Thành tựu và hạn chế của phép duy vật biện chứng

A. Lêi nãi ®Çu LÞch sö TriÕt häc lµ mét phÇn häc trong ch­¬ng tr×nh m«n TriÕt häc M¸c - Lªnin ë c¸c tr­êng §¹i häc vµ Cao ®¼ng gióp ng­êi häc n¾m ®­îc qu¸ tr×nh h×nh thµnh ph©n tÝch nh÷ng kh¸i niÖm, ph¹m trï, nguyªn lý, qui luËt cña t­ duy triÕt häc nh©n lo¹i, ®ång thêi nhËn thÊy râ sù ra ®êi cña ph¸t triÓn cña triÕt häc M¸c - Lªnin lµ mét tÊt yÕu hîp qui luËt chø kh«ng ph¶i lµ mét trµo l­u biÖt lËp n»m ngoµi dßng ch¶y cña v¨n minh nh©n lo¹i. H¹t nh©n lÝ luËn trong TriÕt häc M¸c - Lªnin lµ chñ nghÜa duy vËt vµ phÐp biÖn chøng lµ nh÷ng ph¸t sinh lín nhÊt cña M¸c - ¡nghen vµ ®­îc Lªnin kÕ tôc ph¸t triÓn, lµ c¬ së lÝ luËn vµ kim chØ nam cho ho¹t ®éng cña c¸c §¶ng Céng s¶n. Tuy nhiªn kh«ng ph¶i M¸c - ¡nghen x©y dùng nªn chóng tõ m¶nh ®Êt kh«ng mµ ph¶i chän lùa kÕ thõa nh÷ng t­ t­ëng tiÕn bé trong lÞch sö ph¸t triÓn tr­íc ®ã. VËy qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña chñ nghÜa duy vËt vµ phÐp biÖn chøng diÔn ra nh­ thÕ nµo. §iÒu ®ã t«i sÏ lµm s¸ng tá trong néi dung bµi tiÓu luËn víi ®Ò tµi: "Ph©n tÝch nh÷ng thµnh tùu vµ h¹n chÕ cña phÐp biÖn chøng vµ chñ nghÜa duy vËt tr­íc M¸c". MÆc dï t«i ®· cè g¾ng t×m tßi víi tinh thÇn tr¸ch nhiÖm, song do míi tiÕp xóc víi triÕt häc, kiÕn thøc cßn nhiÒu h¹n chÕ ch¾c ch¾n kh«ng tr¸nh khái nh÷ng thiÕu sãt. RÊt mong thÇy chñ nhiÖm bé m«n cïng c¸c b¹n ®äc gãp ý bæ sung ®Ó t«i cã thÓ hoµn thiÖn thªm kiÕn thøc cña m×nh. T«i xin c¶m ¬n! B. Néi dung 1. Chñ nghÜa duy vËt tr­íc m¸c Chñ nghÜa duy vËt lµ mét trong hai tr­êng ph¸i c¬ b¶n cña triÕt häc. XuÊt hiÖn ngay tõ thêi cæ ®¹i khi triÕt häc míi b¾t ®Çu h×nh thµnh. Tõ ®ã ®Õn nay lÞch sö ph¸t triÓn cña nã lu«n g¾n liÒn víi lÞch sö ph¸t triÓn cña khoa häc vµ thùc tiÔn. Nã ®· tr¶i qua nhiÒu h×nh thøc kh¸c nhau nh­ng ®Òu thèng nhÊt víi nhau ë chç coi vËt chÊt lµ c¸i cã tr­íc vµ c¸i quyÕt ®Þnh ý thøc, ®Ò xuÊt ph¸t tõ b¶n th©n thÕ giíi ®Ó gi¶i thÝch thÕ giíi. LÞch sö chñ nghÜa duy vËt ph¸t triÓn qua nhiÒu thêi kú vµ ngµy cµng hoµn thiÖn, trë thµnh mét néi dung quan träng trong chñ nghÜa M¸c - Lªnin vµ ®­îc vËn dông rÊt nhiÒu trong c¸c lÜnh vùc cña ®êi sèng. B©y giê ta sÏ nghiªn cøu tõng thêi k× lÞch sö ph¸t triÓn cña nã. 1.1. H×nh th¸i duy vËt chÊt ph¸c ng©y th¬ thêi cæ ®¹i Quan ®iÓm cña chñ nghÜa duy vËt thêi kú nµy nãi chung lµ ®óng ®¾n nh­ng mang tÝnh ng©y th¬ chÊt ph¸c v× chñ yÕu dùa vµo quan s¸t trùc tiÕp, ch­a dùa vµo c¸c thµnh tùu cña c¸c bé m«n khoa häc chuyªn ngµnh v× lóc ®ã ch­a ph¸t triÓn. 1.1.1. Chñ nghÜa duy vËt Ên §é cæ ®¹i ë Ên §é, chñ nghÜa duy vËt xuÊt hiÖn t­¬ng ®èi sím vµ mang nh÷ng nÐt ®éc ®¸o, tËp trung ë mét sè tr­êng ph¸i sau: 1.1.1.1. Tr­êng ph¸i Sam Khuya Vµo thêi gian ®Çu, triÕt lý Samkhuya kh«ng thõa nhËn "tinh thÇn vò trô tèi cao" phñ nhËn sù tån t¹i cña thÇn. Ng­îc l¹i nã kh¼ng ®Þnh thÕ giíi nµy lµ thÕ giíi vËt chÊt. §· gi¶i thÝch mäi vËt cña thÕ giíi lµ kÕt qu¶ cña sù thèng nhÊt ba yÕu tè. §ã lµ Sativa (sù trong s¸ng), Tamas (tÝnh ú thô ®éng) vµ Rajas (kÝch thÝch ®éng). Khi 3 yÕu tè nµy ë tr¹ng th¸i c©n b»ng th× vËt chÊt ®Çu tiªn ch­a biÓu hiÖn nh­ng khi c©n b»ng bÞ ph¸ vì th× sinh thµnh v¹n vËt cña vò trô. Tuy nhiªn quan niÖm vÒ vËt chÊt cña ph¸i Samkhuya cßn cã nhiÒu h¹n chÕ. Hä cho rµng d¹ng vËt chÊt ®Çu tiªn lµ kh«ng nhËn biÕt ®­îc vµ gi¶i thÝch vÒ h×nh thµnh v¹n vËt cßn ch­a ®óng ®¾n ®ã lµ quan niÖm vÒ sù h×nh thµnh thÕ giíi h÷u h×nh ®a d¹ng tõ thÕ giíi v« h×nh, ®ång nhÊt. 1.1.1.2. Tr­êng ph¸i Nyaya: Thõa nhËn sù tån t¹i cña thÕ giíi vËt chÊt rÊt phong phó ®a d¹ng bao gåm nhiÒu sù vËt, hiÖn t­îng. ThÕ giíi nµy tån t¹i trong kh«ng gian do c¸c h¹t nhá cÊu t¹o nªn vµ ®­îc gäi lµ nguyªn tö. Nguyªn tö cña thùc thÓ nµy kh¸c nguyªn tö cña thùc thÓ kia ë chÊt l­îng, h×nh d¹ng vµ c¸ch kÕt hîp. C¸c vËt thÓ chØ tån t¹i nhÊt thêi, th­êng xuyªn thay ®æi vµ chuyÓn ho¸. §©y qu¶ lµ mét quan niÖm thiªn tµi hÕt søc ®óng ®¾n trong ®iÒu kiÖn khoa häc tù nhiªn thêi bÊy giê ch­a ph¸t triÓn. §· ®Ó