Tiểu luận Lịch sử hình thành Cộng đồng Chính trị - An ninh ASEAN

1 TIỂU LUẬN Lịch sử hình thành Cộng đồng Chính trị - An ninh ASEAN 2 LỜI MỞ ĐẦU Trong bối cảnh toàn cầu hóa diễn ra sôi động trên nhiều mặt, môi trường an ninh của mỗi nước và thế giới ngày càng có những diễn biến mới, phức tạp và khó lường. Khu vực Đông - Nam Á cũng như thế giới đang phải đối mặt với nhiều vấn đề về an ninh như: Tranh chấp chủ quyền lãnh thổ, chủ nghĩa ly khai, nạn khủng bố, mâu thuẫn sắc tộc, tôn giáo, nạn cướp biển, an ninh năng lượng, an ninh lương thực... đang tác động trực tiếp hằng ngày đến cuộc sống yên bình của nhân dân, sự ổn định của các quốc gia và cả khu vực. Vì vậy, hợp tác về an ninh là một trong những nội dung quan trọng của các hoạt động của ASEAN hướng tới một “Cộng đồng Chính trị - An ninh ASEAN” (APSC) vào năm 2015, tạo ra những tiền đề, những điều kiện thuận lợi mới cho hợp tác an ninh khu vực châu Á - Thái Bình Dương. Dựa trên cơ sở hợp tác bình đẳng, cùng có lợi giữa lực lượng an ninh của các nước, ASEAN đang và sẽ mở ra một kênh hợp tác có hiệu quả mới nhằm xây dựng một khu vực Đông Nam Á an ninh, hòa bình và phát triển. Trong phạm vi bài tiểu luận, nhóm xin được trình bày về ba vấn đề chính liên quan đến Cộng đồng Chính trị - An ninh ASEAN, bao gồm: Quá trình ra đời, vai trò và nhiệm vụ (bao gồm: mục tiêu, kế hoạch hành động và thực tiễn triển khai) của APSC. Đồng thời, nhóm cũng xin đưa ra một số đánh giá về triển vọng thành lập của Cộng đồng chính trị - an ninh này tại khu vực với định hạn là năm 2015. 3 I. Quá trình ra đời: Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á (ASEAN) được thành lập ngày 8 tháng 8 năm 1967 trên cơ sở Tuyên bố Băng-cốc, với 5 nước thành viên ban đầu là In-đô-nê-xi-a, Ma-lay-xi-a, Phi-líp-pin, Xin-ga-po và Thái Lan. Năm 1995, Việt Nam gia nhập ASEAN , trở thành thành viên chính thức của Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á này. Tháng 12/1997, nhân kỷ niệm 30 năm ngày thành lập ASEAN và sau khi Hiệp hội đã bao gồm cả 10 quốc gia Đông Nam Á, Lãnh đạo các nước ASEAN đã thông qua văn kiện quan trọng Tầm nhìn ASEAN 2020, với mục tiêu tổng quát là đưa Hiệp hội trở thành “một nhóm hài hoà các dân tộc Đông Nam Á, gắn bó trong một cộng đồng các xã hội đùm bọc lẫn nhau”1. Để triển khai Tầm nhìn 2020, Hội nghị Cấp cao ASEAN 6 (Hà Nội, tháng 12/1998) đã thông qua Chương trình Hành động Hà Nội (HPA) cho giai đoạn 1999-2004, trong đó đề ra các biện pháp/hoạt động cụ thể để thúc đẩy hợp tác ASEAN trên các lĩnh vực chính trị-an ninh, kinh tế, văn hóa-xã hội và quan hệ đối ngoại. Các nước ASEAN nhận thức rõ phải đưa hợp tác chính trị và an ninh lên một tầm cao mới, nhằm duy trì hoà bình, ổn định khu vực, đối phó với những thách thức an ninh truyền thống và phi truyền thống, bên cạnh việc thúc đẩy liên kết kinh tế khu vực và mở rộng quan hệ kinh tế với bên ngoài. Vì vậy, năm 2003, In-đô-nê-sia, với tư cách Chủ tịch Ủy ban Thường trực ASEAN (2003- 2004), một mặt muốn ghi dấu ấn của mình, khôi phục vai trò, vị thế của mình trong khu vực, mặt khác muốn tạo cân bằng với ý tưởng hình thành Cộng đồng kinh tế ASEAN, đã đưa ra ý tưởng Cộng đồng an ninh ASEAN. Ý tưởng đó đã được ASEAN chấp nhận và ủng hộ. 1 “Tầm nhìn ASEAN 2020”, 4 Cộng đồng Chính trị - An ninh ASEAN ( ban đầu có tên gọi là Cộng đồng An ninh ASEAN (ASC)) là một trong ba trụ cột quan trọng giúp hình thành một cộng đồng ổn định, thống nhất và phát triển phồn thịnh của các nước Đông Nam Á bên cạnh Cộng đồng Kinh tế (AEC) và Cộng đồng Văn hóa – Xã hội (ASCC). Năm 2004, Kế hoạch hành động ASC và Chương trình hành động Viên chăn được các nước ASEAN thông qua. Năm 2007, lô trình thực hiện “Tầm nhìn ASEAN 2020” đươc nhất trí rút ngắn xuống đến năm 2015. Sau khi có Hiến chương ASEAN (2007), năm 2008, Cộng đồng An ninh ASEAN mang tên gọi mới là Cộng đồng Chính trị - An ninh ASEAN (APSC) để phản ánh đúng tính chất của trụ cột này là hợp tác chính trị - an ninh ASEAN. II- Vai trò: 1. APSC là cơ chế chủ chốt của ASEAN để thông qua đó, tạo dựng một môi trường hòa bình, an ninh và ổn định tại khu vực: APSC đã tích cực triển khai các chương trình hành động và kế hoạch, tăng cường đối thoại, xây dựng lòng tin, thúc đẩy các quan hệ hợp tác tin cậy, hiểu biết lẫn nhau, thúc đẩy xây dựng và chia sẻ các chuẩn mực, các quy tắc ứng xử chung, trên cơ sở các nguyên tắc chung là “tôn trọng độc lập chủ quyền, toàn vẹn lãnh thổ, không can thiệp nội bộ và giải quyết hoà bình các tranh chấp ở khu vực”2. Đây cũng chính là cơ sở của vai trò và giá trị của “Phương cách ASEAN” 3 nhằm giải quyết các vấn đề nảy sinh ở khu vực thông qua đối thoại, 2 Hiến chương của Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á, 3 "Phương cách ASEAN" là tổng hòa của sự kết hợp giữa lợi ích quốc gia và lợi ích hiệp hội, một cách tiếp cận năng động, khôn khéo, mềm dẻo, phát huy được thế mạnh chính trị của khu vực, những nét đa dạng về văn hóa-xã hội, chính trị, kinh tế của các nước thành viên để biến thách thức thành cơ hội, biến đối đầu và cạnh tranh thành đối thoại và hợp tác. Quan trọng 5 tham vấn và hợp tác. Có thể nói, trong bối cảnh khu vực còn có những diễn biến phức tạp, việc gia tăng các đối thoại xây dựng lòng tin đã đóng góp có ý nghĩa cho thúc đẩy môi trường hoà bình, an ninh và ổn định ở khu vực, cũng như giải quyết các phức tạp nảy sinh. 2. Đưa hợp tác an ninh chính trị của ASEAN lên một tầm cao mới Sự phát triển của cộng đồng an ninh được cho là gồm ba giai đoạn: Giai đoạn thứ nhất: Các chính phủ tuy không công khai thành lập một cộng đồng an ninh nhưng bắt đầu cân nhắc hợp tác để tăng cường an ninh chung, giảm thiểu chi phí giao dịch trong các giai đoạn trao đổi thương mại, đồng thời khuyến khích gia tăng trao đổi tương tác qua lại. Giai thứ hai: Các mạng lưới tổ chức và thể chế được thiết lập ngày càng dày đặc, hợp tác quân sự ngày càng chặt chẽ, ý thức hành động tập thể được phát huy, mức độ tin cậy lẫn nhau ngày càng sâu sắc và bản sắc khu vực dần dần được hình thành. Giai đoạn thứ ba: Giai đoạn này được đánh dấu bằng sự thể chế hóa cao độ, hình thành chủ nghĩa siêu quốc gia, mức độ tin cậy cao giữa các thành viên trong cộng đồng là cao nhất, do đó khả năng phát động chiến tranh chống lại nhau là gần như không thể. Sau hơn 40 năm thành công trong việc duy trì hòa bình, ổn định khu vực, ngăn chặn nguy cơ chiến tranh giữa các quốc gia thành viên, ASEAN có thể được xem là một cộng đồng an ninh trong giai đoạn đầu tiên.4 Vì vậy mà Cộng đồng an ninh ASEAN khi hình thành sẽ đưa hợp tác an ninh – chính trị ASEAN tới giai đoạn phát triển cao hơn hiện nay với những hình thức đa dạng hơn, hợp tác chặt chẽ hơn trên những nguyên tắc cơ bản của ASEAN. 3. Khẳng định vị thế mới của ASEAN đối với an ninh khu vực: hơn cả là sự đề cao và vận dụng linh hoạt các nguyên tắc cơ bản của ASEAN, trong đó có các nguyên tắc đồng thuận và không can thiệp vào công việc nội bộ của nhau. 4 Triển vọng ba trụ cột cộng đồng ASEAN, Tạp chí Nghiên cứu Quốc tế số 2(81) 6 Khi bước vào thế kỷ 21, ASEAN phải đối mặt với nhiều vấn đề chính trị - an ninh: nguy cơ khủng bố gia tăng, ly khai lan rộng, nội bộ nhiều nước bất ổn, xuất hiện bất đồng trong quan hệ giữa một số nước thành viên, xu hướng các nước lớn can dự vào công việc nội bộ của các nước nhỏ gia tăng. Tình hình đó đặt ASEAN trước yêu cầu tăng cường hợp tác, phối hợp nhằm đối phó với các thách thức, đảm bảo hòa bình và an ninh trong khu vực. Bên cạnh đó các vấn đề an ninh phi truyền thống như tội phạm xuyên quốc gia, chủ nghĩa khủng bố quốc tế, khủng hoảng môi trường… trở thành nguy cơ đe dọa hòa bình, ổn định của mỗi nước cũng như cả khu vực mà nỗ lực riêng lẻ của từng nước không thể giải quyết triệt để, đòi hỏi ASEAN phải có những nỗ lực và đối sách