Tiểu luận Phép biện chứng duy tâm Hêghen những giá trị và hạn chế

riedrich Holderlin và nhà triết học Friedrich Wilhelm Joseph von Schelling. Đặc biệt là do ảnh hưởng từ Holderlin, Hêghen đã phát triển một niềm say mê sâu sắc đối với văn học và triết học Hy Lạp. Từ rất sớm và xuyên suốt cả cuộc đời, Hêghen đã ghi lại và nhớ tất cả những gì ông đọc – và số lượng ông đọc thì nhiều vô kể! Ông khâm phục Goethe và tự luôn đặt mình thấp hơn những thiên tài đương thời ông, Holderlin và Schelling. Nước Đức thời Hêghen cực kì lạc hậu về kinh tế, là một liên hợp do rất nhiều quốc gia nhỏ và lạc hậu hợp lại, tương đối cách ly với những biến động sôi nổi của châu Âu. Hêghen rất say mê đọc Schiller và Rousseau. Năm Hêghen 18 cũng là lúc nhà ngục Bastille bị đánh chiếm và Nền cộng hòa ra công khai ở Pháp, Hêghen đã nhiệt tình ủng hộ cho cuộc cách mạng, và là thành viên trong một nhóm ủng hộ được thành lập ở Tübingen. Hêghen hoàn thành tác phẩm vĩ đại đầu tiên của mình, Hiện tượng học tinh thần vào ngay trước ngày xảy ra cuộc chiến quyết định Jena, trong đó Napoleon đã phá tan quân đội Phổ và chia cắt GVHD: GS. Vũ Văn Gầu HVTH: Nguyễn Ngọc Tiến Phép biện chứng duy tâm Hêghen - những giá trị và hạn chế Trang 4 Vương quốc đó ra. Binh lính Pháp ập vào và đốt nhà của Hêghen ngay sau khi ông kịp nhét nốt trang bản thảo cuối cùng của Hiện tượng học vào trong túi và ẩn náu vào nhà một viên công chức cao trong thị trấn. Trong Hiện tượng học ông cố gắng để hiểu được nỗi kinh hoàng cách mạng của những người Gia-cô-banh thông qua những lời phát biểu của họ về Tự do. Hêghen ăn mừng ngày chiếm ngục Bastille trong suốt cuộc đời mình. Sau khi hoàn thành khóa học về triết học và thần học và quyết định không vào đoàn mục sư, Hêghen đã trở thành một gia sư tư ở Berne, Switzerland. Vào khoảng năm 1794, theo đề xuất của bạn ông Holderlin, Hêghen bắt đầu nghiên cứu về Immanuel Kant và Johann Fichte nhưng những trước tác đầu tiên của ông trong thời kì này lại là Cuộc đời Jesus và Sự xác thực của đạo Cơ-Đốc. Năm 1796, Hêghen viết Cương lĩnh đầu tiên cho một hệ thống duy tâm chủ nghĩa Đức cùng với Schelling. Trong tác phẩm này có đoạn: “… quốc gia là một cái gì đó hoàn toàn máy móc – và không có ý niệm (phi vật chất) về một cái máy. Chỉ cái gì là khách thể của tự do mới có thể gọi là “Ý niệm”. Do đó chúng ta cần phải vượt quá quốc gia! Mọi quốc gia cần đối xử với những người tự do như những cái răng trong một cái máy. Và đây chính là điều không nên xảy ra; do đó quốc gia phải bị lụi tàn”. Năm 1797, Holderlin tìm được cho Hêghen một địa điểm ở Frankfurt, nhưng hai năm sau đó cha ông mất, giải thoát cho ông khỏi nghề gia sư. Triết học Hêghen là biểu hiện của sự phát triển đầy đủ nhất và rực rỡ nhất của chủ nghĩa duy tâm cổ điển Đức. Hêghen là nhà tư tưởng của giai cấp tư sản Đức, người thể hiện chính sách thoả hiệp về chính trị của giai cấp tư sản với giai cấp phong kiến quý tộc Phổ. Quan điểm triết học của ông là hệ thống duy tâm cổ điển cuối cùng, là trình độ cao nhất của sự phát triển phép biện chứng duy tâm. Hêghen là nhà duy tâm khách quan. Ông coi tinh thần thế giới là cái có trước, vật chất với tính cách dường như là sự thể hiện, sự biểu hiện cụ thể của tinh thần thế giới, là cái có sau; tinh thần là đấng sáng tạo ra vật chất. Tinh thần thế giới – ý niệm tuyệt đối tồn tại vĩnh viễn và chứa đựng dưới dạng tiềm năng tất cả mọi hiện tượng của tự nhiên và xã hội. Nó là nguồn gốc và động GVHD: GS. Vũ Văn Gầu HVTH: Nguyễn Ngọc Tiến Phép biện chứng duy tâm Hêghen - những giá trị và hạn chế Trang 5 lực của mọi hiện tượng tự nhiên và xã hội. Tinh thần thế giới hay ý niêm tuyệt đối trong quá trình tự phát triển của nó diễn ra qua các giai đoạn khác nhau, ngày càng thể hiện đầy đủ nội dung bên trong của nó. Đầu tiên nó phát triển trong bản thân nó, sau đó nó thể hiện dưới hình thức tự nhiên – thế giới vô cơ, hưu cơ và con người, tiếp nữa là thể hiện dứoi hình thức nhà nước, nghệ thuật, tôn giáo và triết học. Theo hệ thống của Hêghen, toàn bộ thế giới muôn màu, muôn vẻ là sản phẩm của sự phát triển tự nhiên của ý niệm với tính cách là lực lượng sáng tạo, là tổng hoà của mọi hình thức khác nhau của sự biểu hiện của ý niệm. Bởi vậy, học thuyết của Hêghen coi tính thứ nhất là tinh thần, tính thứ hai là vạt chất. Đó cũng chính là sự thể hiện riêng về mặt triết học những lời khưảng định của tôn giáo rằng Thượng đế sáng tạo ra thế giới. Có thể nói, trong việc giải quyết vấn đề cơ bản của triết học, Hêghen chỉ lặp lại những điều mà các nhà duy tâm trước đó đã nói. Song, cái mới trong học thuyết của ông, chính là chỗ ông xem xét tinh thần thế giới, ý niệm tuyệt đối là một quá trình tự phát triển không ngừng, và ông là một nhà triết học hoàn chỉnh phép biện chứng duy tâm, phép biện chứng của ý niệm tuyệt đối, tinh thần thế giới với tính cách là cơ sở đầu tiên và nguồn gốc của mọi tồn tại. Hêghen đã phê phán phép siêu hình thống trị lúc đó và ông đã lấy phép biện chứng đem đối lập với nó. Các yếu tố biện chứng duy tâm có trong các tác phẩm triết học duy tâm trước Hêghen, nhưng phép biện chứng duy tâm với tính cách là phương pháp ít nhiều hoàn chỉnh thì do Hêghen lập ra. Công lao của Hêghen so với những người tiền bối của ông là ở chỗ đã phân tích một cách tổng hợp và biện chứng tất cả các phạm trù quan trọng nhất của triết học và hình thành trên cơ sở duy tâm ba quy luật cơ bản của tư duy: quy luật chuyển hoá từ lượng thành chất, quy luật thâm nhập lẫn nhau của các mặt đối lập và quy luật phủ định của phủ định. 1.2.1. Hệ thống triết học duy tâm của Hêghen a. Chủ nghĩa duy tâm khách quan Theo Hêghen, cơ sở cho sự tồn tại của thế giới không phải là vật chất mà là “Ý niệm tuyệt đối” hay là “Tinh thần tuyệt đối”. Đó là một thực thể tinh thần GVHD: GS. Vũ Văn Gầu HVTH: Nguyễn Ngọc Tiến Phép biện chứng duy tâm Hêghen - những giá trị và hạn chế Trang 6 có trước giới tự nhiên, nó tự thiết định bản thân nó và tự phân biệt với bản thân. Ý niệm tuyệt đối được hiểu như một đấng sáng tạo tối cao sản sinh ra toàn