l¹i mét t­ t­ëng quý b¸u cho nh©n lo¹i mµ c¸c nhµ duy vËt sau nµy tiÕp tôc kÕ thõa vµ ph¸t huy. Tuy nhiªn chñ nghÜa duy vËt cña ph¸i Nyaya cßn h¹n chÕ ë chç coi thÕ giíi vËt chÊt t¹o nªn bëi 4 yÕu tè ®Êt, n­íc, löa, kh«ng khÝ, cho r»ng nguyªn tö kh«ng biÕn ®æi, kh«ng chia c¾t ®­îc. ¢u còng lµ do h¹ chÕ vÒ khoa häc tù nhiªn lóc bÊy giê. 1.1.2. Chñ nghÜa duy vËt Trung Hoa cæ ®¹i Trung Quèc lµ mét trong nh÷ng trung t©m v¨n minh lín cña Ph­¬ng §«ng cæ - trung ®¹i. Cïng víi nh÷ng ph¸t minh cã tÝnh chÊt v¹ch ®­êng trªn mäi lÜnh vùc khoa häc tù nhiªn , y häc, Trung Quèc cßn lµ quª h­¬ng cña nhiÒu hÖ thèng triÕt häc lín. Nh×n mét c¸ch tæng thÓ, c¸c tr­êng ph¸i triÕt häc cæ ®¹i Trung Quèc ®a phÇn theo khuynh h­íng duy t©m, tuy nhiªn vÉn cã mét sè t­ t­ëng duy vËt tiÕn bé cã ý nghÜa to lín mµ ®iÓn h×nh lµ M¹c Gia. M¹c Gia ®Çu tiªn ®Ò xuÊt quan hÖ gi÷a thùc vµ danh nh­ mét ph¹m trï triÕt häc. Chñ tr­¬ng "lÊy thùc ®Æt tªn ®Ó nªu ra c¸i thùc","c¸i dïng ®Ó gäi tªn, c¸i ®­îc gäi lªn lµ thùc". §iÒu ®ã cã nghÜa kh¸ch quan lµ tån t¹i thùc. §ång thêi, M¹c Gia cho r»ng ®Ó ®¸nh gi¸ ®óng sai trong thùc tÕ kh¸ch quan ph¶i dùa vµo 3 tiªu chuÈn: tr­íc hÕt lËp luËn ph¶i cã c¨n cø, thø hai ph¶i ®­îc chøng minh vµ thø ba lËp luËn cÇn cã hiÖu qu¶. ThuyÕt "tam biÓu" nµy cña M¹c Gia thÓ hiÖn thuyÕt ph¶n ¸nh cña chñ nghÜa duy vËt chÊt ph¸c, c¸c häc thuyÕt cïng thêi khã s¸nh kÞp. VÒ sau thêi HËu M¹c ®· ph¸t triÓn khÝa c¹nh duy vËt lªn mét tÇm cao míi. Hä cho r»ng sù tån t¹i cña vËt chÊt lµ bÊt diÖt, h×nh th¸i tån t¹i cña sù vËt th× cã thay ®æi, thêi gian, kh«ng gian liªn hÖ mËt thiÕt víi sù vËn ®éng cña sù vËt. VËt thÓ vËn ®éng trong kh«ng gian vµ thêi gian vµ muèn nhËn thøc ®­îc thÕ giíi, tr­íc hÕt nhê c¸c khÝ quan c¶m gi¸c (tai, mòi, miÖng, m¾t, th©n) ®ång thêi ®Ó nhËn thøc s©u s¾c sù vËt, con ng­êi ph¶i nhê t©m, tøc lµ ho¹t ®éng t­ duy lµ qu¸ tr×nh ph©n tÝch so s¸nh, tæng hîp trõu t­îng ho¸ ®Ó ®¹t ®Õn ý nghÜa cña nã. V× vËy hä ®· lµm râ mèi quan hÖ gi÷a c¶m gi¸c vµ t­ duy. C¸c triÕt gia hËu M¹c cßn ph©n ra tri thøc thµnh 3 lo¹i: "V¨n tö" lµ sù hiÓu biÕt nhê sù truyÒn thô cña ng­êi kh¸c, "ThuyÕt trÞ" lµ kÕt qu¶ do sù ho¹t ®éng suy luËn ®em l¹i, "Th©n trÞ" lµ kÕt qu¶ do sù quan s¸t, ®óc kÕt kinh nghiÖm ®em l¹i. Nh÷ng quan ®iÓm duy vËt cña ph¸i M¹c Gia ®· h¬n h¼n nh÷ng ph¸i kh¸c vÒ nhËn thøc lý luËn. HÖ thèng l«gic cña hä ®· tÊn c«ng vµo thuyÕt hoµi nghi vµ bÊt kh¶ thi cña ph¸i Trang - Chu. §ång thêi phª ph¸n khÝa c¹nh duy t©m trong häc thuyÕt cña ph¸i C«ng T«n Long. Tuy vËy, häc thuyÕt cña M¹c Gia vÉn kh«ng tr¸nh khái mét sè sai lÇm nh­ xem trêi lµ ®Êng anh minh cã quyÒn lùc tèi cao, trêi t¹o ra mu«n loµi. M¹c Tö cßn tin cã c¶ quØ thÇn gi¸m s¸t hµnh vi con ng­êi. Dï vËy, nh÷ng t­ t­ëng cña M¹c Gia ®· khiÕn cho thÕ hÖ sau nµy ph¶i ng­ìng mé bëi tÝnh ®óng ®¾n tiÕn bé cña nã trong ®iÒu kiÖn hÕt søc l¹c hËu nh­ vËy. Còng cã lÏ v× thÕ mµ häc ph¸i M¹c Gia ®· kh«ng cã chç ®øng trong t­ t­ëng cña giai cÊp phong kiÕn vµ bÞ tuyÖt diÖt vµo ®êi TÇn h¸n. 1.2. Chñ nghÜa duy vËt Ph­¬ng T©y cæ ®¹i 1.2.1.TriÕt häc Hy L¹p cæ ®¹i Thêi cæ ®¹i, c¸c ngµnh khoa häc cña Hy L¹p ®· rÊt ph¸t triÓn, ®Æc biÖt thiªn v¨n, to¸n häc, y häc… TriÕt häc duy vËt nhê ®ã ph¸t triÓn rùc rì, chøa ®ùng hÇu hÕt c¸c néi dung c¬ b¶n cña nã. Sau ®©y ta sÏ xem xÐt mét sè tr­êng ph¸i tiªu biÓu. 1.2.1.1. Hªraclit (530-470 TCN) ¤ng cho r»ng thÕ giíi mu«n vËt kh«ng do thÇn th¸nh nµo t¹o nªn, còng kh«ng ph¶i con ng­êi t¹o ra mµ lµ do ngän löa vÜnh viÔn, linh ®éng nhen nhãm lªn. Mäi sù vËt lu«n ë tr¹ng th¸i vËn ®éng, biÕn ®æi vµ chuyÓn ho¸ qua l¹i. ¤ng nªu lªn t­ t­ëng hiÖn vËt ®Òu tr«i ®i, hiÖn vËt ®Òu biÕn ®æi "ng­êi ta kh«ng thÓ t¾m 2 lÇn trªn 1 dßng s«ng". "MÆt trêi lu«n lu«n lu«n ®æi míi vµ vÜnh viÔn ®æi míi" Theo «ng nguån gèc cña mäi sù vËt thay ®æi lµ sù thèng nhÊt vµ ®Êu tranh gi÷a c¸c mÆt ®èi lËp trong sù vËt. Mäi vËt ®Òu n¶y në trong qu¸ tr×nh ®Êu tranh vµ sù vËn ®éng, ph¸t triÓn liªn tôc cña sù vËt tu©n theo c¸c yÕu tè