chung Để đối phó với các thách thức và trở ngại về chính trị - an ninh mới, ASEAN có nhu cầu phải có một cơ chế hợp tác mới, chặt chẽ hơn, mạnh mẽ hơn. ASEAN cần đoàn kết nhau trong một Cộng đồng an ninh. Rõ ràng yếu tố chính trị - an ninh luôn là chất keo dính các nước ASEAN và cũng là động lực chủ yếu thúc đẩy sự tồn tại và phát triển của Hiệp hội. Trước những tình hình như thế trong khu vực thì APSC có vai trò quan trọng là khẳng định vị thế mới của ASEAN trong an ninh khu vực. Khu vực ASEAN đang ngày càng có vị thế trong khu vực cũng như trên thế giới. Với “Tầm nhìn ASEAN 2015” chỉ ra Một ASEAN hướng ngoại thì khu vực ASEAN đang dần chiếm được ưu thế trong vấn đề an ninh khu vực. ASC sẽ bảo đảm các quốc gia trong khu vực sống hoà bình với nhau và với toàn thế giới trong một môi trường hoà hợp, dân chủ và công bằng. APSC sẽ thúc đẩy hợp tác an ninh chính trị ASEAN hướng tới “Tầm nhìn ASEAN 2015”, chứ không phải là một hiệp ước quốc phòng, một liên minh quân sự hay một tổ chức có chính sách đối ngoại chung. APSC cũng là một cộng đồng mở và hướng ra bên ngoài, gắn kết với bè bạn và các nước Đối thoại của ASEAN, nhằm thúc đẩy hoà bình và ổn định trong khu vực. 7 III- Nhiệm vụ: 1. Mục tiêu: Nhiệm vụ và cũng là mục tiêu của Cộng đồng Chính trị và An ninh ASEAN là: “ tạo dựng một môi trường hòa bình và an ninh cho phát triển ở khu vực Đông Nam Á thông qua việc nâng hợp tác chính trị - an ninh ASEAN lên tầm cao mới, với sự tham gia và đóng góp xây dựng của các đối tác bên ngoài ; không nhằm tạo ra một khối phòng thủ chung”5. “Tạo dựng một môi trường hòa bình và an ninh cho phát triển ở khu vực Đông Nam Á”: Xu thế hợp tác để phát triển đang là xu thế chủ đạo trong quan hệ quốc tế hiện nay. Đa số các quốc gia trên thế giới, đặc biệt là các quốc gia trong khu vực Đông Nam Á, một khu vực kinh tế phát triển năng động hiểu được rằng một môi trường hòa bình và ổn định, không xảy ra chiến tranh hay xung đột là điều kiện quan trọng nhất giúp cho các quốc gia này thực hiện được mục tiêu phát triển, xây dựng đất nước. “ Nâng hợp tác chính trị - an ninh lên một tầm cao mới” : Việc hợp tác an ninh chính trị của ASEAN được xét ở 2 khía cạnh: là sự hợp tác an ninh chính trị nội khối và sự hợp tác an ninh chính trị giữa ASEAN và các đối tác khác. Thứ nhất, xét về sự hợp tác an ninh chính trị nội khối. Trước những bối cảnh của khu vực và thế giới (phải đối phó với những vấn đề an ninh truyền thống và phi truyền thống), thì các quốc gia trong nội khối cần phải hợp tác và đưa ra những đối sách chung, định hướng tốt cho an ninh khu vực, đưa an ninh khu vực lên một vị thế mới, cao hơn và uy tín hơn. 5 Khái quát về Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á (ASEAN), 8 Thứ hai, xét về hợp tác an ninh chính trị giữa ASEAN và các đối tác khác. Xu thế của thế giới hiện nay là toàn cầu hóa nên xu thế của an ninh chính trị trong quan hệ quốc tế hiện nay chính là sự hợp tác. Chính vì thế mà APSC cần có những điều chỉnh để giúp cho sự hợp tác an ninh với các đối tác khác trên thế giới phù hợp với xu thế toàn cầu mà không mất đi lợi ích của các quốc gia trong khu vực. Không chỉ thế mà còn phải nâng sự hợp tác này lên một tầm cao mới. Có nghĩa là sự hợp tác này sẽ giúp an ninh khu vực ASEAN có chỗ đứng trên trường quốc tế, và có tiếng nói hơn trong những vấn đề an ninh trong khu vực cũng như trên thế giới. “ Với sự tham gia và đóng góp xây dựng của các đối tác bên ngoài” : Điều này thể hiện tính chất “không khép kín” và “mở” của Cộng đồng ASEAN. Khái niệm "mở"này khác với khái niệm "mở"(openness) của APEC. Trong APEC, "chủ nghĩa khu vực mở"6 vừa có nghĩa là mở cửa cho sự tham gia của các nước bên ngoài, vừa có nghĩa chia sẻ các thành quả hội nhập kinh tế cho các nước không phải thành viên. Trong khái niệm "mở" của ASEAN cũng như của Việt Nam không có vế thứ hai như trong khái niệm “mở" của APEC. “ Không nhằm tạo ra một khối phòng thủ chung” : Nhiệm vụ của APSC hoàn toàn dựa trên mong muốn tạo dựng một môi trường hòa bình và ổn định tại khu vực chứ không bao hàm nhiệm vụ của một khối phòng thủ chung như NATO hiện nay, hay SEATO trước đây. 2. Kế hoạch hành động: Để thực hiện mục tiêu đã đề ra, ASEAN vạch ra những định hướng cơ bản và thực hiện xây dựng có hiệu quả APSC trên 5 lĩnh vực chính: Hợp tác chính trị; Xây dựng và chia sẻ chuẩn mực, Ngăn ngừa xung đột, Giải quyết 6 “Chủ nghĩa khu vực mở” là nguyên tắc bất biến mà APEC theo đuổi suốt từ năm ra đời 1989 đến nay. Theo đó, mặc dù có mục tiêu thúc đẩy tự do hóa kinh tế nội khối, nhưng APEC luôn chú trọng duy trì thị trường mở cửa và thông thoáng đối với bên ngoài. 9 xung đột, và Kiến tạo hoà bình sau xung đột 7. Đồng thời bổ sung thêm các biện pháp tăng cường vai trò trung tâm của ASEAN, và mở rộng hợp tác với bên ngoài, hướng đến tạo dựng APSC với 3 đặc trưng chính: “ một Cộng đồng hoạt động theo luật lệ với các giá trị, chuẩn mực chung; một khu vực gắn kết, hoà bình và tự cường, có trách nhiệm chung bảo đảm an ninh toàn diện; và một Khu vực năng động, rộng mở với bên ngoài trong một thế giới ngày càng gắn kết và tuỳ thuộc lẫn nhau” 8.  Hợp tác chính trị: Đẩy mạnh hợp tác và đối thoại xây dựng lòng tin, vì hoà bình, ổn định và an ninh khu vực, thông qua nhiều khuôn khổ, cấp độ và diễn đàn hợp tác khác nhau, trong ASEAN cũng như giữa ASEAN và các đối tác.  Xây dựng và chia sẻ chuẩn mực: Củng cố, tăng cường và phát huy mạnh mẽ giá trị các thoả thuận, cơ chế và công cụ hợp tác khu vực hiện có về bảo đảm hoà bình, an ninh, giải quyết hoà bình các tranh chấp, nhất là Hiệp ước Thân thiện và Hợp tác ở Đông Nam Á (TAC), Hiệp ước khu vực Đông Nam Á không có vũ khí hạt nhân (SEANWFZ), Tuyên bố về cách ứng xử của các bên ở Biển Đông (DOC), Diễn đàn khu vực ASEAN (ARF).  Ngăn ngừa xung đột: Tăng cường các biện pháp xây dựng lòng tin giữa quân đội các nước, thông qua trao đổi thông tin và giao lưu giữa các quan chức quốc phòng; thúc đẩy tiến trình ARF; tăng cường hợp tác trong việc giải quyết các vấn đề an ninh phi truyền thống; thúc đẩy các nỗ lực nhằm duy trì tôn trọng sự toàn vẹn lãnh thổ, chủ quyền và thống nhất của các nước thành viên… 7 Kế hoạch tổng thể xây dựng Cộng đồng Chính trị-An ninh ASEAN, được thông qua tại Cấp cao ASEAN-14 (tháng 2/2009), 8 Kế hoạch tổng thể xây dựng Cộng đồng Chính trị-An ninh ASEAN, được thông qua tại Cấp cao ASEAN-14 (tháng 2/2009), 10  Giải quyết xung đột: Tăng cường các cơ chế giải quyết xung đột hiện có; thúc đẩy hợp tác khu vực để duy trì hòa bình và ổn định…  Kiến tạo hòa bình sau xung đột: Tăng cường hợp tác hỗ trợ nhân đạo và tái thiết tại các vùng xảy ra xung đột… 3. Thực tế triển khai và thực hiện: Theo “ Thống kê của Ban thư ký ASEAN” 9, đa phần các hoạt động, dự án đã hoàn tất và đang được triển khai nằm trong ba lĩnh vực đầu là Hợp tác chính trị; Xây dựng và chia sẻ các chuẩn mực và Ngăn ngừa xung đột. Tuy nhiên, riêng đối với 2 lĩnh vực còn lại là Giải quyết xung đột và Kiến tạo hòa bình sau xung đột hầu như chưa có hoạt động nào được triển khai, chủ yếu do đây là những lĩnh vực mới, có phần nhạy cảm, các nước còn tỏ ra dè dặt. 3.1. Hợp tác chính trị: Năm 2010, Hội nghị Bộ trưởng Quốc phòng ASEAN đã mở rộng với các nước Đối tác (ADMM+) lần đầu tiên, trở thành cơ chế đối thoại chiến lược hàng đầu và thường xuyên của các Bộ trưởng Quốc phòng ASEAN và các đối tác chủ chốt về các vấn đề quốc phòng-an ninh. Hội nghị đã thành lập 5 Nhóm công tác về các lĩnh vực: ứng phó với thảm họa-thiên tai, an ninh biển, quân y, chống khủng bố và hoạt động gìn giữ hòa bình, đồng thời nhất trí họp ADMM+ lần thứ hai vào năm 2013 tại Brunei. Cũng trong năm 2010, ASEAN lần đầu tiên đã triệu tập Hội nghị những người đứng đầu cơ quan an ninh ASEAN (MACOSA), tạo ra kênh hợp tác mới trong ASEAN về hợp