Phép biện chứng duy tâm của hegel

cho sự ra đời của triết học Marx vào giữa thế kỷ XIX. - Triết học cổ điển Đức với tư cách là sự kết thúc một cách hiểu cũ, cho rằng triết học là khoa học của mọi khoa học mà Hegel là toan tính cuối cùng. Tuy nhiên, cách hiểu này lại gợi mở cho Marx và Engels một cách hiểu mới về vai trò của triết học với các khoa học cụ thể mà sau này Marx và Engels thực hiện trong hệ thống triết học của mình. Một lần nữa, quan điểm triết học là khoa học của mọi khoa học được bắt đầu từ Hy Lạp cổ đại, được khẳng định qua các thời đại lịch sử. Cho đến tận thế kỷ XVII - XVIII, Bacon hiểu triết học theo nghĩa rộng, Descartes hiểu là cái cây triết học và đến Hegel là toan tính cuối cùng. Các nhà triết học cổ điển Đức, điển hình là Hegel muốn xây dựng một triết học mang tính vạn năng, là nền tảng cho tất cả các ngành khoa học, quan điểm triết học là khoa học của mọi khoa học. Quan điểm này tất nhiên không còn đúng vì đến nửa đầu thế kỷ XIX, khoa học phát triển mạnh như vậy mà vẫn quan niệm như thế là hoàn toàn sai lầm. Vật lý, hóa học, toán học đã tách rời khỏi triết học. Như vậy triết học của Hegel là toan tính cuối cùng. Nhưng cho dù quan điểm đó là sai lầm nhưng cách hiểu đó của Hegel lại gợi mở cho Marx và Engels một cách hiểu mới là: ƒ Vai trò của triết học là khoa học cụ thể như thế nào. ƒ Sự tinh binh của triết học với khoa học tự nhiên mà sau này Marx và Engels thể hiện trong hệ thống triết học của hai ông. Đây là cống hiến to lớn của Marx và Engels nhưng lại bắt đầu từ nền tảng sai lầm của Hegel. Một lần nữa khẳng định rằng, chính triết học cổ điển Đức là nguồn gốc lý luận trực tiếp của triết học Marx. Giaûng vieân:TS.Buøi Xuaân Thanh Sinh vieân: Traàn Thò Thanh Hoøa Pheùp bieän chöùng duy taâm cuûa Hegel - Nhöõng giaù trò vaø haïn cheá Trang 6/21 II. PHÉP BIỆN CHỨNG DUY TÂM CỦA HEGEL - NHỮNG GIÁ TRỊ VÀ HẠN CHẾ: G.Ph.Hegel (1770 - 1831) xuất thân trong gia đình công chức, đã từng tốt nghiệp đại học tổng hợp. Bản thân ông từng là giáo sư dạy trung học, sau đó là giáo sư giảng dạy trong trường đại học. Theo đánh giá các nhà kinh điển của chủ nghĩa Marx: Hegel không chỉ là một thiên tài sáng tạo mà còn là nhà triết học có tri thức bách khoa nên tất cả mọi lĩnh vực, Hegel đều là người của mọi thời đại. Triết học của Hegel là tinh hoa của triết học cổ điển Đức và là nguồn gốc lý luận trực tiếp của cổ điển Marx. Hegel đã để lại cho đời sau rất nhiều tác phẩm nổi tiếng. Hệ thống của Hegel rất khó đọc. Thời kỳ nước Đức lên cơn sốt Hegel chứng tỏ trình độ tư duy của người Đức rất cao. Lúc bấy giờ nước Đức hình thành hai phái: một Hegel già và Hegel trẻ, đều ảnh hưởng trực tiếp của Hegel. Hegel từng tuyên bố: triết học của Hegel là cuối cùng trong lịch sử, về sau này sẽ không tìm được bộ óc nào vĩ đại hơn Hegel. Sự tuyên bố đó tất nhiên là không đúng nhưng có cơ sở của nó. Tư tưởng của Hegel bao bọc bởi duy tâm huyền bí. 1. Phép biện chứng duy tâm khách quan về ý niệm tuyệt đối: Đây là điểm khởi đầu và là nền tảng của triết học Hegel. Nó là thực thể tinh thần sáng tạo ra giới tự nhiên và toàn thể nhân loại. Theo Hegel, mọi sự vật, hiện tượng trong thế giới, kể cả những sản phẩm hoạt động của con người chỉ là hiện thân của ý niệm tuyệt đối. Ý niệm tuyệt đối là thực thể tinh thần, giống thượng đế sáng tạo ra giới tự nhiên và toàn thể nhân loại. Theo Hegel, mọi sự vật, hiện tượng trong thế giới đều được sinh ra bởi một thực thể tinh thần, ý thức, tinh thần có trước vật chất nhưng đó không phải là ý thức, tinh thần của từng cá nhân, con người cụ thể mà là một thực thể tinh thần bên ngoài con người và ông đặt tên là ý niệm tuyệt đối. Điều đó chứng tỏ triết học của Hegel là duy tâm khách quan. Ông coi ý niệm tuyệt đối là cái có trước. Trong quá trình vận động, phát triển, ý niệm tuyệt đối tha hóa thành giới tự nhiên và xã hội, cuối cùng lại trở về với chính mình trong tinh thần tuyệt đối. Sai lầm của phép biện chứng duy tâm khách quan của Hegel là ở chỗ ông cho rằng biện chứng của ý niệm sản sinh ra biện chứng của sự vật. Đó là phép biện chứng duy tâm khách quan, thiếu triệt để, thiếu khoa học. Cho dù là nhà triết học duy tâm nhưng Hegel đặc biệt đề cao con người, không hạ thấp con người xuống, đó là điểm sáng của triết học Hegel. Hegel cho rằng: ý niệm tuyệt đối sinh ra vạn vật, con người là giai đoạn phát triển cao nhất của ý niệm tuyệt đối, giống như bảo rằng: “Thượng đế sinh ra vạn vật, con người là giai đoạn phát triển cao nhất của thượng đế”, vậy ông đề cao con người. Chính Hegel khẳng định hoạt động của con người và nhận thức của con người là chìa khóa để ý niệm tuyệt đối nhận thức bản thân mình trở về với chính bản thân mình. Điều này cho thấy rằng với những nhà triết học duy tâm trước đây thường hạ thấp con người Giaûng vieân:TS.Buøi Xuaân Thanh Sinh vieân: Traàn Thò Thanh Hoøa Pheùp bieän chöùng duy taâm cuûa Hegel - Nhöõng giaù trò vaø haïn cheá Trang 7/21 xuống, đề cao thực thể tinh thần nhưng duy tâm Hegel đặc biệt đề cao con người. Đó là điểm đặc sắc trong triết học của Hegel, từ đó đề cao trí tuệ con người. Hegel cho rằng: ban đầu trong vũ trụ bao la không có cái gì cả, chỉ có một thực thể duy nhất, ông gọi là ý niệm tuyệt đối, là một thực thể tinh thần với bản tính ham hiểu biết. Muốn thỏa mãn bản tính ham hiểu biết này cần phải tha hóa thành khác mình nhưng cũng chính là mình. Ví dụ: giả sử chỉ có một mình mình thôi mà mình ham hiểu biết thì muốn thỏa mãn bản tính này tha hóa thành khác mình nhưng cũng chính là mình. Vậy sự tồn tại của thế giới vật chất xung quanh ta là nhằm thỏa mãn bản tính ham hiểu biết của con người mà thôi. Hegel đặc biệt đề cao trí tuệ con người. Ông khẳng định: giới tự nhiên này nằm trong quá trình phát triển vô cơ, hữu cơ cho đến con người, và khi con người phản ánh đầy đủ về giới tự nhiên, tức là con người quay trở lại điểm khởi đầu là ý niệm tuyệt đối. Vì vậy, trong triết học của Hegel, điểm khởi đầu là ý niệm tuyệt đối, điểm kết thúc cũng là ý niệm tuyệt đối mà tồn tại ý thức của mỗi cá nhân, con người chúng ta. Thông qua tư tưởng này, Hegel đặc biệt đề cao con người, trí tuệ con người, chứng tỏ Hegel là nhà triết học duy tâm