kh¸ch quan, qui luËt quyÕt ®Þnh. VÒ lý luËn nhËn thøc, Hªraclit cho r»ng nhËn thøc lµ ph¶n ¸nh hiÖn t­îng kh¸ch quan. ¤ng chia qu¸ tr×nh nhËn thøc ra lµm 2 giai ®o¹n c¶m tÝnh vµ lÝ tÝnh. Hai giai ®o¹n nµy cã quan hÖ chÆt chÏ víi nhau, kh«ng thÓ chØ cã mét giai ®o¹n tån t¹i ®éc lËp. VÒ h¹n chÕ: Hªraclit ®· quan niÖm löa lµ nguån gèc t¹o ra v¹n vËt. Mäi vËt trao ®æi víi löa vµ löa trao ®æi víi tÊt c¶. Mäi sù biÕn ho¸ cña sù vËt dùa trªn sù chuyÓn ho¸ cña chóng thµnh nh÷ng d¹ng vËt chÊt ®èi lËp víi b¶n th©n chóng. "N­íc sinh ra tõ c¸i chÕt cña ®Êt, kh«ng khÝ sinh ra tõ c¸i chÕt cña n­íc, löa sinh ra tõ c¸i chÕt cña kh«ng khÝ. 1.2.1.2. TriÕt häc Hy L¹p thÕ kû V * §ªm«crit ¤ng lµ nhµ TriÕt häc duy vËt cæ ®¹i nhÊt trong thÕ giíi cæ ®¹i. ¤ng lµ ng­êi hiÓu biÕt s©u réng rÊt nhiÒu lÜnh vùc: TriÕt häc, to¸n häc, ®¹o ®øc häc, sinh vËt häc… lµ häc trß vµ ng­êi kÕ tôc ph¸t triÓn quan ®iÓm cña L¬xip. §ªm«crit cho r»ng nguyªn tö kh«ng nh×n thÊy ®­îc, kh«ng ©m thanh, mµu s¾c vµ mïi vÞ. Chóng ®ång nhÊt víi nhau vÒ chÊt nh­ng kh¸c nhau vÒ h×nh thøc, thø tù vµ t­ thÕ. ¤ng quan niÖm nguyªn tö lµ v« h¹n vÒ l­îng vµ h×nh thøc. Mçi sù vËt ®Òu ®­îc cÊu t¹o bëi nh÷ng nguyªn tö do sù kÕt hîp gi÷a chóng víi nhau theo mét trËt tù vµ thÕ nhÊt ®Þnh. Sù biÕn ®æi vËt chÊt lµ do sù thay ®æi tr×nh tù s¾p xÕp cña nh÷ng nguyªn tö t¹o thµnh cßn b¶n th©n nguyªn tö th× kh«ng thay ®æi. Nguyªn tö lu«n vËn ®éng trong kh«ng gian «ng thÊy râ quan hÖ chÆt chÏ gi÷a vËt chÊt vµ vËn ®éng. VËn ®éng lµ vèn cã cña nguyªn tö chø kh«ng ph¶i ®­îc ®­a tõ ngoµi vµo. Nh­ng «ng ch­a thÊy ®­îc nguån gèc cña vËn ®éng vµ vËn ®éng kh«ng chØ lµ sù di chuyÓn trong ch©n kh«ng cña c¸c nguyªn tö. Dùa vµo thuyÕt nguyªn tö, §ªm«crit thõa nhËn sù rµng buéc lÉn nhau theo quy luËt nh©n qu¶ tÝnh kh¸ch qan trong tÝnh tÊt yÕu cña sù vËt, hiÖn t­îng tù nhiªn. §ã lµ ®ãng gãp quan träng cña §ªm«crit vµo triÕt häc duy vËt. Song «ng l¹i phñ nhËn tÝnh ngÉu nhiªn, «ng coi ngÉu nhiªn lµ mét hiÖn t­îng kh«ng cã nguyªn nh©n. §ªm«crit b¸c bá quan nhiÖm vÒ sù s¶n sinh ra sù sèng vµ con ng­êi cña thÇn th¸nh. Theo «ng sù sèng lµ kÕt qu¶ cña qu¸ tr×nh biÕn ®æi dÇn ®Çn tõ thÊp ®Õn cao c¶u tù nhiªn. Sinh vËt ®Çu tiªn sèng ë d­íi n­íc, sau ®ã chuyÓn lªn c¹n, cuèi cïng con ng­êi ®­îc ra ®êi. ¤ng coi c¸i chÕt lµ sù ph©n tÝch cña c¸c nguyªn tö t¹o nªn x¸c vµ cña nh÷ng nguyªn tö cÊu t¹o lªn tinh hån chø kh«ng ph¶i linh hån rêi khëi thÓ x¸c. Tuy quan niÖm cña §ªm«crit cßn mang tÝnh méc m¹c song nã gi÷ vai trß rÊt quan träng trong viÖc chèng c¸c quan ®iÓm duy t©m vµ t«n gi¸o vÒ tÝnh bÊt tö cña linh hån ng­êi. §ªm«crit ®· cã c«ng lao to lín trong x©y dùng lý luËn nhËn thøc gi¶i quyÕt mét c¸ch duy vËt vÊn ®Ò ®èi t­îng cña nhËn thøc, vai trß cña c¶m gi¸c lµ ®iÓm khëi ®Çu cña nhËn thøc vµ t­ duy trong viÖc nhËn thøc thÕ giíi. ¤ng cho r»ng ®èi t­îng cña nhËn thøc lµ vËt chÊt, lµ thÕ giíi xung quanh con ng­êi vµ nhê sù t¸c ®éng cña ®èi t­îng nhËn thøc vµo con ng­êi nªn con ng­êi míi nhËn thøc ®­îc. §ªm«crit ph©n chia nhËn thøc thµnh nhËn thøc mê tèi vµ nhËn thøc ch©n lý. NhËn thøc mê tèi do c¸c gi¸c quan ®em l¹i cßn nhËn thøc ch©n lý lµ do sù ph©n tÝch s©u s¾c vÒ sù vËt ®Ó n¾m b¾t b¶n chÊt bªn trong cña nã. TriÕt häc duy vËt cña §ªm«crit ®· ®ãng vai trß quan träng trog chñ nghÜa v« thÇn. ¤ng cho r»ng sù tån t¹i cña thÇn ch¼ng qua lµ sù c¸ch ho¸ nh÷ng hiÖn t­îng cña tù nhiªn hay nh÷ng thuéc tÝnh cña con ng­êi ch¼ng h¹n thÇn Dít lµ sù nh©n c¸ch ho¸ mÆt trêi, thÇn ATªna lµ sù nh©n c¸ch ho¸ thuéc tÝnh cña con ng­êi. 1.3. Duy vËt T©y ¢u Trung Cæ Phôc H­ng vµ cËn ®¹i: ®©y lµ nh÷ng thêi kú mµ chñ nghÜa duy vËt cã nhiÒu th¾ng lîi rùc rì. 1.3.1. Fran xiBªc¬n (1561 - 1621): Lµ ng­êi s¸ng lËp triÕt häc duy vËt Anh. Bec¬n thõa nhËn sù tån t¹i kh¸ch quan cña ThÕ giíi vËt chÊt khoa häc kh«ng biÕt c¸i g× kh¸c ngoµi thÕ giíi vËt chÊt, ngoµi giíi tùnhiªn «ng cho r»ng con ng­êi cÇn ph¶i thèng trÞ lµm chñ tùnhiªn. §iÒu ®ã thùc hiÖn ®­îc hay kh«ng phô thuéc vµo hiÓu biÕt