So sánh văn hóa dân gian giữa dân tộc Việt và dân tộc Hàn

ại laø moät chieác bình gaïo cuøng nhöõng maûnh vaûi ñaët treân choã ñaát cao ôû saân sau. Ñoâi khi ngöôøi ta troàng moät caây luùa trong bình. Bình thöôøng ñöôïc phuû baèng moät boù rôm buoäc tuùm phía treân. Cuõng nhö Taùo quaân, vieäc thôø Thoå Thaàn ôû Haøn Quoác ñeàu do phuï nöõ ñaûm nhaän. Thaàn Taøi ôû Haøn Quoác thöôøng ñöôïc hình dung döôùi daïng moät con raén (coù nôi laø con choàn hoaëc moät con coùc) vaø ñöôïc thôø döôùi daïng moät uï rôm ôû saân sau, caïnh thaàn Thoå Ñòa. Ngöôøi Haøn tin raèng neáu nhìn thaáy con raén töø uï rôm chui ra thì taøi loäc ñaõ ra ñi vaø gia ñình sôùm muoän cuõng gaëp tai hoïa (!) Ngoaøi caùc vò gia thaàn neâu treân, trong gia ñình ngöôøi Haøn coøn coù söï hieän dieän cuûa Toå Thaàn. Khaùc vôùi oâng baø toå tieân, Toå thaàn laø moät khaùi nieäm tröøu töôïng, ñöôïc goïi laø Josang Danji - bình thôø Toå. Vò thaàn naøy ñöôïc bieåu töôïng baèng moät bình nhoû mieäng boïc giaáy traéng, chuû nhaø ñoå gaïo vaøo muøa thu vaø luùa maïch vaøo muøa xuaân, thöôøng ñaët treân keä cao ôû goùc nhaø/phoøng. Vò thaàn seõ phuø hoä cho ñaát ñai cuûa gia ñình maøu môõ, ñöôïc muøa vaø ñoâng con. Cuõng trong heä thoáng gia thaàn cuûa ngöôøi Haøn coøn coù Tam Thaàn Baø (Samsin Halmeoni) döôùi daïng moät tôø giaáy gaáp laïi hay nhöõng coïng rôm saïch treo treân goùc nhaø. Ñoù laø ba baø muï quaûn lyù ba giai ñoaïn mang thai, sinh ñeû vaø nuoâi con. Keá ñeán laø Thaàn gaùc coång Joyong - ngöôøi baûo veä cho gia ñình khoûi beänh taät. Töông truyeàn oâng voán laø con trai cuûa Ñoâng Haûi Long vöông. Joyong coù vôï ñeïp. Thaàn Dòch Beänh nhaân luùc Joyong ñi vaéng ñaõ hoùa thaønh moät chaøng trai ñeán quyeán ruõ vôï oâng. Khi trôû veà thaáy ñoâi giaøy laï tröôùc cöûa vaø boán chieác chaân treân giöôøng, Joyong ñaõ boû ñi vaø haùt: Sau buoåi ñeâm cheø cheùn say söa/Trong aùnh traêng/Toâi trôû veà nhaø vaø treân giöôøng toâi/Nhìn thaáy boán caùi chaân/Hai caùi laø cuûa vôï toâi/Vaäy hai caùi laø cuûa ai?/Hai caùi cuûa toâi?/Khoâng, chuùng bò laáy maát roài. Thaàn Dòch Beänh ñaõ caàu xin Joyong tha thöù vaø höùa raèng khoâng bao giôø vaøo nôi Joyong ôû. Do vaäy haøng naêm vaøo Teát Ñoan Ngoï, caùc gia ñình ngöôøi Haøn thöôøng mua tranh veõ hình Joyong về treo tröôùc cöûa ñeå xua ñuoåi dòch beänh. Coù moät vò gia thaàn coù caùi teân khaù laï ôû Haøn Quoác là Thaàn nhaø xí. Vieäc thôø vò thaàn naøy coù leõ xuaát phát töø thöïc teá ôû caùc laøng queâ ngöôøi Haøn tröôùc ñaây, nhaø xí thöôøng ôû goùc vöôøn, maø vöôøn thì laïi caïnh nuùi, ban ñeâm ñi veä sinh coù theå ñoái dieän vôùi thuù döõ xuoáng nuùi kieám moài. Tuy chöùc naêng cheá ngöï thuù döõ, song thaàn nhaø xí laïi ñöôïc hình dung laø moät nöõ thaàn coù maùi toùc daøi vaø hay thay ñoåi hình daïng. Toùm laïi, so vôùi ngöôøi Haøn, caùc gia thaàn ngöôøi Vieät coù soá löôïng ít hôn. Caùc gia thaàn ôû ngöôøi Vieät thì ngöôøi Haøn ñeàu coù. Tuy nhieân, hình thöùc thôø töï vaø “dung maïo” cuûa caùc vò thaàn haàu heát roõ raøng hôn chöù khoâng mô hoà, töôïng tröng nhö gia thaàn cuûa ngöôøi Haøn (tôø giaáy - Tam Thaàn Baø, uï rôm - Thaàn Taøi, baùt nöôùc - Taùo Quaân…). Coâng vieäc thôø töï gia thaàn ôû ngöôøi Haøn haàu nhö chæ do phuï nöõ ñaûm nhaän. ÔÛ ngöôøi Vieät, coâng vieäc naøy coù theå caû ñaøn oâng vaø phuï nöõ ñeàu tham gia vaøo hình thaùi thôø phuïng naøy 2.2.7. Tương đồng và dị biệt trong tín ngưỡng phương thuật, ma thuật Trong truyền thuyết lập quốc Ngoài các loại hình tín ngưỡng, ở người Việt cũng như người Hàn còn khá thịnh hành các hình thức phương thuật, ma thuật. Có thể tìm thấy điểm tương đồng trong các loại hình này ngay trong truyền thuyết lập quốc ở 2 dân tộc. Ở người Việt, theo Lĩnh Nam trích quái có thể khẳng định cả ba thế hệ đầu của họ Hồng Bàng (Kinh Dương vương - Lạc Long Quân - Hùng vương) đều là những pháp sư shaman giáo pháp thuật cao cường. Họ được biết đến như những vị “vua - phù thủy”. Kinh Dương vương là người giỏi phương thuật, có sức khỏe phi thường, có tài đi lại dưới nước như trên cạn. Lạc Long quân - con trai ông cũng tỏ ra không hề thua kém cha. Cũng theo truyện Hồng Bàng thị, khi trông thấy Âu Cơ - ái thiếp của Đế Lai, Lạc Long quân vô cùng yêu thích, bèn biến thành một chàng trai khôi ngô tuấn tú, có nhã nhạc, thị vệ theo hầu làm cho Âu Cơ say mê. Sau đó, ông thường xa vợ để về chốn thủy phủ. Mỗi lúc dân chúng có việc gì chỉ cần gọi to: Bố ơi ở đâu sao không về để chúng con nhớ quá ? Ông lập tức xuất hiện. Gạt sang một bên thủ pháp hư cấu làm tăng thêm tính ly kỳ, hấp dẫn, cốt lõi của vấn đề cho thấy diện mạo của Lạc Long quân chính là một pháp sư. Đến lượt mình, Hùng vương - thế hệ tiếp theo của Lạc Long quân - cũng xác định tiêu chí kén rể của bằng việc chọn người có “tài cao - thuật lạ”. Theo đó, cả Sơn Tinh và Thủy Tinh đều tỏ rõ là những pháp sư có bản lĩnh phi thường. Sơn Tinh có thể trông suốt qua ngọc đá. Thủy Tinh có thể xuống nước, vào lửa… Ngoài truyền thuyết lập quốc, theo diễn trình lịch sử Việt Nam, còn có không ít các nhân vật mang dáng dấp hoặc liên quan tới các hiện tượng ma thuật như Thánh Gióng, nhà sư Phật Quang với Chử Đồng Tử, Cao Biền (ký ức dân gian vẫn còn nhắc đến hoạt động “yểm long mạch” của y nhằm “tuyệt mệnh đế vương” trên đất nước ta. Trạng nguyên khai khoa Lê Văn Thịnh học thuật “hóa hổ” của một đạo sĩ đến từ Đại Lý (Vân Nam-Trung Quốc) tới và mưu sát vua Lý trên hồ Dâm Đàm. Theo Việt điện u linh tập của Lý Tế Xuyên, nhà sư Từ Đạo Hạnh có phép đầu thai cho vợ Sùng Hiền hầu sinh ra vua Lý Thần tông - thuật thác sinh (Lý Thần tông là hóa thân của Từ Đạo Hạnh). Lý Giác ở Diễn Châu có thuật “biến cây cỏ thành binh lính”… Màu sắc của phương thuật khá đậm nét trong truyền thuyết lập quốc lập quốc của người Hàn, Hwan-ung (Hoàn Hùng) - con trai của Thượng Đế Hwan-in (Hoàn Nhân) - được sự đồng ý của vua cha đã giáng xuống gốc cây Chiên đàn trên đỉnh núi Baekdu (Bạch đầu) và tự xưng là Cheon-wang (Thiên Vương) rồi cho xây dựng một Thần Thị. Một hôm, có một con gấu và một con hổ đến gặp Hwan-ung xin được làm người, Thiên