khách quan. Thật ra khái niệm tha hóa không phải lần đầu tiên Marx đưa ra mà là Hegel. Tha hóa là mình trở thành khác mình, đối lập với mình. 2. Phép biện chứng duy tâm về triết học: - Theo Hegel, đối tượng nghiên cứu của triết học là ý niệm tuyệt đối, lịch sử nhân loại là giai đoạn phát triển cao nhất. Đây là quan điểm duy tâm. Triết học nghiên cứu lịch sử nhân loại, mà lịch sử nhân loại là giai đoạn cao nhất của ý niệm tuyệt đối. Thật ra, triết học là ngành khoa học nghiên cứu ý niệm tuyệt đối. - Hegel là người có công khôi phục lại quan điểm triết học là khoa học của mọi khoa học. Hegel muốn xây dựng triết học mang tính vạn năng, đóng vai trò nền tảng cho tất cả các ngành khoa học, nghĩa là toàn bộ khoa học cụ thể phải nằm trong triết học. Quan điểm này là quan điểm sai lầm và sau này đã gợi mởi cho Marx và Engels một cách hiểu mới về vai trò của triết học với khoa học cụ thể. Trong tư tưởng của Hegel có một điểm đáng lưu ý là triết học là khoa học của tất cả mọi khoa học. Quan niệm này ra đời trong thời buổi trình độ nhận thức con người chưa cao nên triết học là một lý luận mang tính phổ quát, bao trùm và thậm chí là duy nhất. Nó có tham vọng giải thích tất cả lĩnh vực khoa học cụ thể mà trong thời kỳ đó còn mang tính chất tảng mạn và sơ khai. Thời kỳ đó, khoa học chưa phân ngành, người ta không thể tìm thấy tri thức về khoa học tự nhiên trong khoa học cụ thể như ngày hôm nay mà chỉ có thể tìm thấy những tư tưởng khoa học tự nhiên trong hệ thống triết học tự nhiên của các nhà triết học. Từ đó nảy sinh quan điểm cho rằng triết học là khoa học của tất cả mọi khoa Giaûng vieân:TS.Buøi Xuaân Thanh Sinh vieân: Traàn Thò Thanh Hoøa Pheùp bieän chöùng duy taâm cuûa Hegel - Nhöõng giaù trò vaø haïn cheá Trang 8/21 học, còn các nhà triết học là các nhà thông thái, không chỉ am hiểu một lĩnh vực mà am hiểu mọi lĩnh vực khác nhau của nhận thức. Quan điểm này bắt đầu từ Hy Lạp cổ đại, được khẳng định qua các thời đại lịch sử và đến Hegel là toan tính cuối cùng. Đến tận nửa đầu thế kỷ XIX, Hegel vẫn cho rằng triết học vẫn là môn học mang tính phổ quát và bao trùm. Quan điểm đó là quan điểm sai lầm, gợi mở cho Marx cách hiểu mới về triết học và liên minh của triết học khoa học tự nhiên. Đến giữa thế kỷ XIX, Marx và Engels mới xóa bỏ quan điểm này, chỉ ra rằng triết học là ngành khoa học độc lập, có đối tượng nghiên cứu riêng của mình. Chính từ đó, người ta đã biến triết học thành đặc quyền của một số nhà thông thái, tách lý luận ra khỏi thực tiễn và biến lý luận thành nhận thức để nhận thức, tư duy để tư duy, tức là nhận thức tự thân. - Triết học là tinh hoa của thời đại thể hiện ở dạng tinh thần. Lịch sử triết học đã khái quát lại toàn bộ lịch sử tư tưởng nhân loại. Hệ thống triết học cuối cùng trong lịch sử là kết quả của các hệ thống triết học trước đó. Trong quan điểm này phảng phất sự ngạo mạn của Hegel. Theo Hegel, triết học là sự thể hiện thời đại mình ở dạng tinh thần và là tinh hoa của thời đại. Ông đặc biệt đề cao vai trò của triết học theo nghĩa rộng. Ông nói các trường phái triết học tưởng là khác nhau nhưng thật ra là một vì tất cả chúng đều là triết học và mang tính kế thừa. Từ đó khẳng định hệ thống triết học cuối cùng trong lịch sử là kết quả của toàn bộ hệ thống triết học trước đó, đồng thời tuyên bố triết học của Hegel là cuối cùng trong lịch sử. Chính quan điểm này mâu thuẫn với phép biện chứng của Hegel. Vì nếu là biện chứng thì không thể cuối cùng được, không tìm ra nguyên nhân đầu tiên và kết quả cuối cùng. Hegel tuyên bố: “Bộ óc của Hegel là vĩ đại nhất trong lịch sử và nhân loại không thể nào tìm bộ óc nào vĩ đại hơn Hegel được, đồng thời triết học của ông là cuối cùng trong lịch sử”. Nhưng Hegel đâu biết rằng sau đó chính triết học của Marx và Engels đã phủ định triết học của Hegel. Đó cũng là lẽ đương nhiên vì theo tinh thần biện chứng mà Hegel đã chỉ ra. 3. Phép biện chứng duy tâm trong khoa học logic: Để xây dựng logic học mới với tính cách là logic biện chứng, Hegel đã nghiên cứu toàn bộ quá trình phát triển của logic hình thức cổ điển trước đây. Tuy không phủ nhận ý nghĩa và vai trò của logic hình thức trong lịch sử nhận thức nhưng Hegel đã chỉ ra những hạn chế của nó. Hegel phê phán logic học cũ ở các khía cạnh: - Đối tượng nghiên cứu. - Tính bất động của các phạm trù quy luật của nó. Giaûng vieân:TS.Buøi Xuaân Thanh Sinh vieân: Traàn Thò Thanh Hoøa Pheùp bieän chöùng duy taâm cuûa Hegel - Nhöõng giaù trò vaø haïn cheá Trang 9/21 Logic học là bộ môn khoa học nghiên cứu về tư duy. Trong thời kỳ cổ đại đã có hình thức logic học của Aristote, đến thời cận đại phát triển thành logic toán gắn liền với tên tuổi của Leibniz. Hegel phê phán logic cũ vì logic học nghiên cứu về tư duy, còn logic trước đây là logic học hình thức nghiên cứu về tư duy hình thức chủ quan, nghĩa là tư duy trong trạng thái bất biến, cô lập, không sinh thành, không biến đổi và không phát triển. Vì vậy logic học trước đây chưa đầy đủ, chưa đáp ứng được với sự phát triển của triết học và khoa học. Trên cơ sở đó, Hegel đã sáng tạo ra một hệ thống logic học mới - logic biện chứng nhằm đem lại cho con người một cách hiểu mới về bản chất của tư duy và trang bị cho các ngành khoa học một phương pháp nhận thức mới, đó chính là phương pháp biện chứng. Phép biện chứng của Hegel là một trong những thành tựu quý giá nhất của triết học cổ điển Đức nói riêng và lịch sử triết học trước Marx nói chung. Tuy nhiên, Hegel đã sáng tạo logic biện chứng trên lập trường duy tâm, ông đã xuất phát từ cơ sở đồng nhất giữa tư duy và tồn tại khi coi những quy luật của tự nhiên, của lịch sử cũng là những quy luật của tư duy. Phương pháp tư duy là phương thức, cách thức nhìn nhận của đối tượng để hình thành nên hiểu biết về chúng trong đầu óc con người. Phương pháp tư duy hình thức là phương pháp tư duy nhận thức của sự vật trong trạng thái bất biến, trạng thái tĩnh và cô lập. Còn phương pháp tư duy biện chứng là phương pháp tư duy khảo sát đối tượng trong sinh thành, biến đổi và phát triển. Chính Hegel là người đã khai sinh ra phương pháp tư duy biện chứng này, trở thành phương pháp khoa học, làm công cụ khoa học khám phá ra chân lý. Theo Hegel, tư duy ở đây hoàn toàn không được xem xét như là sản phẩm đặc biệt của bộ óc con người như là nét đặc thù của con người. Hegel đồng nhất tư duy với hoạt động của ý niệm tuyệt đối với tư cách là cơ sở của mọi sự vật, hiện tượng của thế giới. Hơn nữa tư duy đồng thời vừa là khách thể, vừa là chủ thể, nó vừa là những gì đang tư duy, vừa là những gì được tư duy. Tuy nhiên, Hegel cũng thừa nhận cảm giác, trực giác, biểu tượng, mong muốn là những hình thức của ý thức con người. Nhưng tất cả chúng đối với ông chỉ là những thể hiện không đầy đủ, là những nét hoa văn bên ngoài của tư duy, tư tưởng. Vì vậy, vật chất theo ông cũng thuộc về tư duy, tư tưởng mà thôi. Hegel cho rằng, đối tượng đúng đắn của tư tưởng chính là bản thân tư tưởng vì tư tưởng là chân lý của mọi sự vật, cho nên sự phát triển cũng cần phải được tiến hành theo những quy luật của tư tưởng, theo những quy luật của logic học. Chủ nghĩa duy tâm tuyệt đối của Hegel vì vậy còn được xác định như là chủ nghĩa duy tâm logic. Ý niệm tuyệt đối là tư duy về tư duy, đồng thời cũng có nghĩa là tự nhận thức, là sự mở rộng những xác định logic vốn có đối với nó. Hegel cho rằng bản thân tư duy của loài người luôn sinh thành, biến đổi, phát triển, logic lại khảo sát tư duy ở trạng thái bất biến và cô lập. Đây là quan niệm sai lầm của ông. Từ đó ông cho rằng những phạm trù, quy luật của logic học trước đây mang tính bất biến, không thay đổi cũng là sai lầm thứ hai. Nếu logic cũ khảo sát tư Giaûng vieân:TS.Buøi Xuaân Thanh Sinh vieân: Traàn Thò Thanh Hoøa Pheùp bieän chöùng duy taâm cuûa Hegel - Nhöõng giaù trò vaø haïn cheá Trang 10/21 duy ở trạng thái bất biến và cô lập thì logic biện chứng của Hegel nghiên cứu về tư duy trong trạng thái sinh thành, biến đổi và phát triển. Do đó, những phạm trù, quy luật logic của Hegel đưa ra cũng nằm trong sự sinh thành, biến đổi và phát triển. Hegel đã mang lại cho con người một cách hiểu mới về bản chất của tư duy. Trước Hegel, người ta chỉ hiểu tư duy ở trạng thái bất biến, cô lập, một tư tưởng hoặc đúng, hoặc sai, không có khả năng thứ ba. Ví dụ nói: đồng dẫn điện thì tư tưởng này hoặc đúng hoặc sai, nghĩa là tư duy bất biến, không thay đổi. Nhưng Hegel chỉ ra rằng ngay cả tư duy của con người cũng nằm trong sự sinh thành, biến đổi và phát triển. Những phạm trù là những xác định logic này, hơn nữa chúng còn thể hiện sự phát triển của ý niệm tuyệt đối. Theo Hegel, những phạm trù không phải là sự phản ánh thế giới hiện thực khách quan mà là những khái niệm thuần túy. Những nguyên lý, phạm trù của logic học trước đây là bất biến, cô lập và không thay đổi. Hegel lại cho rằng những phạm trù của tư duy phải mang tính sống động, nó cũng nằm trong trạng thái sinh thành, biến đổi và phát triển. Như vậy, phép biện chứng là linh hồn của logic học, nhờ đó logic học trở thành cơ thể sống sống động, không phải bất động như logic học trước đây. Điều này chứng tỏ rằng Hegel là người đầu tiên đã trang bị cho khoa học một phương pháp nhận thức mới, đó chính là phương pháp biện chứng. Theo Hegel, những phạm trù logic không phải là cái gì khác hơn là những trừu tượng được tách ra từ bản thân hiện thực, cho nên chúng có nội dung sinh động, phong phú, từ đó tạo nên nội dung sâu sắc của khoa học logic. Tuy nhiên, dưới góc độ duy tâm, Hegel đã đánh giá những phạm trù cao hơn thế giới khách quan khi ông coi chúng là những tấm vải mộc, còn mọi hiện tượng, quá trình của thế giới chỉ là những hoa văn được trang trí trên những tấm vải này. Hegel đồng nhất khoa học logic với logic học duy tâm. Logic học này sử dụng những kết quả phát triển của những khoa học tự nhiên. Theo Hegel, những khoa học này có nhiệm vụ chuẩn bị tài liệu cho logic học nhằm phát hiện những quy luật, những khái niệm chung. Logic học duy tâm của Hegel đã coi những khoa học này dưới những hình thức khác nhau và đặt đấu ấn vào chúng. Nó chỉ ra rằng những quy luật và những khái niệm của các khoa học tự nhiên là sự thể hiện không đầy đủ của những phạm trù lý tính thuần tuý. Chính trong khoa học logic cũng như logic học, Hegel đã trình bày một cách đầy đủ và sâu sắc phép biện chứng trên cơ sở duy tâm. Theo Marx, phép biện chứng của Hegel (hay như chính Hegel gọi là phương pháp tuyệt đối) là sự trừu tượng của vận động, trừu tượng của phát triển của thế giới hiện thực khách quan. Phép biện chứng này được Hegel hình dung như là sự vận động dưới hình thức cực kỳ trừu tượng, sự vận động của lý tính thuần tuý. Lần đầu tiên trong lịch sử triết học, Hegel đã tạo ra được một lý luận biện chứng phát triển với tư cách logic học và là phương pháp. Ông đã kết hợp phép biện chứng và logic học thành một quan niệm thống nhất về logic biện chứng. Phép biện chứng là linh hồn của logic học, nhờ đó khoa học logic trở thành một cơ thể sống Giaûng vieân:TS.Buøi Xuaân Thanh Sinh vieân: Traàn Thò Thanh Hoøa Pheùp bieän chöùng duy taâm cuûa Hegel - Nhöõng giaù trò vaø haïn cheá Trang 11/21 chứ không phải là những phạm trù khô cứng như logic học trước đây. Công lao của Hegel so với những bậc tiền bối chính là ở chỗ ông đã đưa ra được một sự phân tích biện chứng, khái quát tất cả những phạm trù quan trọng nhất của triết học và đã hình thành nên ba quy luật cơ bản của tư duy trên cơ sở duy tâm. Không nghi ngờ gì nữa có thể khẳng định rằng: "Tính chất thần bí mà phép biện chứng đã mắc phải ở trong tay Hegel tuyệt nhiên không ngăn cản Hegel trở thành người đầu tiên trình bày một cách bao quát và có ý thức hình thái vận dụng chung của phép biện chứng đó”. Dù logic biện chứng duy tâm của Hegel không phải là một khoa học thật sự nhưng nó có nhiều giá trị to lớn đối với quá trình xây dựng tư duy biện chứng. Do đó, nó đã làm thay đổi sâu sắc quan niệm của con người về logic học. Chính Hegel là người đóng công lao to lớn. Giữa thế kỷ XIX, Marx và Engels cải tạo lại phép biện chứng duy tâm của Hegel và sáng lập ra biện chứng duy vật. 4. Phép biện chứng duy tâm về nhà nước: Theo Hegel, nhà nước là hiện thân của ý niệm tuyệt đối. Nó ra đời nhằm duy trì, bảo tồn các gia đình, xã hội và công dân. Nhà nước ra đời từ những mâu thuẫn trong xã hội nhằm điều hòa mâu thuẫn các