Quy định của Bộ luật tố tụng hình sự về quyền và nghĩa vụ của người bào chữa, thực tiễn thi hành và hướng hoàn thiện

Lời Mở Đầu Trong những năm gần đây cùng với xu thế hội nhập của thế giới, nền kinh tế đất nước ta ngày một phát triển. Nhưng bên cạnh đó, tệ nạn xã hội cũng gia tăng, tình hình tội phạm có những diễn biến ngày càng phức tạp. Cùng với quá trình phát triển Đảng ta đã xác định việc mở rộng dân chủ và đổi mới trên mọi lĩnh vực của đời sống là cần thiết, trong đó những vấn đề liên quan đến người bào chữa và địa vị pháp lý của người bào chữa được đặc biệt quan tâm. Việc xác định đúng đắn quyền, nghĩa vụ của người bào chữa trong tố tụng hình sự sẽ góp phần rất quan trọng đối với hiệu quả hoạt động tố tụng hình sự và công cuộc cải cách tư pháp nói chung. Tìm hiểu khía cạnh của vấn đề “Quy định của Bộ luật tố tụng hình sự về quyền và nghĩa vụ của người bào chữa, thực tiễn thi hành và hướng hoàn thiện” nhằm hiểu rõ hơn các quy định của pháp luật và đưa ra một số giải pháp nhằm nâng cao hiệu quả việc tham gia tố tụng của người bào chữa. Nội dung I. Lý luận chung về người bào chữa 1. Khái niệm người bào chữa. Theo từ điển giải thích luật học thì: Người bào chữa là người tham gia tố tụng để bênh vực, bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của bị can, bị cáo. Nếu hiểu theo một nghĩa rộng hơn thì Người bào chữa là người dùng lý lẽ và chứng cớ để bênh vực cho một đương sự nào đó thuộc một vụ án hình sự hay dân sự, hoặc cho việc bào chữa cho đương sự đó đang bị lên án. Người bào chữa là người tham gia tố tụng không có quyền và lợi ích liên quan đến vụ án. Họ tham gia tố tụng là nhằm để bảo vệ các quyền và lợi ích hợp pháp cho người bị buộc tội. Người bào chữa không phải là người tiến hành tố tụng mà chỉ là người tham gia tố tụng. Từ “tham gia” nói lên tính chất, vai trò của người bào chữa. “Người tham gia” chỉ là người góp phần hoạt động của mình vào một hoạt động chung nào đó, do những chủ thể khác chủ động và chính thức tiến hành. Hơn nữa, người bào chữa không phải là người được nhân danh quyền lực nhà nước và không được sử dụng quyền lực nhà nước như những tiến hành tố tụng Hiện nay, ở nước ta vẫn chưa có được một định nghĩa thống nhất về người bào chữa, nhưng theo các quy định của pháp luật thì người bào chữa là người được bị can bị cáo hoặc người đại diện hợp pháp của họ lựa chọn. Trong trường hợp pháp luật quy định bắt buộc phải có người bào chữa, nếu bị can bị cáo hoặc người đại diện hợp pháp của họ không mời người bào chữa thì cơ quan điều tra viện kiểm sát hoặc Tòa án phải yêu cầu Đoàn luật sư cử người bào chữa cho họ ( bào chữa chỉ định) (Khoản 2 điều 57 BLTTHS). Khi thực hiện nhiệm vụ bào chữa, người bào chữa được thủ trưởng cơ quan điều tra, viện trưởng Viện kiểm sát, tránh án Tòa án hoặc hội đồng xét xử cấp giấy chứng nhận người bào chữa. Một người bào chữa có thể bào chữa cho nhiều bị can, bị cáo trong cùng vụ án nếu quyền và lợi ích của họ không đối lập nhau. Một bị can, bị cáo có thể nhờ hai hay nhiều người bào chữa cho mình. Người đã tiến hành tố tụng trong vụ án hoặc là người thân thích của những người này hoặc đã tham gia tố tụng với tư cách là người làm chứng, người giám định, người phiên dịch trong vụ án thì không được bào chữa ở vụ án đó nữa. Theo Điều 58 Bộ luật Tố tụng Hình sự 2003, người bào chữa được tham gia tố tụng từ khi khởi tố bị can. Trong trường hợp cần phải giữ bí mật điều tra đối với tội đặc biệt nguy hiểm, xâm phạm an ninh quốc gia thì người bào chữa được tham gia tố tụng từ khi kết thúc điều tra. Đặc biệt trong các trường hợp bắt người khẩn cấp và bắt người phạm tội quả tang hoặc đang bị truy nã thì người bào chữa được tham gia tố tụng từ khi có quyết định tạm giữ. Như vậy, dựa trên các quy định của pháp luật ta có thể hiểu người bào chữa như sau: “Người bào chữa là người được cơ quan tiến hành tố tụng chứng nhận, tham gia tố tụng với mục đích làm sáng tỏ những tình tiết liên quan đến sự thật của vụ án nhằm chứng minh về sự vô tội hoặc giảm nhẹ trách nhiệm hình sự cho người bị tạm giữ, bị can, bị cáo và giúp người bị tạm giữ, bị can, bị cáo về mặt pháp lý nhằm bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của họ”. 