c h¹t m­a tõ trªn trêi gi¬i xuèng ®Êt. trong qu¸ tr×nh r¬i, c¸c h¹t va vµo nhau, quyÖn vµo nhau hoÆc t¸ch xa nhau. Tõ ®ã «ng kÕt luËn r»ng c¸c nguyªn tö vËn ®éng theo qui luËt néi t¹i cña chóng, nh­ng nã bao hµm yÕu tè ngÉu nhiªn do sù va vµo nhau cña c¸c nguyªn tö trªn ®­êng r¬i. Mçi sù vËt kh«ng chØ ®¬n thuÇn lµ tæng sè c¸c nguyªn tö, mµ lµ mét chØnh thÓ cã nh÷ng ®Æc tÝnh nhÊt ®Þnh. 3. Häc thuyÕt vÒ c¸c nguyªn tè víi t­ c¸ch lµ sù ph¶n øng nguyªn tö luËn : Häc thuyÕt nµy xuÊt hiÖn trong tr­êng ph¸i cña Arixtèt ( thÕ kû IV-TCN) ng­êi ®· ph¸t triÓn ph­¬ng ph¸p nghiªn cøu chung phï hîp víi giai ®o¹n nhËn thøc ®Çu tiªn vÒ tù nhiªn víi t­ c¸ch mét chØnh thÓ kh«ng ph©n chia. Trong triÕt häc tù nhiªn cña Arixtèt víi tinh thÇn duy vËt vÒ c¬ b¶n cña nã, ®· xu©t hiÖn c¸c xu h­íng mang tÝnh ®èi lËp, ch¼ng h¹n nh­ viÖc thõa nhËn khëi nguyªn tinh thÇn , phi vËt thÓ- c¸i tù môc ®Ých, viÖc thõa nhËn sù ®èi lËp giöa yÕu tè tinh thÇn vµ yÕu tè vËt chÊt, hay nh­ Arixtèt nãi, gi÷a yÕu tè trêi vµ yÕu tè ®Êt. Arixtèt coi tù nhiªn lµ tæng thÓ nh÷ng vËn ®éng vÜnh h»ng, kho¶ng kh«ng gian trong c¸c vËt thÓ ®ã ®­îc lÊp ®Çy bëi vËt chÊt. Khëi nguyªn cña c¸c vËt thÓ lµ nh÷ng yÕu tè c¶m tÝnh, cã thÓ c¶m nhËn ®­îc mét c¸ch trùc tiÕp, song ®Õn l­ît m×nh, c¸c yÕu tè ®ã l¹i cã mét kÕt cÊu phøc t¹p. Quan niÖm cña Arixtèt vÒ thµnh phÇn nmguyªn tè cña vËt thÓ mang néi dung kh¸ ®Æc biÖt. Theo «ng , cã bèn d¹ng chÊt l­îng ®èi lËp : l¹nh vµ nãng, kh« vµ ­ít. C¶ bèn d¹ng chÊt l­îng nµy ®· ®­îc tr­êng ph¸i Milª ph¸t hiÖn ra. Chóng lµ c¸c thuéc tÝnh ®Çu tiªn cña vËt chÊt, c¸c thuéc tÝnh mµ ë nh÷ng nhµ gi¶ thuËt sau nµy ®­îc coi lµ “ c¸c d¹ng chÊt l­îng ®Çu tiªn” kh« vµ thuéc tÝnh ®èi lËp víi nã lµ ­ít , nãng vµ thuéc tÝnh ®èi lËp víi nã lµ l¹nh. VËt chÊt lµ vËt mang c¸c chÊt l­îng Êy. C¸c chÊt l­îng nµy kÕt hîp víi nhau theo tõng cÆp ®Ó sao cho sù kÕt hîp gi÷a c¸c thuéc tÝnh trùc tiÕp ®èi lËp kh«ng ®­îc phÐp diÔn ra. Do vËy, tÊt c¶ cã thÓ cã bèn tæ hîp mµ nhê ®ã, bèng nguyªn tè cña tù nhiªn ®­îc h×nh thµnh: vËt chÊt kÕt hîp víi hai thuéc tÝnh – kh« vµ nãng t¹o ra löa, hai thuéc tÝnh ®èi lËp víi chóng l¹nh vµ ­ít. Nãng vµ ­ít kÕt hîp víi nhau t¹o ra kh«ng khÝ, kh« vµ l¹nh tao ra ®Êt. Nh­ vËy, c¸c nguyªn tè (khëi nguyªn) lµ phøc t¹p, nh­ng c¸c chÊt l­îng kÕt hîp víi nhau trong chóng lµ ®¬n gi¶n, mang tÝnh c¸i thø nhÊt vµ kh«ng ph©n huû tiÕp ®­îc. Méi vËt thÓ tù nhiªn ®Òu h×nh thµnh tõ sù kÕt hîp gi÷a c¸c nguyªn tè. Theo Arixtèt, ngoµi bèn ®Æc tÝnh c¬ b¶n, cßn tån t¹i hai ®Æc tÝnh ®èi lËp n÷a lµ nÆng vµ nhÑ. C¸c thuéc tÝnh nµy chñ yÕu ®Æc tr­ng cho sù vËn ®éng c¬ häc cña c¸c vËt thÓ, vµ ph­¬ng h­íng vËn déng cña nã. Ch¼ng h¹n, víi t­ c¸ch nguyªn tè tuyÖt ®èi nhÑ, löa lu«n h­íng lªn trªn, cßn víi t­ c¸ch nguyªn tè truyÖt ®èi nÆng, ®Êt lu«n h­íng xuèng d­íi. Theo Arixtèt, kÕt hîp kh«ng ph¶i lµ viÖc chång c¸c nguyªn tö lªn nhau hay lµ gãi chóng n»m ngoµi nhau l¹i, kÕt hîp lµ h×nh thµnh mét c¸i g× ®ã hoµn toµn g¾n liÒn gi÷a chóng. Arixtèt cho r»ng, khi t¸c déng qua l¹i víi nhau c¸c vËt thÓ ®Çu tiªn bÞ ph¸ huû hoµn toµn, chóng kh«ng cßn tån t¹i trong vËt thÓ míi ®­îc h×nh thµnh, do vËy mét sè vËt thÓ bÞ ph¸ huû hoµn toµn vµ tõ chóng sinh ra c¸c vËt thÓ hoµn toµn míi. MÆt kh¸c chóng ta l¹i t×m thÊy trong häc thuyÕt cña Arixtèt t­ t­ëng vÒ sù chuyÓn ho¸ lÉn nhau cña c¸c d¹ng vËt chÊt, c¬ së cña quan niÖm vÒ bèn nguyªn tè do chuyÓn ho¸ gi÷a c¸c tr¹ng th¸i hîp thÓ kh¸c nhau cña vËt thÓ d­íi ¶nh h­ëng cña søc nãng.. Trªn thùc tÕ Arixtèt ®· ®­a ra ba tr¹ng th¸i hîp thÓ c¸c nguyªn tè : kh«ng khÝ, c¸i phï hîp víi tr¹ng th¸i khÝ, n­íc-tr¹ng th¸i láng, ®Êt- tr¹ng th¸i r¾n, cßn löa thÓ hiÖn ra lµ nh©n tè biÕn cÊc chÊt tõ tr¹ng th¸i hîp thÓ nµy sang tr¹ng th¸i kh¸c. Tõ gãc ®é nµy Arixtèt vµ nh÷ng ng­êi ®­¬ng thêi víi «ng, còng nh­ c¸c nhµ triÕt häc tù nhiªn sau nµy ®· ph¸t triÓn quan ®iÓm cña m×nh vÒ nguån gèc cña c¸c vËt thÓ cô thÓ kh¸c nhau. TiÕp cËn víi häc thuyÕt cña