Vương đã ban cho mỗi con 20 nhánh tỏi và một nắm ngải cứu bảo rằng về ở trong hang ăn tỏi và ngải cứu trong 100 ngày. Hổ nóng tính không chịu nổi đã chạy khỏi hang. Gấu nhẫn nại chịu đựng nên sau 21 ngày đã trở thành một cô gái xinh đẹp Ung-nyo (Hùng Nữ). Ung-nyo đã trở lại gốc cây chiên đàn gặp Hwan-ung xin được mang thai. Sau đó, Ung-nyo đã sinh được một đứa con trai đặt tên là Dan-gun (Đàn Quân). Dan-gun đã lập quốc ở lưu vực sông Daedong và đặt tên là Chosǒn, tương truyền vào ngày 3 - 10 - 2333 B.C. Sau khi ở ngôi 1500 năm, ông thoái vị và trở thành Sơn thần. Dù đậm nhạt khác nhau, song màu sắc đạo giáo, phương thuật ở truyền thuyết lập quốc của người Việt cũng như Hàn khá rõ nét. Tuy nhiên, bên cạnh những nét tương đồng, cũng có thể chỉ ra một vài nét dị biệt giữa chúng. Thứ nhất: nếu như ở người Việt, Mẹ Âu Cơ sinh ra một bọc trăm trứng sau đó nở ra một trăm người con (50 con trai và 50 con gái), thì Hùng Nữ của người Hàn chỉ sinh hạ một mình Dan-gun. Những truyền thuyết này đã nói lên tính thuần nhất trong dân tộc Hàn cũng như tính đa dân tộc của Việt Nam. Thứ hai, truyền thuyết lập quốc của người Việt mang đậm các yếu tố của một nền nông nghiệp lúa nước (sau khi trưởng thành 50 người con theo mẹ lên rừng, 50 người con theo cha xuống biển); ở người Hàn, yếu tố núi đá lại đóng vai trò nổi trội. Khi giáng xuống hạ giới, hoàng tử Hwan-ung không chọn nơi nào khác lại chọn ngọn núi (đá) cao nhất là Baekdu, khi ông cho gấu và hổ phép để biến thành người thì hai con vật này quay trở về hang đá để kiên nhẫn và chờ đợi phép màu. Đến lượt mình, Hwan-ung (Thiên Vương) sau khi tại vị 1500 năm, ông thoái vị và trở thành Sơn thần. * Shaman giáo Những người hành nghề này ở người Việt được gọi là phù thủy, pháp sư, ông đồng, bà đồng, còn ở người Hàn là thầy tế/phù thủy hay mudang. Cũng như ở người Việt, mudang Hàn hầu hết là nữ. Khác với nhiều hình thức phương thuật khác có thể truyền cho người khác; ông đồng, bà đồng hay các đạo sĩ không thể “truyền nghề” cho bất cứ ai ; bởi người đó phải do “thần linh tuyển lựa” - phải có “căn mạng”. Trước khi được “ăn lộc” để “làm việc thánh”, người đó thường phải trải qua trận ốm thập tử nhất sinh, chữa chạy nhiều nơi nhưng bệnh tình không thuyên giảm, chỉ khi người đó đến gặp người hành nghề “phù thủy” và được ra “hầu thánh” thì bệnh tình tự nhiên khỏi. Từ đó trở đi, những người như vậy thường có những khả năng đặc biệt như chữa bệnh bằng tro than và nước lã, có thể tiên đoán được số mệnh của người nào đó trong tháng/năm hoặc dài hơn là tiền vận/trung vận/ hậu vận. Cũng có trường hợp những người nằm mơ được thần linh giao cho trọng trách. Đó là những người được xem là có năng lực đặc biệt, họ có thể nhìn xuyên qua cơ thể người, thậm chí xuyên cả đất để tìm và nhận ra hài cốt người… Trong qua quá trình hành nghề, về cách thức có thể không hoàn toàn giống nhau, song các shaman Hàn cũng như các ông đồng bà đồng Việt thường có khả năng chữa nhiều loại bệnh cho con người bằng những cách thức “đặc biệt” như cho con bệnh uống nước thánh, đọc thần chú,… Một đặc điểm giống nhau giữa nghi lễ kut của người Hàn và lên đồng của người Việt là sự “đồng diễn” của âm nhạc. Ngoài việc phục vụ cho hát múa, âm nhạc trong các nghi lễ này còn có tác dụng giúp con người thăng hoa, ngây ngất và dễ dàng hơn trong việc tiếp cận với thần thánh (?) Bên cạnh một vài đặc điểm tương đồng trên đây, giữa mudang của người Hàn với nghi lễ chính trong đạo phù thủy Việt (lên đồng) vẫn tồn tại không ít những dị biệt. Trước hết, vẫn là hình thức shaman có sự giao cảm giữa con người với thần thánh, song, nếu như shaman giáo Hàn là sự thăng hoa/thiên của các đạo sĩ lên trên trời để “yết kiến” các đấng thần linh; thì ngược lại lên đồng ở người Việt - các thánh tự nhập vào các ông đồng bà đồng để ban phước, ban lộc và phán truyền. Thứ hai, là các bước tiến hành và đối tượng chính trong các giai đoạn lễ. Trong nghi lễ shaman giáo (kut) của người Hàn chỉ gồm 12 bước thì con số đó trong nghi lễ lên đồng của người Việt lại nhiều hơn (36 giá). Về đối tượng cúng lễ. Trong lễ kut,các đối tượng hướng đến chủ yếu là những vị thần gần gũi với cuộc sống thường nhật của họ (có thể là thần bảo vệ nhưng cũng có khi là những thần gây tai họa cho họ). Dù có 12 bước, song cốt lõi của nghi lễ Kut chỉ từ bước thứ 5 đến bước thứ 8, trong đó: Bước thứ 5 (songju maji): cúng thần giữ nhà, vị thần bảo vệ và mang những điều may mắn đến với mỗi gia đình, giữ vai trò quan trọng nhất trong mỗi gia đình người Hàn. Bước 6 (pyolsong) - cúng thần đậu mùa. Bước 7 (taegam) - cầu khấn thần hộ mệnh. Bước 8 (chesok) - cúng vị thần có liên quan đến sinh đẻ, duy trì tuổi thọ cũng như sự thịnh vượng, bội thu của việc cấy trồng. Trong nghi lễ lên đồng, các đối tượng cúng lễ và nhập đồng chủ yếu là các thánh. Họ là có thể là những nhân vật được hư cấu trong tâm thức của người dân, cũng có khi là các nhân vật có quan đến lịch sử. Chẳng hạn, trường hợp Mẫu Thượng Ngàn. Gắn với di tích đền thờ Suối Mỡ (Bắc Giang) có lưu truyền câu chuyện cho rằng Mẫu vốn là công công chúa Mỵ Nương Quế Hoa - con gái của vua Hùng thứ 18 và Hoàng hậu An Nương. Hoàng hậu đã qua đời vì sinh công chúa. Khi lớn lên, biết chuyện, công chúa đã vào rừng tìm mẹ. Tiếp đó nầng và các thị nữ theo hầu được Tiên ông dạy cho phép thần thông. Sau đó, công chúa đã ra sức dời núi, khai sông giúp người dân có cuộc sống no ấm. Cuối cùng, có một đám mây ngũ sắc xuống đón nàng và các thị nữ về trời. Nhớ ơn nàng, dân làng đã lập đền thờ và tôn vinh Mỵ Nương Quế Hoa là Bà ChúaThượng Ngàn. Hoặc như trường hợp Quan Lớn Đệ Ngũ (Quan Lớn Tuần Tranh). Có nhiều vùng miền trên đất nước ta đã gắn Ngài với tướng Cao Lỗ - một trong những võ tướng của An Dương vương… Song có lẽ rõ ràng nhất là Phủ Trần Triều trong hệ thống điện thần Tứ Phủ. Đó là nơi thờ Hưng Đạo đại vương - người đã có công trong việc tiêu diệt quân Mông Cổ vào thế kỷ XIII để bảo vệ đất nước [61b, 30-46]. * Các hình thức ma thuật Các hình thức phương thuật ở người Việt còn tồn tại nhiều hình thức khá thú vị, chẳng hạn như thuật chống