2. Phân loại người bào chữa Theo quy định tại khoản 1 Điều 56 BLTTHS năm 2003 thì người bào chữa có thể là luật sư; người đại diện hợp pháp của người bị tạm giữ, bị can, bị cáo; Bào chữa viên nhân dân. - Luật sư: Là người đủ điều kiện hành nghề theo quy định của pháp luật tham gia tố tụng theo yêu cầu của cá nhân, tổ chức nhằm bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của cá nhân, tổ chức đó theo quy định của pháp luật. Hoạt động bào chữa của Luật sư là hoạt động có tính chất chuyên nghiệp (1), đây là dội ngũ chính tham gia bào chữa trong TTHS. Hiện nay, Luật luật sư đang điều chỉnh các quan hệ pháp luật cụ thể về luật sư, theo quy định tại Điều 10 và Điều 11 thì luật sư phải đáp ứng được các yêu cầu: “Là công dân Việt Nam trung thành với Tổ quốc, tuân thủ Hiến pháp và pháp luật, có phẩm chất đạo đức tốt, có bằng cử nhân luật, đã được đào tạo nghề luật sư, đã qua thời gian tập sự hành nghề luật sư, có sức khoẻ bảo đảm”, Khi muốn hành nghề luật sư thì phải “có Chứng chỉ hành nghề luật sư và gia nhập một Đoàn luật sư”. - Người đại diện hợp pháp của người bị tạm giữ, bị can, bị cáo: Người đại diện hợp pháp cho người bị tạm giữ, bị can, bị cáo là cha mẹ hoặc người giám hộ của người bị tạm giữ, bị can, bị cáo chưa thành niên hoặc người có nhược điểm về thể chất hoặc tâm thần. Ngoài ra theo luật hôn nhân và gia đình năm 2000 còn có các chủ thể khác là đại diện hợp pháp như: bố nuôi, mẹ nuôi, người đỡ đầu, anh, chị em ruột và những người khác theo quy định của pháp luật đối với những trường hợp người bị tạm giữ, bị can, bị cáo là người chưa thành niên, người có nhược điểm về thể chất hoặc tinh thần. Người địa diện hợp pháp của người bị tạm giữ, bị can, bị cáo là một chủ thể tư pháp có tư cách của người bào chữa trong tố tụng hình sự. - Bào chữa viên nhân dân: Bào chữa viên nhân dân có thể là người được Ủy ban mặt trận tổ quốc Việt Nam, tổ chức thành viên của mặt trận tổ quốc cử để bào chữa cho người bị tạm giữ, bị can, bị cáo là người của tổ chức mình. Về mặt pháp lý, bào chữa viên nhân dân và Người đại diện hợp pháp của người bị tạm giữ, bị can, bị cáo là một chủ thể tư pháp có tư cách của người bào chữa trong tố tụng hình sự. Nhưng trong thực tiễn tố tụng hình sự ở Việt Nam, việc xem xét thủ tục chứng nhận tư cách người bào chữa, các nguyên tắc, phạm vi tham gia tố tụng lại chưa được hướng dẫn và quy định chi tiết, dẫn đến các cơ quan tiến hành tố tụng các cấp gặp rất nhiều khó khăn trong việc đảm bảo thực hiện các quyền và nghĩa vụ của họ. Đồng thời, với chất lượng hành nghề của phần đông Bào chữa viên nhân dân không cao, gặp rất nhiều cản ngại, vướng mắc do những hạn hẹp về kiến thức pháp luật, lại không được đào tạo chuyên sâu về các kỹ năng hành nghề trong tranh tụng vụ án hình sự, không được tập sự trong các tổ chức hành nghề luật sư chuyên nghiệp nên trông thực tiễn đây là loại chủ thể rất ít khi tham gia bào chữa trong TTHS. II. Địa vị pháp lí của người bào chữa theo pháp luật hiện hành. 1. Quyền của người bào chữa Hiện nay, BLTTHS năm 2003 đã quy định quyền của người bảo chữa một cách khá chi tiết và chặt chẽ so với các quy định của pháp luật trước đây. Điều này đã khiến cho quyền lợi của người bào chữa được mở rộng và đảm bảo tốt hơn trong quá trình tố tụng hình sự. Khoản 2 điều 58 BLTTHS 2003 đã quy định một cách khá chi tiết các quyền mà người bào chữa khi tham gia tố tụng có được: “a) Có mặt khi lấy lời khai của người bị tạm giữ, khi hỏi cung bị can và nếu Điều tra viên