bộ giới tự nhiên và con người; tất cả các sự vật, hiện tượng, từ những sự vật tự nhiên cho đến các sản phẩm hoạt động của con người, đều được coi là hiện thân của ý niệm tuyệt đối. Ý niệm tuyệt đối là một thực thể biện chứng, luôn luôn vận động và phát triển tự thân. Hêghen là người đầu tiên nhìn nhận toàn bộ giới tự nhiên, xã hội và tư duy là một quá trình phát triển thống nhất, nhưng theo tinh thần duy tâm - coi sự phát triển của ý niệm là nền tảng cho sự phát triển của tự nhiên và con người. Sự phát triển của “Ý niệm tuyệt đối” được diễn đạt theo mô hình Tam đoạn thức là: chính đề - phản đề - hợp đề (theo quy luật phủ định của phủ định), trong đó các yếu tố có mối liên hệ hữu cơ và chuyển hóa lẫn nhau. Sự phát triển của ý niệm tuyệt đối được coi là hiện thân của quá trình phát triển lịch sử của nhân loại (chủ yếu là phát triển của đời sống tinh thần mà biểu hiện cao nhất là tư tưởng), tuy được Hêghen phân ra thành tám phần khác nhau nhưng theo C. Mác nó chỉ bao gồm qua ba giai đoạn chính là: tinh thần thuần túy (tư duy), tinh thần khách quan (tự nhiên và xã hội), tinh thần tuyệt đối (hoạt đông nhận thức và cải tạo thế giới của con người). + Tinh thần thuần túy là giai đoạn ý niệm tuyệt đối tồn tại và phát triển trong mình. Theo Hêghen, trong sự vận động biện chứng ý niệm tuyệt đối đã đạt tới sự phát triển đầy đủ từ trước khi giới tự nhiên xuất hiện. Nó mang trong mình đầy đủ những tính quy định sau này, giống như cái mầm cây mang sẵn trong mình toàn bộ bản chất của cái cây như mùi, vị, hình dáng quả… Sự phát triển của tinh thần thần túy là phi không gian và phi thời gian. + Sự phát triển của tinh thần thuần túy, khi đạt đến đầy đủ thì “tha hóa” ra thành giới tự nhiên - tức “Tinh thần khách quan”. Như vậy giới tự nhiên chỉ là một giai đoạn trong quá trình phát triển của ý niệm tuyệt đối, là sự “tha hóa” của ý niệm, là “Hình thức tồn tại khác” của ý niệm. Hêghen giải thích: sở dĩ ý niệm tuyệt đối tha hóa thành giới tự nhiên vì nó là một thực thể tinh thần, bản tính của GVHD: GS. Vũ Văn Gầu HVTH: Nguyễn Ngọc Tiến Phép biện chứng duy tâm Hêghen - những giá trị và hạn chế Trang 7 nó là ham hiểu biết, để hiểu biết về mình thì nó phải tha hóa ra thành một cái khác mình nhưng vẫn là chính mình. + Con người được coi là sản phẩm, là giai đoạn phát triển cao nhất của ý niệm tuyệt đối. Thông qua hoạt động nhận thức và thực tiễn cải tạo thế giới của con người để ý niệm tuyệt đối tự nhận thức chính mình. Như vậy quá trình nhận thức của con người chẳng qua chỉ là quá trình tự nhận thức mình của ý niệm tuyệt đối. Theo Hêghen, nhận thức khái niệm là dạng nhận thức cao nhất của con người. Khái niệm được coi là bản chất tinh thần, là linh hồn của các sự vật: “Nếu như gọi tri thức là khái niệm, còn bản chất hay chân lý - là tồn tại, tức sự vật, thì vấn đề là xác định liệu khái niệm có phù hợp với sự vật hay không (giải thích: khái niệm với tính cách là kết quả nhận thức?). Nếu chúng ta gọi bản chất (hay tồn tại - tự nó) của sự vật là khái niệm và … sự vật là khái niệm như một sự vật (giải thích: khái niệm có trước sự vật với tính cách là bản chất của sự vật) … thì vấn đề là xác định liệu sự vật có phù hợp với khái niệm của mình không. Hiển nhiên là hai cách hiểu trên đây là như nhau. Khi nào con người nhận thức đầy đủ giới tự nhiên thì khi đó ý niệm tuyệt đối sẽ quay trở về với chính nó, đó chính tà tinh thần tuyệt đối. Như vậy, điểm khởi đầu của sự phát triển là tinh thần, nhưng đó là “Tinh thần thế giới” (phi cá nhân) và điểm kết thúc của sự phát triển cũng là tinh thần, nhưng đó là “tinh thần tuyệt đối” tồn tại ở mỗi các nhân con người. Nó biểu hiện dưới các hình thức nhận thức tôn giáo, nghệ thuật và triết học của con người, trong đó triết học là hình thức cao nhất. Như vậy hệ thống triết học của Hêghen là duy tâm khách quan và siêu hình. Duy tâm khách quan ở chỗ nó thừa nhận tinh thần là có trước và quyết định; siêu hình ở chỗ nó thừa nhận sự kết thúc của quá trình phát triển, cho rằng khi con người nhận thức hết về giới tự nhiên thì nó không vận động, phát triển về thời gian mà chỉ vận động trong không gian. Tương ứng với ba giai đoạn phát triển của ý niệm tuyệt đối hệ thống triết học của Hêghen được phân ra thành ba học thuyết: Khoa học lôgích - triết học tự nhiên - triết học tinh thần. b. Quan niệm về bản chất của triết học và lịch sử triết học GVHD: GS. Vũ Văn Gầu HVTH: Nguyễn Ngọc Tiến Phép biện chứng duy tâm Hêghen - những giá trị và hạn chế Trang 8 Coi tinh thần tuyệt đối là thực thể và bản chất của toàn bộ thế giới, trong đó con người và xã hội là giai đoạn phát triển cao nhất, Hêghen cho rằng có ba hình thức thể hiện nó, đó là: nghệ thuật, tôn giáo và triết học. Trong đó triết học là hình thức biểu hiện cao nhất của tinh thần tuyệt đối. Theo Ông, triết học là học thuyết về tinh thần tuyệt đối mà lịch sử nhân loại (chủ yếu là lịch sử tư tưởng) là giai đoạn cao nhất của nó. Cho nên mỗi học thuyết triết học là một giai đoạn phát triển của lịch sử tư tưởng nhân loại, thể hiện tinh hoa tinh thần của thời đại, là thời đại thể hiện dưới dạng tư tưởng. Ông coi triết học là “Khoa học của mọi khoa học”, cho nên nó đóng vai trò là nền tảng của toàn bộ thế giới quan con người. Lịch sử triết học cho chúng ta một bức tranh khái quát về toàn bộ tiến trình phát triển của tư tưởng nhân loại. Đó không phải là sự sưu tầm các học thuyết triết học, mà là là lịch sử phát triển của bản thân triết học theo những quy luật tất yếu: “Lịch sử triết học chỉ ra, thứ nhất, tất cả các học thuyết triết học tưởng như khác nhau đều thực chất chỉ là một triết học trên các giai đoạn phát triển khác nhau của nó; thứ hai, những nguyên lý đặc thù, mà mỗi chúng là nền tảng của một hệ thống nào đó, thực chất chỉ là những chi nhánh của cùng một chỉnh thể. Học thuyết triết học cuối cùng, và do vậy cần phải chứa đựng các nguyên lý của tất cả chúng, cho nên nó là học thuyết triết học phát triển nhất, cụ thể nhất”. Như vậy, đối tượng của lịch sử triết học cũng chính là đối tượng của bản thân triết học; sự thống nhất giữa chúng là sự thống nhất giữa lịch sử và lôgích. 1.2.2. Triết học tự nhiên Triết học tự nhiên là sự nghiên cứu lý luận về giới tự nhiên. Giới tự nhiên được Hêghen hiểu là một hình thức tồn tại khác của ý niệm tuyệt đối, nó nằm trong quá trình phát triển thống nhất của ý niệm tuyệt đối cho nên không ngừng vận động và phát triển. Tiếp thu những thành tựu khoa học tự nhiên ông khẳng định sự tồn tại nhiều cấp độ khác nhau của vật chất như cơ học, vật lý, hóa học, sự sống… với những đặc điểm khác nhau về bản chất và vận động. Tuy triết học tự nhiên là GVHD: GS. Vũ Văn Gầu HVTH: Nguyễn Ngọc Tiến Phép biện chứng duy tâm Hêghen - những giá trị và hạn chế Trang 9 điểm yếu nhất trong hệ thống của Hêghen, nhưng ông cũng đã nêu được nhiều tư tưởng biện chứng sâu sắc về nó, thấy được sự thống nhất giữa vật chất với vận động, không gian với thời gian… 1.2.3. Quan điểm về xã hội của Hêghen Tuy coi lịch sử nhân loại là lịch sử phát triển của đời sống tinh thần, là hiện than của ý niệm tuyệt đối theo tinh thần duy tâm, nhưng Hêghen đã nêu những tư tưởng biện chứng sâu sắc về sự phát triển xã hội. Hêghen giải thích nguồn gốc nhà nước không phải từ khế ước xã hội, mà từ mâu thuẫn xã hội. Ông không cho rằng con người sinh ra vốn đã bình đẳng, mà ngược lại là bất bình đẳng. Do đó trong xã hội luôn có sự khác biệt về đẳng cấp, của cải… vì vậy cần có nhà nước để điều hoà mâu thuẫn. Ông cho rằng nhà nước tồn tại vĩnh viễn, ở mọi thời kỳ lịch sử. Nó là hiện thân của ý niệm tuyệt đối, nhờ nó mà gia đình và xã hội công dân mới tồn tại được. xét về bản chất, nhà nước không chỉ là cơ quan hành pháp, mà còn bao gồm tổng thể các quy chế, kỷ cương, chuẩn mực và mọi lĩnh vực đạo đức, pháp quyền, chính trị, văn hóa… Ông coi Nhà nước Quân chủ Phổ là đỉnh cao của sự phát triển xã hội, là “Nhà nước quân chủ chân chính”, trong đó tất cả mọi người đều được tự do. Ông đề cao vai trò của chiến tranh, cho rằng nó tồn tại vĩnh viễn mà nhờ nó các dân tộc mới “Tránh khỏi sự thối nát”. Ông theo chủ nghĩa Sôvanh, đề cao dân tộc Đức. Hêghen coi lịch sử là sự thống nhất giữa tính khách quan và tính chủ quan. Một mặt, lịch sử là quá trình tất yếu, vận động theo quy luật khách quan, theo xu thế thời đại. Nhưng mặt khác, lịch sử phải do các cá nhân, các dân tộc thực hiện. Tuy nhiên, hoạt động của con người phải tuân thủ tính tất yếu, phải phù hợp với xu thế của thời đại; vĩ nhân phải suy nghĩ và hành động theo những gì là hợp thời. Ông coi phát triển tự do của con người là chuẩn mực, ưu việt của thời đại này so với thời đại khác, tuy nhiên lại hiểu tự do một cách duy tâm. Ông coi “Tự do là hiểu và làm theo ý Chúa”; “Lịch sử toàn thế giới là lịch sử tiến bộ trong ý thức tự do”; “ Tự do là cái tất yếu đã được nhận thức”. 2. Những giá trị và hạn chế của phép biện chứng duy tâm Hêghen GVHD: GS. Vũ Văn Gầu HVTH: Nguyễn Ngọc Tiến Phép biện chứng duy tâm Hêghen - những giá trị và hạn chế Trang 10 2.1. Những giá trị của phép biện chứng duy tâm Hêghen Hêghen là người đầu tiên xây dựng nên một phép biện chứng tự giác, có hệ thống và tương đối toàn diện mà cốt lõi của nó là học thuyết về sự phát triển. Tuy nhiên phép biện chứng của Hêghen là phép biện chứng duy tâm, là phép biện chứng “lộn đầu xuống đất”. Các tư tưởng biện chứng được Hêghen trình bày trong cả ba phần, nhưng tập trung nhất là trong “Khoa học lôgích”. a. Đối tượng và nhiệm vụ của khoa học lôgích Nghiên cứu các học thuyết lôgích học trước đó Hêghen chỉ ra hạn chế của chúng là: thứ nhất, tư duy với tính cách là đối tượng của lôgích học, mới chỉ được hiểu theo nghĩa hẹp, đó là tư duy chủ quan trong phạm vi ý thức cá nhân. Thứ hai, việc xác định ranh giới giữa lôgích học với các khoa học khác về tư duy như tâm lý học, nhân bản học là chưa rõ ràng. Thứ ba, lôgích học trước đây chỉ dựa trên những phạm trù bất động, không có sự lien hệ và chuyển hóa với nhau. Hêghen cho rằng phải xây dựng một lôgích học mới. Tuy vẫn xác định lôgích học là khoa học về tư duy, nhưng cần phải hiểu một cách biện chứng về tư duy. Tư duy ở đây không phải là ý thức cá nhân, mà là tinh thần thuần túy (dưới khía cạnh tôn giáo thì đó là Chúa). Như vậy, Hêghen phân biệt hai loại tư duy là: thứ nhất, tư duy tự nó - tức ý niệm tuyệt đối, là nền tảng và bản chất của mọi tồn tại; và tư duy cho nó - tức tư duy cá nhân con người. Tư duy con người là giai đoạn cao nhất, trong đó ý niệm tuyệt đối có thể tự ý thức về mình, nên tư duy con người phải hoạt động theo những quy luật khách quan chung của tư duy. Giới tự nhiên cũng chỉ là hình thức biểu hiện khác của tư duy, là tư duy khách quan vô thức. Chúng đồng nhất về nội dung, chỉ khác nhau về hình thức. Như vậy, đối tượng của lôgích học là tư duy lôgích, nó là sự thống nhất giữa tư tưởng và hiện thực, giữa tinh thần và vật chất, giữa chủ quan và khách quan. Cho nên, “lôgích học vì vậy đồng nhất với siêu hình học – khoa học về các sự vật được thể hiện trong tư tưởng”. b. Cái gì hợp lý, thì hiện thực và cái gì hiện thực, thì hợp lý Đây là nguyên lý xuất phát của khoa học lôgích. Luận điểm này không chỉ nhằm bảo vệ cho nhà nước quân chủ Phổ, mà chủ yếu là khẳng định rằng không GVHD: GS. Vũ Văn Gầu HVTH: Nguyễn Ngọc Tiến Phép biện chứng duy tâm Hêghen - những giá trị và hạn chế Trang 11 phải mọi cái đang tồn tại đều là hiện thực; cái hiện thực phải là cái tồn tại tất yếu: “Tính hiện thực, trong sự phát triển của nó, tự biểu lộ ra là tính tất yếu”. Ăngghen chỉ ra thực chất của luận điểm này là trong quá trình phát triển, những gì trước đây là hiện thực thì nay trở thành không hiện thực, mất đi tính tất yếu, mất quyền tồn tại và bị tiêu vong; những gì là hợp lý trong tư duy con người, dù có mâu thuẫn với hiện thực bề ngoài cũng được quy định trở thành hiện thực. Cho nên mệnh đề trên trở thành một mệnh đề khác: “Cái gì đang tồn tại đều đáng tiêu vong”. Theo nguyên lý trên của Hêghen, cần phải hiểu là: thứ nhất, các phạm trù tư duy không phải là hình thức trống rỗng, chủ quan của tư duy mà còn là bản chất của sự vật khách