sét, chống bão, khảo cây lấy quả, thôi sinh, trấn trộm, v.v… Mỗi khi trời mưa, để tránh sét, người ta thường rang ngô, rang thóc nếp… hoặc bất kỳ một loại đồ ăn gì đó mà có thể kéo dài được thời gian. Khi Thiên Lôi thực hiện mệnh Trời xuống hạ giới trừng trị kẻ nào đó, nhưng đợi mọi người ăn lâu quá (vì quan niệm “Trời đánh tránh miếng ăn”) nên bỏ đi luôn. Tương tự như vậy với thuật chống bão, người ta dùng cây đũa cả chống vào cây cột nhà và hy vọng gió bão có to đến mấy thì nhà cũng không bị đổ. Để chống/trấn trộm, người Việt dựng ngược cái chổi ở cửa ra vào và đọc thần chú: “Chặt đầu thằng chích, ních đầu thằng cược, treo ngược cành đa, chém cha thằng trộm” [71,32-33]. Về các thuật tránh sét, chống bão, trấn trộm không thấy ở người Hàn, nhưng hai thuật sau đây ít nhiều cũng biểu hiện sự tương đồng. Thuật khảo cây lấy quả. Sau một thời gian dài hơn chu kỳ bình thường của một loại cây nào đó mà nó vẫn không cho quả, ở Việt, vào ngày Đoan Ngọ, một người sẽ trèo lên cây và một người cầm dao đứng ở dưới gốc với giọng “dọa nạt”: “Có chịu ra quả không ? Không ra sẽ chặt !” Người đứng trên cây van xin “Xin đừng chặt, mùa tới sẽ ra quả”. Người đứng dưới tiếp tục hỏi: “thế định ra bao nhiêu quả ? Người kia đáp “Mấy thúng luôn” Với cách làm như vậy, người ta tin rằng năm sau cây sẽ cho quả. Vào ngày Tano (mùng 5 tháng 5 âm lịch) ở người Hàn, bên cạnh nhiều nghi lễ khác nhau (nam giới thi đấu vật sireum, phụ nữ chơi đánh đu…) họ còn có một phong tục liên quan đến cây cối đó là làm lễ cây hồng vàng: đặt một hòn đá vào giữa hai cành cây hồng vàng - tượng trưng cho sự hôn phối. Bằng cách này, người ta nghĩ rằng cây hồng sẽ cho nhiều quả. Thuật thôi sinh. Ở người Việt, khi người vợ mang thai quá ngày, người chồng sẽ đập cái nồi (đất) cho vỡ toác ra hoặc tháo dây lưng quần trèo lên nóc nhà ngồi thì vợ sẽ sinh. Còn ở Hàn Quốc, khi người phụ nữ sinh (đặc biết đối với người đẻ khó), tất cả các dây phơi trong nhà phải được làm chùng xuống, các cánh cửa được mở toang, lấy áo của chồng trải làm ga giường và tin rằng người vợ sẽ sinh dễ dàng hơn. * Phong thủy (nghĩa đen là gió và nước) - hai yếu tố môi trường liên quan mật thiết và thường xuyên tác động đến cuộc sống con người. Dân gian Việt gọi những người hành nghề này là “thầy địa lý”, còn ở người Hàn là chigwan hay đế quan. Cũng như người Việt, mỗi khi dựng nhà, trổ ngõ, hay cất đặt mồ mả cho ông bà cha mẹ,… người Hàn thường phải nhờ đến một người am tường về phong thủy để xem hướng, cắm đắt, điểm huyệt với ước vọng tìm được “đất phát”, một địa cuộc “đắc/ vượng/miếu/địa” đem lại sự sung túc, cháu đống, con đàn… Người Việt quan niệm, một địa cuộc tốt phải hội đủ các yếu tố như “tiền án, hậu chẩm, tả thanh long hữu bạch hổ, minh đường tụ thủy”. Tương tự, một vị trí lý tưởng theo người Hàn - nhất thiết phải là những nơi có năng lượng tiềm tàng, núi cao lởm chởm về phía Bắc, đồi cuốn về bên trái và bên phải, đồi thấp về phía Nam, tầm nhìn phải thoáng rộng, phải có song suối chảy ở bên dưới [32, 142]. c) Các hình thức bốc phệ Thuaät boùi toaùn ở Vieät vaø người Haøn ñaõ ra ñôøi töø raát sôùm. Tuy nhieân, hình thức boác pheä ôû hai toäc ngöôøi naøy laïi coù nhieàu ñieåm töông ñoàng vaø dò bieät. * Nhöõng neùt töông ñoàng Tröôùc heát, thuaät boùi toaùn. Với mong muoán giaûi thích ñöôïc caùc hieän töôïng töï nhieân kyø laï (nhaät thöïc, nguyeät thöïc, sao choåi, …) hoaëc muoán bieát veà nhöõng ñieàu seõ xaûy ra trong töông lai ñoái vôùi moãi ngöôøi… coù moät soá caùch boùi toaùn maø ngöôøi Vieät vaø ngöôøi Haøn ñeàu söû duïng như boùi töôùng maïo, boùi theo ñöôøng chæ ôû loøng baøn tay, ñoaùn moäng, boùi aâm döông,... Tuy nhieân, phaàn lôùn caùc hình thöùc boùi cuûa ngöôøi Vieät vaø ngöôøi Haøn laïi khoâng gioáng nhau. Thöù hai, trong xaõ hoäi hieän ñaïi, thuaät boùi toaùn ôû người Vieät cuõng nhö người Haøn vaãn toàn taïi ôû moät boä phận cö daân. Moãi khi dôøi moä, laøm nhaø, laäp gia ñình, thaäm chí laø ñi thi … khoâng ít ngöôøi Vieät, ngöôøi Haøn vaãn tìm ñeán thaày boùi. * Nhöõng neùt dò bieät So vôùi ngöôøi Vieät, vieäc boùi toaùn döïa vaøo caùc hiện tượng töï nhieân cuûa ngöôøi Haøn ñaäm neùt hôn. Ngay töø thôøi Silla (57 trCN-935 sau CN), coù moät vò trí daønh rieâng cho moät ngöôøi laø Ilgwan hay nhaø trieân tri vôùi nhieäm vuï chuyeân döï ñoaùn vaø baùo vôùi nhaø vua veà nhöõng việc khaùc thöôøng seõ xaûy ra. Thôøi Korryo (918-1392), ngöôøi laøm coâng vieäc naøy goïi laø ngöôøi döï ñoaùn hay thaày boùi. Ngheà nghieäp cuûa oâng ta laø quan saùt vaø giaûi thích caùc hieän töôïng kyø laï trong töï nhieân. Söï xuaát hieän hay tuyeät chuûng cuûa nhöõng loaøi ñoäng vaät, thôøi gian keâu hay nhöõng bieåu hieän naøo ñoù cuûa chuùng ñeàu coù nghóa laø moät ñieàu gì ñoù seõ ñeán. Boø, ngöïa, quaï, nheän, raén, kieán… laø nhöõng ñieåm chính ñeå quan saùt trong xaõ hoäi Haøn coå ñaïi [32, 138-139]. Trong khi ngöôøi Vieät thònh haønh caùc hình thöùc boùi quaû cau, boùi laù traàu thì ngöôøi Haøn laïi khoâng coù. Ngoaøi caùc hình thöùc boùi keå treân, thuaät boùi toaùn ôû ngöôøi Vieät coøn coù söï hieän dieän cuûa boùi chaân gaø, boùi töû vi, saám vó, kim tieàn boác (boùi gieo 3 ñoàng tieàn), mai hoa boác (boùi kieåu/neùt chöõ), thaäm chí laø boùi Kieàu, v.v… 2.3. Những tương đồng và dị biệt trong lễ hội dân gian giữa 2 dân tộc Hàn, Việt 2.3.1. Leã hoäi coù lieân quan ñeán saûn xaát noâng nghieäp Ngoài moät soá leã hoäi lôùn do chòu aûnh höôûng cuûa vaên hoùa Trung Hoa như Teát Nguyeân Ñaùn (Solnal); Teát Ñoan Ngoï (Tanno/Dano); Teát Trung thu (hay Chuseok - ngaøy leã taï ôn)…, do kinh teá noâng nghieäp ñoùng vai troø chuû ñaïo, neân caùc leã hoäi lieân quan ñeán saûn xuaát noâng nghieäp ôû ngöôøi Haøn và ngöôøi Vieät dieãn ra quanh naêm. * ÔÛ ngöôøi Vieät Muøa Xuaân laø thôøi ñieåm dieãn ra voâ soá caùc leã hoäi coù lieân quan ñeán thôøi vuï. Ngöôøi Vieät coù caâu “thaùng Gieâng laø thaùng aên chôi”, tức laø khoaûng thôøi gian daønh cho trẩy hoäi caàu an, caàu phuùc loäc, caàu cho moät vuï muøa töôi toát. Sau Teát Nguyeân Ñaùn, nhöõng laøng quan hoï vuøng Kinh Baéc môû leã