đồng ý thì được hỏi người bị tạm giữ, bị can và có mặt trong những hoạt động điều tra khác; xem các biên bản về hoạt động tố tụng có sự tham gia của mình và các quyết định tố tụng liên quan đến người mà mình bào chữa; b)Đề nghị Cơ quan điều tra báo trước về thời gian và địa điểm hỏi cung bị can để có mặt khi hỏi cung bị can; c) Đề nghị thay đổi người tiến hành tố tụng, người giám định, người phiên dịch theo quy định của Bộ luật này; d) Thu thập tài liệu, đồ vật, tình tiết liên quan đến việc bào chữa từ người bị tạm giữ, bị can, bị cáo, người thân thích của những người này hoặc từ cơ quan, tổ chức, cá nhân theo yêu cầu của người bị tạm giữ, bị can, bị cáo nếu không thuộc bí mật nhà nước, bí mật công tác; đ) Đưa ra tài liệu, đồ vật, yêu cầu; e) Gặp người bị tạm giữ; gặp bị can, bị cáo đang bị tạm giam; g) Đọc, ghi chép và sao chụp những tài liệu trong hồ sơ vụ án liên quan đến việc bào chữa sau khi kết thúc điều tra theo quy định của pháp luật; h) Tham gia hỏi, tranh luận tại phiên tòa; i) Khiếu nại quyết định, hành vi tố tụng của cơ quan, người có thẩm quyền tiến hành tố tụng. k) Kháng cáo bản án, quyết định của Toà án nếu bị cáo là người chưa thành niên hoặc người có nhược điểm về tâm thần hoặc thể chất quy định tại điểm b khoản 2 Điều 57 của Bộ luật này.” Như vậy, Khi tham gia tố tụng hình sự người bào chữa có những quyền sau: Thứ nhất, Người bào chữa có quyền có mặt khi lấy lấy khai của người bị tạm giữ, khi hỏi cung bị can và nếu điều tra viên đồng ý thì được hỏi người bị tạm giữ, bị can và có mặt trong những hoạt động điều tra khác và có quyền xem các biên bản về hoạt động tố tụng có sự tham gia của mình và các quyết định tố tụng liên quan đến người mà mình bào chữa. Quy định này nhằm tạo điều kiện cho người bào chữa thực hiện đúng chức năng của mình là làm sáng tỏ những tình tiết gỡ tội hoặc làm giảm nhẹ trách nhiệm hình sự cho bị can, bị cáo; góp phần đảm bảo việc điều tra, truy tố, xét xử đúng người, đúng tội. Việc người bào chữa được có quyền có mặt trong các hoạt động điều tra có ý nghĩa vô cùng quan trọng. Khi có mặt người bào chữa, người bị tạm giữ, bị can, bị cáo sẽ ổn định về mặt tâm lí hơn, đồng thời những người tiến hành các hoạt động điều tra thận trọng, tuân thủ pháp luật hơn. Người bào chữa theo dõi được quá trình điều tra và tình hình chứng cứ điều đó có ý nghĩa rất quan trọng trong việc chuẩn bị lời bào chữa và tham gia tranh tụng của họ sau này tại phiên tòa. Người bào chữa còn có quyền hỏi người bị tạm giữ, bị can khi điều tra viên đồng ý để làm sáng tỏ những tình tiết có lợi cho người bị tạm giữ, bị can. Khi tham gia các hoạt động điều tra, xem các biên bản về hoạt động tố tụng có sự tham gia của mình và các quyết định tố tụng liên quan đến người mà mình bào chữa, nếu phát hiện những vi phạm pháp luật, người bào chữa có quyền khiếu nại đến cơ quan có thẩm quyền. Thứ hai, Người bào chữa có quyền đề nghị cơ quan điều tra báo trước về thời gian và địa điểm hỏi cung bị can để có mặt khi hỏi cung bị can. Cũng như quy định ở trên quy định quyền này của người bào chữa nhằm tạo điều kiện cho người bào chữa có thể chủ động hơn trong việc có mặt khi lấy lời khai của người bị tạm giữ, bị can... Thứ ba, Theo điều 43 và điểm c khoản 2 Điều 58 BLTTHS thì người bào chữa có quyền đề nghị thay đổi người tiến hành tố tụng, người giám định, người phiên dịch nếu có căn cứ theo Điều 42 BLTTHS về những trường hợp phải từ chối hoặc thay đổi người tiến hành tố tụng, và nếu xét thấy việc những người này tiến hành hoặc tham gia tố tụng có thể làm ảnh hưởng không tốt đến quyền và lợi ích hợp pháp của người mà mình bào chữa. Thứ tư, Người bào chữa có quyền thu thập tài liệu, đồ vật, tình tiết liên quan đến việc bào chữa từ người bị tạm giữ, bị can, bị cáo, người thân thích của những người này hoặc từ cơ quan, tổ chức, cá nhân theo