quan. Lênin nhận xét: “lôgích không phải là những hình thức bên ngoài của tư duy, mà là học thuyết về những quy luật phát triển của “tất thảy mọi sự vật vật chất, tự nhiên và tinh thần”, … tức là sự tổng kết, tổng số, kết luận của lịch sử nhận thức thế giới”. Thứ hai, nó khẳng định sự thống nhất giữa tư duy và tồn tại, tư tưởng và hiện thực như một quá trình phát triển biện chứng. Cho nên, để thể hiện bản chất của tư duy các phạm trù, quy luật lôgích cũng phải không ngừng vận động, phát triển, liên hệ và chuyển hóa lẫn nhau. Nhiệm vụ của khoa học lôgích là phải đào thải những hình thức tư tưởng không thể hiện đúng bản chất của tư duy sống động, trang bị phương pháp tư duy biện chứng để khám phá chân lý. c. Ba yếu tố của tư duy Hêghen coi tư duy là một quá trình phát triển biện chứng, bao gồm ba yếu tố cơ bản là: giác tính, biện chứng và tư biện. - Giác tính: là yếu tố phù hợp với tư duy thông thường của mọi người. Tư duy này còn mang nặng tính trực quan, nên xem xét sự vật trong trạng thái cứng đờ, tách rời các mặt đối lập với nhau, không thấy được sự thống nhất giữa chúng. Trình độ này của tư duy tương ứng với giai đoạn trước I.Cantơ. - Yếu tố biện chứng: Hêghen hiểu phép biện chứng không phải là nghệ thuật tranh luận, mà là học thuyết về sự phát triển của các khái niệm với tính cách là bản chất tinh thần của mọi sự vật. Cho nên mọi sự vật vật chất và tinh thần đều GVHD: GS. Vũ Văn Gầu HVTH: Nguyễn Ngọc Tiến Phép biện chứng duy tâm Hêghen - những giá trị và hạn chế Trang 12 phát triển theo các quy luật biện chứng. Đó là quá trình thống nhất giữa chất và lượng; là quá trình nảy sinh và giải quyết mâu thuẫn và là sự phủ định của phủ định. Như vậy, theo tinh thần phép biện chứng không có gì là đứng vững nổi, không có gì là cố định, vĩnh viễn… Yếu tố này tương ứng với giai đoạn I.Cantơ. - Yếu tố tư biện: là sự thống nhất của hai yếu tố trên, đồng thời là kết quả phát triển của chúng. Chỉ ở đây phép biện chứng mới đạt đến trạng thái chín muồi, khi mà bản chất đích thực của mọi cái đều được biểu hiện ra là sự thống nhất và sự đấu tranh giữa các mặt đối lập. Yếu tố này tương ứng với triết học của Hêghen. Theo Hêghen, sự phân chia các yếu tố như trên chỉ mang tính chất tương đối về không gian và thời gian. Trong thực tế chúng liên hệ mật thiết với nhau trong từng giai đoạn phát triển của sự vật và khái niệm. Mối khái niệm, phạm trù lôgích học và toàn bộ triết học nói chung đều chứa đựng đầy đủ cả ba yếu tố trên. Mỗi phạm trù lôgích học thể hiện một khía cạnh hay một giai đoạn nào đó trong quá trình phát triển của tư duy. d. Những nguyên lý cơ bản xác định điểm khởi đầu của khoa học lôgích Quá trình nhận thức phải đi từ hiện tượng đến bản chất, từ cảm tính đến lý tính, cuối cùng mới đi đến khái niệm. Tương ứng với quá trình này Hêghen chia khoa học lôgích ra thành ba học thuyết: học thuyết về tồn tại, học thuyết về bản chất, học thuyết về khái niệm. Để xây dựng khoa học lôgích cần xác định điểm khởi đầu của nó. Hêghen đã chỉ ra những nguyên lý cơ bản xác định điểm khởi đầu của khoa học lôgích, đồng thời cũng là điểm khởi đầu của nhận thức lý luận nói chung. - Một là, tính khách quan là nguyên lý hàng đầu, đòi hỏi các nhà nghiên cứu phải xuất phát từ bản thân sự vật khách quan, phù hợp với từng sự vật chứ không được tuỳ tiện, chủ quan. - Hai là, nguyên lý đơn giản và trừu tượng. Điểm khởi đầu phải là cái đơn giản nhất, chưa hoàn thiện nhất, trừu tượng nhất. Như vậy Hêghen là người đầu tiên đề xuất nguyên tắc đi từ trừu tượng đến cụ thể. GVHD: GS. Vũ Văn Gầu HVTH: Nguyễn Ngọc Tiến Phép biện chứng duy tâm Hêghen - những giá trị và hạn chế Trang 13 - Ba là, nó phải chứa đựng mâu thuẫn cơ bản của toàn bộ hệ thống – đó là mâu thuẫn giữa tinh thần và vật chất. Mâu thuẫn được coi là nguồn gốc của sự phát triển, có mặt ở mọi sự vật vật chất và tinh thần. Hêghen đã chỉ ra cơ chế phát triển của mâu thuẫn thông qua phạm trù bản chất. Phạm trù bản chất được hiểu như sau: Giai đoạn 1. Đồng nhất, nhưng đồng thời cũng là sự khác nhau Giai đoạn 2. Khác nhau bề ngoài Giai đoạn 3. Khác nhau cơ bản Giai đoạn 4. Sự đối lập Giai đoạn 5. Mâu thuẫn Giai đoạn 6. Cơ sở hay sự đồng nhất, nhưng ở trình độ cao hơn với tính cách là sự phủ định của phủ định. - Bốn là, Sự thống nhất giữa lịch sử và lôgích. Hêghen hiểu lôgích không phải là sự khái quát lịch sử, mà ngược lại lịch sử chính là hiện than của lôgích. Cho nên lôgích là có trước và quyết định đối với lịch sử (duy tâm). Tóm lại, biện chứng của khái niệm nói riêng, của toàn bộ hiện thực vật chất và tinh thần nói chung được hiểu là: Thứ nhất, các khái niệm không chỉ khác nhau, mà còn làm trung giới cho nhau, có liên hệ mật thiết với nhau. Thứ hai: Mỗi khái niệm đều nằm trong quá trình phát triển, được thực hiện theo ba quy luật phổ biến là lượng - chất, mâu thuẫn và phủ định của phủ định. e. Ý nghĩa của phép biện chứng duy tâm Heghen Điều này là hoàn toàn hợp quy luật vì rằng nhiều vấn đề tuổi học hiện đại đã được đặt ra ở các thời đại phát triển khác nhau xa xôi trước kia của triết học. Hơn bất cứ một khoa học nào khác triết học kể cả các khuynh hướng mới về nguyên tắc đều đòi hỏi phải dựa vào cội nguồn lịch sử kể từ khi mới hình thành và vào toàn bộ tiến trình phát triển lịch sử của mình. Nếu xem xét một cách cẩn thận và khoa học thì chúng ta thấy rằng các phạm trù cơ bản của triết học vẫn giữ được ý nghĩa của chúng suốt nhiều thế kỷ mặc dù nội dung của chúng có thể biến đổi và trở nên phong phú hơn rất nhiều. GVHD: GS. Vũ Văn Gầu HVTH: Nguyễn Ngọc Tiến Phép biện chứng duy tâm Hêghen - những giá trị và hạn chế Trang 14 Các tác phẩm triết học lớn đã tồn tại đã vượt qua được sự thẩm định hết sức nghiêm khắc của các thời đại và cho đến hiện nay vẫn tiếp tục tỏ rõ vai trò của chúng trong đời sống trí tuệ của nhân loại. Lịch sử đã chỉ ra cho chúng ta thấy rằng từ trước đến nay các học thuyết triết học có ảnh hưởng nhất vốn là kết quả của sự sáng tạo cá nhân của những nhà triết học kiệt xuất bằng cách này hay cách khác ở mức độ này hay mức độ khác đều được phục hồi ở các thời đại sau đó dù cho điều kiện lịch sử đã có những thay đổi rất lớn chẳng hạn đó là học thuyết Platôn. học thuyết Arixtốt học thuyết R.