cña con ng­êi. Theo BªC¬n, nhËn thøc tèt nhÊt lµ ®i tõ c¸i riªng lÎ ®Õn c¸i chung, c¸i trõu t­îng. Tri thøc chØ cã thÓ ®¹t ®­îc b»ng c¸ch gi¶i quyÕt nh÷ng quan hÖ nh©n qu¶ hiÓu biÕt ®óng lµ hiÓu biÕt b»ng nguyªn nh©n. Song chñ nghÜa duy vËt cña Bªc¬n lµ duy vËt siªu h×nh. ¤ng quy sù vËn ®éng cña vËt chÊt thÊt thµnh sù lÆp l¹i vÜnh viÔn nh÷ng h×nh tøhc bÊt biÕn. ¤ng còng ch­a v­ît qua ®­îc bøc t­êng t«n gi¸o vµ nhµ thê ®Ó hoµn toµn tù do víi nh÷ng t­ t­ëng khoa häc vµ biÕt häc ®Æc s¾c cña m×nh. 1.3.2. Lót VÝch Phoi ¬ b¾c (1807 - 1872): Lµ mét nhµ nh©n vËt kiÖt suÊt tr­íc M¸c, lµ nhµ t­ t­ëng cña giai cÊp t­ s¶n d©n chñ. Cã c«ng lín trong phª ph¸n chñ nghÜa duy t©m c«ng Hªghen nãi riªng vµ chñ nghÜa duy t©m nãi chung phª ph¸n t«n gi¸o, kh«i phôc chñ nghÜa duy vËt cæ ®¹i. Phoi ¬ b¾c cho r»ng thÕ giíi vËt ch¸t kh«ng do ai s¸ng t¹o ra, tån t¹i kh¸ch quan kh«ng phô thuéc vµo ý thøc cña con ng­êi. Giíi tù nhiªn vËn ®éng biÕn ®æi do nh÷ng nguyªn nh©n bªn trong cña nã. ¤ng cho r»ng ý thøc lµ s¶n phÈm cña con ng­êi. NÕu vËt chÊt ch­a tiÕn ho¸ ®Õn con ng­êi th× ch­a cã ý thøc. Phoi ¬ b¾c gi¶i quyÕt vÊn ®Ò nhËn thøc trªn quan ®iÓm duy vËt vµ kh«ng cã g× con ng­êi kh«ng nhËn thøc ®­îc, chØ cã c¸i ch­a nhËn thøc ®­îc mµ th«i. Tuy nhiªn khi kh¼ng ®Þnh nhËn thøc cña con ng­êi, Phoi ¬ b¾c nhÊn m¹nh mÆt quan s¸t chø kh«ng quan t©m ®Õn mÆt quan träng t¹o nªn nhËn thøc lµ ho¹t ®éng thùc tiÔn. ¤ng coi th­êng thùc tiÔn, h¹ thÊp vai trß thùc tiÔn. §ång thêi con ng­êi mµ Phoi ¬ b¾c nghiªn cøu lµ con ng­êi thuÇn tuý ®éng vËt. Tøc «ng chØ quan t©m ®Õn mÆt sinh häc mµ kh«ng quan t©m ®Õn mÆt x· héi. V× vËy, con ng­êi cña Phoi ¬ b¾c lµ con ng­êi trõu t­îng. 2. PhÐp biÖn chøng tr­íc M¸c 2.1. PhÐp biÖn chøng thêi cæ ®¹i PhÐp biªn chøng thêi cæ ®¹i lµ phÐp biÖn chøng tù ph¸t, ng©y th¬i vµ mang nÆng tÝnh trùc quan ®­îc h×nh thµnh trªn c¬ së quan s¸t tù nhiªn, x· héi hoÆc th«ng qua kinh nghiÖm cña b¶n th©n. Ba trung t©m triÕt häc lín nhÊt thêi bÊy giê lµ: TriÕt häc Trung Hoa cæ ®¹i, triÕt häc Ên §é cæ ®¹i vµ triÕt häc Hy L¹p cæ ®¹i. Bªn c¹nh nh÷ng ®Æc ®iÓm chung, do ®Æc ®iÓm v¨n ho¸ còng nh­ hoµn c¶nh lÞch sö kh¸c nhau nªn sù thÓ hiÖn t­ t­ëng biÖn chøng trong häc thuyÕt triÕt häc mçi trung t©m ®Òu cã nh÷ng ®Æc ®iÓm riªng kh«ng gièng nhau. 2.1.1. TriÕt häc Trung Hoa cæ ®¹i TriÕt häc Trung hoa cæ ®¹i lµ mét nÒn triÕt häc lín cña nh©n lo¹i, cã tíi 103 tr­êng ph¸i triÕt häc. Do ®Æc ®iÓm cña bèi c¶nh lÞch sö Trung Hoa lóc ®ã lµ x· héi lo¹n l¹c, ®êi sèng nh©n d©n c¬ cùc, ®¹o ®øc suy ®åi nªn triÕt häc Trung hoa cæ ®¹i tËp trung vµo gi¶i quyÕt c¸c vÊn ®Ò vÒ chÝnh trÞ - x· héi. Nh÷ng t­ t­ëng biÖn chøng thêi nµy chØ thÓ hiÖn khi c¸c nhµ triÕt häc kiÕn gi¶i nh÷ng vÊn ®Ò vÒ vò trô quan. Mét trong nh÷ng häc thuyÕt triÕt häc mang t­ t­ëng biÖn chøng s©u s¾c lµ Häc thuyÕt ¢m - D­¬ng. §©y lµ mét häc thuyÕt triÕt häc ®­îc ph¸t triÓn trªn c¬ së mét bé s¸ch cã tªn lµ Kinh DÞch. Mét trong nh÷ng nguyªn lý triÕt häc c¬ b¶n nhÊt lµ nh×n nhËn mäi tån t¹i kh«ng ph¶i trong tÝnh ®ång nhÊt tuyÖt ®èi, mµ còng kh«ng ph¶i trong sù lo¹i trõ biÖt lËp kh«ng thÓ t­¬ng ®ång. Tr¸i l¹i tÊt c¶ ®Òu bao hµm sù thèng nhÊt cña c¸c mÆt ®èi lËp - ®ã lµ ¢m vµ D­¬ng. ¢m - D­¬ng kh«ng lo¹i trõ, kh«ng biÖt lËp, mµ bao hµm nhau, liªn hÖ t­¬ng t¸c lÉn nhau, chÕ ­íc lÉn nhau. Kinh dÞch viÕt: "C­¬ng nhu t­¬ng th«i nhi sinh biÕn ho¸", "Sinh sinh chi vi dÞch". Sù t­¬ng t¸c lÉn nhau gi÷a ¢m vµ D­¬ng, c¸c mÆt ®èi lËp, lµm cho vò trô biÕn ®æi kh«ng ngõng. §©y lµ quan ®iÓm thÓ hiÖn t­ t­ëng biÖn chøng s©u s¾c. Häc thuyÕt nµy còng cho r»ng chu tr×nh vËn ®éng, biÕn dÞch cña v¹n vËt trong vò trô diÔn ra theo nguyªn lý ph©n ®«i c¸i thèng nhÊt nh­: Th¸i cùc (thÓ thèng nhÊt) ph©n ®«i thµnh l­ìng nghi (©m - d­¬ng), sau ®ã ©m - d­¬ng l¹i tiÕn hµnh ph©n thµnh tø t­îng (th¸i ©m - thiÕu ©m, th¸i d­¬ng - thiÕu d­¬ng), tø t­îng l¹i sinh ra b¸t qu¸i, vµ tõ ®ã b¸t qu¸i sinh ra v¹n vËt. Tuy nhiªn, häc thuyÕt ¢m - D­¬ng cho r»ng sù vËn ®éng cña v¹n vËt