yêu cầu của người bị tạm giữ, bị can, bị cáo nếu không thuộc bí mật nhà nước, bí mật công tác. Muốn bào chữa tốt được cho thân chủ của mình người bào chữa không chỉ dựa vào những chứng cứ, tài liệu do cơ quan điều tra thu thập được, làm như vậy sẽ bị ảnh hưởng của kết quả điều tra mà cơ quan điều tra đã đưa ra hoặc kết luận. Vì vậy, người bào chữa phải có quyền tự mình đi thu thập tài liệu, đồ vật, đây cũng có thể coi là quyền để phục vụ cho các quyền khác của người bào chữa, ví dụ như quyền gặp bị can bị cáo, sau khi gặp và có mặt trong khi hỏi cung, người bào chữa có thể biết thêm được những tình tiết mới hoặc bị can, bị cáo yêu cầu người bào chữa tìm giúp những nhân chứng, vật chứng (tài liệu, đồ vật) mà có thể cung cấp những tình tiết có lợi cho bị can, bị cáo. Thứ năm, Người bào chữa có quyền đưa ra tài liệu, đồ vật, yêu cầu. Người bào chữa có quyền đưa ra tài liệu đồ vật yêu cầu theo hướng có lợi cho người bị tạm giữ, bị can, bị cáo. Người bào chữa cũng có quyền đưa ra yêu cầu như triệu tập thêm nguời làm chứng, trưng cầu giám định nếu xét thấy điều đó là cần thiết và có lợi cho người được bào chữa. Cơ quan tiến hành tố tụng phải tôn trọng quyền đưa ra tài liệu, đồ vật, yêu cầu của người bào chữa. Thứ sáu, Người bào chữa có quyền gặp người bị tạm giữ, gặp bị can, bị cáo đang bị tạm giam. Người bào chữa phải thường xuyên gặp gỡ, trao đổi tiếp xúc với người bị tạm giữ, bị can, bị cáo để có thể nắm được đầy đủ các tình tiết của vụ án, các đặc điểm nhân thân và diễn biến tâm lí, tâm tư, nguyện vọng của người được bào chữa. Trên cơ sở đó, người bào chữa mới thu thập được những tình tiết gỡ tội, giảm nhẹ tội để bào chữa cho những người này. Qua gặp gỡ trao đổi, người bào chữa giải thích những vấn đề về pháp luật và cũng có thể tác động đến người bị tạm giữ, bị can, bị cáo làm cho họ có thái độ khai báo tốt hơn để có thể được giảm nhẹ trách nhiệm hình sự. Thứ bảy, Sau khi kết thúc điều tra, người bào chữa có quyền đọc, ghi chép và sao chụp những tài liệu trong hồ sơ vụ án liên quan đến người bào chữa. Qua việc đọc và ghi chép hồ sơ vụ án, người bào chữa nắm được nội dung của vụ án, nắm được những chứng cứ buộc tội đối với người được bào chữa, trên cơ sở đó người bào chữa chuẩn bị cho việc bào chữa, tham gia tranh tụng tại phiên tòa. Qua việc đọc hồ sơ, tài liệu của vụ án, người bào chữa cũng có điều kiện để phát hiện những sai lầm, thiếu sót, vi phạm pháp luật trong quá trình điều tra trên cơ sở đó đưa ra những yêu cầu đối với cơ quan có thẩm quyền. Thứ tám, Người bào chữa có quyền tham gia hỏi, tranh luận tại phiên tòa. Tại phiên tòa xét xử vai trò của người được bào chữa thể hiện rõ nét nhất. Người bào chữa có quyền tranh luận dân chủ trước tòa án ( Điều 19 BLTTHS 2003). Như vậy, quyền tham gia hỏi, tranh luận tại phiên tòa của người bào chữa được BLTTHS năm 2003 quy định rất chi tiết và rõ ràng. Người bào chữa có quyền hỏi bị cáo và những người khác về những vấn đề của vụ án để có được có những câu trả lời theo hướng có lợi cho bị cáo. Khi tranh luận người bào chữa phải phần tích, lập luận, đưa ra những lí lẽ để bảo vệ bị cáo và bác bỏ những lời buộc tội bị cáo. Ngoài ra, khi tham gia phiên tòa, người bào chữa còn có quyền xem xét vật chứng, tài liệu liên quan đến vụ án (Khoản 4 Điều 209 BLTTHS năm 2003). Thứ chín, Người bào chữa có quyền khiếu nại quyết định, hành vi tố tụng của cơ quan, người có thẩm quyền tiến hành tố tụng. Quyền này đảm bảo cho các hoạt động tố tụng được khách quan và toàn diện. Về thời hạn cơ quan có thẩm quyền phải giải quyết các khiếu nại tại các điều 329, 330, 331, 332 của BLTTHS năm 2003, theo đó thì: Thời hạn giải quyết khiếu nại của cơ quan có thẩm quyền cùng cấp là không quá 7 ngày, cơ quan có thẩm quyền cấp trên trực tiếp là không quá 15 ngày. Đối với khiếu nại kiểu này thì về nguyên tắc phải xem xét