Đêcáctơ học thuyết I.Cantơ học thuyết G.Hêghen.v.v.. Trong nghiên cứu triết học cần hết sức chú ý một điều là không nên đi tìm hoặc quy ảnh hưởng của một học thuyết triết học nào đó chỉ ở hoặc về một nhóm các đồ đệ trực tiếp của nó nghĩa là vào một trường phái xác định nào đó. Và điều này cũng hoàn toàn đúng với học thuyết của Hêghen. Chúng ta không cần phải mất công sức chứng minh việc triết học Hêghen đã có ảnh hưởng vượt ra khỏi khuôn khổ của thuyết Hêghen ra sao tức là khuôn khổ của một trường phái đã thừa nhận các tiền đề xuất phát của hệ thống triết học Hêghen. Xét một cách thật chặt chẽ thì học thuyết Hêghen hiện nay không phải là một trào lưu tư tưởng triết học đáng kể. Mặc dù vậy sự quan tâm tới triết học Hêghen đặc biệt là số lượng các công trình nghiên cứu về triết học không những không hề giảm bớt mà trái lại còn tăng lên liên tục. Hơn thế nữa có một điều khá đặc biệt là các nhà nghiên cứu về di sản triết học của Hêghen thường lại không phải là những người theo trường phái Hêghen. Một điều nổi bật khác ở đây là cả các nhà duy tâm lẫn các nhà duy vật, cả những người bảo vệ chủ nghĩa duy lý lẫn những người ủng hộ chủ nghĩa phi duy lý đều tích cực nghiên cứu triết học Hêghen. Trong số các nhà triết học duy tâm lý giải triết học Hêghen và cố gắng đồng hoá các tư tưởng của ông thì thậm chí chúng ta lại bắt gặp những người cố gắng bảo vệ các khuynh hướng triết học hết sức xa lạ với học thuyết Hêghen chẳng hạn chủ nghĩa hiện sinh. chủ nghĩa nhân cách triết học phân tích thần học biện chứng.v.v.. GVHD: GS. Vũ Văn Gầu HVTH: Nguyễn Ngọc Tiến Phép biện chứng duy tâm Hêghen - những giá trị và hạn chế Trang 15 Vậy thì điều gì ở trong học thuyết Hêghen đã và đang có sức cuốn hút các nhà tư tưởng vốn theo đuổi những định hướng triết học rất khác nhau đó đến như vậy? Theo chúng tôi đặt vấn đề này ra là cần thiết để nhận thức cho đúng những nét đặc thù của các trào lưu triết học khác nhau đồng thời cũng là để đánh giá chính xác hơn ý nghĩa của triết học Hêghen đối với sự phát triển của tư tưởng triết học nói chung một khi chúng ta tính đến kinh nghiệm lịch sử từ lúc xuất hiện triết học đó cho đến hôm nay. Đương nhiên khi xem xét các quan điểm của những nhà triết học nổi tiếng của các thời đại trước đây tuyệt nhiên chúng ta không được tô vẽ không được hiện đại hoá các quan điểm đó của họ. Đồng thời chúng ta cũng không được ca ngợi không được biện hộ một chiều các quan điềm đã lỗi thời hoặc bị hạn chế bởi nhừng điều kiện lịch sử hoặc những thiên kiến đương thời. Muốn vậy phải biết phận biệt những gì là giá trị trong di sản triết học với những sự xuyên tạc hoặc lý giải tuỳ tiện về di sản đó. Một mặt, khi xem xét di sản của một nhà tư tưởng thì không bỏ qua những hạn chế lịch sử những khiếm khuyết và sai lầm của nhà tư tưởng đó: những mặt khác chúng ta cần rút ra và nhấn mạnh những gì trong di sản đó đã vượt qua được thử thách ngặt nghèo của thời gian đã trở thành một khâu hữu ích trong quá trình phát triển của tư tưởng triết học. Làm tốt được điều trên đây đối với triết học Hêghen không phải là dễ dàng. Bởi vì triết học Hêghen không những quá đồ sộ quá bách khoa quá uyên bác về nhiều mặt mà còn chứa đựng trong mình nó không ít những mâu thuẫn những xu hướng khác nhau kể cả các xu hướng bài trừ nhau. Những cái đó một phần là nguyên cớ một phần cũng là căn cứ cho những cách lý giải hết sức khác nhau đối với học thuyết Hêghen. Cho dù có những ý kiến đánh giá khác nhau về triết học Hêghen song không thể phủ nhận được rằng cái có giá trị nhất và có sức sống mạnh mẽ nhất trong triết học của ông chính là phép biện chứng mà thực chất đó là học thuyết về sự phát triển toàn diện với tư cách là sự vận động tiến tới và sự chuyển hoá về GVHD: GS. Vũ Văn Gầu HVTH: Nguyễn Ngọc Tiến Phép biện chứng duy tâm Hêghen - những giá trị và hạn chế Trang 16 chất, với tư cách là sự đi lên theo thang bậc lôgích có tuần tự về tính chất mâu thuẫn của sự phát triển bao gồm sự tương tác giữa các mặt đối lập sự phủ định tồn tại hiện có và đồng thời là sự giữ lại cái tích cực từ quá khứ. Hệ vấn đề phép biện chứng hiện nay trở nên đặc biệt cấp bách là do tính chất biện chứng trong sự phát triển của xã hội và của sự nhận thức khoa học hiện đại ngày càng bộc lộ rõ nét hơn. Những chuyển biến mang tính lịch sử toàn cầu và vô cùng đa dạng đang diễn ra hết sức mạnh mẽ trong đời sống xã hội trên khắp hành tinh chúng ta hiện nay. Bên cạnh đó trong sự phát triển của mình khoa học tự nhiên hiện đại cũng đang vấp phải không ít các vấn đề biện chứng của chính sự phát triển. Giờ đây sự tiến hoá của giới tự nhiên đang được nghiên cứu ở mọi cấp độ cấu trúc. Quan điểm biện chứng về sự phát triển đã xâm nhập vào nhận thức khoa học tự nhiên cả ở mức độ vĩ mô lẫn mức độ vi mô. Nguyên tắc phát triển thực sự đã trở thành nguyên tắc phổ biến trong nghiên cứu khoa học. Sự tiến bộ và những thành công tuyệt vời của sinh học mấy năm gần đây đánh dấu bước ngoặt mới của sự xâm nhập ngày càng sâu hơn vào các bí mật trong cấu trúc và trong sự phát triển của thế giới vật chất sống. Điều nổi bật nhất về mặt này chính là ở chỗ sinh học phân tử ngày càng quay trở lại mạnh hơn với tư tưởng về sự phát triển và sự tự phát triển. Bí mật của sự tự phát triển của các cơ thể sống đang dần dần được mở ra qua những thành công của kỹ thuật di truyền của công nghệ sinh học. Cơ sở phân tử và dưới phân tử của sự phát triển cá thể và của sự tiến hoá nói chung vì vậy đang thù hút mạnh mẽ trí tuệ của nhiều nhà sinh học và nhiều phòng thí nghiệm lớn của thế giới hơn bao giờ hết. Nguyên tắc phát triển đang trở thành nguyên tắc cơ bản của toàn bộ nhận thức sinh học hiệp đại. Vai trò to lớn của của tư tưởng phát triển đối với sự tiến bộ của khoa sinh thái học và của thực tiễn sinh thái ngày càng rõ nét hơn và hiển nhiên hơn. Cuộc cách mạng khoa học kỹ thuật và công nghệ hiện đại đã làm bộc lộ những mâu thuẫn của sự tiến bộ mà trong quá khứ thường được xem như là sự làm chủ của con người đối với các lực lượng tự phát của tự nhiên như là sự thống trị của con người đối với giới tự nhiên. Tiếc rằng trên thực tế sự làm chủ đó sự GVHD: GS. Vũ Văn Gầu HVTH: Nguyễn Ngọc Tiến Phép biện chứng duy tâm Hêghen - những giá trị và hạn chế Trang 17 thống trị đó không chỉ đem lại toàn những cái hay những điều tốt mà còn gây nên cả những tổn thất không nhỏ cho chính con người lẫn cho giới tự nhiên một khi con người không kiểm soát được nó. Đồng thời: việc áp dụng hợp lý các thành tựu khoa học và công nghệ mới nhằm góp phần bảo vệ giới tự nhiên phát triển bản thân con người thúc đấy sự phát triển xã hội trên nền tảng của chủ nghĩa nhân đạo chỉ có thể thực hiện được một khi đặt chúng trong mối quan hệ biện chứng. Chính sự biến đổi sự cải tạo môi trường tự nhiên và xã hội một cách hợp lý và trên cơ sở nhân đạo là chiếc chìa khoá để giải quyết các vấn đề bức bách đang được đặt ra trước nhân loại. Rõ ràng là việc vai trò của phép biện chứng tawng lên một cách đặc biệt không phụ thuộc vào bản thân triết học Hêghen. Tuy nhiên chính học thuyết của Hêghen là thứ triết học đã biến phép biện chứng thành trung tâm, thành hạt nhân đích thực của toàn bộ hệ vấn đề triết học. Phép biện chứng được Hêghen lý giải là phương pháp đúng đắn để nhận thức các vấn đề triết học. Phương pháp tư duy biện chứng được ống nghiên cứu một cách đầy đủ nhất và có căn cứ vững chắc là phương pháp chưa từng thấy trong lịch sử triết học trước Mác. Trong triết học Hêghen phép biện chứng biểu hiện ra là lý luận nhận thức và là hình thức cao nhất của lôgíc học của tư duy lôgíc. Đồng thời nó cũng chế định một thế giới quan đặc biệt cần đặt trên niềm tin vào tính tất yếu của sự tiến bộ với tư cách là kết, quả của sự phát triển hợp quy luật. Do tính hạn chế của các điều kiện lịch sử và thiên hướng động hoà với trật tự xã hội phổ hiện tồn thời đó mà Hêghen đã có những kết luận mâu thuẫn và không nhất quán. Trái với các nguyên tắc xuất phát của mình. Hêghen đã đặt ra một giới hạn cho sự phát triển của nhân loại kể cả cho sự phát triển của triết học sau khi tuyên bố rằng học thuyết của mình là sự kết thúc tuyệt đối hoàn thiện của tư tưởng triết học. Nhưng ngay cả những điều ấy cũng không làm mất đi ý nghĩa tiến bộ của các nguyên tắc biện chứng xuất phát của Hêghen. Phù hợp với chúng Hêghen quan niệm lịch sử toàn cầu là sự tiến bộ trong nhận thức về tự do. Cho dù bản chất của tự do có được hiểu khác nhau xong việc thừa nhận nó vẫn trở thành một GVHD: GS. Vũ Văn Gầu HVTH: Nguyễn Ngọc Tiến Phép biện chứng duy tâm Hêghen - những giá trị và hạn chế Trang 18 trong những tiêu chuẩn quan trọng của chủ nghĩa nhân đạo và về sự công bằng xã hội. Đó chính là lý do tại sao sự quan tâm của nhiều nhà triết học hiện đại đến học thuyết Hêghen trở thành sự quan tâm có cơ sở sâu sắc và mang ý nghĩa thiết thực. Nhân đây cần phải nhắc đến sự đánh giá của C. Mác đối với phép biện chứng của Hêghen vì chính C. Mác không những đã chỉ phê phán một cách sâu sắc phép biện chứng của Hêghen mà còn cải tạo phép biện chứng đó xây dựng nên phép biện chứng duy vật duy nhất và thực sự khoa học với mẫu mực tuyệt vời của nó là tác phẩm chủ yếu của ông - bộ "Tư bản". C.Mác viết: "Tính chất thần bí mà phép biện chứng đã mắc phải ở trong tay Hêghen tuyệt nhiên không ngăn cản Hêghen trở thành người đầu tiên trình bày một cách bao quát và có ý thức những hình thái vận động chung của phép biện chứng ấy ở Hêghen phép biện chứng bị lộn ngược đầu xuống đất. Chỉ cần dựng nó lại là sẽ phát hiện được cái hạt nhân hợp lý của nó ở đằng sau lớp vỏ thần . Triết học duy vật biện chứng chính là giải pháp cho nhiệm vụ nghiên cứu đã được C. Mác đặt ra đó C. Mác và Ph.Ăngghen không gán ghép hay hợp nhất một cách đơn giản phép biện chứng của Hêghen với chủ nghĩa duy vật trước đó. trước hết là chủ nghĩa duy vật của L. Phoiơbắc. Trên thực tế các ông đã phải tiến hành một công việc hết sức phức tạp và đồ sộ là chỉnh lý cải tạo một cách duy vật đối với phép biện chứng duy tâm của Hêghen: chỉnh lý và cải tạo một cách biện chứng đối với chủ nghĩa duy vật máy móc và siêu hình. Trong triết học Mác phép biện chứng và chủ nghĩa duy vật không phải là các bộ phận cấu thành riêng biệt tách rời nhau mà chúng chuyến hoá lẫn nhau xâm nhập vào nhau và tạo thành một chỉnh thế hữu cơ. Chủ nghĩa duy vật trong hệ thống triết họe mácxít không những là lý luận mà còn là phương pháp nghiên cứu duy vật. Đồng thời phép biện chứng mác xít không chỉ là phương pháp mà còn là lý luận hơn thế nữa là lý luận hoàn thiện nhất đầy đủ nhất toàn diện nhất và không phiến diện nhất về sự phát triển. Cần phải đặc biệt nhấn mạnh rằng các nhà sáng lập chủ nghĩa Mác không bao giờ coi công việc của mình nhằm chỉnh lý và cải tạo một cách duy vật đối GVHD: GS. Vũ Văn Gầu HVTH: Nguyễn Ngọc Tiến Phép biện chứng duy tâm Hêghen - những giá trị và hạn chế Trang 19 với, phép biện chứng của Hêghen đã là hoàn tất. Trái lại cho đến tận cuối đời các ông vẫn không ngừng nhắc nhở rằng cần phải có những nghiên cứu chuyên sâu và những khái quát mới về phép biện chứng Hêghen. Điều mà tiếc thay các ông chưa kịp thực hiện. Noi theo tấm gương của C. Mác và Ph. Ăngghen. V. I . Lênin cũng kiên trì nhấn mạnh về sự cần thiết phải tiếp tục công việc chỉnh lý một, cách duy vật đối với phép biện chứng Hêghen. Trong bài viết "Về tác dụng của chủ nghĩa duy vật chiến đấu" - tác phẩm được coi một cách xác đáng là di chúc triết học của Lênin - ông kêu gọi thành lập "Hội những người bạn duy vật của phép biện chứng Hêghen" để tiến hành công tác nghiên cứu giải thích và tuyên truyền phép biện chứng của Hêghen: "Dựa vào cách của Mác đã vận dụng phép biện chứng của Hêghen hiểu theo quan điểm duy vật chúng ta có thể và cần phải nghiên cứu phép biện chứng đó trên tát cả các mặt". Những chỉ dẫn rất: quan trọng và quý báu đó cũng đồng thời là những kết, luận được chính Lênin rút ra từ các nghiên cứu riêng của ông về