tác, đối thoại, chia sẻ thông tin về các vấn đề an ninh liên quan. 9 11 Đáng chú ý là Diễn đàn Biển ASEAN (AMF) đã được khởi động và đi vào hoạt động, tạo ra khuôn khổ hợp tác ASEAN mới về nhiều vấn đề khác nhau liên quan đến biển, với cuộc họp đầu tiên được tổ chức vào tháng 7-2010 tại Surabaya, Indonesia. ASEAN cũng đã thông qua Tuyên bố Bộ trưởng về Hợp tác tìm kiếm và cứu hộ người và tàu thuyền đi biển gặp nạn. Vấn đề định hình cấu trúc hợp tác khu vực có ý nghĩa quan trọng và lâu dài đối với Đông Á và là vấn đề trong nhiều năm qua khu vực đang tìm tòi, xây dựng, với không ít những đề xuất và ý kiến khác nhau. Đó là một cấu trúc khu vực đa tầng nấc, dựa trên các tiến trình hợp tác khu vực hiện có, đan xen, bổ sung và hỗ trợ lẫn nhau, trong đó ASEAN giữ vai trò chủ đạo, cùng phấn đấu vì các mục tiêu chung là hòa bình, ổn định và hợp tác phát triển ở khu vực; không ủng hộ một cấu trúc khu vực duy nhất bao trùm lên cả khu vực châu Á - Thái Bình Dương. Hội nghị Cấp cao ASEAN 17 và Cấp cao Đông Á 5 (10/2010) đã quyết định mở rộng Cấp cao Đông Á (EAS) và chính thức mời Nga và Hoa Kỳ tham gia làm thành viên cơ chế này bắt đầu từ năm 2011. 3.2. Xây dựng và chia sẻ chuẩn mực: Hiệp ước TAC được các nước coi trọng và công nhận là bộ quy tắc ứng xử chung trong các quan hệ hợp tác ở khu vực, đã có thêm Canada và Thổ Nhĩ Kỳ tham gia Hiệp ước TAC, nâng số nước tham gia lên 28, trong đó có tất cả các nước lớn, các đối tác quan trọng trong và ngoài khu vực; các nước tham gia Hiệp ước cũng đã ký Nghị định thư thứ 3 sửa đổi TAC để tạo điều kiện cho Liên minh châu Âu (EU) tham gia TAC trong một tương lai gần. Về Hiệp ước SEANWFZ, APSC tiếp tục đẩy mạnh nỗ lực thực hiện Chương trình hành động về tăng cường hiệu lực của Hiệp ước SEANWFZ, đồng thời xúc tiến trao đổi với 5 nước có vũ khí hạt nhân về khả năng các nước này sớm tham gia Nghị định thư của Hiệp ước, cam kết ủng hộ và tôn trọng qui chế khu vực Đông Nam Á không có vũ khí hạt nhân. 12 Hòa bình, ổn định, an ninh, an toàn hàng hải ở Biển Đông là nguyện vọng và lợi ích chung của các nước trong khu vực và các nước liên quan. Để đạt mục tiêu chung này, có nhiều phương tiện và biện pháp, nhưng quan trọng nhất là Tuyên bố DOC được ký kết giữa ASEAN và Trung Quốc. ASEAN và Trung Quốc cũng đã tổ chức được hai cuộc họp của Nhóm làm việc chung để bàn việc thúc đẩy triển khai DOC. ASEAN đang tích cực tham vấn với Trung Quốc để có thể sớm triệu tập vào năm tới Cuộc họp các Quan chức cao cấp (SOM) hai bên về triển khai DOC. Hợp tác tại ARF, được coi là Diễn đàn đối thoại chủ yếu giữa ASEAN và các nước đối tác về các vấn đề chính trị - an ninh của khu vực, đã có những bước tiến triển rất có ý nghĩa và thực chất hơn. Diễn đàn đã đẩy mạnh đối thoại và hợp tác về nhiều vấn đề chính trị - an ninh thiết thân của khu vực, trên tinh thần hợp tác, tin cậy và xây dựng, đồng thời đã thông qua Chương trình hành động thực hiện Tuyên bố tầm nhìn ARF đến 2020, trong đó đề ra nhiều định hướng và biện pháp hợp tác quan trọng trong lĩnh vực chính trị - an ninh trong thập kỷ tới. 3.3. Ngăn ngừa xung đột: APSC xử lý phù hợp các vấn đề phức tạp nảy sinh, trên cơ sở đối thoại xây dựng, các nguyên tắc của luật pháp quốc tế và Hiến chương ASEAN. Trong thời gian vừa qua, tại khu vực, cũng nảy sinh không ít các diễn biến phức tạp, như trong quan hệ giữa một số nước trong khu vực, vấn đề Myanma, tình hình bất ổn ở Thái Lan, căng thẳng gia tăng trên Bán đảo Triều Tiên... APSC kiên trì đối thoại, xây dựng lòng tin và giải quyết hoà bình các tranh chấp, trước hết là giữa các nước liên quan, duy trì bầu không khí thuận lợi cho hợp tác, đối thoại tin cậy và xây dựng về những vấn đề cùng quan tâm, vì lợi ích chung của hoà bình, an ninh, ổn định và hợp tác ở khu vực. Theo đó, các văn kiện và các tuyên bố cuối cùng về các vấn đề liên quan của các hội nghị đều đã đạt được trên cơ 13 sở đồng thuận chung, nhất là của các bên trực tiếp liên quan, vai trò chủ động, tích cực, trách nhiệm và tiếng nói chung của ASEAN được đề cao. 3.4. Giải quyết xung đột và Kiến tạo hòa bình sau xung đột: Tranh chấp biên giới giữa Thái Lan và Campuchia xung quanh ngôi đền Preah Vihear là một ví dụ điển hình cho việc hai lĩnh vực trên chưa được triển khai hiệu quả. Khi giao tranh quân sự nổ ra, tình hình gay gắt đến mức nó đã được đưa ra khỏi phạm vi khu vực. Điều này được thể hiện tại ba điểm: Thứ nhất, Thái Lan muốn giải quyết xung đột trong khuôn khổ song phương không có sự can dự của bên thứ ba (do nước này có thế mạnh vượt trội về quân sự: Ngân sách quốc phòng của Thái Lan năm 2008 là 4 tỷ 2 USD, trong khi Campuchia chỉ chi có khoảng 140 triệu USD 10). Thứ hai, Campuchia tuy tẩy chay đàm phán song phương nhưng lại muốn Liên Hợp Quốc can thiệp, thay vì tổ chức khu vực ASEAN mà nước này đang là thành viên. Và cuối cùng là Cuộc họp của Hội đồng Bảo an Liên Hợp Quốc (HĐBA/LHQ) về vấn đề xung đột Thái Lan - Campuchia. Chiểu theo các điều 52 và 53 của Hiến chương LHQ11, rõ ràng hai 10 Xung đột Thái - Cam và phép thử khó với ASEAN, ngày 16/2/2010 11 Hiến chương Liên Hợp Quốc, Điều 52 1. Không một quy định nào trong Hiến chương này cản trở sự tồn tại của những Hiệp định hoặc những tổ chức khu vực nhằm giải quyết các vấn đề liên quan đến duy trì hòa bình và an ninh quốc tế bằng những hành động có tính chất khu vực, miễn là những hiệp định hoặc tổ chức ấy và những hoạt động của chúng phù hợp với Mục đích và Nguyên tắc của Liên Hiệp Quốc. 2. Các Thành viên Liên Hiệp Quốc ký kết những hiệp định hoặc lập ra những tổ chức này phải cố gắng hết sức để giải quyết hòa bình các cuộc tranh chấp có tính khu vực thông qua những hiệp định hoặc những tổ chức đó, trước khi đưa những tranh chấp này lên Hội đồng Bảo an. 3. Hội đồng Bảo an cần phải khuyến khích sự thúc đẩy việc giải quyết hòa bình các cuộc tranh chấp có tính chất khu vực, bằng cách sử dụng những hiệp định hoặc các tổ chức khu vực, hoặc theo sáng kiến của các nước hữu quan, hoặc do Hội đồng Bảo an giao lại. 4. Điều này không làm tổn hại đến việc thi hành các Điều 34 và 35. 14 nước phải đưa vấn đề ra trong khuôn khổ khu vực, tìm cách giải quyết tranh chấp bằng cơ chế khu vực, trước khi đưa lên HĐBA/LHQ. Đều là thành viên của ASEAN, nhưng trên thực tế, Thái Lan và Campuchia đang phá vỡ truyền thống của ASEAN là tham vấn, đối thoại và hợp tác trong trường hợp xảy ra khủng hoảng. Điều này là minh chứng rõ ràng nhất cho việc bản thân ASEAN chưa xây dựng được cơ chế để giải quyết xung đột xảy ra trong khu vực, chứ chưa nói đến việc là kiến tạo hòa bình sau xung đột. Tiến trình xây dựng thành công một Cộng đồng chính trị - an ninh ASEAN sẽ còn đòi hỏi nhiều nỗ lực. HĐBA đã tỏ rõ quan điểm không muốn can thiệp trực tiếp vào các xung đột song phương và khu vực, và LHQ ủng hộ ASEAN đứng ra làm trung gian hòa giải. Cả Thái Lan lẫn Campuchia đều hoan nghênh tuyên bố này. Gần đây nhất, vào ngày 7 đến ngày 8/5/2011, tại Jakarta, lãnh đạo các nước ASEAN nhóm họp để thảo luận vấn đề này, theo triệu tập của Chủ tịch ASEAN năm nay là Indonesia. Tuy nhiên, lãnh đạo Đông Nam Á tại cuộc họp thượng đỉnh khối ASEAN ở Jakarta vẫn “không mang lại đột phá trong cố gắng hòa giải hai quốc gia thành viên đang xung đột, Campuchia và Thái Lan” 12. Điều 53 1. Hội đồng Bảo an, nếu thấy cần thiết, sẽ sử dụng những hiệp định hoặc các tổ chức khu vực để thi hành những hành động cưỡng chế dưới sự điều khiển của mình. Tuy nhiên, không một hành động cưỡng chế nào được thi hành chiểu theo những hiệp định hay do những tổ chức khu vực quy định, nếu không được Hội đồng Bảo an cho phép, trừ những biện pháp chống lại bất kỳ một quốc gia thù địch nào theo quy định ở khoản 2 Điều này hoặc những biện pháp quy định ở Điều 107, hoặc trong những hiệp ước khu vực thi hành một lần