diÔn ra theo chu kú lÆp l¹i vµ ®­îc ®¶m b¶o bëi nguyªn t¾c c©n b»ng ¢m - D­¬ng. ë ®iÓm nµy th× häc thuyÕt ¢m - D­¬ng phñ nhËn sù ph¸t triÓn biÖn chøng theo h­íng ®i lªn mµ cho r»ng sù vËn ®éng cña c¸c hiÖn t­îng chØ dõng l¹i khi ®¹t ®­îc tr¹ng th¸i c©n b»ng ¢m -D­¬ng. H¬n n÷a, trong häc thuyÕt ¢m - D­¬ng cßn nhiÒu yÕu tè duy t©m thÇn bÝ nh­ quan ®iÓm "Thiªn t«n ®Þa ty" cho r»ng trËt tù sang hÌn trong x· héi b¾t nguån tõ trËt tù cña "trêi ®Êt", hä ®em trËt tù x· héi g¸n cho giíi tù nhiªn, råi l¹i dïng h×nh thøc bÞa ®Æt ®ã ®Ó chøng minh cho sù hîp lý vÜnh viÔn cña chÕ ®é ®¼ng cÊp x· héi. Tãm l¹i, häc thuyÕt ¢m - D­¬ng lµ kÕt qu¶ cña qu¸ tr×nh kh¸i qu¸t ho¸ nh÷ng kinh nghiÖm thùc tiÔn l©u dµi cña nh©n d©n Trung Quèc thêi cæ ®¹i. MÆc dï cßn nh÷ng tÝnh chÊt trùc quan, chÊt ph¸c ng©y th¬ vµ tån t¹i nh÷ng quan ®iÓm duy t©m thÇn bÝ vÒ x· héi, nh­ng häc thuyÕt ¢m - D­¬ng ®· béc lé râ khuynh h­íng duy vËt vµ t­ t­ëng biÖn chøng tù ph¸t cña m×nh trong quan ®iÓm vÒ c¬ cÊu vµ sù vËn ®éng, biÕn ho¸ cña sù vËt, hiÖn t­îng trong tù nhiªn vµ x· héi. 2.1.2. TriÕt häc Ên ®é cæ ®¹i §©y lµ hÖ thèng triÕt häc cã sù ®an xen hoµ ®ång gi÷a triÕt häc víi t«n gi¸o vµ gi÷a c¸c tr­êng ph¸i kh¸c nhau. C¸c t­ t­ëng triÕt häc ®­îc thÓ hiÖn d­íi h×nh thøc lµ mét t«n gi¸o. Theo c¸ch ph©n chia truyÒn thèng, triÕt häc Ên §é cæ ®¹i cã 9 tr­êng ph¸i, trong ®ã cã 6 tr­êng ph¸i lµ chÝnh thèng vµ 3 tr­êng ph¸i phi chÝnh thèng. Trong tÊt c¶ c¸c häc thuyÕt triÕt häc ®ã th× häc thuyÕt triÕt häc thÓ hiÖn trong PhËt gi¸o lµ häc thuyÕt mang tÝnh duy vËt vµ biÖn chøng s©u s¾c tiªu biÓu cña nÒn triÕt häc Ên §é cæ ®¹i. PhËt gi¸o h×nh thµnh tõ thÕ kû VI TCN do TÊt §¹t §a, tªn hiÖu lµ ThÝch Ca MÇu Ni (563 - 483 TCN), khai s¸ng. PhËt gi¸o cho r»ng v¹n vËt trong thÕ giíi kh«ng do mét ®Êng thÇn linh nµo ®ã t¹o ra mµ ®­îc t¹o ra bëi hai yÕu tè lµ Danh (tinh thÇn) vµ S¾c (vËt chÊt). Trong ®ã Danh bao gåm t©m vµ thøc, cßn S¾c bao gåm 4 ®¹i (®¹i ®Þa, ®¹i thuû, ®¹i ho¶, ®¹i phong). ChÝnh nhê t­ t­ëng nªu trªn mµ PhËt gi¸o ®­îc coi lµ t«n gi¸o duy vËt duy nhÊt chèng l¹i thø t«n gi¸o thÇn häc ®­¬ng thêi. §ång thêi PhËt gi¸o ®­a ra t­ t­ëng "nhÊt thiÕt duy t©m tao", "v« th­êng", "v« ng·". "V« ng·" nghÜa lµ "kh«ng cã c¸i ta, c¸i t«i bÊt biÕn", theo ®ã kh«ng cã c¸i g× lµ tr­êng tån lµ bÊt biÕn, lµ vÜnh h»ng, kh«ng cã c¸i g× tån t¹i biÖt lËp. §©y lµ t­ t­ëng biÖn chøng chèng l¹i ®¹o Bµlam«n vÒ sù tån t¹i cña c¸i t«i - ¸tman bÊt biÕn. "V« th­êng" tøc lµ biÕn, biÕn ë ®©y ®­îc hiÓu nh­ lµ sù biÕn ®æi cña v¹n vËt theo chu kú: Sinh - Trô - DÞ - DiÖt (®èi víi sinh vËt); Thµnh - Trô - Ho¹i - Kh«ng (con ng­êi). PhËt gi¸o còng cho r»ng sù t­¬ng t¸c cña hai mÆt ®èi lËp Nh©n vµ Duyªn chÝnh lµ ®éng lùc cho lµm cho thÕ giíi vËn ®éng chø kh«ng ph¶i lµ mét thÕ lùc siªu nhiªn nµo ®ã n»m ngoµi con ng­êi, thÕ giíi lµ vßng nh©n qu¶ v« cïng v« tËn. Nãi c¸ch kh¸c mét vËt tån t¹i ®­îc lµ nhê héi ®ñ Nh©n, Duyªn. 2.1.3 TriÕt häc Hy L¹p cæ ®¹i MÆc dï h·y cßn nhiÒu tÝnh "c¾t khóc", nh­ng triÕt häc Hy L¹p cæ ®¹i ®· cã nh÷ng ph¸t hiÖn míi ®èi víi phÐp biÖn chøng. ChÝnh trong thêi kú nµy thuËt ng÷ "biÖn chøng" ®· h×nh thµnh. Cïng víi sù ph¸t triÓn m¹nh mÏ vÒ kinh tÕ thêi kú chiÕm h÷u n« lÖ, Hy L¹p cæ ®¹i ®· ®¹t ®­îc nhiÒu thµnh tùu to lín vÒ v¨n ho¸, nghÖ thuËt, mµ tr­íc hÕt lµ c¸c thµnh tùu trong khoa häc tù nhiªn nh­: Thiªn v¨n häc, vËt lý häc, to¸n häc ®· lµm c¬ së thùc tiÔn cho sù ph¸t triÓn cña triÕt häc trong thêi kú nµy. TriÕt häc Hy L¹p cæ ®¹i ®· ph¸t triÓn hÕt søc rùc rì, trë thµnh nÒn t¶ng cho sù ph¸t triÓn cña triÕt häc ph­¬ng T©y sau nµy. Mét trong nh÷ng nhµ triÕt häc ®iÓn h×nh cã t­ t­ëng biÖn chøng lµ Heraclit (540 - 480 TCN). Theo ®¸nh gi¸ cña c¸c nhµ kinh ®iÓn M¸c - Lªnin th× Heraclit lµ ng­êi s¸ng lËp ra phÐp biÖn chøng. ¤ng còng lµ ng­êi ®Çu tiªn x©y dùng phÐp biÖn chøng dùa trªn lËp tr­êng duy vËt. PhÐp biÖn chøng cña Heraclit ch­a ®­îc tr×nh bµy d­íi d¹ng mét hÖ thèng c¸c luËn ®iÓm khoa häc mµ hÇu nh­ c¸c luËn ®iÓm cèt