hoäi caàu cho möa thuaän gioù hoøa, muøa maøng töôi toát, caàu an thònh,... Trong phaàn hoäi, họ toå chöùc caùc cuoäc thi haùt giao duyeân, ñaùnh ñu, keùo co, ñaáu vaät, bôi thuyeàn… và thöôøng keùo daøi ñeán haï tuaàn thaùng Hai. Ở Phuù Thoï vaøo muøa Xuaân coù leã hoäi haùt xoan (coøn goïi laø haùt Xuaân), thöôøng ñöôïc môû töø 7 thaùng Gieâng vaø keùo daøi ñeán thaùng Hai. Trong leã hội, họ dieãn taû caùc troø trình ngheà, moâ phoûng caùc hoaït ñoäng saûn xuaát noâng nghieäp, caøy böøa, taùt nöôùc, gieo maï… và thi haùt xoan - moät loaïi hình daân ca ñaëc saéc ôû vuøng ñaát Toå. Trong thaùng Ba, nhieàu ñịa phöông treân caû nöôùc cuõng coù nhöõng leã hoäi lieân quan ñeán saûn xuaát noâng nghieäp nhö hoäi thi ñua thuyeàn ôû Nam Haø, Haûi Döông, Höng Yeân, Thaùi Bình; hoäi thi thoåi côm ôû nhieàu ñịa phöông khaùc… Vaøo 5 thaùng Năm, ngöôøi Vieät coù Teát Ñoan Ngoï. Cuõng ngaøy naøy, ngöôøi Haøn coù Leã hoäi Haï ñieàn (trong phaàn leã, coù moät laõo noâng ñoùng vai chuùa Ñoàng, maëc aùo teá ñoû, ñoäi khaên ñoû, caàm boù maï xuoáng ruoäng caáy, sau ñoù daân laøng seõ taäp trung teù buøn ñaát vaøo ngöôøi chuùa Ñoàng ñeå laáy may) Töø thaùng Taùm aâm lòch, khaép caùc ñòa phöông trong caû nöôùc ñeàu dieãn ra caùc leã hoäi soâi ñoäng vaø cuoán huùt ñöôïc nhiều người tham gia, nhất caùc em beù - Teát Trung Thu (15/8 aâm lòch). Thôøi gian naøy, ôû caùc ñòa phöông thöôøng coù caùc cuoäc thi haùt daân gian nhö haùt troáng quaân, haùt ví (Haø Baéc, Haûi Döông, Höng Yeân), haùt daëm/daäm (Haø Nam), hoäi choïi traâu, haùt đúm (Haûi Phoøng), v.v… Moät naêm ngöôøi Vieät phía Baéc coù hai vuï luùa chính thu hoaïch vaøo thaùng Năm vaø thaùng Mười aâm lòch. Trong khoaûng thôøi gian naøy, họ thöôøng coù leã cuùng côm môùi ñeå taï ôn trôøi ñaát, thaàn linh. Leã vaät laø côm traéng, caùc loaïi baùnh ñöôïc laøm töø luùa gaïo hoaëc caùc noâng saûn khaùc (baùnh gai, bánh coám, baùnh troâi…). * ÔÛ ngöôøi Haøn ÔÛ ngöôøi Haøn tröôùc ñaây, leã hoäi laø cöû haønh nhöõng nghi leã toân giaùo. Cho tôùi thôøi kyø caùc vöông quoác lieân minh, nghi leã taïi ôn Trôøi ñaát cho muøa vuï boäi thu chính thöùc ñöôïc toå chöùc. Moät soá leã hoäi tieâu bieåu nhö yeonggo (muùa troáng goïi hoàn) cuûa Puyeo, dongmaeng (nghi leã cuùng toå tieân) cuûa Goguryeo, muùa mucheon (thieân vuõ) cuûa Dongye. Caùc leã hoäi naøy ñöôïc toå chöùc vaøo thaùng 10 aâm lòch sau moãi muøa vuï. Rieâng leã yeonggo ñöôïc toå chöùc vaøo thaùng 12 aâm lòch. Hieän nay ôû Haøn Quoác chỉ coù moät soá leã hoäi daân gian lieân quan ñeán saûn xuaát noâng nghieäp ñöôïc toå chöùc vaøo nhöõng thôøi gian vaø ñòa ñieåm nhö sau: Vaøo thaùng Ba, Leã hoäi daân gian Samil ñöôïc toå chöùc taïi Chiangnyong-gum thuoäc Kyongsangnam-do. Ñaây laø leã hoäi truyeàn thoáng noåi tieáng ñöôïc toå chöùc moãi naêm moät laàn vaøo thaùng Ba. Trong leã hoäi, ngoaøi phaàn nghi leã, ngöôøi ta coøn toå chöùc nhieàu troø chôi khaùc, tieâu bieåu laø ñaáu boø, keùo co… Vaøo thaùng Tö, ñaûo Chindo môû hoäi Chindo Yongdungje, taùi hieän caûnh người Hàn chia tay moät caùch thaàn dieäu vôùi bieån Moses. Trong hoäi naøy, họ toå chöùc cuoäc thi veà leã vua Roàng, coù nhöõng ngöôøi noâng daân nhaûy múa vaø ñoïc nhöõng lôøi caàu khaån. Trong thaùng Naêm coù Leã hoäi An dong thuoäc tænh An dong. Ngoaøi phaàn nghi leã, leã hoäi An dong coøn toå chöùc 3 cuoäc thi muùa hoùa trang, caùc coâ gaùi vöôït qua caàu vaø troø ñua xe (ngöïa). Cuõng trong thaùng naøy, ngöôøi Haøn coù Leã Tanno (muøng 5 thaùng 5), ñöôïc Chính phuû Haøn coi laø moät nghi leã coù taàm côõ quoác gia. Thaùng Baûy, coù Leã hoäi Tanoâ - leã hoäi caàu xin muøa maøng boäi thu vaø taï ôn trôøi ñaát ñöôïc toå chöùc sau vuï thu hoaïch. Trong leã hoäi coù ñaùm röôùc với nhöõng người mang maët naï múa hát bằng nhöõng ñoäng taùc moâ phoûng nhöõng coâng vieäc muøa maøng. Thaùng Chín laø khoaûng thôøi gian dieãn ra nhieàu leã hoäi daân gian. Caùc ñoäi ngheä thuaät daân gian ñöôïc taäp hôïp ôû khaép caùc ñòa phöông. Hoï ñeo maët naï, muùa haùt vaø bieåu dieãn nghi leã daân gian, nhöõng traän chieán thaéng anh duõng. Trong leã hoäi naøy, ngöôøi ta toå chöùc caùc troø chôi nhö: phoùng lao, ñoát ñuoác, keùo co… Trong thaùng Möôøi, ngöôøi Haøn coù Leã hoäi Chongsong Ariang (ôû Chongsong thuoäc Kangwondo). Ñaây laø cuoäc thi haùt daân gian vôùi khuùc Arang noåi tieáng cuûa Trieàu Tieân. Cuõng trong thaùng naøy coøn coù Leã hoäi vaên hoùa Halla ôû ñaûo Chejudo vaø Leã hoäi vaên hoùa Kanggangsuwollae ôû Chollaman-do. Ñoù laø moät leã hoäi maø caùc coâ gaùi trong trang phuïc truyeàn thoáng nhaûy muùa theo voøng troøn Toùm laïi, vôùi nhöõng neùt phaùc hoïa neâu treân veà caùc leã hoäi noâng ngieäp cuûa ngöôøi Vieät vaø Haøn, coù theå thấy: Maät ñoä caùc leã hoäi noâng nghieäp cuûa ngöôøi Vieät vaø ngöôøi Haøn khaù daøy ñaëc. Caùc leã hoäi dieãn ra hầu khaép caû nöôùc. Trong phaàn leã, söï töông ñoàng roõ neùt nhaát laø söï caàu khaån thaàn linh cho moät muøa vuï möa thuaän gioù hoøa, caây traùi töôi toát… cuõng nhö caùc hoaït ñoäng moâ phoûng caùc hoạt ñoäng saûn xuaát noâng nghieäp. Phaàn hoäi đều có caùc troø chôi keùo co, ñaáu vaät, thi haùt daân gian… vöøa reøn luyeän söùc khoûe, baûo toàn vaên hoùa truyeàn thoáng, vöøa coá keát tình laøng nghóa xoùm. 2.3.2. Leã hoäi mang tính lòch söû (uoáng nöôùc nhôù nguoàn) Hai dân tộc Vieät, Haøn ñeàu coù truyeàn thoáng choáng giaëc ngoaïi xaâm baûo veä Toå quoác. Trong quaù trình naøy, khoâng ít ngöôøi con öu tuù ñaõ ngaõ xuoáng vì ñoäc laäp töï do của daân toäc; do vaäy, ngoaøi caùc nghi leã noâng nghieäp, ở họ coøn coù nhöõng leã hoäi mang truyeàn thoáng uoáng nöôùc nhôù nguoàn. * ÔÛ Vieät Nam Đaàu tieân laø Leã hoäi Ñoáng Ña (thaùng Giêng) - kyû nieäm chieán thaéng cuûa vua Quang Trung vaø töôûng nieäm caùc chieán só traän vong taïi Ñoáng Ña. Cuõng trong thaùng Gieâng ôû caùc ñòa phöông coøn toå chöùc moät soù leã hoäi mang tính lòch söû. Taïi taïi Meâ Linh coù Hoäi Ñeàn Hai Baø Tröng nhaèm töôûng nhôù coâng ôn cuûa hai nöõ anh huøng coù coâng ñuổi giaëc Ñoâng Haùn naêm 40 A.D. Leã hoäi ñeàn An Döông vöông (Coå Loa, Haø