giai cấp, đẳng cấp khác nhau. Bản chất của nhà nước là tổng thể các quy chế, kỷ cương về chính trị, văn hóa, pháp luật… Đây chính là quan niệm duy tâm của Hegel về nhà nước đã ảnh hưởng trực tiếp đến quan điểm của Marx. Năm 1841, lúc bảo vệ luận án tiến sĩ của mình, Marx đã chuyển đổi quan điểm này của Hegel. Hegel cho rằng nhà nước Phổ là cuối cùng trong lịch sử và nhà nước cho mọi giai cấp. Sai lầm đầu tiên của Hegel là quan niệm sai về bản chất của nhà nước. Trong thời kỳ công xã nguyên thủy, nền kinh tế là săn bắt và hái lượm. Săn bắt do đàn ông đảm đương bằng công cụ thô sơ, hái lượm do đàn bà đảm đương bằng sự khéo léo của đôi tay mình. Lúc này xã hội chưa có của cải dư thừa. Vậy thời công xã nguyên thủy, của cải xã hội do con người làm ra chỉ vừa đủ. Nhưng đến cuối thời công xã nguyên thủy, nghề trồng trọt, chăn nuôi mới xuất hiện, xã hội bắt đầu có của cải dư thừa. Khi đó người đứng đầu thị tộc, bộ lạc có điều kiện chọn lòng son, hoán đổi của mình, người ta bắt đầu dùng quyền lực, chiếm của dư thừa đó làm của cải riêng và chế độ tư hữu bắt đầu xuất hiện. Trong thời công xã nguyên thủy, tất cả đều là của chung, thậm chí chồng chung, vợ chung. Khi chế độ tư hữu xuất hiện, loài người bắt đầu phân thành giai cấp. Hai giai cấp đối lập đầu tiên trong lịch sử là giai cấp chủ nô và giai cấp nô lệ. Để bảo vệ lợi ích của mình, các giai cấp tiến hành đấu tranh với nhau. Cuộc đấu tranh có nguy cơ đưa các giai cấp có thể tiêu diệt lẫn nhau và tiêu diệt luôn toàn xã hội. Để tránh thảm họa đó không xảy ra, để bảo vệ lợi ích của mình, giai cấp thống trị là giai cấp chủ nô đã lập nên bộ máy trấn áp bạo lực. Bộ máy đó chính là nhà nước và giai cấp chủ nô này đã sử dụng bộ máy nhà nước Giaûng vieân:TS.Buøi Xuaân Thanh Sinh vieân: Traàn Thò Thanh Hoøa Pheùp bieän chöùng duy taâm cuûa Hegel - Nhöõng giaù trò vaø haïn cheá Trang 12/21 thông qua quân đội, cảnh sát, nhà tù, trại giam, trại tập trung… để duy trì các giai cấp tầng lớp trong vòng trật tự do mình đặt ra. Như vậy nó thống trị bằng bạo lực. Tuy nhiên, thống trị bằng bạo lực là chưa đủ và không thể mang tính lâu dài, cần phải thống trị luôn về mặt tư tưởng. Vậy nhà nước ra đời từ sản phẩm mâu thuẫn giai cấp không điều hòa được, nhưng nhà nước ra đời không phải để điều hòa mâu thuẫn giai cấp mà trái lại làm mâu thuẫn giai cấp càng sâu sắc, không thể điều hòa được vì nhà nước là của các giai cấp thống trị về kinh tế. Nhà nước chủ nô, phong kiến, tư sản là của giai cấp chủ nô, phong kiến, tư sản, còn nhà nước xã hội chủ nghĩa, nhà nước vô sản mang bản chất của giai cấp vô sản. Hegel cho rằng nhà nước ra đời để duy trì xã hội công dân và bảo toàn các gia đình, để điều hòa mâu thuẫn các giai cấp là sai lầm của ông. Theo Hegel, nhà nước là cho tất cả mọi tầng lớp nhưng lịch sử đã chứng minh điều đó hoàn toàn sai lầm. Năm 1841, sau khi bảo vệ thành công luận án tiến sĩ của mình, Marx trở thành cộng tác viên của tờ báo Sông Gianh. Lúc này Marx viết nhiều bài báo, có những bài được đăng, có những bài không được đăng, càng về sau những bài không được đăng càng tăng lên. Marx tìm hiểu và chợt nhận ra rằng những bài không được đăng là những bài bênh vực quyền lợi của người lao động, đụng chạm đến nhà nước, quyền lợi ích của giai cấp quý tộc. Từ đó Marx nhận ra rằng nhà nước chỉ có một giai cấp thống trị về kinh tế. Thực tế lịch sử đã chứng minh điều này. Nếu bảo rằng nhà nước là cho mọi giai cấp tầng lớp, điều đó hoàn toàn sai lầm. Như vậy Hegel đã xóa nhòa mâu thuẫn giai cấp. Hegel cho rằng: xã hội bất công - đó là tất yếu - sinh ra từ bản tính của con người, ý nói bản tính con người là tham lam, ích kỷ. Từ đó, việc giải quyết mâu thuẫn xã hội là động lực thúc đẩy xã hội phát triển. Quan điểm này là hợp lý. Nhưng ông cho rằng nhà nước ra đời từ mâu thuẫn xã hội để làm điều hòa mâu thuẫn trong xã hội là sai lầm của Hegel. Hegel đứng trên lập trường bảo thủ cải lương, coi nhà nước Đức là chân lý - lập trường của chủ nghĩa Sô-vanh, đề cao dân tộc Đức, miệt thị dân tộc khác, coi nước Đức là hiện thân của tinh thần “vũ trụ mới”. Chế độ nhà nước đương thời được Hegel xem nó như đỉnh cao của sự phát triển của nhà nước và pháp luật. Tuy nhiên, bên cạnh những tư tưởng phản tiến bộ, Hegel đã nêu ra nhiều tư tưởng biện chứng quý báu về sự phát triển của đời sống xã hội. Trong đó, ông đặc biệt quan tâm nghiên cứu về vấn đề nguồn gốc và bản chất của nhà nước. Hegel tìm nguồn gốc nhà nước từ mâu thuẫn xã hội. Bản chất của nhà nước là mang bản chất thống trị của giai cấp thống trị về kinh tế nhưng Hegel cho rằng: “Nhà nước không chỉ là cơ quan hành pháp mà còn là tổng thể các quy chế kỹ cương, chuẩn mực và mọi lĩnh vực đạo đức, pháp quyền, chính trị, văn hoá,…” của xã hội, nhờ đó mà xã hội được phát triển bình thường. Vậy trong tư tưởng của Hegel không mang tính giai cấp. Giaûng vieân:TS.Buøi Xuaân Thanh Sinh vieân: Traàn Thò Thanh Hoøa Pheùp bieän chöùng duy taâm cuûa Hegel - Nhöõng giaù trò vaø haïn cheá Trang 13/21 5. Phép biện chứng duy tâm của Hegel: Đây là một trong những cống hiến vĩ đại của Hegel trong lịch sử khoa học của nhân loại. Phép biện chứng của Hegel bao gồm những nội dung: - Phép biện chứng của Hegel có hạt nhân là tư tưởng về sự phát triển là điểm sáng nhưng đó là phép biện chứng duy tâm. Phép biện chứng của Hegel là phép biện chứng của những khái niệm mà Hegel đồng nhất với bản thân sự vật. Đáng lẽ khái niệm phản ánh sự vật thì trong tư tưởng Hegel, ý niệm, khái niệm có trước sự vật. Đáng lẽ phép biện chứng của sự vật sinh biện chứng của tư tưởng nhưng theo Hegel biện chứng của tư tưởng lại sinh biện chứng của sự vật, phép biện chứng đó là duy tâm. Ý thức của tư duy con người phản ánh sự vật trong thế giới, nhưng nếu bản thân sự vật là liên hệ, biến đổi thì tư duy con người phản ánh nó cũng liên hệ, biến đổi. Đó là tư tưởng biện chứng mang tính duy vật. Theo Hegel, ý niệm tuyệt đối có trước tự nhiên và sinh ra giới tự nhiên, biện chứng của ý niệm tuyệt đối sinh ra biện chứng của sự vật, do đó phép biện chứng của Hegel là duy tâm. - Luận điểm xuyên suốt toàn bộ phép biện chứng của Hegel là tất cả những gì hiện thực đều hợp lý, tất cả những