lâi cña phÐp biÖn chøng ®­îc ®Ò cËp d­íi d¹ng c¸c c©u danh ng«n mang tÝnh thi ca vµ triÕt lý. T­ t­ëng biÖn chøng cña Heraclit ®­îc thÓ hiÖn nh­ sau: Mét lµ Quan niÖm vÒ sù vËn ®éng vÜnh cöu cña vËt chÊt. Theo Heraclit th× kh«ng cã sù vËt, hiÖn t­îng nµo cña thÕ giíi lµ ®øng im tuyÖt ®èi, mµ tr¸i l¹i, tÊt c¶ ®Òu trong tr¹ng th¸i biÕn ®æi vµ chuyÓn ho¸. ¤ng nãi: "Chóng ta kh«ng thÓ t¾m hai lÇn trªn mét dßng s«ng v× n­íc míi kh«ng ngõng ch¶y trªn s«ng"; "Ngay c¶ mÆt trêi còng mçi ngµy mét míi". Theo quan ®iÓm cña Heraclit th× löa chÝnh lµ b¶n nguyªn cña thÕ giíi, lµ c¬ së duy nhÊt vµ phæ biÕn nhÊt cña tÊt c¶ mäi sù vËt, hiÖn t­îng. §ång thêi löa còng chÝnh lµ gèc cña mäi vËn ®éng, tÊt c¶ c¸c d¹ng kh¸c nhau cña vËt chÊt chØ lµ tr¹ng th¸i chuyÓn ho¸ cña löa mµ th«i. Hai lµ Heraclit nªu lªn t­ t­ëng vÒ sù tån t¹i phæ biÕn cña c¸c m©u thuÉn trong mäi sù vËt, hiÖn t­îng. §iÒu ®ã thÓ hiÖn trong nh÷ng pháng ®o¸n vÒ vai trß cña nh÷ng mÆt ®èi lËp trong sù biÕn ®æi phæ biÕn cña tù nhiªn vÒ "sù trao ®æi cña nh÷ng mÆt ®èi lËp", vÒ "sù tån t¹i vµ thèng nhÊt cña c¸c mÆt ®èi lËp". ¤ng nãi: "cïng mét c¸i ë trong chóng ta - sèng vµ chÕt, thøc vµ ngñ, trÎ vµ giµ. V× r»ng c¸i nµy biÕn ®æi lµ c¸i kia; vµ ng­îc l¹i, c¸i kia mµ biÕn ®æi thµnh c¸i nµy ...". Heraclit ®· pháng ®o¸n vÒ sù ®Êu tranh vµ thèng nhÊt cña nh÷ng mÆt ®èi lËp. Lª nin viÕt: "Ph©n ®«i c¸i thèng nhÊt vµ nhËn thøc c¸c bé phËn ®èi lËp cña nã lµ thùc chÊt cña phÐp biÖn chøng. §iÒu nµy chóng ta ®· thÊy xuÊt hiÖn ngay tõ nhµ biÖn chøng Heraclit". Ba lµ Theo Heraclit th× sù vËn ®éng ph¸t triÓn kh«ng ngõng cña thÕ giíi do quy luËt kh¸ch quan (mµ «ng gäi lµ Logos) quy ®Þnh. Logos kh¸ch quan lµ trËt tù kh¸ch quan lµ mäi c¸i ®ang diÔn ra trong vò trô. Logos chñ quan lµ tõ ng÷ häc thuyÕt cña con ng­êi. Logos chñ quan ph¶i phï hîp víi logos kh¸ch quan. Ng­êi nµo cµng tiÕp cËn ®­îc logos kh¸ch quan bao nhiªu th× cµng th«ng th¸i bÊy nhiªu. Lý luËn nhËn thøc cña Heraclit mang tÝnh biÖn chøng vµ duy vËt s¬ khai nh­ng c¬ b¶n lµ ®óng. ë thêi cæ ®¹i, xÐt trong nhiÒu hÖ thèng triÕt häc kh¸c kh«ng cã ®­îc t­ t­ëng biÖn chøng s©u s¾c nh­ vËy. ChÝnh lµ nh÷ng t­ t­ëng biÖn chøng s¬ khai cña Heraclit sau nµy ®· ®­îc c¸c nhµ biÖn chøng cæ ®iÓn §øc kÕ thõa vµ c¸c nhµ s¸ng lËp triÕt häc MacxÝt ®¸nh gi¸ cao. C.M¸c vµ Ph.¡nghen ®· ®¸nh gÝa mét c¸ch ®óng ®¾n gi¸ trÞ triÕt häc cña Heraclit vµ coi «ng lµ ®¹i biÓu xuÊt s¾c nhÊt cña phÐp biÖn chøng Hy L¹p cæ ®¹i: "Quan niÖm vÒ thÕ giíi mét c¸ch nguyªn thuû, ng©y th¬ nh­ng c¨n b¶n lµ ®óng Êy, lµ quan niÖm cña c¸c nhµ Hy L¹p thêi cæ vµ ng­êi ®Çu tiªn diÔn ®¹t ®­îc râ rµng quan niÖm Êy lµ Heraclit". (1) Ph. ¡nghen: Chèng §uyrinh, NXB Sù ThËt Hµ néi, 1971, tr33. 1) Trong häc thuyÕt vÒ nguyªn tö cña m×nh, §ªm«crit (460 - 370 TCN) ®· kÕ thõa quan ®iÓm cña Heraclit vÒ vËn ®éng. ¤ng cho r»ng vËn ®éng cña nguyªn tö lµ vÜnh cöu vµ «ng ®· cè g¾ng gi¶i thÝch nguyªn nh©n vËn ®éng cña nguyªn tö lµ ë b¶n th©n nguyªn tö, ë ®éng lùc tù th©n. ¤ng cho r»ng cßn kho¶ng trèng hay cßn "ch©n kh«ng" trong nguyªn tö lµ ®iÒu kiÖn vËn ®éng cña nã. Tuy nhiªn §ªm«crit ®· kh«ng lý gi¶i ®­îc nguån gèc cña vËn ®éng. Sau §ªm«crit lµ Arixtèt (384 - 322 TCN) «ng cho r»ngvËn ®éng g¾n liÒn víi c¸c vËt thÓ víi mäi sù vËt, hiÖn t­îng cña giíi tù nhiªn. ¤ng còng kh¼ng ®Þnh vËn ®éng lµ kh«ng thÓ bÞ tiªu diÖt "§· cã vËn ®éng vµ m·i m·i sÏ cã vËn ®éng". Arixtèt lµ ng­êi ®Çu tiªn ®· hÖ thèng ho¸ c¸c h×nh thøc vËn ®éng thµnh 6 d¹ng: Ph¸t sinh, tiªu diÖt, thay ®æi tr¹ng th¸i, t¨ng, gi¶m, di chuyÓn vÞ trÝ . Tuy nhiªn Arixtèt l¹i d¬i vµo duy t©m v× cho r»ng thÇn th¸nh lµ nguån gèc cña mäi vËn ®éng. Tãm l¹i, phÐp biÖn chøng thêi cæ ®¹i vÒ c¨n b¶n lµ ®óng nh­ng chñ yÕu míi dùa trªn nh÷ng pháng ®o¸n, nh÷ng trùc kiÕn thiªn tµi. PhÐp biÖn chøng tù ph¸t thêi cæ ®¹i ®· nh×n thÊy bøc tranh chung cña thÕ giíi trong sù t¸c ®éng, liªn hÖ cña c¸c mÆt ®èi lËp, song ch­a ®i s©u vµo chi tiÕt cña bøc tranh. V× vËy, nã kh«ng tr¸nh khái bÞ phñ ®Þnh bëi