Noäi) vaøo ngaøy muøng 6 thaùng Giêng ñeå töôûng nieäm Thuïc Phaùn - ngöôøi döïng nöôùc AÂu Laïc; Hoäi ñeàn Cöûa Suoát (Quaûng Ninh) töôûng nieäm Traàn Quoác Taûng vaø töôùng só coù coâng ñaùnh ñuoåi giaëc Nguyeân; hoäi “Côm hoøm” ôû Phoå Yeân - Thaùi Nguyeân (6 thaùng Gieâng) kyû nieäm ngöôøi ñaøn baø voâ danh thôøi Haäu Leâ coù coâng ñaùnh giaëc Minh. Thaùng Ba, ngày 10 coù leã hoäi lôùn nhaát Vieät Nam - Leã hoäi ñeàn Huøng. Trong ngaøy naøy, nhiều ngöôøi daân Vieät khaép nơi trong nöôùc veà döï leã ñeå töôûng nhôù coâng ôn cuûa caùc Vua Huøng ñaõ coù coâng döïng nöôùc - “Duø ai ñi ngöôïc veà xuoâi, Nhôù ngaøy gioã Toå muøng Möôøi thaùng Ba.” Trong thaùng Tö ôû Gia Laâm - Haø Noäi coù ngaøy Hoäi Gioùng vôùi sự tham gia của nhieàu laøng cuøng, taùi dieãn laïi söï tích kyø vó vaø chieán coâng hieån haùch cuûa anh huøng Gioùng choáng giaëc Aân. * ÔÛ Haøn Quoác Thaùng Hai laø thôøi ñieåm dieãn ra Leã hoäi Unsai Pyolskin ñöôïc tieán haønh ôû Puyo ñeå töôûng nhôù hoàn soâng nuùi vaø caùc vò töôùng ñaõ ñi vaøo huyeàn thoaïi. Chủ nhật đầu tiên của tháng Năm coù leã hoäi Chongmyo cheryc ôû Seoul ñeå toân kính caùc vò vua vaø hoaøng haäu Choseon. Cuõng trong thaùng 5 coøn coù Leã hoäi Mirvang Arang ôû Myryang thuoäc Kyongsangnam nhaèm toân kính Arang - nöõ anh huøng cuûa vöông quoác Siila. Thaùng Möôøi laø khoaûng thôøi gian dieãn ra ñaäm ñaëc caùc leã hoäi lịch sử cuûa ngöôøi Haøn. Đó là leã hoäi Chieán thaéng Hansan toå chöùc taïi Chungmu ñeå kyû nieäm chieán thaéng cuûa I Sun-sin (Lyù Thuaán Thaàn) taïi ñaûo Haøn sôn vaøo naêm 1592. Leã hoäi phaùo ñaøi Movangsong. Phaùo ñaøi naøy ñöôïc hoaøn thaønh vaøo naêm 1453, laø keát quaû lao ñoäng cuûa nhöõng ngöôøi phuï nöõ vaø con gaùi. Haøng naêm, coù haøng ngaøn phuï nöõ vaø caùc coâ gaùi veà ñaây để töôûng nhô tôùi nhöõng ngöôøi phuï nöõ Haøn duõng caûm. Leã hoäi vaên hoùa Paekche ñeå töôûng nhôù caùc vò vua vaø caùc oâng hoaøng của trieàu ñaïi naøy. Leã hoäi vaên hoùa Sejong ñöôïc toå chöùc ôû Yoju thuoäc Kyonggi ñeå toû loøng toân kính vò vua Sejong cuûa vöông quoác Choseon - ngöôøi ñaõ coù coâng xaây döïng Halgeul. Leã hoäi vaên hoùa Kava ôû Koryang thuoäc Kyongsangbuk ñeå ca ngôïi vöông quoác lieân minh Kaya - ñoù laø moät vöông quoác nhoû toàn taïi trong thôøi kyø Tam Quoác (Koguruyo, Silla, Paekche). 2.3.3. Leã hoäi tín ngưỡng Trong caùc leã hoäi ở người Vieät vaø người Haøn, khoâng theå khoâng keå ñeán leã hoäi mang daáu aán cuûa tín ngöôõng. Ở Haøn Quoác coù moät soá leã hoäi mang maøu saéc tín ngöôõng baét nguoàn töø tuïc thôø Khoång Töû, taäp trung chuû yeáu vaøo thaùng Hai vaø thaùng Taùm trong naêm. Leã hoäi Mt.Chirisan cuõng raát noåi tieáng. Mt.Chirisan laø moät thöù nöôùc uoáng ñöôïc thôø ôû ñeàn Hwaomsa taïi Kurye thuoäc Cholll nam-do. Trong leã hoäi, ngöôøi ta toå chöùc nhöõng troø chôi ñaëc bieät noåi baät nhö baén cung, ñaáu vaät vaø thi thô… Leã hoäi tín ngöôõng ở người Vieät döôøng nhö phong phuù hôn ngöôøi Haøn vaø thöôøng dieãn ra vaøo ñaàu xuaân. Thôøi gian cuûa moät soá leã hoäi cuõng keùo daøi hôn. Neáu nhö leã hoäi tín ngöôõng cuûa Haøn Quoác chuû yeáu lieân quan ñeán Khoång giaùo thì ôû ngöôøi Vieät, caùc leã hoäi loaïi naøy chuû yeáu lieân quan ñeán tín ngưỡng dân gian. Leã hoäi Yeân Töû baét ñaàu töø ngaøy 9 thaùng Gieâng vaø keùo daøi heát muøa xuaân. Sau phaàn nghi leã long troïng ñöôïc toå chöùc döôùi chaân nuùi laø cuoäc haønh höông cuûa haøng vaïn ngöôøi ñeán vôùi chuøa Ñoàng treân ñænh nuùi. Ca dao Vieät coù caâu raèng: “Traêm naêm tích ñöùc tu haønh, chöa ñi Yeân Töû, chöa thaønh quaû tu” Leã hoäi chuøa Höông (Haø Taây cuõ) töø ngaøy 6 thaùng Gieâng ñeán heát thaùng Ba. Hoäi Ñeàn Cöûa OÂng (Quaûng Ninh) töø 2 thaùng Gieâng ñeán heát thaùng Ba. Hoäi chuøa Thaày (Haø Taây cuõ), nôi thôø nhaø sö Töø Ñaïo Haïnh - ñöôïc coi laø oâng toå cuûa ngheä thuaät muùa roái Vieät, dieãn ra töø 5 ñeán 7 thaùng Ba aâm lòch. Leã hoäi Phuû Giaày - nôi thôø Thaùnh Maãu Lieãu Haïnh, moät trong Töù baát töû cuûa người Vieät, dieãn ra vaøo 3 thaùng 3 aâm lòch. Hoäi Ñeàn Kieáp Baïc (Haûi Döông) - nôi thôø Höng Ñaïo đại vöông…, keùo daøi töø 15/8 ñeán 20/8 aâm lòch. Trong taâm thöùc cuûa ngöôøi Vieät , Maãu Lieãu vaø Ñöùc Thaùnh Traàn laø CHA vaø MEÏ - “Thaùng Taùm gioã Cha, thaùng Ba gioã Meï”. Hoäi chuøa Keo dieãn ra töø 13 ñeán 15 thaùng Chín aâm lòch nhaèm suy toân ñöùc thieàn sö Khoâng Loä - ngöôøi gioûi Phaät phaùp, phaùp thuaät, töông truyeàn đã coù coâng chöõa beänh cho vua Lyù. Ngoaøi ra còn coù nhieàu leã hoäi khaùc tín ngöôõng ñöôïc dieãn ra trong suoát caû naêm ôû nhieàu ñòa phöông nhö Hoäi chuøa Daâu, Hoäi Chuøa Laùng (Haø Noäi), Hoäi Ñeàn Côøn, Hoäi Ñeàn OÂng Hoaøng Möôøi (Ngheä An), Hoäi Ñeàn Ñoâ, Hoäi Ñeàn Baø Chuùa Kho (Baéc Ninh) v.v… Tuy nhiên, cuoäc soáng hieän ñaïi vaø aûnh höôûng cuûa vaên hoùa phöông Taây ñaõ laøm cho khoâng ít leã hoäi và nghi thöùc leã hoäi ñaõ khoâng coøn giöõ ñöôïc baûn saéc vaên hoùa nhö thuở ban ñaàu. KEÁT LUAÄN Töø vieäc khaûo saùt, so saùnh nhöõng ñieåm töông ñoàng vaø di bieät trong vaên hoùa daân gian giöõa 2 daân toäc Vieät, Haøn, chuùng toâi ñi ñeán moät soá nhaän xeùt sau: 1. Vaên hoùa, ñaëc bieät laø vaên hoùa daân gian luoân luoân gaén chaët vôùi moâi tröôøng soáng cuûa toäc ngöôøi ñaõ taïo döïng neân neàn vaên hoùa ñoù, thaäm chí trong moät chöøng möïc naøo ñoù, chính nhöõng ñieàu kieän töï nhieân ñaõ taùc ñoäng maïnh meõ vaø chi phoái caùc ñaëc tröng vaên hoùa toäc ngöôøi, nhaát laø trong caùc xaõ hoäi tieàn coâng nghieäp. Ñieàu kieän töï nhieân cuûa 2 nöôùc Vieät Nam vaø Haøn quoác vöøa coù nhöõng neùt töông ñoàng vöøa coù nhöõng ñieåm khaùc nhau. Chính nhöõng ñaëc ñieåm töông ñoàng cuûa hoaøn caûnh töï nhieân laø moät trong nhöõng nhaân toá taïo neân nhöõng ñaëc ñieåm vaên hoùa gaàn guõi giöõa 2 daân toäc vaø nhöõng ñieåm dò bieät cuûa moâi tröôøng soáng laø nguyeân nhaân ñem laïi söï khaùc nhau trong öùng xöû cuûa moãi toäc ngöôøi. 