giải quyết ngay. Trong trường hợp phải có thời gian để xác minh thêm thì thời hạn giải quyết không được quá 3 ngày. Nếu không đồng ý với kết quả giải quyết và tiếp tục khiếu nại thì thời hạn giải quyết lần cuối cùng là không quá 7 ngày. Thứ mười, Người bào chữa còn có quyền kháng cáo bản án, quyết định của Tòa án nếu bị cáo là người chưa thành niên hoặc người có nhược điểm về tâm thần hoặc thể chất quy định tại điểm b khoản 2 Điều 57 của Bộ luật này. Đây là quyền độc lập của người bào chữa, người bào chữa kháng cáo không phụ thuộc ý chí của bị cáo cũng như người đại diện hợp pháp của bị cáo. Kháng cáo của người bào chữa phải theo hướng có lợi cho bị cáo. 2. Nghĩa vụ của người bào chữa Tương ứng với những quyền mà người bào chữa có được theo quy định của BLTTHS năm 2003 thì theo khoản 3 Điều 58 BLTTHS năm 2003 thì người bào chữa có những nghĩa vụ sau: Một là, Sử dụng mọi biện pháp do pháp luật quy định để làm sáng tỏ những tình tiết xác định người bị tạm giữ, bị can, bị cáo vô tội, những tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự của bị can bị cáo. Tùy theo mỗi giai đoạn tố tụng, khi thu thập được tài liệu, đồ vật liên quan đến vụ án, thì người bào chữa có trách nhiệm giao cho Cơ quan điều tra, Viện kiểm sát, Tòa án. Việc giao nhận các tài liệu, đồ vật đó giữa người bào chữa và cơ quan tiến hành tố tụng phải được lập biên bản theo quy định tại Điều 95 của Bộ luật này. Hai là, Giúp người bị tạm giữ, bị can, bị cáo về mặt pháp lý nhằm bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của họ. Ba là, Không được từ chối bào chữa cho người bị tạm giữ, bị can, bị cáo mà mình đã đăm nhận bào chữa, nếu không có lí do chính đáng. Bốn là, Tôn trọng sự thật và pháp luật; không được mua chuộc, cưỡng ép hoặc xúi giục người khác khai báo gian dối, cung cấp tài liệu sai sự thật. Năm là, Có mặt theo giấy triệu tập của Tòa án. Sáu là, Không được tiết lộ bí mật điều tra mà mình biết được khi thực hiện việc bào chữa; không được sử dụng tài liệu đã ghi chép, sao chụp trong hồ sơ vụ án vào mục đích xâm phạm lợi ích của Nhà nước, quyền, lợi ích hợp pháp của cơ quan tổ chức và cá nhân. Người bào chữa làm trái pháp luật thì tùy theo tính chất và mức độ vi phạm mà bị thu hồi giấy chứng nhận bào chữa, xử lý kỷ luật, xử phạt hành chính hoặc truy cứu trách nhiệm hình sự, nếu gây thiệt hại thì phải bồi thường theo quy định của pháp luật 3. Ý nghĩa chế định địa vị pháp lí của người bào chữa trong pháp luật hiện hành. * Ý nghĩa pháp lí. Về mặt pháp lý việc quy định quyền và nghĩa vụ của người bào chữa có một ý nghĩa rất quan trọng, với những biểu hiện cụ thể sau: Thứ nhất, Sự tham gia tố tụng của người bào chữa có ý nghĩa quan trọng trong việc bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của đương sự, bằng kinh nghiệm nghề nghiệp và sự hiểu biết của mình người bào chữa tham gia vào quá trình giải quyết vụ án để giúp bảo vệ lợi ích hợp pháp của người bị tạm giữ, bị can bị cáo. Qua đó sự tham gia của người bào chữa cũng góp phần vào việc xác định sự thật của vụ án được đúng đắn, không để bị can, bị cáo bị buộc tội oan sai. Việc có mặt của người bào chữa lúc này sẽ là cơ sở để bảo vệ các quyền lợi hợp pháp của bị cáo. Thứ hai, việc quy định quyền và nghĩa vụ của người bào chữa góp phần nâng cao hiệu quả hoạt động của của quá trình tiến hành tố tụng. Đảm bảo cho các cơ quan tiến hành tố tụng và các chủ thể có thẩm quyền phải thực hiện đúng đắn các quy định của pháp luật. Với tư cách là người bảo vệ lợi ích chính đáng của người bị tạm giữ, bị can, bị cáo người bào chữa tìm các chứng cứ, chứng minh nhằm gỡ tội, giảm tội cho người bị tạm giữ, bị can, bị cáo đó. Đồng thời, cũng giám sát việc thi hành pháp luật của các cơ quan tiến hành tố tụng và các chủ thể có quyền. Do đó các cơ quan và chủ thể này phải cẩn thận trong các hoạt động thực thi