Arixtèt tõ ph­¬ng diÖn thuÇn tóy l«gic, th× thÊy r»ng trong häc thuyÕt ®ã quan ®iÓm vÒ c¸c chÊt l­îng c¶m tÝnh ®­îc ®Æt lªn hµng ®Çu. §ã lµ c¸c thuéc tÝnh nãng, Èm, nÆng ®­îc c¶m gi¸c mét c¸ch trùc tiÕp. Quan ®iÓm nµy hoµn toµn kh¸c quan niÖm cña Hªcralit, ng­êi ®Æt sù sinh thµnh lªn hµng ®Çu, mäi thø ®Òu biÕn ®æi, ®Òu ®ang ch¶y ®i. Tuy nhiªn Arixtèt vÉn gi÷ l¹i tÝnh chÊt chung ®ã cña nhËn thøc nh­ng d· v¹ch râ h¬n c¸c tÝnh quy ®Þnh vÒ chÊt ®Çu tiªn. Häc thuyÕt cña Arixtèt, xÐt tõ gãc dé l«gic lµ giai ®o¹n ®Çu trong viÖc x· ®Þnh chÊt l­îng cña vËt thÓ th«ng qua c¸c thuéc tÝnh cña nã. C¸c thuéc tÝnh cña vËt thÓ ®­îc xem lµ c¸c thuéc tÝnh mang tÝnh thø nhÊt chØ ®èi víi c¸c gi¸c quan chóng ta chø kh«ng ph¶i ®èi víi mäi qu¸ tr×nh kh¸ch quan. Tãm l¹i c¸c tr­êng ph¸i trªn lµ tr­êng ph¸i triÕt häc duy vËt mang quan ®iÓm cña chñ nghÜa duy vËt vµ phÐp biÖn chøng trong triÕt häc Hy L¹p cæ ®¹i. C¸i mµ hä quan t©m vµ cè g¾ng ®i t×m b¶n nguyªn vËt chÊt ®Ó gi¶i thÝch thÕ giíi nh­ mét chØnh thÓ thèng nhÊt cña c¸c sù vËt mu«n mµu mu«n vÎ. MÆc dÇu cßn th« s¬ méc m¹c, ng©y th¬, song nh÷ng quan niÖm cña hä ®· ®Æt nÒn mãng cho sù ph¸t triÓn cña c¸c t­ t­ëng duy vËt trong triÕt häc vÒ sau. Nh×n chung triÕt häc tù nhiªn Hy l¹p cæ ®¹i lµ mét pháng ®o¸n thiªn tµi vÒ b¶n chÊt c¸c hiÖn t­îng tù nhiªn, lµ mÇm mèng cña c¸c t­ t­ëng vµ lý luËn sau nµy trong khoa häc tù nhiªn. Do vËy M¸c ®· gäi mét c¸ch h×nh ¶nh r»ng, ng­êi Hy l¹p cæ ®¹i lµ thêi th¬ Êu cña nh©n lo¹i . Gièng nh­ mçi ng­êi gèng nh­ mçi ng­êi ®Òu quay l¹i nh÷ng ký øc vÒ thêi th¬ Êu, nh©n lo¹i hiÖn ®¹i còng suy t­ëng vÒ ng­êi Hy l¹p cæ ®¹i víi t­ c¸ch thêi th¬ Êu lu«n ®Ñp tuyÖt trÇn cña m×nh. T­¬ng tù nh­ vËy, t­ t­ëng khoa häc sau nµy ë mçi giai ®o¹n ph¸t triÓn cña m×nh lu«n quay l¹i c¸c t­ t­ëng cña triÕt häc tù nhiªn Hy l¹p cæ ®¹i, trong ®ã nã ®· vµ ®ang t×m thÊy mÇm mèng c¸c t­ t­ëng vµ lý luËn cña m×nh hiÖn nay cã liªn quan tíi quan niÖm vÒ vËt chÊt, vÒ c¸c thuéc tÝnh vµ cÊu t¹o cña nã thêi ®ã. 4. Nh÷ng h¹n chÕ cña chñ nghÜa duy vËt vµ phÐp biÖn chøng trong triÕt häc Hy l¹p cæ ®¹i: NhiÒu nhµ triÕt häc duy vËt Hy l¹p cæ ®¹i ®· nhËn thøc ®­îc vµ ph¸t hiÖn nhiÒu yÕu tè cña phÐp biÖn chøng nh­ mèi quan hÖ gi÷a c¸c sù vËt vµ hiÖn t­îng, sù vËn ®éng vÜnh viÔn cña vËt chÊt, tÝnh thèng nhÊt cña nh÷ng mÆt ®èi lËp cña sù vËt...ThÕ giíi vËt chÊt xuÊt hiÖn tõ vËt chÊt, tõ nh÷ng nguyªn thÓ vËt chÊt ®Çu tiªn nh­ n­íc, löa, kh«ng khÝ, nguyªn tö... Song do tr×nh ®é cßn thÊp cña khoa häc nªn c¸c nhµ duy vËt ®­¬ng thêi chØ cã thÓ quan s¸t trùc tiÕp c¸c hiÖn t­îng tù nhiªn vµ pháng ®o¸n ®Ó rót ra nh÷ng kÕt luËn triÕt häc. Nh÷ng yÕu tè biÖn chøng ®ã chÝnh lµ pháng ®o¸n thiªn tµi, ch­a ®­îc chøng minh mét c¸ch khoa häc vµ còng ch­a ®­îc nghiªn cøu mét c¸ch tù gi¸c. M¸c vµ ¡nghen ®· ®¸nh gi¸ mét c¸ch dóng ®¾n gi¸ trÞ triÕt häc cña Hªcralit nh­ng còng v¹ch râ nh÷ng h¹n chÕ , sai lÇm cña Hªcralit vÒ mÆt chÝnh trÞ. §ã lµ tÝnh chÊt ph¶n d©n chñ, thï ®Þch víi nh©n d©n, víi th­êng d©n, ®em mét thiÓu sè ng­êi mµ «ng gäi lµ ­u tó ®èi lËp víi quÇn chóng vµ «ng chñ tr­¬ng ph¶i dïng chÝnh quyÒn ®Ó dËp t¾t nhanh chãng phong trµo d©n chñ. TalÐt xøng ®¸ng ®­îc ng­êi ®êi sau gäi «ng lµ “nhµ triÕt häc ®Çu tiªn”, “nhµ to¸n häc ®Çu tiªn”, “Nhµ thiªn v¨n häc ®Çu tiªn” song nhµ khoa häc ®Çu tiªn nµy còng ch­a thÓ tho¸t khái ¶nh h­ëng cña quan niÖm thÇn tho¹i vµ t«n gi¸o nguyªn thuû khi «ng cho r»ng thÕ giíi ®Çy rÉy nh÷ng vÞ thÇn linh vµ khi kh«ng gi¶i thÝch ®­îc hiÖn t­îng tõ tÝnh cña nam ch©m, «ng kh¼ng ®Þnh nã cã linh hån. Nh÷ng ng­êi cã häc vÊn thuéc gia cÊp thèng trÞ ®· t¸ch rêi hoµn toµn khái c¸c c«ng viÖc thùc tiÕn trùc tiÕp. ThËm chÝ nh÷ng ng­êi qu¶n lý ph©n x­ëng ë c¸c c«ng x­ëng cã thÓ gäi lµ c¸n bé kü thuËt thêi ®ã còng khi«ng ®­îc coi lµ ®¹i diÖn cña giai cÊp thèng trÞ. Hä xuÊt th©n tõ tÇng líp b×nh d©n hay giai cÊp d­íi, trùc tiÕp hay gi¸n tiÕp cã quan hÖ víi giai cÊp n« lÖ. ChÝnh v× vËy, sinh ra t×nh