gì hợp lý đều là hiện thực. Hiện thực là sự tồn tại trong tính tất yếu. Đây là cách đánh giá của Marx: “Luận điểm xuyên suốt toàn bộ phép biện chứng của Hegel: hiện thực không chỉ đơn giản là sự tồn tại mà là sự tồn tại trong tính tất yếu, nghĩa là tất cả các sự vật, hiện tượng và cả vũ trụ này vận động và phát triển theo các quy luật vốn có”. Đây là tư tưởng tuyệt vời của Hegel. Đằng sau vỏ duy tâm hợp lý đó, ông cho rằng tất cả sự vật trên thế giới, kể cả tư duy của con người đều vận động, phát triển theo các quy luật, chính Hegel là người đầu tiên khái quát nên quy luật đó. Toàn bộ ba quy luật cơ bản, sáu quy luật không cơ bản, sáu khoa học phạm trù được khái quát lên chính là Hegel. Đây là điểm sáng thứ hai trong phép biện chứng. - Hegel là người đầu tiên trình bày giới tự nhiên, lịch sử và tư duy dưới dạng một quá trình, đồng thời hiểu phát triển là quá trình phủ định biện chứng, trong đó cái mới ra đời thay thế cái cũ nhưng vẫn kế thừa của cái cũ những mặt tích cực có thể thúc đẩy sự phát triển. Tự nhiên, lịch sử và tư duy theo Hegel trình bày ở dạng quá trình, tức là trong sự sinh thành, biến đổi và phát triển. Khác với siêu hình, siêu hình cho rằng phát triển là sự tăng giảm đơn thuần về lượng, còn Hegel hiểu rằng phát triển là quá trình phủ định từ thấp đến cao, đó là quá trình phủ định biện chứng. Phủ định biện chứng có hai đặc điểm: khách quan và kế thừa, kế thừa có sự chọn lọc, phê phán, người đầu tiên khái quát lên tư tưởng đó là Hegel. Học thuyết của Hegel chứng minh: con cái ra đời từ cha mẹ sẽ kế thừa những mặt tích cực của cha mẹ, loại bỏ những mặt tiêu cực. Ví dụ: chế độ tư bản ra đời dưới chế độ phong kiến, cũng là quá trình phủ định biện chứng, nó Giaûng vieân:TS.Buøi Xuaân Thanh Sinh vieân: Traàn Thò Thanh Hoøa Pheùp bieän chöùng duy taâm cuûa Hegel - Nhöõng giaù trò vaø haïn cheá Trang 14/21 không phủ định sạch trơn tất cả những chế độ, hệ tư tưởng, những tư tưởng mà chế độ phong kiến đã tạo ra, không phải đạp đổ tất cả mọi thành quách, đền đài, lăng cẩm mà cũng kế thừa những mặt tích cực, chọn lọc phát triển chủ nghĩa tư bản. Với tinh thần biện chứng, khi đánh giá bất kỳ sự vật nào đó phải thấy hai mặt: tích cực và tiêu cực để từ đó loại bỏ những mặt tiêu cực và kế thừa những mặt tích cực. Như vậy, tinh thần của biện chứng người đầu tiên khái quát lên là Hegel. Nếu thừa nhận phủ định biện chứng này thì đánh giá của các nhà chủ nghĩa tư bản đa số đều khách quan. - Theo Hegel, con người vừa là chủ thể, vừa là kết quả hoạt động của mình, nhận thức và tư duy của con người được hình thành trong chừng mực con người nhận thức và cải tạo thế giới. Ý thức của mỗi cá nhân là sự khái quát lại toàn bộ ý thức mà nhân loại đã trải qua. Quan điểm con người là sản phẩm, là chủ thể của chính bản thân mình là quan điểm hoàn toàn đúng đắn. Hegel đã thấy được vai trò của lao động đối với sự hình thành và phát triển của ý thức. Lao động đã giải phóng hai tri thức của loài người, đưa con người đi lên thẳng đứng, tách con người ra khỏi thế giới loài vật. Cũng chính lao động, con người đã tạo thức ăn mới hoàn thiện não bộ. Trong lao động, con người tác động vào thế giới xung quanh, bộc lộ những đặc điểm, tính chất để con người nhận thức. Cũng chính trong quá trình lao động, con người tự hoàn thiện chính bản thân mình. Vậy không có quá trình lao động, con người không tách khỏi loài vật, bộ óc con người không hoàn thiện, không nảy sinh nhu cầu nhận thức về thế giới, không có ý thức của con người. Hegel khẳng định ý thức và tư duy của con người hình thành trong chừng mực con người nhận thức và cải tạo thế giới, chứng tỏ rằng đã bắt đầu thấy vai trò của lao động đối với sự hình thành và phát triển ý thức và tư duy. Từ đó Hegel cho rằng: bằng cách đó, con người tác động vào giới tự nhiên, tạo ra giới tự nhiên thứ hai cho mình và làm chủ giới tự nhiên. Quan điểm giới tự nhiên thứ hai người đầu tiên đưa ra chính là Hegel. Chân lý là sự thống nhất của tinh thần và vật chất là cả một quá trình. Chân lý là tri thức có nội dung phản ánh phù hợp với hiện thực khách quan. Ví dụ: tổng ba góc trong một tam giác = 1800 là chân lý. Những quan điểm về chân lý sau này của Marx cũng chính là sự kế thừa quan điểm của Hegel. Chân lý là cả một quá trình, nghĩa là toàn bộ tri thức mà con người có được đến thời điểm hiện tại là chân lý, có thể thực tiễn sau đó sẽ bác bỏ nó, không là chân lý nữa. Có nhiều luận điểm cả ngàn năm là chân lý, thực tiễn sau đó bác bỏ nó, nghĩa là thực tiễn kiểm tra chân lý. Theo Hegel, con người là sản phẩm của lịch sử, lịch sử lại mang tính kế thừa. Vì vậy, ý thức của mỗi cá nhân, của mỗi con người là khái quát lại toàn bộ lịch sử mà tư tưởng nhân loại đã trải qua. Như vậy, trong ý thức của ta có ý thức của nhân loại trong quá khứ và trong hiện tại. Đây chính là quan điểm duy tâm của Giaûng vieân:TS.Buøi Xuaân Thanh Sinh vieân: Traàn Thò Thanh Hoøa Pheùp bieän chöùng duy taâm cuûa Hegel - Nhöõng giaù trò vaø haïn cheá Trang 15/21 Hegel. Những quan hệ xã hội hình thành nên bản chất của ta, không chỉ trong hiện tại mà còn trong cả quá khứ. Nếu tách con người hiện tại ra khỏi liên hệ lịch sử thì con người trong hiện tại phát triển phiến diện và bề ngoài. Người đặt nền móng tư tưởng này chính là Hegel. - Hegel là người nâng phép biện chứng từ trình độ tự phát lên trình độ lý luận và là người đầu tiên trình bày phép biện chứng ở dạng nguyên lý, quy luật, phạm trù. Trải qua nhiều bước thăng trầm của lịch sử, phép biện chứng tồn tại dưới ba hình thức cơ bản, đó là: ƒ Phép biện chứng chất phác trong thời kỳ cổ đại. ƒ Phép biện chứng duy tâm gắn liền tên tuổi Hegel. ƒ Phép biện chứng duy vật do Marx - Engels sáng lập vào giữa thế kỷ XIX. Trong thời kỳ cổ đại, các nhà tư tưởng đã khái quát một bức tranh chung về thế giới mang tính biện chứng dựa trên sự quan sát mang tính trực quan cảm tính. Ví dụ: trong thời kỳ đó, Hecralite đưa ra luận điểm nổi tiếng, cho rằng trong thế giới không có sự vật, hiện tượng nào đứng im tuyệt đối mà vạn vật vừa tồn tại, vừa không tồn tại, chúng luôn trôi qua, luôn nằm trong quá trình không ngừng sinh thành, biến đổi và chuyển hóa, cái này biến hóa thành