pháp luật của mình. Thứ ba, Việc quy định địa vị pháp lí của người bào chữa sẽ đảm bảo được tính công khai minh bạch trong các quá trình của thủ tục tiến hành tố tụng. Dựa vào các quyền mà pháp luật trao cho người bào chữa trong quá tình tố tụng từ khi khởi tố vụ án, hay trong các trường hợp bắt người cho đến khi thi hành án...người bào chữa tham gia vào qua trình đó sẽ khiến cho các tình tiết vụ án được công khai và minh bạch... * Ý nghĩa chính trị xã hội. Quy định địa vị pháp lí của người bào chữa trong tố tụng hình sự sẽ là cơ sở đảm bảo cho sự công bằng xã hội chủ nghĩa. Việc quy định địa vị pháp lí của người bào chữa trong tố tụng hình sự thể hiện sự tôn trọng và đảm bảo thực hiện một cách có hiệu quả các quyền cơ bản của công dân trong lĩnh vực tư pháp, một lĩnh vực mà từ xưa đến nay bất kỳ một quốc gia nào cũng phải thừa nhận là vô cùng quan trọng của đời sống xã hội. Quy định địa vị pháp lí của người bào chữa trong TTHS tạo điều kiện để người bị tạm giữ, bị can, bị cáo có thể gián tiếp bảo vệ quyền và lợi ích của mình. Đồng thời, nó cũng thể hiện được sự dân chủ trong tố tụng hình sự so với các nước trên thế giới... III. Thực tiễn thi hành các quy định của Bộ luật TTHS về quyền và nghĩa vụ của người bào chữa và giải pháp nhằm nâng cao địa vị pháp lý của người bào chữa trong giai đoạn hiện nay. 1.Về việc quy định bào chữa viên nhân dân. Điều 56 BLTTHS quy định, người bào chữa có thể là luật sư; Người đại diện hợp pháp của người bị tạm giữ, bị can, bị cáo; và Bào chữa viên nhân dân. Trên thực tế, mặc dù có một số người tham gia với tư cách bào chữa viên nhân dân có những đóng góp nhất định trong việc bảo vệ quyền lợi cho bị can, bị cáo là thành viên tổ chức Mặt trận, nhưng nhìn chung chất lượng hành nghề của phần đông những người này không cao, gặp rất nhiều cản ngại, vướng mắc do những hạn hẹp về kiến thức pháp luật, lại không được đào tạo chuyên sâu về các kỹ năng hành nghề trong tranh tụng vụ án hình sự...Thực tiễn xét xử những người này tham gia tố tụng rất hạn chế, hãn hữu mới có người được Tòa chấp nhận tham gia. Một ví dụ thực tế ở tỉnh Quảng Ninh: TAND tỉnh Quảng Ninh đã phải hoãn xử vụ tiêu cực đất đai tại thành phố Móng Cái vì không chấp nhận ông Nguyễn Thanh Văn (nhận bảo vệ cho hai bị cáo) tham gia tố tụng với tư cách bào chữa viên nhân dân. Lý giải việc từ chối ông Văn, Phó Chánh án TAND tỉnh Quảng Ninh Nguyễn Hồng Nam cho biết: “Theo luật, bào chữa viên nhân dân muốn được tham gia bào chữa trong một vụ án hình sự phải có giấy giới thiệu của Mặt trân Tổ quốc hoặc có giấy giới thiệu là người của các tổ chức mà có đối tượng vi phạm pháp luật tham gia. Trong trường hợp này, ông Văn đã không xuất trình được các loại giấy giới thiệu trên.” Không đồng tình, ông Văn nói việc TAND tỉnh Quảng Ninh không cho ông tham gia bào chữa là không có cơ sở bởi chính tòa này đã cấp GCNNBC cho ông khi chuẩn bị xét xử. Trả lời, thẩm phán Nguyễn Hồng Nam thừa nhận khi ông Văn đề nghị được tham gia bào chữa tòa...ngỡ ông đã đủ điều kiện nên không rà soát lại các quy định, giấy tờ chứng minh mà cấp ngay GCNNBC. (Theo bài viết được đăng trên Chuyên mục Tòa án tại trang web của Báo Pháp luật thành phố Hồ Chí Minh, lấy trên trang luathinhsu.wordpress.com). Như vậy, việc bào chữa viên nhân dân tham gia tố tụng là một việc khó khăn. “Hiện nay, cùng với việc thực thi Luật luật sư năm 2006, Liên đoàn Luật sư Việt Nam ra đời đã khẳng định sự lớn mạnh và vị thế của đội ngũ luật sư Việt Nam, hướng tới việc xây dựng một đội ngũ luật sư chuyên nghiệp thực hiện các phạm vi hành nghề tư vấn, tranh tụng và cung cấp các dịch vụ pháp lý phủ kín các mặt của đời sống xã hội và đời sống tư pháp, nên chăng cần xem xét lại và bỏ chế định bào chữa viên nhân dân là người bào chữa trong BLTTHS.” (Ý kiến của Luật sư Nguyễn Văn Chiến, Phó Chủ nhiệm Đoàn Luật sư Thành phố Hà Nội). 