tr¹ng kh«ng cã sù quan t©m ®Ðn c¸c qu¸ tr×nh s¶n xuÊt, ®Õn viÖc lý gi¶i c¸c qu¸ tr×nh ®ã tõ phÝa c¸c nhµ triÕt häc tù nhiªn lµ nh÷ng ng­êi thuéc vÒ tÇng líp l·nh ®¹o ë x· héi cæ ®¹i. Tõ ®ã tÊt yÕu ®·n tíidÉn tíi t×nh tr¹ng kh«ng cã sù kÝch thÝch ph¸t triÓn kü thuËt ë x· héi chiÕm h÷u n« lÖ. Sù ph¸t triÓn nhanh vÒ kinh tÕ ®· diÔn ra ë Hy l¹p, ®· tÝch luü ®­îc khèi cña c¶i vËt chÊt khæng lå, trë thµnh c¬ së cho sù ph¸t triÓn toµn bé v¨n ho¸ cña n­íc nµy, kÓ c¶ nghÖ thuËt vµ klhoa häc. Nh­ng khi t¸ch rêi thùc tiÔn s¶n xuÊt, c¸c nhµ triÕt häc chØ th¶o luËn nh÷ng vÊn ®Ò mang tÝnh triÕt häc chung. T­ t­ëng triÕt häc ®· ®i tr­íc rÊt nhiÒu, mÆc dï kinh nghiÖm cña qu¸ tr×nh s¶n xuÊt khi ®ã ch­a ®­îc tæng kÕt. XuÊt hiÖn sù t¸ch rêi ®ã dÉn ®Õn t×nh h×nh: mét mÆt kh«ng cã c¬ së kinh nghiÖm, chÝnh x¸c nªn triÕt häc tù nhiªn cæ ®¹i chØ ®em l¹i bøc tranh chung, thiÕu sù ph©n tich cã hÖ thèng vÒ c¸c bé phËn, mÆt kh¸c, kü thuËt rÊt th« s¬, l¹c hËu ®· quy ®Þnh tr×nh ®é khoa häc vÒ tù nhiªn chØ n»m ë tr¹ng th¸i ph«i thai. kÕt luËn LÞch sö triÕt häc Hy l¹p cæ ®¹i lµ lÞch sö h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn thÕ giíi quan duy vËt vµ thÕ giíi quan duy t©m. NÐt næi bËt cña chñ nghi· duy vËt cæ ®¹i lµ tÝnh chÊt méc m¹c, th« s¬. nã kh¼ng ®Þnh thÕ giíi vËt chÊt tån t¹i kh¸ch quan kh«ng ph¶i do thÇn th¸nh hoÆc do mét lùc l­îng siªu nhiªn t¹o nªn. ThÕ giíi vËt chÊt xuÊt hiÖn tõ vËt chÊtt, tõ nh÷ng nguyªn thÓ vËt chÊt ®Çu tiªn nh­ n­íc löa, kh«ng khÝ, nguyªn tö,… Song do tr×nh ®é cßn thÊp cña khoa häc nªn c¸c nhµ triÕt häc duy vËt ®­¬ng thêi chØ cã thÓ pháng ®o¸n ®Ó rót ra nh÷ng kÕt kuËn triÕt häc. Tuy vËy, quan niÖm duy vËt th« s¬ nµy ®· cã t¸c ®éng rÊt lín trong cuéc ®Êu tranh chèng chñ nghÜa duy t©m, chèng t«n gi¸o, chèng thÇn häc cæ ®¹i. NhiÒu nhµ triÕt häc Hy l¹p cæ ®¹i ®· nhËn thøc ®­îc vµ ph¸t hiÖn nhiÒu yÕu tè cña phÐp biÖn chøng nh­ mèi quan hÖ gi÷a c¸c sù vËt vµ hiÖn t­îng, sù vËn ®éng vÜnh viÔn cña vËt