2. Nhöõng ñieåm töông ñoàng trong hoaøn caûnh töï nhieân cuûa Vieät Nam, Haøn quoác deã nhaän thaáy laø ñeàu naèm ôû khu vöïc trôøi Ñoâng chaâu AÙ, ñeàu tieáp xuùc vôùi Thaùi Bình Döông bao la, roäng lôùn, ñeàu coù nhöõng caûnh quan ñòa lyù raát ña daïng, phong phuù vôùi caû 3 sinh caûnh tieâu bieåu: nuùi non, ñoàng baèng vaø bieån. Khoâng phaûi ngaãu nhieân maø töø bao ñôøi nay caùc cö daân ôû 2 quoác gia ñeàu soáng chuû yeáu baèng noâng nghieäp troàng luùa nöôùc, ñeàu laáy côm laøm moùn aên chuû ñaïo, ñeàu coù caùc loaïi töïc phaåm leân men töø caù bieån vaø soá loaøi ra quaû (kim chi ôû Haøn toäc, döa caûi ôû Vieät toäc,…), ñeàu choïn höôùng laøm nhaø troâng ra höôùng Nam hoaëc Ñoâng Nam,…. Nhöõng ñieåm töông ñoàng khoâng chæ theå hieän trong vaên hoùa vaät theå (tangible) maø caû trong lónh vöïc vaên hoùa phi vaät theå (intangible). Laø caùc cö daân noâng nghieäp, neân töø trong saâu thaúm cuûa lòch söû toäc caû hai daân toäc ñeàu coù hình thaùi tín ngöôõng phoàn thöïc – tuïc caàu sinh soâi naûy nôû, muøa vuï phong ñaêng, con ñaøn chaùu ñoáng. Ngay trong tín ngöôõng phoàn thöïc, caû hai coäng ñoàng cö daân ñeàu ñeà cao caùc hình thaùi toân thôø sinh thöïc khí (linga – yoni), toân thôø caùc haønh vi giao phoái, caùc phöông thuaät caàu möa maø haàu nhö raát xa laï vôùi caùc hình thaùi saên ñaàu teá maùu … Xem caùc pho töôïng nam nöõ khoûa thaân baèng ñaát nung töø di chæ An AÙp Di (Haøn Quoác) khoâng maáy khoù khaên ñeå nhaän ra söï töông ñoàng vôùi nhöõng pho töôïng tìm thaáy ôû di chæ Vaên Ñieån, hay caùc caëp töôïng nam nöõ giao hoan treân naép thaïp ñoàng Ñaøo Thònh (Vieät Nam). Haøng chuïc theá kyû tröôùc khi Cô ñoác giaùo thaäm nhaäp vaøo 2 quoác gia Haøn Vieät, cö daân ôû ñaây ñaõ yù thöùc ñöôïc ñöôïc con ngöôøi ta do cha meï sinh ra, con ngöôøi lôùn leân tröôûng thaønh laø nhôø coâng sinh thaønh, döôõng duïc cuûa boá meï; do ñoù – caùc cö daân ôû ñaây raát hieáu kính boá meï luùc sinh thôøi, höông khoùi cuùng teá khi cha meï, oâng baø ñaõ veà vôùi tieân toå. Taát nhieân, ñaïo hieáu cuûa Nho giaùo tieáp tuïc ñoà ñaäm theâm nhöõng quan nieäm treân ñaây, nhöng tröôùc heát laø nhu caàu töï thaân cuûa moãi toäc ngöôøi. Ñoù chính laø ñaïo lyù vaø cuõng laø trieát lyù thôø cuùng toå tieân raát saâu ñaäm ôû hai daân toäc Vieät, Haøn. Töø laâu, ngöôøi Vieät, ngöôøi Haøn ñaõ quaàn cö vôùi nhau theo töøng ñôn vò tuï cö vöôït leân treân quan heä huyeát thoáng maø xaùc laäp baèng quan heä laùng gieàng laø laøng (Vieät), ma öl (Haøn). Ñaát coù thoå coâng, soâng coù haø baù, nhöõng cö daân treân caùc ñòa vöïc ñoù taát naûy sinh nhu caàu thôø phuïng moät vò thaàn baûo hoä, che chôû cho heát thaûy cö daân trong caùc ñôn vò tuï cö ñoù. Ñoù chính laø caùc vò thenwang (“thaàn laøng”) - ôû ngöôøi Vieät, seo nang – ôû ngöôøi Haøn. Ñieåm ñoäc ñaùo laø veà sau, khi giao löu - tieáp xuùc vôùi hieän töôïng tín ngöôõng thaønh hoaøng – vò thaàn cai quaûn moät khu vöïc thaønh trì (coù thaønh vaø haøo bao boïc) ôû ngöôøi Haùn, caùc vò thaàn laøng ôû ngöôøi Vieät, ngöôøi Haøn ñeàu mang danh xöng “thaønh hoaøng”, nhöng “taâm tính”, baûn chaát haàu nhö vaãn khoâng thay ñoåi. Hoï vaãn giaûn dò, daân daõ, tinh khoâi, trinh nguyeân nhö thôûu ban ñaàu – ñoù laø nhöõng ñoáng ñaù, goác caây, nhöõng ngoâi mieáu xaäp xeä,… ven ñöôøng ôû ngöôøi Haøn hay hoøn ñaù – goác caây, ngheø, ñoáng… ôû ngöôøi Vieät. Theâm moät baèng chöùng chöùng toû söùc soáng maõnh lieät cuûa caùc hình thaùi tín ngöôõng daân gian tröôùc bieát bao daâu beå thaêng traàm cuûa caùc ñôït soùng Haùn hoùa vöøa laâu daøi, vöøa quyeát lieät. 3. Nhöõng ñieåm dò bieät trong vaên hoùa daân gian giöõa 2 daân toäc Haøn – Vieät haún laø coù lyù do töø nhöõng khaùc bieät cuûa moâi tröôøng soáng. Haøn Quoác naèm trong khu vöïc caän oân ñôùi, khí haäu thieân veà laïnh, neân caùc loaïi caây hoï palma (döøa, cau,…) raát khoù sinh tröôûng. Ñoù laø lyù do giaûi thích taïi sao trong kho taøng truyeän coå tích Haøn Quoác khoâng coù motif traàu cau, trong khi ñoù – traàu cau laø moät “trieát lyù soáng” saâu ñaäm trong vaên hoùa Vieät, töø mieáng traàu laø ñaàu caâu chuyeän, ñeán mieáng traàu neân duyeân choàng vôï,… laø leã vaät khoâng theå thieáu moãi khi cuùng teá (phuø löu). ÔÛ moät tröôøng hôïp khaùc, chuoái laø laø leã vaät ñaàu baûng trong maâm nguõ quaû ôû Vieät toäc, trong khi ñoù vôùi ngöôøi Haøn, ñoù laïi laø caùc loaïi cuûa vuøng oân ñôùi (taùo, leâ, hoàng,…. Trong vaên hoùa aåm thöïc, ngöôøi Haøn thöôøng aên cay vôùi nhöõng aên “ñoû röïc” ôùt boät, nhöng ngöôøi Vieät chæ söû duïng gia vò naøy ôû möùc ñoä vöøa phaûi. Phaûi chaêng, thôøi tieát, khí haäu khaùc nhau ñaõ taùc ñoäng ñeán khaåu vò cuûa moãi toäc ngöôøi ? 4. Khoâng theå keå heát nhöõng ñaëc ñieåm töông ñoàng vaø dò bieät trong vaên hoùa daân gian giöõa 2 daân toäc Haøn, Vieät. Ñieàu coù theå khaúng ñònh, chính nhöõng ñieåm töông ñoàng trong truyeàn thoáng ñaõ tieáp tuïc taùc ñoäng ñeán nhöõng öùng xöû khi tieáp thu caùc yeáu toá vaên hoùa ngoaïi sinh, nhaát laø khi caû 2 daân toäc Haøn, Vieät ñeàu coù soá phaän lòch söû raát gaàn guõi – thöôøng xuyeân bò ñe doïa bôû caùc theá löïc ngoaïi bang (Trung Quoác thôøi trung ñaïi, tö baûn phöông Taây – thôøi caän-hieän ñaïi), ñaát nöôùc nhieàu phen bò chia caét,… Taát caû nhöõng ñieåm töông ñoàng ñoù ñaõ taïo neân moät böùc tranh vaên hoùa ñaäm maøu “ñoàng chuûng, ñoàng vaên” trong quaù khöù vaø laø moät trong nhöõng nhaân toá thuùc ñaåy quaù trình giao löu – höõu nghò, hieåu bieát laãn nhau, là ñoái taùc tin caäy, cuøng hôïp taùc vaø phaùt trieån vì lôïi ích cuûa moãi daân toäc cuõng nhö toaøn khu vöïc vaø theá giôùi. TAØI LIEÄU THAM KHAÛO A. Tài liệu tiếng Việt 1. Ñaøo Duy Anh (1938). Vieät Nam vaên hoùa söû cöông, Nxb Ñoàng Thaùp, 2000 (taùi baûn). 2. Toan Aùnh (1966), Neáp cuõ - Tín ngöôõng Vieät Nam, Quyeån thöôïng, NXB Vaên ngheä TP Hoà Chí Minh, (taùi baûn); 3. Toan Aùnh (2005), Neáp cuõ - Hoäi heø, ñình ñaùm, Quyeån haï, NXB Treû, TP Hoà Chí Minh (taùi baûn). 4. Andrew C.Nahm (2005), Lòch söû vaø vaên hoùa baùn ñaûo Trieàu Tieân, NXB Vaên hoùa Thoâng tin, Haø Noäi. 5. Huyønh Coâng Baù (2007), Cô sôû Vaên hoùa Vieät Nam, Nxb , 2007. 