cái kia và ngược lại. “Con người không ai tắm hai lần ở trong cùng một dòng sông”, nghĩa là vạn vật không ngừng thay đổi. Theo Hecralite, dòng sông ngày hôm nay sẽ không là dòng sông của ngày hôm qua vì dòng nước đã thay đổi. Chúng ta ngày hôm qua và hôm nay cũng khác nhau bởi theo biến đổi tâm sinh lý trong cơ thể. Tư tưởng đó là tư tưởng biện chứng. Sau này học trò của Hecralite còn nói lên phép biện chứng còn hơn cả thầy mình là: “Con người không ai tắm một lần ở trong cùng một dòng sông”. Với tư tưởng đó mới chỉ ra thấy rằng thế giới là sự vận động, phát triển liên tục và vô tận. Tuy nhiên, cả thế giới vận động, phát triển theo quy luật biện chứng nào thì tư tưởng biện chứng ở thời cổ đại không trả lời câu hỏi đó. Phương pháp biện chứng ở thời kỳ cổ đại mang tính chất sơ và thời kỳ này phép biện chứng chưa thật sự trở thành khoa học. Chính vì vậy ở thế kỷ XVII - XVIII, khi phong kiến phát triển thì phép biện chứng đã bị phủ định bởi phép siêu hình. Sự phát triển của khoa học tự nhiên thế kỷ XVII và XVIII, đặc biệt là sự phát triển của vật lý học và toán học khiến người ta nhìn nhận thế giới ở trong trạng thái bất biến và cô lập. Ảnh hưởng của khoa học Newton, người ta cho rằng thế giới là một kho đáy khổng lồ và các bộ phận thế giới là những bộ phận riêng biệt, tách rời nhau. Cũng thời kỳ này, sự phát triển của khoa học tự nhiên đòi hỏi phát triển khoa học tự nhiên để phát triển lực lượng sản xuất. Khi khoa học tự nhiên phát triển như vậy dẫn đến sự ra đời của một phương pháp nghiên cứu, gọi là phương pháp thực nghiệm. Thực nghiệm là khảo sát, nghiên cứu của hiện tượng nào đó bằng cách tạo ra điều kiện phù Giaûng vieân:TS.Buøi Xuaân Thanh Sinh vieân: Traàn Thò Thanh Hoøa Pheùp bieän chöùng duy taâm cuûa Hegel - Nhöõng giaù trò vaø haïn cheá Trang 16/21 hợp với mục đích nghiên cứu. Ở trong khoa học tự nhiên, thực nghiệm thực hiện trong phòng thí nghiệm để nghiên cứu hiện tượng nào đó. Bằng phương pháp thực nghiệm, khi khảo sát hiện tượng A trong giới tự nhiên, người ta tạm thời cô lập nó, không tính tới sự hình thành, biến đổi và phát triển của nó. Từ đó người ta có thói quen nhìn nhận các sự vật, hiện tượng nghiên cứu trong trạng thái bất biến và cô lập, dẫn đến sự ra đời và thống trị của phương pháp siêu hình trong triết học. Chính phép biện chứng trong thời cổ đại chất phác đã bị phủ định bởi phương pháp siêu hình vào thế kỷ XVII và XVIII. Đến nửa đầu thế kỷ XIX, phép biện chứng đã phát triển lên trình độ lý luận trong phép biện chứng duy tâm của Hegel, chính Hegel làm sống lại tư tưởng biện chứng. Có thể nói Hegel là người đầu tiên có công nâng phép biện chứng từ trình độ tự phát lên trình độ lý luận và và chính ông là người đầu tiên đã khái quát được đầy đủ phép biện chứng dưới dạng nguyên lý, quy luật, phạm trù. Toàn bộ hai nguyên lý, ba quy luật và sáu phạm trù chính Marx kế thừa của Hegel. Theo phép biện chứng của Hegel, các sự vật, hiện tượng trên thế giới không cô lập, tách rời nhau mà liên hệ tác động qua lại với nhau và không ngừng chuyển hóa cho nhau, nghĩa là vạn vật liên hệ với nhau một cách phổ biến. Điều này hiện nay đã được khoa học chứng minh. Theo Hegel, vạn vật không những liên hệ, tác động qua lại với nhau mà còn không ngừng vận động và phát triển từ thấp đến cao, từ đơn giản đến phức tạp, từ kém hoàn thiện cho đến hoàn thiện hơn. Nguồn gốc của động lực và phát triển là sự đấu tranh của những mặt đối lập. Đây là tư tưởng hoàn toàn bình đẳng, hợp lý. Đây cũng là quan điểm của triết học Marx về sau này. Ví dụ: ƒ Nguyên tử vận động vì nguyên tử là thể thống nhất của những mặt đối lập trong lòng nó, hạt nhân mang điện tích âm dương. ƒ Cơ thể sống vận động biến đổi vì cơ thể sống là thể thống nhất những mặt đối lập trong lòng nó, đó là đồng hóa, dị hóa, biến dị, di truyền, hấp thụ, bài tiết. ƒ Nền kinh tế biến đổi, phát triển bởi sự đấu tranh của những mặt đối lập trong lòng nó: cung và cầu, tích lũy và tiêu dùng, kế hoạch hóa và vô chính phủ… Cách thức phát triển là chuyển hóa từ những thay đổi về lượng thành những thay đổi về chất và ngược lại (quy luật vật chất). Nguyên nhân phát triển là theo con đường xoắn ốc mà mỗi vòng khâu của nó là một mắc xích quá trình phủ định của phủ định. Phủ định biện chứng là một sợi dây chuyền diễn ra liên tục và vô tận trong tất cả lĩnh vực tự nhiên, xã hội và tư duy. Liên tục diễn ra cái mới hay cái cũ nhưng Giaûng vieân:TS.Buøi Xuaân Thanh Sinh vieân: Traàn Thò Thanh Hoøa Pheùp bieän chöùng duy taâm cuûa Hegel - Nhöõng giaù trò vaø haïn cheá Trang 17/21 nó kế thừa cái cũ những mặt tích cực, còn khả năng thúc đẩy sự phát triển. Và cũng theo phép biện chứng của Hegel, giữa cái chung và cái riêng, nguyên nhân và kết quả, tất nhiên và ngẫu nhiên, nội dung và hình thức, bản chất hiện tượng, khả năng và hiện thực nó không cô lập nhau, cũng không tách rời nhau mà chuyển hóa cho nhau. Toàn bộ hai nguyên lý: nguyên lý về mối liên hệ phổ biến, nguyên lý sự phát triển; ba quy luật cơ bản: quy luật mâu thuẫn, quy luật lượng chất, quy luật phủ định của phủ định và sáu quy luật phạm trù: cái chung cái riêng, nguyên nhân kết quả, tất nhiên ngẫu nhiên, nội dung hình thức, bản chất hiện tượng, khả năng hiện thực đã được Hegel khái quát. Nhưng vì phép biện chứng của Hegel mang tính duy tâm nên toàn bộ những nguyên lý, quy luật phạm trù đó được Hegel trình bày trên lập trường duy tâm, vì vậy, vai trò khám phá chân lý của nó bị giảm đi. Sau này giữa thế kỷ XIX, chính Marx và Engels đã phải cải tạo phép biện chứng của Hegel, đặt nó trên nền tảng của chủ nghĩa duy vật và sáng tạo ra hình thức thứ ba của phép biện chứng, đó chính là phép biện chứng duy vật. Nói đến phép biện chứng của Marx và Engels không thể không nói đến phép biện chứng của Hegel. Đánh giá của Marx đối với phép biện chứng của Hegel vì chính Marx không những đã chỉ phê phán một cách sâu sắc phép biện chứng của Hegel mà còn cải tạo phép biện chứng đó, xây dựng nên phép biện chứng duy vật duy nhất và thực sự khoa học với mẫu mực tuyệt vời của nó là tác phẩm chủ yếu của ông - bộ "Tư bản". Marx viết: “Tính chất thần bí mà phép biện chứng đã mắc phải ở trong tay Hegel tuyệt nhiên