nữa chính sách xâm lược, cho đến khi Liên Hiệp Quốc có thể, theo lời yêu cầu của các chính phủ hữu quan, được giao nhiệm vụ ngăn chặn một sự xâm lược mới của một quốc gia như thế. 2. Thuật ngữ quốc gia thù địch dùng ở khoản 1 Điều này áp dụng cho bất cứ quốc gia nào trong thời gian Chiến tranh thế giới thứ II, đã là kẻ thù của cứ nước nào ký kết Hiến chương này. 12 Xung đột Campuchia - Thái: ASEAN bất lực, ngày 8/5/2011 15 Trong trường hợp xung đột ngày càng leo thang và ASEAN vẫn dậm chân tại chỗ trong việc giải quyết vấn đề, Hội đồng Bảo an Liên Hợp Quốc được cho là có nhiều khả năng sẽ can thiệp, để giám sát thỏa thuận ngừng bắn và biến toàn bộ khu vực tranh chấp thành khu vực phi quân sự. Kết cục là Thái Lan và Campuchia đều sẽ mất đi quyền kiểm soát ngay chính trên lãnh thổ của mình. Và vai trò của ASEAN trong vấn đề này và có thể cả các vụ xung đột, tranh chấp khác trong tương lai tới diễn ra trong khu vực, theo đó sẽ trở nên ngày càng mờ nhạt. Điều này sẽ ảnh hưởng nghiêm trọng đến danh tiếng và vị thế của ASEAN trên trường quốc tế. IV- Đánh giá: Với điều kiện hiện nay của các nước ASEAN, để xây dựng nên Cộng đồng Chính trị - an ninh ASEAN, các nước trong ASEAN vẫn còn phải đối mặt với nhiều vấn đề cần giải quyết. Thứ nhất, ASEAN khẳng định sẽ xây dựng APSC là một “ cộng đồng hoạt động theo nguyên tắc, cùng chia sẻ các quy chuẩn, giá trị chung” 13. Tuy nhiên, từ đây đến năm 2015, ASEAN chỉ còn chưa đến 5 năm để xây dựng các giá trị chung “dân chủ”, “quản trị tốt và pháp quyền”, “nhân quyền và các quyền tự do cơ bản”, trong khi nền tảng văn hóa, chính trị, xã hội… của các thành viên ASEAN vẫn còn quá đa dạng để có thể thống nhất về một khái niệm chung cho các giá trị này, chứ chưa nói đến việc áp dụng cho toàn khu vực. 13 Kế hoạch tổng thể xây dựng Cộng đồng Chính trị-An ninh ASEAN, được thông qua tại Cấp cao ASEAN-14 (tháng 2/2009), 16 Thứ hai, “ APSC là một khu vực chung sống hòa bình, ổn định, tự cường và gắn kết, chia sẽ trách nhiệm”14 như Kế hoạch tổng thể APSC mô tả, ASEAN sẽ phải xử lý dứt điểm các mâu thuẫn tranh chấp còn tồn tại trong khu vực. Tuy nhiên, nhiều bất đồng cũ cũng như các vấn đề mới không thể giải quyết một sớm một chiều, do khác biệt về đường lối, thể chế, nhận thức, quan điểm.. giữa các quốc gia thành viên ASEAN và do liên quan đến chủ quyền, lợi ích quốc gia mà không nước nào muốn nhượng bộ (Điều này đã được thể hiện rõ trong ví dụ về Tranh chấp biên giới giữa Thái Lan và Campuchia). Để thực sự “giải quyết xung đột”, APSC cần có những công cụ có tính ràng buộc pháp lý hơn là những cơ chế tham khảo, thuyết phục, hòa giải… hiện nay. ASEAN vẫn còn đang trong giai đoạn “quản lý xung đột” là chính. Thứ ba, “ đẩy mạnh và duy trì quan hệ hữu nghị, cùng có lợi với các đối tác bên ngoài nhằm duy trì vai trò trung tâm và chủ động của ASEAN như là động lực chủ chốt trong một kiến trúc khu vực mở, minh bạch và thu nạp”15 để trở thành “một khu vực năng động, hướng ngoại trong một thế giới ngày càng hội nhập và tùy thuộc lẫn nhau” cũng là những thách thức không hề nhỏ. Vì 2 lý do: - Sự ứng xử của các cường quốc trong và ngoài khu vực. Mặc dù công nhận vai trò của ASEAN như một tổ chức liên chính phủ quan trọng tại khu vực, trên thưc tế hai đối thủ quan trọng nhất tại khu vực là Mỹ và Trung Quốc vẫn chưa hình thành thói quen đối xử với ASEAN như một thực thể chính trị thống nhất,16 nghĩa là vẫn thích tìm cách tác động riêng sau bàn đàm phán để 14 Kế hoạch tổng thể xây dựng Cộng đồng Chính trị-An ninh ASEAN, được thông qua tại Cấp cao ASEAN-14 (tháng 2/2009), 15 Kế hoạch tổng thể xây dựng Cộng đồng Chính trị-An ninh ASEAN, được thông qua tại Cấp cao ASEAN-14 (tháng 2/2009), 16 Mỹ vẫn xem trọng quan hệ song phương với các đồng minh Singapore, Thái Lan và Philippin hơn là với ASEAN, còn Trung Quốc lựa chọn cách tiếp cận kép: tuy vẫn làm việc 17 đạt kết quả