2.Về quy định thủ tục và thời hạn cấp Giấy chứng nhận người bào chữa. Trong thực tế, việc luật sư – Người bào chữa tham gia tố tụng để gặp gỡ người bị tạm giữ, bị can, bị cáo (viết tắt là “đương sự”) đang bị tạm giữ và tạm giam gặp rất nhiều hạn chế và khó khăn ngoài lý do cơ quan tiến hành tố tụng (chủ yếu là cơ quan điều tra) không tạo điều kiện cho luật sư được chủ động gặp gỡ đương sự mà còn có hạn chế về qui định pháp luật về tạm giữ và tạm giam hiện nay về thủ tục và thời gian để cấp Giấy chứng nhận người bào chữa (viết tắt là GCNNBC). Theo hướng dẫn của HĐTPTANDTC về việc cấp GCNNBC thì Người bào chữa do nhân thân của đương sự (đang bị tạm giữ, tạm giam) mời thì phải được sự đồng ý của chính đương sự đó và có thể luật sư trực tiếp liên hệ với đương sự hoặc các bộ tòa án hỏi đương sự về có đồng ý Người bào chữa hay không nên mỗi nơi thực hiện một kiểu, có nơi thì yêu cầu luật sư trực tiếp vào trại tạm giam để lấy ý kiến của đương sự, có nơi thì yêu cầu Điều tra viên hoặc Kiểm sát viên hoặc cán bộ tòa án vào trại giam để lấy ý kiến đương sự. Tuy nhiên, việc luật sư trực tiếp vào trại tạm giam để gặp đương sự lại là một điều cực ký khó khăn và rất ít trường hợp thực hiện được vì không có quy định nào cho phép. Trường hợp do cán bộ của CQTHTT lấy ý kiến đương sự thì có thể thời hạn cấp GCNNBC không thể được đảm bảo theo quy định của BLTTHS là 03 ngày. Đó là chưa kể trường hợp những người này có thể tác động để đương sự từ chối luật sư. Để đảm bảo thời hạn cấp GCNNBC cho luật sư, Điều 27 Luật luật sư đã quy định rất đầy đủ và chặt chẽ nhưng không được các CQTHTT thực hiện vì cho rằng quy định này không phù hợp với các văn bản hướng dẫn BLTTHS. Nếu luật sư có quyền khiếu nại thì hầu như cũng không được giải quyết vì việc không trả lời khiếu nại này không thuộc trường hợp vi phạm nghiêm trọng về tố tụng, hoặc sau khi khiếu nại thì luật sư có thể bị gây khó khăn hơn trong hoạt động tố tụng của mình. Theo Luật sư Vũ Công Dũng thì nên sửa đổi, bổ sung Điều 57 BLTTHS như sau: “Đề nghị sửa đổi khoản 4 Điều 57 theo quy định Điều 27 Luật Luật sư hoặc có Thông tư liên tịch của TANDTC – VKSNDTC – BTP – BCA – BQP hướng dẫn cụ thể về thủ tục cấp GCNNBC như quy định tại Điều 27 Luật luật sư, sau đó trong quá trình tham gia tố tụng nếu đương sự từ chối luật sư thì CQTHTT thực hiện việc thu hồi GCNNBC theo quy định pháp luật.” 3.Quy định về gặp gỡ trao đổi của NBC với đương sự. Điểm e khoản 2 Điều 58 BLTTHS cho phép NBC được gặp đương sự khi bị tạm giữ, tạm giam. Tuy nhiên trên thực tế việc này trở nên rất khó khăn vì cơ quan tạm giữ, tạm giam chỉ cho NBC gặp đương sự khi có mặt Điều tra viên. Việc này đã hạn chế nhiều quyền lợi của đương sự về trách nhiệm hình sự cũng như thực thi các quyền về dân sự, cụ thể: + Do quy định tại điểm b Khoản 2 Điều 58 BLTTHS thì NBC phải đề nghị CQĐT báo trước về thời gian và địa điểm “hỏi cung” bị can, vì vậy CQĐT không có trách nhiệm thông báo cho NBC nếu như không có yêu cầu. Mặt khác quy định này chỉ yêu cầu thông báo về lịch “Hỏi cung” còn các hoạt động tố tụng khác thì CQĐT không phải thông báo. + Một vấn đề được đặt ra là, kết thúc phiên tòa sơ thẩm hoặc phúc thẩm thì NBC có được gặp đương sự nữa không? Theo cách hiểu hiện tại của các cơ quan tạm giữ, tạm giam thì sau khi kết thúc phiên tòa này thì NBC sẽ không được gặp đương sự đang bị tạm giam nữa. Nhưng theo quy định tại khoản 4 Điều 27 Luật luật sư thì GCNNBC có giá trị trong các giai đoạn tố tụng và việc NBC gặp gỡ trao đổi với đương sự sau khi kết thúc các phiên tòa này rất quan trọng để họ có thể quyết định kháng cáo một phần hoặc toàn bộ bản án cũng như quyết định khiếu nại đề nghị xem xét giám đốc thẩm bản án có hiệu lực pháp luật nếu nhận thấy có sự oan sai. Luật sư Vũ Công Dũng đề nghị sửa đổi như sau: “Khoản 1 Điều 58 được