không ngăn cản Hegel trở thành người đầu tiên trình bày một cách bao quát và có ý thức những hình thái vận động chung. Phép biện chứng của Hegel bị lộn ngược đầu xuống đất, chỉ cần dựng ngược lại là tiền nhân nhân hợp lý của nó đằng lớp vỏ thần đó. Phép biện chứng của Hegel nếu đặt trên nền tảng của chủ nghĩa duy vật giống như con người đi bằng hai chân vậy, nhưng vì đặt trên nền tảng của chủ nghĩa duy tâm, bao bọc bởi những lời thông thái thông thường giống một người lộn ngược đầu xuống đất, chân trỏng lên trời”. Nhiệm vụ của Marx là dựng ngược lại, tìm hạt nhân hợp lý. Chính Marx và Engels đã làm điều đó. Hai ông loại bỏ chủ nghĩa duy tâm và kế thừa hạt nhân hợp lý, đó chính là phép biện chứng. Trong triết học của Marx phép biện chứng duy vật, nội dung gồm hai nguyên lý, ba quy luật và sáu phạm trù. Người đầu tiên khái quát nên những nguyên lý, quy luật và phạm trù đó không phải là Marx mà là Hegel. Hegel là nhà bác học có tri thức bách khoa, là một thiên tài sáng tạo, chỉ có điều phép biện chứng của Hegel bị ông đặt trên nền tảng của chủ nghĩa duy tâm nên vai trò khám phá chân lý của nó bị giảm đi. Giữa thế kỷ XIX, Marx và Engels đã cải tạo lại phép biện chứng của Hegel, đặt nó trên nền tảng của chủ nghĩa duy vật và từ đó sáng tạo nên phép biện chứng duy vật. Nhà sáng lập chủ nghĩa Marx không bao giờ coi công việc của mình nhằm chỉnh lý và cải tạo một cách duy vật đối với phép biện chứng Giaûng vieân:TS.Buøi Xuaân Thanh Sinh vieân: Traàn Thò Thanh Hoøa Pheùp bieän chöùng duy taâm cuûa Hegel - Nhöõng giaù trò vaø haïn cheá Trang 18/21 của Hegel đã hoàn tất. Trái lại, cho đến tận cuối đời, các ông vẫn không ngừng nhắc nhở rằng cần phải có những nghiên cứu chuyên sâu và những khái quát mới về phép biện chứng của Hegel. Noi theo tấm gương của Marx và Engels, V.I.Lenin cũng kiên trì nhấn mạnh về sự cần thiết phải tiếp tục công việc chỉnh lý một cách duy vật đối với phép biện chứng của Hegel. Trong bài viết "Về tác dụng của chủ nghĩa duy vật chiến đấu" - tác phẩm được coi một cách xác đáng là di chúc triết học của Lenin - ông kêu gọi thành lập "Hội những người bạn duy vật của phép biện chứng Hegel" để tiến hành công tác nghiên cứu giải thích và tuyên truyền phép biện chứng của Hegel: "Dựa vào cách của Marx đã vận dụng phép biện chứng của Hegel hiểu theo quan điểm duy vật, chúng ta có thể và cần phải nghiên cứu phép biện chứng đó trên tát cả các mặt". Phép biện chứng của Hegel là một trong những cống hiến vĩ đại của ông trong quá trình phát triển văn hóa khoa học của nhân loại, đặc biệt là trong sự ra đời của triết học Marx. Từ đó cho thấy rằng hạt nhân phép biện chứng của Hegel là tư tưởng về sự phát triển. Hegel đã mang lại phong cách tư duy mới, đó là phong cách tư duy biện chứng. Hegel, một nhà bác học kiêu căng nhất trong lịch sử, là một thiên tài sáng tạo có tri thức bách khoa, ông từng tuyên bố rằng nhân loại không tìm bộ óc nào vĩ đại hơn Hegel được nữa. Chính Hegel là người đã khái quát nên phép biện chứng, đây là thằng bé trai đẹp kháu khỉnh mà Engels đã từng ví. Engels ví: “Phép biện chứng của Hegel như thằng bé trai đẹp kháu khỉnh được sinh ra bởi một người đàn bà nhưng chủ nghĩa duy tâm của Hegel là nước dơ, nước bẩn trong chậu nước. Khi sinh em bé này, người ta đặt nó trong chậu nước bẩn thì bình thường phải hắt nước bẩn giữ thằng bé để nuôi thằng bé lớn, nhưng chỉ có điều đáng tiếc là L.Feurbach khi kế thừa Hegel thì kế thừa nguyên si, nhưng khi loại bỏ thì loại bỏ cả duy tâm và phép biện chứng”. Do đó Engels nói rằng: “Ông Lút vích L.Feurbach khi ông hắt nước bẩn trong chậu nước thì đồng thời hắt luôn cả thằng bé ngồi trong chậu nước”, nghĩa là Engels ví phép biện chứng của Hegel giống như thằng bé kháu khỉnh được sinh ra bởi người đàn bà, còn chủ nghĩa duy tâm của Hegel là nước dơ, nước bẩn trong chậu nước. Bình thường khi mới sinh em bé, người ta đặt em bé trong chậu nước bẩn và sau đó người ta hắt nước bẩn đi để nuôi em bé lớn nhưng L.Feurbach không làm điều đó. Phê phán của Engels đối với L.Feurbach là cực kỳ sâu sắc để thấy được rằng Marx và Engels đánh giá cực kỳ cao Hegel và không phải ngẫu nhiên Marx và Engels thừa nhận Hegel là người thầy vĩ đại của mình. Không có phép biện chứng của Hegel thì không có phép biện chứng của Marx và Engels giữa thế kỷ XIX. Người thầy vĩ đại nhất Marx phải thừa nhận chính là Hegel. Marx tuyên bố rằng: “Hegel là người thầy vĩ đại của tôi về phép biện chứng”. Cha đẻ của thuyết tương đối là Enstein, một nhà bác học chính xác đến cau có, nghiệt ngã phải tuyên bố rằng: “Tiến sĩ Marx là một người thực sự nghiêm túc Giaûng vieân:TS.Buøi Xuaân Thanh Sinh vieân: Traàn Thò Thanh Hoøa Pheùp bieän chöùng duy taâm cuûa Hegel - Nhöõng giaù trò vaø haïn cheá Trang 19/21 khoa học, nghiêm túc đến nỗi ông ta suy tôn Hegel - kẻ thù của mình - là người thầy của mình về phép biện chứng. Cả cuộc đời của Marx có một người duy nhất Marx thừa nhận là thầy, đó chính là Hegel”. Mặc dù Hegel là một cái đầu bách khoa nhất của thời đại mình song ông vẫn bị hạn chế. - Một là bởi những giới hạn không thể tránh được của sự hiểu biết của bản thân ông. - Hai là bởi những kiến thức và những quan niệm của thời đại ông cũng có tính chất hạn chế như thế cả về khối lượng lẫn về chiều sâu. - Ba là Hegel là một nhà duy tâm, nghĩa là đối với Hegel, những tư tưởng trong đầu óc của mình không phải là những phản ánh ít trừu tượng của những sự vật và quá trình hiện thực, mà ngược lại, đối với ông, những sự vật và phát triển của chúng chỉ là những phản ánh vốn là hiện thân của một "ý niệm" tồn tại ở một nơi nào đó ngay trước khi có thế giới. Như vậy, tất cả đều bị đặt lộn ngược và mối liên hệ hiện thực của thế giới đều hoàn toàn bị đảo ngược. Mặc dầu Hegel đã nắm được một cách đúng đắn và thiên tài một số liên hệ cá biệt giữa các hiện tượng nhưng do những nguyên nhân nói trên, về chi tiết, nhiều cái trong hệ thống của ông ta nhất định phải có tính chất gò ép, giả tạo, hư cấu, tóm lại là bị giải thích sai lệch đi. Hệ thống Hegel, với tư cách là một hệ thống như thế, là một cái thai đẻ non khổng lồ nhưng đó cũng là cái thai đẻ non cuối cùng trong loại. Cụ thể là hệ thống ấy