chÊt, tÝnh thèng nhÊt cña nh÷ng mÆt ®èi lËp cña sù vËt. Víi gÇn mét thiªn niªn kû tån t¹i triÕt häc Hy L¹p cæ ®¹i ®· ®Ó l¹i nh÷ng dÊu Ên ®Ëm nÐt trªn con ®­êng ph¸t triÓn cña triÕt häc Ph­¬ng T©y, t¹o nªn nh÷ng gi¸ trÞ tinh thÇn to lín, lµm phong phó thªm kho b¸u t­ t­ëng nh©n lo¹i. Cã thÓ tãm t¾t chñ ®Ò chÝnh næi nªn trong triÕt häc cña c¸c nhµ triÕt häc Hy L¹p, tõ thêi kú h×nh thµnh c¸c thÞ quèc ®Çu tiªn ®Õn thêi kú Hy L¹p ho¸: tr­íc hÕt lµ t×m hiÓu tù nhiªn, c©u hái “ ThÕ giíi b¾t ®Çu tõ ®©u vµ quay vÒ ®©u”, “b¶n tÝnh cña thÕ giíi lµ gØ” cho thÊy râ nç lùc cña triÕt häc Hy l¹p cæ ®¹i mong muèn v­ît qua ¶nh h­ëng cña thÕ giíi quan thÇn tho¹i, ®em ®Õn lêi gi¶i ®¸p nghiªm tóc vÒ tÊt c¶ nh÷ng g× diÔn ra xung quanh vµ t¸c ®éng trùc tiÕp ®Õn ®êi sèng con ng­êi. Sù quan t©m ®Õn tù nhiªn kh«ng ph¶i v× b¶n th©n tù nhiªn mµ v× chÝnh con ng­êi, v× sù kh¼ng ®Þnh con ng­êi trong thÕ giíi. M¸c tõng viÕt : Mäi triÕt häc ch©n chÝnh ®Òu lµ tinh hoa cña thêi ®¹i m×nh vµ “ TriÕt häc hiÖn ®¹i chØ tiÕp tôc c¸c c«ng viÖc do Hªraclit vµ Aristèt më ®Çu mµ th«i” C¸c nhµ triÕt häc Hy L¹p cæ ®¹i, nh÷ng ng­êi më ®­êng cho truyÒn thèng triÕt häc Ph­¬ng T©y vµ c¶ triÕt häc nh©n lo¹i n÷a xøng ®¸ng ®­îc xem nh­ nh÷ng nhµ triÕt häc “ch©n chÝnh” theo ®óng nghÜa cña tõ ®ã, bëi lÏ t­ t­ëng cña hä lµ kÕt tinh, lµ tinh hoa cña v¨n ho¸ Hy L¹p. T×m hiÓu triÕt häc Hy L¹p tr­íc hÕt lµm sèng l¹i nh÷ng tªn tuæi vµ nh÷ng t­ t­ëng ®· gãp phÇn t¹o nªn d¸ng vÎ bÒ thÕ cña mét nÒn v¨n ho¸ mµ ¸nh hµo quang cña nã cßn to¶ s¸ng ®Õn l©u nay. Tµi liÖu tham kh¶o TriÕt häc M¸c-Lªnin (§Ò c­¬ng bµi gi¶ng dïng cho c¸c tr­êng ®¹i häc vµ cao ®¼ng tõ n¨m häc 1991-1992)- Nhµ xuÊt b¶n gi¸o dôc 1995. Gi¸o tr×nh triÕt häc M¸c-Lªnin - Nhµ xuÊt b¶n chÝnh trÞ quèc gia - 2002. TriÕt häc Hy l¹p cæ ®¹i - §inh Ngäc Th¹ch - Nhµ xuÊt b¶n chÝnh trÞ quèc gia. TriÕt häc (dïng cho nghiªn cøu sinh vµ häc viªn cao häc kh«ng thuéc chuyªn ngµnh triÕt häc)- Nhµ xuÊt b¶n chÝnh trÞ quèc gia-2006.