mong muốn thay vì nỗ lực tìm kiếm giải pháp chung tại các cơ chế an ninh khu vực. - Bản thân các nước ASEAN với tư duy nước vừa và nhỏ vẫn bị chi phối nhiều bởi các nước lớn. Trong khi các nước thành viên ASEAN vẫn chưa thống nhất được tiếng nói chung, việc mở rộng quan hệ với bên ngoài sẽ càng gây xao nhãng hoặc làm phức tạp hợp tác nội khối. Tóm lại, với nhiều vấn đề chưa tìm được giải pháp, có thể thấy mạng lưới tổ chức và thể chế APSC vẫn còn nhiều chỗ hoàn thiện, mức độ tin cậy lẫn nhau giữa các thành viên Cộng đồng cũng chưa thể đạt tới mức độ sâu sắc. Như vậy, về thực chất, APSC chỉ mới bước qua giai đoạn đầu tiên trong số 3 giai đoạn để hoàn thành quá trình xây dựng thành một Cộng đồng an ninh. Đến định hạn năm 2015, APSC khó có thể đạt được đến mức độ hoàn thiện, mà còn cần đến nhiều năm sau nữa. với ASEAN với tư cách là một tổ chức nhưng cũng không ngừng xúc tiến các hiệp định song phương với từng thành viên của Hiệp hội. 18 KẾT LUẬN Cộng đồng Chính trị - An ninh là một trong ba trụ cột trong Lộ trình xây dựng Cộng đồng ASEAN với “Tầm nhìn ASEAN 2015”, được hình thành từ góc độ tìm kiếm hòa bình, an ninh khu vực cho phát triển ở khu vực Đông Nam Á. Để thực hiện được nhiệm vụ này, ASPC phải đạt được đoàn kết đạt ở cấp cao nhất trong khu vực và phát triển thành tổ chức lớn mạnh về cả kinh tế lẫn chính trị, chỉ khi đó ASPC mới đảm bảo được hoà bình, an ninh và phục vụ phát triển kinh tế cho khu vực các nước. Vai trò tích cực, chủ động của các nước ASEAN được đánh giá sẽ là nhân tố thúc đẩy tiến bộ của quá trình này. Trong thời gian qua, hợp tác về chính trị - an ninh của ASEAN và giữa ASEAN với các đối tác đã được đẩy mạnh về mọi mặt và đã đạt được nhiều kết quả rất có ý nghĩa và nổi bật, thúc đẩy mạnh mẽ đối thoại xây dựng lòng tin, đóng góp thiết thực cho việc củng cố và tăng cường môi trường hoà bình, an ninh, ổn định và hợp tác ở khu vực, cũng như ứng phó hiệu quả với các thách thức đang đặt ra, cả về an ninh truyền thống và an ninh phi truyền thống. Để thực hiện mục tiêu APSC, ASEAN đã xây dựng và đưa vào thực hiện các kế hoạch hành động và chương trình hợp tác, trong ASEAN cũng như giữa ASEAN với các bên đối tác, thông qua nhiều biện pháp và hoạt động cụ thể, thiết thực trong lĩnh vực này như: tăng cường đối thoại, phát huy vai trò của các diễn đàn, công cụ về hợp tác chính trị - an ninh, giải quyết hoà bình các tranh chấp, ứng phó hiệu quả với các thách thức, cũng như tích cực xây dựng và chia sẻ các chuẩn mực, cách ứng xử chung ở khu vực. Như vậy, mặc dù khó có thể được hoàn thành đúng kỳ hạn 2015, nhưng với sự nỗ lực của ASEAN, chúng ta có thể tin tưởng rằng Cộng đồng Chính trị - An ninh ASEAN sẽ sớm đạt được những thành quả lớn, khẳng định được vị thế của ASEAN tại khu vực và đóng góp vào nền hòa bình, an ninh chung của thế giới. 19 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO 1. “Tầm nhìn ASEAN 2020”, 2. Hiến chương của Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á, 3. Triển vọng ba trụ cột cộng đồng ASEAN, Tạp chí Nghiên cứu Quốc tế số 2(81) 4. Khái quát về Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á (ASEAN), 5. Kế hoạch tổng thể xây dựng Cộng đồng Chính trị-An ninh ASEAN, được thông qua tại Cấp cao ASEAN-14 (tháng 2/2009), 6. 7. Xung đột Thái - Cam và phép thử khó với ASEAN, ngày 16/2/2010 8. Hiến chương Liên Hợp Quốc, 9. Xung đột Campuchia - Thái: ASEAN bất lực, ngày 8/5/2011 10. Nguyễn Thu Mỹ, “Cộng đồng ASEAN: Trong nhận thức và quan điểm của Việt Nam” , Viện Nghiên cứu Đông Nam Á, VASS 11. Bước tiến về hợp tác chính trị-an ninh ASEAN 2010 và dấu ấn Việt Nam, ngày 28/12/2010 12. Xây dựng Cộng đồng an ninh ASEAN, 13. Luận Thuỳ Dương, “40 năm hợp tác ASEAN và chặng đường phía trước,” Nghiên cứu Quốc tế, số 2 (69) 14. Nguyễn Thu Mỹ, “Cộng đồng an ninh ASEAN: Từ ý đồ tới hiện thực,” Tạp chí Nghiên cứu Đông Nam Á, số 4 (2006) 20