triết học Hêghen và trước hết là về phép biện chứng Hêghen. Ngay từ giữa những năm 90 thế kỷ XIX Lênin đã vạch ra một cách sâu sắc ý nghĩa xã hội của phép biện chứng Hêghen của mặt cách mạng của nó mà thậm chí phái Hêghen mới đã bỏ qua trong bài viết nhan đề "Phriđrích Ăngghen" Lênin viết: "Lòng tin của Hêghen vào lý tính của con người và vào quyền lợi của con người và nguyên lý cơ bản của triết học Hêghen cho rằng trong thế giới luôn diễn ra một quá trình liên tiếp biến hoá và phát triển đã dẫn những học trò của nhà triết học ở Béclanh không muốn điều hoà với hiện trạng đến ý nghĩ cho rằng ngay cả cuộc đấu tranh chống hiện trạng cuộc đấu tranh chống bất công đang tồn tại và chống điều ác đang hoành hành cũng bắt rễ từ quy luật phổ biến là sự phát triển không ngừng. Nếu mọi cái đều phát triển nếu những thể chế này bị thể chế khác thay thế vậy thì tại sao chế độ chuyên chế của vua phổ hay của Nga hoàng việc một thiểu số rất nhỏ làm giàu trên lưng tuyệt đại đa số sự thống trị của giải cấp tư sản đối với nhân dân lại cứ tồn tại mãi?"Như vậy tiềm năng cách mạng trong phép biện chứng của Hêghen đã được Lênin vạch ra; tiềm năng đó biểu hiện nội dung cơ bản của nó: tính có quy GVHD: GS. Vũ Văn Gầu HVTH: Nguyễn Ngọc Tiến Phép biện chứng duy tâm Hêghen - những giá trị và hạn chế Trang 20 luật nội tại của sự phát triển sự đấu tranh giữa các mặt đối lập sự phủ định biện chứng với tư cách một bậc thang tất yếu của sự phát triển. Như mọi người đền biết trong những năm chiến tranh thế giới lần thứ nhất cho dù phải bận tâm với cuộc đấu tranh chính trị trực tiếp với việc phải phân tích quá trình diễn tiến và sự chín muồi của cách mạng Nga. Lênin vẫn tìm được thời gian để nghiên cứu một cách có hệ thống triết học Hêghen đặc biệt là "Khoa học lôgíc" và "Những bài giảng về lịch sử triết học" của Hêghen. Các bản tóm tắt sâu sắc và cô đọng về những tác phẩm thiên tài này tạo thành bộ phán đáng kể và hơn nữa là bộ phận quan trọng nhất trong "Bút ký triết học" nổi tiếng của V.I. Lênin. trong đó không những ông đã vạch rõ sự phong phú tuyệt vời của các tác phẩm cơ bản của Hêghen mà còn đưa ra các kết luận triết học mới góp phần làm phong phú thêm chủ nghĩa duy vật biện chứng. "Bút ký triết học" của V.I. Lênin chứng tỏ đầy sức thuyết phục rằng công việc chỉnh lý một cách duy vật đối với phép biện chứng Hêghen còn lâu mới hoàn tất rằng trong lĩnh vực này sẽ có những nghiên cứu khám phá và thành tựu mới. Trong khuôn khổ bài viết này chúng tôi không thể xem xét một, cách thật sự có hệ thống và thật đầy đủ sự phân tích của Lênin về "Khoa học lôgíc". Do vậy chúng tôi chỉ đề cập đến sự đánh giá chung và khái quát của Lênin đối với học thuyết lôgíc của Hêghen. Thực chất của sự đánh giá này là: dưới hình thức lộn ngược học thuyết Hêghen phản ánh bức tranh khách quan về thế giới. Phân tích quan niệm của Hêghen về “ý niệm mà rốt cuộc hoá ra là giới tự nhiên. Lênin viết: "Hêghen đã đoán được một cách tài tình biện chứng của sự vật (của những hiện tượng của thế giới của giới tự nhiên) trong biện chứng của khái niệm". Nói cách khác các quy luật phổ biến của sự phát triển của giới tự nhiên của xã hội loài người và của sự nhận thức không thể được mô hình hoá chỉ phù hợp với các quy luật của một mình sự nhận thức của một mình tư duy như hệ thống Hêghen giả định. Không thể rút ra các quy luật của tồn tại từ tư duy. Từ một thực tế là các quy luật của tồn tại được phản ánh trong tư duy. Hêghen đã rút ra một kết luận sai lầm rằng tồn tại thực chất là tư duy. Quan hệ hiện thực đã bị Hêghen thần bí hoá bị đặt lộn ngược chân lên đầu. Nhưng dù sao Hêghen cũng đã luận GVHD: GS. Vũ Văn Gầu HVTH: Nguyễn Ngọc Tiến Phép biện chứng duy tâm Hêghen - những giá trị và hạn chế Trang 21 chứng theo kiếu duy tâm luận điểm cho rằng các hình thức của tư duy là sự phản ánh các mối quan hệ vốn có trong tự nhiên và trong xã hội không phụ thuộc vào tư duy. Quay trở lại vấn đề này ở một chỗ khác. Lêmn viết: "Hêghen đã chứng minh rằng những hình thức lôgíc và những quy luật lôgíc không phải là một cái vỏ trống rỗng: mà là phản ánh của thế giới khách quan. Nói đúng hơn không phải ông đã chứng minh như vậy mà đã đoán thấy một cách tài tình như vậy". Khi phân tích "Khoa học lôgíc" của Hêghen. Lênin thường xuyên đối chiếu nó với "Tư bản" của Mác vì phương pháp luận của "Tư bản" là kết quả của một việc làm đồ sộ là chỉnh lý theo cách duy vật đối với phép biện chứng duy tâm của Hêghen. Trong tác phẩm cơ bản này của mình Mác đã nghiên cứu. thứ nhất sự phát triển của chủ nghĩa tư bản; thứ hai sự phát triển của nhận thức về kinh tế tư bản chủ nghĩa (lịch sử của kinh tế học chính trị) và thứ ba sự phát triển của các phạm trù kinh tế học mà thông qua đó việc nghiên cứu quan hệ sản xuất và trao đổi tư bản chủ nghĩa được thực hiện. Vạch ra sự thống nhất của bả mặt cơ bản nay (bản 'thể luận nhận thức luận và lôgíc học) trong việc nghiên cứu phương thức sản xuất tư bản chủ nghĩa. Lênin đã đi đến một kết luận vô cùng quan trọng: "Mác không để lại cho chúng ta "lôgíc học" (với chữ L. viết hoa), nhưng đã để lại cho chúng ta lôgíc của "Tư bản" và cần phải tận dụng đầy đủ nhất lôgíc đó để giải quyết vấn đề mà chúng ta đang nghiên cứu. Trong "Tư bản". Mác áp dụng lôgíc phép biện chứng và lý luận nhận thức . . . của chủ nghĩa duy vật vào một khoa học duy nhất: mà chủ nghĩa duy vật thì đã lấy ở Hêghen tất cả cái gì có giá trị và phát triển thêm lên" Nhờ trí tuệ uyên bác của Mác mà phép biện chứng duy vật đã được tạo ra và với tất cả sự đối lập với phương pháp Hêghen nó vẫn thừa nhận và nhấn mạnh sự giống nhau của mình với phương pháp đó Như trên đã nói cho đến nay sự quan tâm đối với di sản triết học của Hêghen vẫn không ngừng tăng lên. Phải coi đây là hiện tượng tích cực vì về thực chất sự quan tâm ngày một tăng lên này là sự quan tâm không những đối với thứ triết học đã tổng kết về mặt lý luận lịch sử biện chứng đã có từ trước đó mà còn là sự quan tâm đối với toàn bộ lịch sử nhận thức nói chung. Sẽ thật là ngây thơ nếu như không nhận thấy