phÐp siªu h×nh trong thêi kú cËn ®¹i. 2.2. PhÐp biÖn chøng T©y ¢u thÕ kû XIV - XVIII Suèt trong 4 thÕ kû (tõ thÕ kû XIV ®Õn thÕ kû XVIII), sù tr­ëng thµnh cña t­ t­ëng biÖn chøng T©y ¢u mang nhiÒu ý nghÜa ®éc ®¸o. PhÐp biÖn chøng trong thêi kú nµy ph¸t triÓn trong thêi kú thèng trÞ cña t­ duy siªu h×nh. Sau ®ªm tr­êng Trung cæ, triÕt häc lµ thø triÕt häc kinh viÖn gi¸o ®iÒu g¾n víi ®¹o Thiªn chóa. §Õn thêi kú Phôc h­ng, triÕt häc thêi kú nµy ®· kh«i phôc l¹i nh÷ng t­ t­ëng duy vËt cæ ®¹i nh­ng vÉn cßn mang tÝnh phiÕm thÇn, yÕu tè duy vËt xen lÉn duy t©m. Tuy nhiªn phÐp biÖn chøng thêi kú nµy vÉn cã b­íc ph¸t triÓn nh­ t­ t­ëng vÒ "sù phï hîp cña c¸c mÆt ®èi lËp" cña Gioocdan¬ Brun« (1548 -1600). Theo G.Brun« mäi c¸i ®Òu liªn hÖ víi nhau vµ ®Òu vËn ®éng, kÓ tõ c¸c h¹t vËt chÊt nhá nhÊt - nguyªn tö ®Õn v« sè thÕ giíi cña vò trô v« tËn, c¸i nµy tiªu diÖt c¸i kia ra ®êi. NÕu kh«ng theo nguyªn t¾c "c¸c mÆt ®èi lËp phï hîp víi nhau" th× dï lµ nhµ to¸n häc, nhµ vËt lý, c¶ nhµ triÕt häc còng kh«ng lµm viÖc ®­îc. Mét trong nh÷ng ®¹i biÓu cña triÕt häc T©y ¢u thêi kú cËn ®¹i lµ Ph.Bªc¬n (1561 - 1626). Ph.Bªc¬n kh¼nh ®Þnh vËt chÊt kh«ng t¸ch rêi vËn ®éng, nhËn thøc b¶n chÊt cña sù vËt lµ nhËn thøc sù vËn ®éng cña chóng. ¤ng ®· tiÕn hµnh ph©n vËn ®éng thµnh 19 lo¹i. Tuy nhiªn tÝnh chÊt siªu h×nh cña «ng thÓ hiÖn: ¤ng quy mäi lo¹i vËn ®éng vÒ vËn ®éng c¬ häc. Song cèng hiÕn cña «ng lµ ë chç coi ®øng yªn lµ mét h×nh thøc cña vËn ®éng, coi vËn ®éng lµ ®Æc tÝnh cè h÷u cña vËt chÊt, «ng lµ ng­êi ®Çu tiªn nhËn thÊy tÝnh b¶o toµn vËt chÊt cña thÕ giíi. Trong thêi kú cËn ®¹i, khoa häc tù nhiªn ®· ph¸t triÓn vµ ®i s©u mæ xÎ ph©n tÝch giíi tù nhiªn thµnh nh÷ng bé phËn nhá ®Ó nghiªn cøu. Nh÷ng ph­¬ng ph¸p ®ã ®· t¹o ra thãi quen nghiªn cøu xem xÐt sù vËt trong tr¹ng th¸i c« lËp, t¸ch rêi vµ bÊt biÕn. Tõ khi Ph.Bªc¬n vµ Lècc¬ ®em ph­¬ng ph¸p trong khoa häc tù nhiªn ¸p dông vµo triÕt häc th× ph­¬ng ph¸p siªu h×nh trë thµnh ph­¬ng ph¸p thèng trÞ trong triÕt häc. Ph­¬ng ph¸p siªu h×nh ®ã ®ãng mét vai trß tÝch cùc nhÊt ®Þnh trong qu¸ tr×nh nhËn thøc giíi tù nhiªn, ph­¬ng ph¸p ®ã chØ thÝch øng víi tr×nh ®é s­u tËp, m« t¶ giíi tù nhiªn. Do ®ã khi khoa häc chuyÓn sang nghiªn cøu c¸c qu¸ tr×nh ph¸t sinh, ph¸t triÓn cña sù vËt, hiÖn t­îng th× nã béc lé râ nh÷ng h¹n chÕ. V× vËy nã kh«ng tr¸nh khái bÞ phñ ®Þnh bëi phÐp biÖn chøng cña triÕt häc cæ ®iÓn §øc víi ®Ønh cao lµ phÐp biÖn chøng Hªghen. 2.3. PhÐp biÖn chøng cæ ®iÓn §øc Nh­ Lªnin ®· tõng ®¸nh gi¸: Dï cã sù thÇn bÝ ho¸ duy t©m, nh­ng phÐp biÖn chøng cæ ®iÓn §øc ®· ®Æt ra sù thèng nhÊt gi÷a phÐp biÖn chøng vµ logic häc vµ lý luËn nhËn thøc. Trong c¸c nÒn triÕt häc tr­íc C. M¸c th× triÕt häc cæ ®iÓn §øc cã tr×nh ®é kh¸i qu¸t ho¸ vµ trõu t­îng ho¸ cao víi kÕt cÊu hÖ thèng chÆt chÏ, logic. §©y lµ tiÕn bé cña nÒn triÕt häc §øc so víi c¸c nÒn triÕt häc kh¸c. NÒn triÕt häc cæ ®iÓn §øc b¾t ®Çu tõ Kant¬, ®¹t ®Ønh cao ë Hªghen sau ®ã suy tµn ë triÕt häc Phoi¬b¾c. Kant¬ (1724 - 1804) lµ ng­êi s¸ng lËp ra tr­êng ph¸i triÕt häc cæ ®iÓn §øc. ¤ng cho r»ng chØ khi nhËn thøc ë tr×nh ®é lý tÝnh th× míi cã m©u thuÉn mµ ch­a thÊy ®­îc r»ng m©u thuÉn lµ vèn cã trong hiÖn thùc kh¸ch quan. M©u thuÉn ch­a ph¶i lµ m©u thuÉn biÖn chøng gi÷a chÝnh ®Ò vµ ph¶n ®Ò, ch­a cã sù thèng nhÊt vµ chuyÓn ho¸ lÉn nhau. MÆc dï cßn nhiÒu h¹n chÕ nh­ng trong vÊn ®Ò nµy Kant¬ ®· tiÕn gÇn ®Õn phÐp biÖn chøng. Hªghen (1770 -1831) lµ nhµ biÖn chøng lçi l¹c. PhÐp biÖn chøng cña «ng lµ mét tiÒn ®Ò lý luËn quan träng cña triÕt häc M¸cxit. TriÕt häc cña «ng cã ¶nh h­ëng rÊt m¹nh ®Õn t­ t­ëng cña n­íc §øc vµ c¶ Ch©u ¢u ®­¬ng thêi, triÕt häc cña «ng ®­îc gäi lµ "tinh thÇn Phæ". PhÐp biÖn chøng cña Hªghen lµ phÐp biÖn chøng duy t©m tøc lµ phÐp biÖn chøng vÒ sù vËn ®éng vµ ph¸t triÓn cña c¸c kh¸i niÖm ®­îc «ng ®ång nhÊt víi biÖn chøng sù vËt. ¤ng viÕt: "phÐp biÖn chøng nãi chóng lµ nguyªn t¾c cña mäi vËn ®éng, mäi sù sèng vµ mäi ho¹t ®éng trong ph¹m vi hiÖn thùc. C¸i biÖn chøng lµ linh hån cña mäi nhËn thøc khoa häc ch©n chÝnh "(1) TriÕt häc dµnh cho cao häc vµ nghiªn cøu sinh kh«ng thuéc chuyªn nghµnh triÕt häc, NXB ChÝnh trÞ quèc gia, 1997, tËp 1, tr331. (2) C.M¸c -Ph.