chia thành điểm a và b trong đó điểm b là phần quy định đối với các tội xâm phạm an ninh quốc gia. Gộp điểm a, b, e khoản Điều 58 BLTTHS và quy định là NBC được gặp gỡ đương sự, tham gia tất cả các hoạt động tố tụng và được quyền đặt ra các câu hỏi để làm sáng tỏ sự thật khách quan của vụ án đối với đương sự...và được thông báo hợp lệ về thời gian, địa điểm sẽ diễn ra các hoạt động tố tụng này trừ giai đoạn điều tra theo quy định tại điểm b khoản 1 như đã đề nghị nêu trên.” IV. Một số kiến nghị : + Một là, trước mắt và về lâu dài cần tăng cường đội ngũ luật sư cả về số lượng lẫn chất lượng để đáp ứng kịp thời và có hiệu quả nhu cầu của thực tiễn tố tụng hình sự. Để thúc đẩy tiến trình này trước hết cần sớm ban hành Pháp lệnh tổ chức luật sư mới để thay thế Pháp lệnh tổ chức luật sư năm 1987 vốn đã quá lạc hậu. Theo đó, Pháp lệnh mới sẽ được quy định rõ hơn, đầy đủ hơn về điều kiện, tiêu chuẩn của luật sư, trong đó chú trọng đến tiêu chuẩn về đạo đức và nghiệp vụ của luật sư. Đồng thời Pháp lệnh mới cần tạo ra quy trình công nhận luật sư theo hướng thông thoáng hơn trên cơ sở bảo đảm được sự quản lý của Nhà nước và tôn trọng tính tự quản của tổ chức luật sư. +Hai là, việc sữa đổi, bổ sung Bộ luật tố tụng hình sự sắp tới cần làm rõ người đại diện hợp pháp của bị cáo trong tố tụng hình sự là những đối tượng nào để tạo điều kiện cho quy định đó được thi hành trong thực tiễn tố tụng hình sự. Theo chúng tôi, nên tham khảo những quy định về người đại diện hợp pháp của bị can, bị cáo trong tố tụng hình sự. + Ba là, cần khôi phục lại chế định Bào chữa viên nhân dân. Đã đến lúc Chính phủ nên ban hành Quy chế hoặc Điều lệ mẫu về tổ chức và hoạt động của Đoàn Bào chữa viên nhân dân để chính thức khôi phục lại chế định có nhiều ưu điểm này. + Bốn là, trong tương lai cần nghiên cứu để từng bước mở rộng phạm vi của những người có quyền tham gia tố tụng với tư cách là người bào chữa không chỉ giới hạn trong khuôn khổ của Điều 35 Bộ luật tố tụng hình sự hiện hành mà phải tiến tới khả năng cho phép bất kỳ ai có nhân thân tốt, có năng lực hành vi dân sự đầy đủ, có bằng cử nhân Luật, được tín nhiệm của bị can, bị cáo và sự chấp thuận của cơ quan tiến hành tố tụng thì đều có quyền tham gia bào chữa. Dĩ nhiên, khi đó pháp luật tố tụng hình sự sẽ phải có những quy định chặt chẽ về việc tham gia bào chữa của này. Thiết nghĩ, tất cả những kiến nghị nêu trên nếu được chấp thuận sẽ góp phần trực tiếp vào việc thực hiện tốt nguyên tắc bảo đảm quyền bào chữa của bị can, bị cáo trong thực tiễn tố tụng hình sự ở nước ta. KẾT LUẬN Qua các giai đoạn phát triển của tố tụng nước ta, tùy thuộc vào từng điều kiện lịch sử cụ thể, những quy định của hiến pháp và pháp luật về địa vị pháp lí của người bào chữa ngày càng được kế thừa, nâng cao và hoàn thiện. Trong tố tụng hình sự, địa vị pháp lí của người bào chữa ngày càng được nâng cao. Tuy nhiên đứng trước yêu cầu của việc xây dựng và hoàn thiện nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam của nhân dân, do nhân dân và vì nhân dân, hướng tới một nền tư pháp tiến bộ, đổi mới tố tụng hình sự, làm cho tố tụng thật sự dân chủ, bảo đảm khách quan, không làm oan người vô tội thì việc tìm hiểu để ngày càng hoàn thiện hơn về địa vị pháp lí của người bào chữa là việc làm cần thiết, tiến tới xây dựng một đội ngũ bào chữa chuyên nghiệp, thông thạo chuyên môn, am hiểu pháp luật, có trình độ pháp lí cao. Tài liệu tham khảo 1. Trường Đại học Luật Hà Nội, giáo trình luật tố tụng hình sự Việt Nam, Nxb.CAND, Hà Nội 2007, 2008. 2. Bộ luật tố tụng hình sự nước CHXHCN Việt Nam năm 2003. 3. Khoa luật - Đại học Quốc gia Hà Nội, Giáo trình luật tố tụng hình sự Việt Nam, Nxb. Đại học quốc gia Hà Nội, 2001. 4. www.vietlaw.gov.vn 5. Viện khoa học pháp lí, Bình luận khoa học Bộ luật tố tụng hình sự năm 2003, Nxb. Tư pháp, Hà Nội, 2005