6. Ban bieân soaïn giaùo trình Haøn Quoác hoïc (2008), Xaõ hoäi Haøn Quoác hieän ñaïi, Nxb Ñaïi hoïc Quoác gia Haø Noäi – Vieät Nam. 7. Ban bieân soaïn giaùo trình Haøn Quoác hoïc cuûa Ñaïi hoïc Quoác gia Seoul vaø Ñaïi hoïc Quoác gia Haø Noäi (2005), Lòch söû Haøn Quoác, Nxb Ñaïi hoïc Quoác gia Seoul. 8. Phan Keá Bính (1995), Vieät Nam phong tuïc, NXB TP Hoà Chí Minh (taùi baûn, xuaát baûn laàn ñaàu vaøo naêm 1915). 9. Trần Mạnh Cát (2008). Nghi lễ cưới truyền thống ở người Hàn Quốc, TC Nghiên cứu Đông Bắc Á, số 10 (92) 2008, tr. 67 – 73. 10. Nguyeãn Long Chaâu (2000), Tìm hieåu vaên hoùa Haøn Quoác, NXB Giaùo duïc, TP Hoà Chí Minh. 11. Nguyeãn Ñoång Chi (2000), Kho taøng truyeän coå tích Vieät Nam, I, Nxb Giaùo duïc, Haø Noäi. 12. Nguyeãn Ñoång Chi (2000), Kho taøng truyeän coå tích Vieät Nam, II, Nxb Giaùo duïc, Haø Noäi. 13. Nguyeãn Töø Chi. Töø “then wang” Möôøng thaéc maéc veà thaønh hoaøng ôû ngöôøi Vieät trong: Nguyeãn Töø Chi (1996), Goùp phaàn nghieân cöùu vaên hoùa toäc ngöôøi, Nxb Vaên hoùa Thoâng tin, Taïp chí Vaên hoùa Ngheä Thuaät, Haø Noäi, tr. 131-140. 14. Phaïm Vaên Chieán (2003), Lòch söû kinh teá Vieät Nam, Nxb Ñaïi hoïc Quoác gia Haø Noäi. 15. Lyù Xuaân Chung, Ñoâi neùt veà söï töông ñoàng vaên hoùa Vieät Nam – Haøn Quoác, Taïp chí Nghieân cöùu Ñoâng Baéc AÙ, soá 9 (79), tr. 51 – 58. 16. Mai Ngoïc Chöø (2002), Vaøi neùt veà söï töông ñoàng caùc yeáu toá vaên hoùa truyeàn thoáng Vieät Nam – Haøn Quoác trong: Nhöõng vaán ñeà Vaên hoùa, Xaõ hoäi vaø Ngoân ngöõ Haøn Quoác, Nxb Ñaïi hoïc Quoác gia TP Hoà Chí Minh. 17. Mai Ngoïc Chöø - Chủ biên (2008 ) Giôùi thieäu vaên hoùa phöông Ñoâng, Nxb Haø Noäi. 18. Cô quan thoâng tin haûi ngoaïi Haøn Quoác (2003), Haøn Quoác ñaát nöôùc - con ngöôøi, Nxb Theá Giôùi, Haø Noäi. 19. Cô quan thoâng tin haûi ngoaïi Haøn Quoác (1995), Haøn quoác – Lòch söû vaø Vaên hoùa, Baûn dòch töø nguyeân baûn tieáng Anh: Korea – It’s History & Culture, Seoul, 1994, cuûa Khoa Lòch söû – Tröôøng Ñaïi hoïc Khoa hoïc Xaõ hoäi vaø Nhaân vaên – Ñaïi hoïc Quoác gia Haø Noäi, Nxb Chính trò quoác gia, Haø Noäi. 20. Ngoâ Vaên Doanh (1993), Nhaø moà vaø töôïng moà Gia rai, Bôhna, Sôû Vaên hoùa – Thoâng tin – Theå thao tænh Gia Lai vaø Vieän Ñoâng Nam AÙ xuaát baûn. 21. Nguyeãn Ñaêng Duy (2001), Vaên hoùa taâm linh, Nxb Vaên hoùa Thoâng tin, Haø Noäi. 22. Phaïm Ñöùc Döông, Vaên hoùa Vieät Nam trong boái caûnh Ñoâng Nam AÙ, Nxb Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi. 23. Ñaïi Vieät söû kyù toaøn thö (2003), Taäp 2, NXB Vaên hoùa Thoâng tin, Haø Noäi. 24. Ñaïi hoïc Quoác gia Haø Noäi (2006), Taäp hôïp baøi giaûng chuyeân ñeà Haøn Quoác hoïc, Haø Noäi. 25. Ñaïi hoïc Khoa hoïc xaõ hoäi vaø nhaân vaên Thaønh phoá Hoà Chí Minh (2003), Haøn Quoác hoïc. Nxb. Ñaïi hoïc Quốc gia Thaønh phoá Hoà Chí Minh 26. Nguyeãn Thò Hoàng Haûi (2003), Trieát lyù aâm döông trong ñôøi soáng ngöôøi Haøn Quoác, Luaän vaên toát nghieäp ñaïi hoïc ngaønh Haøn Quoác hoïc - Ñaïi hoïc Khoa hoïc xaõ hoäi vaø nhaân vaên thaønh phoá Hoà Chí Minh. 27. Mai Ñaëng Myõ Hieàn (dòch) (2001), Korea xöa vaø nay, Nxb thaønh phoá Hoà Chí Minh. 28. Nguyeãn Duy Hinh (1996). Tín ngöôõng Thaønh Hoaøng Vieät Nam, NXB Khoa hoïc Xaõ hoäi, Haø Noäi. 29. Nguyeãn Duy Hinh, Moät soá baøi vieát veà toân giaùo hoïc (2007), Nxb Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi, 29a. Nguyễn Duy Hinh, Tâm linh Việt Nam, NXB Từ điển Bách khoa & Viện văn hóa, Hà Nội, 2007. 30. Trònh Huy Hoaù (bieân dòch) (2004), Ñoái thoaïi vôùi caùc neàn vaên hoaù - Trieàu Tieân, Nxb Treû, TP.Hoà Chí Minh. 31. Nguyeãn Vaên Huyeân (1944), La Civilisation annamite. Baûn dòch tieáng Vieät - Vaên minh Vieät Nam, NXB Hoäi nhaø vaên, Coâng ty Vaên hoùa phöông Nam phaùt haønh 2005. 32. Hwang Gwi Yeon - Trònh Caåm Lam (2002), Tra cöùu vaên hoùa Haøn Quoác, Nxb Ñaïi hoïc Quoác gia Haø Noäi. 33. Ñinh Gia Khaùnh (chuû bieân) (2001), Vaên hoïc daân gian Vieät Nam, Nxb Giaùo duïc, Haø Noäi. 34. Ñinh Gia Khaùnh (1990). Nho giaùo vôùi vaên hoùa daân gian vaø hieän töôïng ñình laøng in trong Nho giaùo - xöa vaø nay, Nxb Khoa hoïc Xaõ hoäi, Haø Noäi. 35. Vuõ Ngoïc Khaùnh (2006), Kho taøng thaàn thoaïi Vieät Nam, Nxb Vaên hoùa – Thoâng tin, Haø Noäi. 36. Vuõ Ngoïc Khaùnh (2007), Nghieân cöùu vaên hoùa coå truyeàn Vieät Nam, Nxb Giaùo duïc, Tam Kyø. 37. Ki-baik Lee (2002), Korea – xöa vaø nay, Lòch söû Haøn Quoác taân bieân. Baûn dòcjh cuûa Leâ Anh Minh, Nxb. TP Hoà Chí Minh. 38. Kim Hung Gyu (Traàn Haûi Yeán dòch), Tìm hieåu vaên hoïc Trieàu Tieân, Taøi lieäu chöa coâng boá. 39. Komisook, Jungmin, Jung Byung Sul (2006), Vaên hoïc söû Haøn Quoác (töø coå ñaïi ñeán cuoái TK XIX), Nxb Ñaïi hoïc Quoác gia Haø Noäi, Haø Noäi. 40. Konrad N.I. (2007), Phöông Ñoâng hoïc, Nxb Vaên Hoïc, Hà Nội. 41. Jeon Hye Kyung (2005), Nghieân cöùu so saùnh truyeän coå Haøn Quoác vaø Vieät Nam thoâng qua tìm hieåu söï tích ñoäng vaät, Nxb Ñaïi hoïc Quoác gia Haø Noäi, Haø Noäi. 42. Maõ Giang Laân, Leâ Chí Queá (bieân soaïn), Ñinh Gia Khaùnh (giôùi thieäu)(1977), Tuïc ngö,õ caâu ñoá, ca dao, daân ca Vieät Nam, Nxb Tröôøng Ñaïi hoïc Toång hôïp, Haø Noäi. 43. Nguyeãn Baù Laêng (1987). Ñình laøng, TC Laøng vaên (taïp chí cuûa Vieät kieàu ôû haûi ngoai) soá 40 (12/1987). 44. Vuõ Duy Höng, Nguyeãn Huøng Vuõ (1996), Xaõ hoäi Haøn Quoác qua moät soá chuyeän coå tích tieâu bieåu in trong Töông ñoàng vaên hoùa Vieät Nam – Haøn Quoác. PTS. Nguyeãn Baù Thaønh tuyeån choïn, bieân soaïn, giôùi thieäu, Nxb Vaên hoùa, Haø Noäi, tr. 241 – 257. 45. Ñaëng Vaên Lung (chuû bieân) (1998), Truyeän coå Haøn Quoác, Nxb Vaên hoaù Daân toäc, Haø Noäi. 46. Ñaëng Vaên Lung (2002), Tieáp caän vaên hoaù Haøn Quoác, Nxb Vaên hoaù –Thoâng tin, Haø Noäi. 47. Nhieàu taùc giaû (1999), Haøn Quoác xin chaøo baïn (HELLO from KOREA), Cuïc Thoâng tin Haøn Quoác xuaát baûn, Seoul. 48. Nhieàu taùc giaû (2002). Nhöõng vaán ñeà vaên hoùa, xaõ hoäi vaø ngoân ngöõ Haøn Quoác, Nxb Ñaïi hoïc Quoác gia TP Hoà Chí Minh, 2002. 