¡nghen, TuyÓn tËp, NXB Sù ThËt, Hµ néi, 1984, tr361. 1). LuËn ®iÓm xuyªn suèt trong hÖ thèng triÕt häc cña Hªghen lµ: "TÊt c¶ c¸i g× lµ hiÖn thùc ®Òu lµ hîp lý vµ tÊt c¶ nh÷ng g× hîp lý ®Òu lµ tån t¹i" 2). Hªghen lµ ng­êi ®· cã c«ng trong viÖc phª ph¸n t­ duy siªu h×nh vµ lµ ng­êi ®Çu tiªn tr×nh bµy toµn bé giíi tù nhiªn, x· héi vµ t­ duy mét c¸ch biÖn chøng, cã nghÜa lµ trong sù vËn ®éng, biÕn ®æi vµ ph¸t triÓn kh«ng ngõng. Trong logic häc, Hªghen kh«ng chØ tr×nh bµy c¸c ph¹m trï triÕt häc nh­ l­îng - chÊt, vËt chÊt - vËn ®éng mµ cßn ®Ò cËp ®Õn c¸c quy luËt kh¸c nh­ l­îng ®æi dÉn ®Õn chÊt ®æi, quy luËt phñ ®Þnh biÖn chøng. Nh­ng tÊt c¶ chØ lµ nh÷ng quy luËt vËn ®éng, ph¹m trï cña t­ duy, cña kh¸i niÖm. Khi nghiªn cøu x· héi, Hªghen kh¼ng ®Þnh sù ph¸t triÓn cu¶ x· héi lµ sù ®i lªn. Qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña lÞch sö cã tÝnh kÕ thõa. LÞch sö lµ tÝnh thèng nhÊt gi÷a tÝnh kh¸ch quan vµ chñ quan trong ho¹t ®éng cña con ng­êi. Hªghen ®· cã c«ng x©y dùng mét hÖ thèng c¸c ph¹m trï vµ quy luËt cña phÐp biÖn chøng nh­ lµ nh÷ng c«ng cô cña t­ duy biÖn chøng. Trong khi hÖ thèng triÕt häc cña Hªghen chøa ®ùng nh÷ng t­ t­ëng biÖn chøng s©u s¾c th× c¸ch tr×nh bµy cña «ng l¹i mang tÝnh duy t©m b¶o thñ, thÓ hiÖn ë: Sù vËn ®éng cña x· héi lµ do sù vËn ®éng cña t­ duy (ý niÖm tuyÖt ®èi) sinh ra. Do ®ã mµ C.M¸c gäi phÐp biÖn chøng cña Hªghen lµ: "PhÐp biÖn chøng ®i lén ®Çu xuèng ®Êt". V× vËy, cÇn ph¶i ®Æt nã ®øng b»ng hai ch©n trªn m¶nh ®Êt hiÖn thùc, nghÜa lµ trªn quan ®iÓm duy vËt. C. kÕt luËn Chñ nghÜa duy vËt vµ phÐp biÖn chøng trong lÞch sö tr­íc M¸c lµ nh÷ng kho tµng quý gi¸ ®Ó l¹i cho thÕ giíi loµi ng­êi mµ sau nµy M¸c vµ ¡ng ghen lµ nh÷ng ng­êi kÕ tôc hoµn h¶o nhÊt. §Æc biÖt lµ duy vËt HyL¹p cæ ®¹i, duy vËt phoi ¬ b¾c vµ phÐp biÖn chøng cña Hªghen. Hai «ng nhiÒu lÇn nãi r»ng, trong sù ph¸t triÓn cña m×nh, hai «ng chÞu ¬nnhiÌu nhµ triÕt häc §øc vµ lµ häc trß cña triÕt häc HyL¹p cæ ®¹i. Tuy trong tõng thêi kú c¸c t­ t­ëng duy vËt vµ biÖn chøng cßn cã nh÷ng h¹n chÕ riªng song ®· ®ãng gãp tÝch cùc vµo kho tµng nhËn thøc cña nh©n lo¹i. LÞch sö t­ t­ëng vµ thùc tiÔn cho thÊy chØ khi nµo ®øng trªn quan ®iÓm duy vËt vµ n¾m v÷ng lý luËn phÐp biÖn chøng, chóng ta míi cã thÓ nhËn thøc ®­îc c¸c sù vËt, mét c¸ch khoa häc, b¶n chÊt vµ gi¶i quyÕt c¸c mèi quan hÖ mét c¸ch ®óng ®¾n, míi cã thÓ c¶i t¹o tù nhiªn biÕn ®æi x· héi theo h­íng ph¸t triÓn. Ng­îc l¹i c¸c quan ®iÓm duy t©m duy ý chÝ siªu h×nh sÏ dÉn ®Õn sai lÇm, khuyÕt ®iÓm g©y tæn thÊt cho qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña x· héi. V× vËy häc tËp nghiªn cøu sù h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn cña chñ nghÜa duy vËt vµ phÐp biÖn chøng lµ hÕt søc cÇn thiÕt. Nã gióp ta n¾m v÷ng phÐp biÖn chøng duy vËt, thÊu suèt nh÷ng ph­¬ng ph¸p luËn ®ång thêi n¾m ®­îc nguån gèc ra ®êi, h×nh thµnh, ph¸t triÓn qua qu¸ tr×nh ®Êu tranh gay g¾t víi chñ nghÜa duy t©m vµ c¸c quan ®iÓm siªu h×nh ®Ó kh¼ng ®Þnh ®­îc vÞ trÝ to lín cña nã trong nhËn thøc vµ c¶i t¹o thÕ giíi. HiÖn nay ®Êt n­íc ta ®ang trªn con ®­êng x©y dùng chñ nghÜa x· héi, viÖc nghiªn cøu lÞch sö chñ nghÜa duy vËt vµ phÐp biÖn chøng lµ nhu cÇu bøc thiÕt ®Ó ®æi míi t­ duy. Nghiªn cøu tõ lÞch sö cña nã còng µ mét ph­¬ng ph¸p biÖn chøng trong nghiªn cøu triÕt häc. §¶ng ta kh¶ng ®Þnh nguyªnt ¾c lµ ph¶i trung thµnh víi M¸c - Lªnin, gi÷ ®óng ®Þnh h­íng x· héi chñ nghÜa, kh«ng che giÊu sai lÇm vµ ph¶i vËn dông s¸ng t¹o ph­¬ng ph¸p biÖn chøng M¸c XÝt ®Ó kh¾c phôc nh÷ng sai lÇm x©y dùng thµnh c«ng nhµ n­íc x· héi chñ nghÜa. D. Tµi liÖu tham kh¶o GT TriÕt häc M¸c- Lª Nin - NXB ChÝnh trÞ Quèc gia. T¹p chÝ TriÕt häc sè 423 T¹p chÝ Céng s¶n sè th¸ng 2/2000; 10/2004 T¹p chÝ ph¸t triÓn kinh tÕ. T¹p chÝ Thêi b¸o kinh tÕ. Môc lôc