chứa đựng một mâu thuẫn bên trong không thể cứu chữa được: một mặt, tiền đề cơ bản của nó là một quan điểm lịch sử cho rằng lịch sử nhân loại là một quá trình phát triển mà xét về bản chất thì không thể tìm được đỉnh cao của nó về mặt trí tuệ trong việc phát hiện ra cái gọi là chân lý tuyệt đối. Nhưng mặt khác, hệ thống Hegel lại khẳng định rằng nó là hiện thân của chính ngay chân lý tuyệt đối ấy. Một hệ thống nhận thức về tự nhiên và lịch sử bao quát tất cả và hoàn tất một lần là xong vĩnh viễn, là mâu thuẫn với những quy luật cơ bản của hệ tư duy biện chứng; nhưng điều đó hoàn toàn không loại trừ mà trái lại còn bao hàm việc cho rằng sự hiểu biết có hệ thống về toàn bộ thế giới bên ngoài có thể đạt được những bước tiến khổng lồ từ thế hệ này qua thế hệ khác. Tuy có nhiều nhược điểm là mâu thuẫn giữa phép biện chứng có tính cách mạng với hệ thống duy tâm có tính chất bảo thủ nhưng triết học của Hegel thực sự là một hệ thống đồ sộ, kỳ vĩ nhất trong lịch sử trước Marx nói chung và trong triết học cổ điển Đức nói riêng. Giaûng vieân:TS.Buøi Xuaân Thanh Sinh vieân: Traàn Thò Thanh Hoøa Pheùp bieän chöùng duy taâm cuûa Hegel - Nhöõng giaù trò vaø haïn cheá Trang 20/21 KẾT LUẬN Phép biện chứng duy tâm của Hegel là một thành tựu vĩ đại của triết học cổ điển Đức. Cho dù có những ý kiến đánh giá khác nhau về triết học Hegel song không thể phủ nhận được rằng cái có giá trị nhất và có sức sống mạnh mẽ nhất trong triết học của ông chính là phép biện chứng duy tâm. Hegel là người có công phê phán tư duy siêu hình và ông cũng là người đầu tiên trình bày toàn bộ giới tự nhiên, lịch sử và tư duy dưới dạng một quá trình, nghĩa là trong sự liên hệ, vận động, biến đổi và phát triển không ngừng. Trong khuôn khổ hệ thống triết học duy tâm của mình, Hegel không chỉ trình bày các phạm trù như: chất, lượng, phủ định, mâu thuẫn mà ông còn là người diễn đạt được các quy luật theo khuôn khổ của phép biện chứng, nghĩa là ông coi sự liên hệ, vận động phát triển của thế giới tuân theo các quy luật như “Lượng đổi dẫn đến chất đổi và ngược lại”, “Phủ định của phủ định” với tư cách là sự phát triển diễn ra theo hình “Xoáy ốc” và quy luật mâu thuẫn với tư cách là nguồn gốc động lực của sự phát triển. Như vậy, những vấn đề cốt lỗi nhất đã được Hegel đề cặp một cách bao quát nhất. Nhưng khi trình bày quy luật của phép biện chứng Hegel lại cho rằng “Tất cả những quy luật đó chỉ là sản phẩm của sự vận động và sáng tạo của ý niệm tuyệt đối”. Do đó, phép biện chứng của Hegel là phép biện chứng duy tâm, hệ thống triết học của ông là hệ thống triết học duy tâm. Nét đặc trưng của hệ thống đó là không phải ý thức phát triển trong sự phụ thuộc vào sự phát triển của tự nhiên và xã hội mà ngược lại, tự nhiên và xã hội phát triển trong sự phụ thuộc vào sự phát triển của ý niệm tuyệt đối. Marx và Engels đã phê phán một cách triệt để tính chất duy tâm trong phép biện chứng của Hegel. Đồng thời, các ông cũng kế thừa, tiếp thu những mặt tiến bộ trong phép biện chứng ấy để hình thành phép biện chứng duy vật và các ông coi Hegel là người có nhiều công lao trong việc phát triển phép biện chứng. Chính học thuyết của Hegel là thứ triết học đã biến phép biện chứng thành trung tâm, thành hạt nhân đích thực của toàn bộ hệ vấn đề triết học. Phép biện chứng được Hegel lý giải là phương pháp đúng đắn để nhận thức các vấn đề triết học. Phương pháp tư duy biện chứng được ông nghiên cứu một cách đầy đủ nhất và có căn cứ vững chắc, là phương pháp chưa từng thấy trong lịch sử triết học trước Marx. Trong triết học Hegel, phép biện chứng biểu hiện ra là lý luận nhận thức và là hình thức cao nhất của logic học, của tư duy logic. Đồng thời nó cũng chế định một thế giới quan đặc biệt cần đặt trên niềm tin vào tính tất yếu của sự tiến bộ với tư cách là kết quả của sự phát triển hợp quy luật. Do tính hạn chế của các điều kiện lịch sử và thiên hướng động hòa với trật tự xã hội Phổ hiện tồn thời đó mà Hegel đã có những kết luận mâu thuẫn và không nhất quán. Trái với các nguyên tắc xuất phát của mình, Hegel đã đặt ra một giới hạn cho sự phát triển của nhân loại, kể cả cho sự phát triển của triết học sau khi tuyên bố rằng học thuyết của mình là sự kết thúc tuyệt đối hoàn thiện của tư tưởng triết học. Nhưng ngay cả những điều ấy cũng Giaûng vieân:TS.Buøi Xuaân Thanh Sinh vieân: Traàn Thò Thanh Hoøa Pheùp bieän chöùng duy taâm cuûa Hegel - Nhöõng giaù trò vaø haïn cheá Trang 21/21 không làm mất đi ý nghĩa tiến bộ của các nguyên tắc biện chứng xuất phát của Hegel. Phù hợp với chúng, Hegel quan niệm lịch sử toàn cầu là sự tiến bộ trong nhận thức về tự do. Cho dù bản chất của tự do có được hiểu khác nhau xong việc thừa nhận nó vẫn trở thành một trong những tiêu chuẩn quan trọng của chủ nghĩa nhân đạo và về sự công bằng xã hội. Gần hai thế kỷ đã trôi qua kể từ khi hệ thống triết học Hegel ra đời, song ảnh hưởng của nó trong đời sống tinh thần nhân loại vẫn không ngừng tăng lên. Bởi lẽ như Engels đã khẳng định: "Hệ thống Hegel bao trùm một lĩnh vực hết sức rộng hơn bất cứ hệ thống nào trước kia và phát triển trong lĩnh vực đó. Một sự phong phú về tư tưởng mà ngày nay người ta vẫn còn ngạc nhiên... Vì Hegel không những chỉ là một thiên tài sáng tạo mà còn là một nhà bác học có tri thức bách khoa nên những phát biểu của ông tạo thành thời đại... Nếu đi sâu hơn nữa vào trong toà nhà đồ sộ, người ta sẽ thấy trong đó có vô số những vật quý giá đến nay vẫn còn giữ được toàn bộ giá trị của chúng... Nói chung, với Hegel, triết học đã đi đến điểm tận cùng. Một mặt vì trong hệ thống của ông, ông đã tổng kết một cách hết sức hùng vĩ toàn bộ sự phát triển của triết học. Mặt khác, vì Hegel dù không có ý thức cũng đã chỉ cho chúng ta con đường thoát khỏi cái mớ bòng bong những hệ thống triết học để đi tới sự nhận thức thực sự tích cực về thế giới". Là những người ủng hộ sự phát triển, sáng tạo phép biện chứng, chúng ta đánh giá cao công lao vĩ đại của Hegel cho phép biện chứng và coi việc tiếp tục tổng kết khái quát những thành tựu mới nhất của khoa học và của thực tiễn hiện đại để làm giàu thêm phép biện chứng duy vật của Marx là nhiệm vụ quan trọng và không bao giờ kết thúc.