49, Nhieàu taùc giaû (2000), Hoûi vaø ñaùp veà vaên hoùa Vieät Nam, Nxb Vaên hoùa daân toäc – Taïp chí Vaên hoùa Ngheä thuaät, Haø Noäi. 50. Vuõ Ngoïc Phan (2000), Tuïc ngöõ, ca dao, daân ca Vieät Nam, Nxb Vaên hoïc, Haø Noäi. 51. Leâ Hoàng Phong (2001), Vaên hoïc daân gian Vieät Nam (Baøi giaûng toùm taét), (löu haønh noäi boä), Tröôøng Ñaïi hoïc Ñaø Laït. 52. Leâ Chí Queá - chuû bieân (2001), Vaên hoïc daân gian Vieät Nam, Nxb Ñaïi hoïc Quoác gia Haø Noäi, Haø Noäi. 53. Leâ Chí Queá, Veà moái quan heä loaïi hình giöõa vaên hoùa Vieät Nam vaø Haøn Quoác,bieåu in trong Töông ñoàng vaên hoùa Vieät Nam – Haøn Quoác. PTS. Nguyeãn Baù Thaønh tuyeån choïn, bieân soaïn, giôùi thieäu, Nxb Vaên hoùa, Haø Noäi, tr. 113 – 120; 54. Ñaëng Ñöùc Sieâu (2007), Tinh hoa vaên hoùa phöông Ñoâng, Nxb Giaùo duïc, Hà Nội. 54a. Tạp chí Dân tộc học (2009), Thông báo kết quả tuyển chọn bài hay đăng trên Tạp chí Dân tộc học năm 2008, TC Dân tộc học, số 1+2 (157)/ 2009, tr. 130. 55. Haø Vaên Taán (1998), Ñình Vieät Nam, NXB TP Hoà Chí Minh. 56. Nguyeãn Baù Thaønh (1996), Töông ñoàng vaên hoaù Vieät Nam – Haøn Quoác, Nxb Vaên hoaù-Thoâng tin, Haø Noäi. 57. Traàn Ngoïc Theâm (2001), Tìm veà baûn saéc vaên hoùa Vieät Nam, NXB. TP. Hoà Chí Minh (in laàn thöù 3). 58. Traàn Ngoïc Theâm (2008), Vaên hoùa Korea, Taäp baøi giaûng cho sinh vieân ngaønh Haøn Quoác hoïc (tài liệu do tác giả cung cấp). 59. Leâ Quang Thieâm (2005), Khaùi nieäm vaên hoùa, vaên minh & Vaên hoùa truyeàn thoáng Haøn, NXB Ñaïi hoïc Quoác gia Haø Noäi. 60. Vuõ Quang Thieân, Ngoâ Vaên Doanh (1994), Nhöõng phong tuïc ñoäc ñaùo cuûa Ñoâng Nam AÙ, NXB Vaên hoùa Thoâng tin, Haø Noäi. 61. Ngoâ Ñöùc Thònh, Vaên hoùa vuøng vaø phaân vuøng vaên hoùa ôû Vieät Nam, Nxb Treû, Thaønh phoá Hoà Chí Minh. 61a. Ngô Đức Thịnh. Đạo Mẫu, NXB Khoa học Xã hội, Hà Nội, 2007. 62. Bùi Thị Thoa. Tín ngưỡng thờ Mẫu tại Lâm Đồng .Luận án Thạc sĩ Sử học, Đại học Đà Lạt, 2007. 63. Nguyeãn Höõu Thoâng (chuû bieân), Ka tu – Keû ñaàu soùng, ngoïn nöôùc, NXB Thuaän Hoùa, Hueá, 2004, 63a. Vương Xuân Tình (2009), “Tứ đại đăng khoa” - bốn thế hệ cùng hiển danh trong kỳ tuyển chọn bài hay trên Tạp chí Dân tộc học 2008, TC Dân tộc học, số 1+2 (157)/ 2009, tr. 131. 64. Hoaøng Trinh (1996). Vaøi neùt veà vaên hoùa Haøn Quoác, in trong Töông ñoàng vaên hoùa Vieät Nam – Haøn Quoác. PTS. Nguyeãn Baù Thaønh tuyeån choïn, bieân soaïn, giôùi thieäu, Nxb Vaên hoùa, Haø Noäi, tr. 121 – 125. 65. Cao Theá Trình (1999), Daáu veát cuûa moät hình thaùi quaàn hoân trong caùc loaïi hình nhaø coâng coäng truyeàn thoáng ôû Ñoâng Nam AÙ, Taïp chí Daân toäc hoïc, soá 2 (102), tr. 70 – 79. 66. Cao Theá Trình (2000) Vaøi khía caïnh xung quanh tuïc thôø cuùng toå tieân ôû ngöôøi Vieät, Taïp chí Daân toäc hoïc, soá 4, tr. 20-25. 67. Cao Theá Trình (2002), Thöû tìm hieåu böùc tranh tín ngöôõng thôøi Huøng Vöông”, Taïp chí Daân toäc hoïc, soá 2, tr. 30-38. 68. Cao Theá Trình (2006), “Caây chuoái vôùi tín ngöôõng phoàn thöïc trong tieàm thöùc cuûa moät soá cö daân ôû Ñoâng Nam AÙ”, Taïp chí Daân toäc hoïc, soá 3, tr. 9-12. 69. Cao Thế Trình (2008). Vài phương diện trong tục cúng tế tổ tiên ở người Hàn (qua đối sánh sánh với tục thờ cúng tổ tiên ở người Việt), Tạp chí Dân tộc học số 5 /2008, tr. 56 – 65; 70. Cao Thế Trình (2009), Tìm hiểu tín ngưỡng phồn thực (saeng sik ki sin ang) ở người Hàn, TC Nghiên cứu Đông Bắc Á, số 1 (95), tháng 1/1995, tr. 63-69. 71. Cao Theá Trình (2005), Tín ngöôõng daân gian ôû ngöôøi Vieät (Baøi giaûng daønh cho sinh vieân ngaønh Vieät Nam hoïc - Ñaïi hoïc Ñaø Laït (tài liệu của tác giả). 72. Truyeän coå Haøn Quoác do Traàn Höõu Kham vaø Ahn Kyong Hwam söu taàm vaø bieân dòch (2006), Nxb Treû. Taùi baûn laàn thöù nhaát. 73. Vieän Khaûo coå hoïc (1994), Vaên hoùa Ñoâng Sôn ôû Vieät Nam, Nxb Khoa hoïc Xaõ hoäi, Haø Noäi. 74. Lưu Thị Hồng Việt. So sánh truyện cổ tích Việt – Hàn. Luận án Thạc sĩ khoa học Ngữ văn, Đại học Đà Lạt, 2007. 75. Traàn Ngoïc Vöông (1996), Vuøng vaên hoùa Ñoâng AÙ vaø söï töông ñoàng vaên hoùa Vieät Nam-Haøn Quoác, in trong: Nguyeãn Baù Thaønh (1996), Töông ñoàng vaên hoaù Vieät Nam – Haøn Quoác, Nxb Vaên hoaù-Thoâng tin, Haø Noäi.tr. 105 – 112 76. Traàn Quoác Vöôïng (chuû bieân) (2008), Cô sôû vaên hoùa Vieät Nam, Nxb Giaùo duïc. Hà Nội, 77. Traàn Quoác Vöông (200(, Vaên hoùa Vieät Nam – tìm toøi vaø suy ngaãm, Nxb Vaên hoùa daân toäc – Taïp chí Vaên hoùa Ngheä thuaät. B. Tài liệu tiếng nước ngoài 78. Choe Jun Sik (2005), Tín ngưỡng dân gian trong phong tục Hàn Quốc, Nxb, Đại học Nữ sinh Y hoa (chữ Hàn). 79. Djaröngaxinova R.S. (1979), “Nhaø cöûa cuûa ngöôøi Trieàu Tieân”, trong: Caùc loaïi hình nhaø noâng thoân truyeàn thoáng cuûa caùc daân toäc Ñoâng, Ñoâng Nam vaø Trung AÙ. Nxb “Na-u-ka”(Khoa hoïc), Maùtxcôva, 1979, tr. 216-227 (chöõ Nga). 80. Hội so sánh dân tộc (Hàn Quốc)(1997), Dân tộc và dòng họ của Hàn Quốc, NXB Tri thức (chữ Hàn). 81. Joo Kang Hyun (2006), Vaên hoùa Haøn Quoác – nhöõng bí aån. Nxb Hankire, Seoul (chöõ Haøn). Ngöôøi dòch: Th.S. Thaân Thò Thuùy Hieàn – Giaûng vieân khoa Ñoâng phöông – Tröôøng Ñaïi hoïc Ñaø Laït. 82. Kim Jong Dae (2004), Tín ngưỡng dòng họ của Hàn Quốc (khu vực miền Trung nước Hàn), NXB Indibook (chữ Hàn). 83. Korean Overseas Information Service – Government Information Agency – Korea (1994), Hello from Korea, Korean Overseas Information Service, Seoul. 84. Lee Min Sik, Lee Ji Won, Haøn Quoác vaên hoùa söû, Nxb Hye An, 1997 (chöõ Haøn) 85. Nguyeãn Vaên Khoan (1931), Essair sur le ñinh et le culte geùnie tuteùlaire des villages au Tonkin in trong B.E.F.E.O, XLV, T. 30 86. Paùc Young Soon, Ñaïi cöông veà vaên hoùa Haøn Quoác, Nxb Vaên hoùa Haøn Quoác, Seoul, 2002 (chöõ Haøn). 86a. Par Young Soon, ( )Đại cương về văn hóa Hàn Quốc, NXB (chữ Hàn) 86b. Le Pichon (1938), Les chasseurs de sang, in B.A.V.H, No 4 (dẫn theo Nguyễn Hữu Thông (chủ biên), Ka tu - Kẻ sống đầu ngọn nước, NXB Thuận Hóa, Huế, 2004. 88. Töø Haûi, Thöôïng Haûi töø thö xuaát baûn xaõ, 1979, tr. 353 (chöõ Haùn) . 89. Töø Hoa Ñang, Döông Xung Tieâu (1986), Trung quoác ñích ñình, Kinh coâng nghieäp xuaát baûn xaõ (chöõ Haùn). 90. Zbighev Leb Stanoâviv (1991), Sex trong caùc neàn vaên hoùa Theá giôùi, NXB Tö töôûng, Matxcôva (chöõ Nga).