rằng tuỳ thuộc vào định hướng khoa GVHD: GS. Vũ Văn Gầu HVTH: Nguyễn Ngọc Tiến Phép biện chứng duy tâm Hêghen - những giá trị và hạn chế Trang 22 học và ý thức hệ mà các nhà triết học sẽ có các cách tiếp cận khác nhau đối với việc nghiên cứu và đánh giá phép biện chứng của Hêghen. Một số nhà triết học cố gắng nghiên cứu các tư tưởng biện chứng thiên tài của Hêghen trên cơ sở các dữ liệu của khoa học hiện đại và kinh nghiệm lịch sử mới của thời đại. Ngược lại có một số nhà triết học khác lại tiến hành nghiên cứu phép biện chứng Hêghen cất chỉ để bác bỏ nó chỉ để thuyết phục người khác tin rằng về nguyên tắc phép biện chứng không áp dụng được vào thế giới khách quan mà chỉ có quan hệ với tư duy Như vậy không thể không nhận thấy rằng trong số những người nghiên cứu phép biện chứng Hêghen thì một số là các nhà biện chứng còn số khác là kẻ thù của phép biện chứng. Là những người ủng hộ sự phát triển sáng tạo phép biện chứng chúng ta đánh giá cao công lao vĩ đại của Hêghen cho phép biện chứng và coi việc tiếp tục tổng kết khái quát những thành tựu mới nhất của khoa học và cửa thực tiễn hiện đại đế làm giàu thêm phép biện chứng duy vật của C. Mác là nhiệm vụ quan trọng và không bao giờ kết thúc. 2.2. Những hạn chế của phép biện chứng duy tâm Hêghen + Coi nhận thức chỉ là khám phá ra ý niệm tuyệt đối; thực tiển chỉ là hoạt động tinh thần của chủ thể sáng tạo ra tư tưởng. + Phép biện chứng của Hêghen vừa là lý luận biện chứng về sự phát triển của ý niệm vừa là phương pháp lý luận biện chứng nghiên cứu ý niệm, Heeghen đã đoán được phép biện chứng của sự vật vì vậy nó là phép biện chứng duy tâm + Do bị giam hãm trong hệ thống duy tâm thần bí nên phép biện chứng vừa có nội dung biện chứng tiến bộ, cách mạng, vạch ra thời đại, vừa có nội dung phản khoa học, bảo thủ, tư biện nên nó chứa nhiều mâu thuẫn. + Phủ nhận sự phát triển trong giới tự nhiên và nhiều thành tựu khoa học trong tự nhiên lúc bấy giờ nếu chúng không hợp với ý niệm tuyệt đối. + Coi nhà nước và văn minh Đức là đỉnh cao của ý niệm tuyệt đối trên trần giang, là đích đến mà mọi dân tộc phải vươn tới. GVHD: GS. Vũ Văn Gầu HVTH: Nguyễn Ngọc Tiến Phép biện chứng duy tâm Hêghen - những giá trị và hạn chế Trang 23 + Coi triết học của mình là đỉnh cao của tư duy triết học mọi thời đại – ý niệm tuyệt đối đã khám phá ra chính mình từ cái không phải là mình để quay về với mình do đó tại đây mọi sự phát triển đều chấm dứt. GVHD: GS. Vũ Văn Gầu HVTH: Nguyễn Ngọc Tiến Phép biện chứng duy tâm Hêghen - những giá trị và hạn chế Trang 24 KẾT LUẬN Triết học cổ điển Đức mang lại cách nhìn mới về thực tiễn xã hội và tiến trình lịch sử nhân loại, nó đề cao vai trò hoạt động tích cực của con người. Khắc phục triết học truyền thống phương Tây. Nó coi con người là chủ thể hoạt động như là vấn đề nền tảng, xuất phát điểm của một vấn đề triết học. Một trong những thành tựu to lớn của triết học cổ điển Đức là nó khẳng định rằng tư duy và ý thức chỉ có thể phát triển trong chừng mực con người nhận thức và cải tạo thế giới. Con người là chủ thể, đồng thời là kết quả của toàn bộ nền văn minh do chính mình tạo ra, nghiên cứu tiến trình lịch sử nhân loại cũng như toàn bộ mối quan hệ con người - tự nhiên như một quá trình phát triển biện chứng. Tuy từ lập trường duy tâm, các nhà triết học cổ điển Đức đã xây dựng nên các hệ thống triết học độc đáo, đề xuất được tư duy biện chứng, lôgích biện chứng, học thuyết về các quá trình phát triển, mà tìm tòi lớn nhất trong tất cả cá tìm tòi của họ đó là phép biện chứng. Trong đó triết học của Hêghen là hệ thống phong phú nhất. Hêghen đã tổng kết hầu như toàn bộ tư tưởng cũ ở Tây phương, trình bày mọi chủ nghĩa với ý nghĩa lịch sử của nó, bộc lộ những mâu thuẫn nội bộ xuất hiện trong tưtưởng ở mỗi giai đoạn, những mâu thuẫn ấy bắt phải thủ tiêu hình thái cũ và tiến lênmột trình độ cao hơn. Tuy nhiên, Hêghen lại diễn tả quá trình đó một cách trừu tượng trong phạm vi tinh thần, và xây dựng chủ nghĩa duy tâm tuyệt đối. Quá trình diễn biến tư tưởng trong tinh thần được coi như là một vận động hoàn toàn độc lập và tự túc, tách rời cơ sở thực tế khách quan, thậm chí lại phủ định thực tế khách quan. Hệ thống biện chứng pháp theo lối duy tâm của Hêghen đã được Mác thừa kế và phát triển thành phép biện chứng duy vật một công cụ không thể thiếu trong lý luận và thực tiễn ngày nay. Song, điều đã đúng với giới tự nhiên mà chúng ta coi là một quá trình phát triển lịch sử, thì cũng đúng với tất cả các bộ môn của lịch sử xã hội và cũng đúng với toàn bộ các khoa học nghiên cứu những cái thuộc về con người (và thuộc về thần thánh). Cũng giống như triết học về tự nhiên, triết học về lịch sử, về pháp GVHD: GS. Vũ Văn Gầu HVTH: Nguyễn Ngọc Tiến Phép biện chứng duy tâm Hêghen - những giá trị và hạn chế Trang 25 quyền, về tôn giáo, v.v., biểu hiện ở chỗ là đem mối liên hệ do đầu óc các nhà triết học nghĩ ra thay cho mối liên hệ hiện thực mà người ta phải vạch ra giữa các sự biến; ở chỗ là coi lịch sử, trong toàn bộ cũng như trong những bộ phận riêng biệt của nó, là sự thực hiện dần dần những ý niệm và hơn nữa, dĩ nhiên luôn luôn là sự thực hiện dần dần những ý niệm ưa thích của chính nhà triết học. Thành thử, lịch sử làm việc một cách vô ý thức, nhưng không sao tránh khỏi hướng theo một mục đích lý tưởng nhất định, được định ra từ trước - mục đích này. Ở Hêghen, là sự thực hiện ý niệm tuyệt đối của ông - và cái xu hướng không thể cưỡng lại muốn đạt tới ý niệm tuyệt đối cấu thành mối liên hệ bên trong của các sự biến lịch sử. Như vậy là mối liên hệ hiện thực mà người ta chưa biết, được thay thế bằng một ý trời thần bí mới, không có ý thức hay dần dần đạt tới ý thức. Cho nên ở đây, cũng hệt như trong lĩnh vực tự nhiên, cần phải loại bỏ những mối liên hệ nhân tạo ấy, bằng cách tìm ra những mối liên hệ hiện thực - một nhiệm vụ mà xét đến cùng, là phải phát hiện ra những quy luật vận động chung, những quy luật chi phối lịch sử của xã hội loài người. GVHD: GS. Vũ Văn Gầu HVTH: Nguyễn Ngọc Tiến Phép biện chứng duy tâm Hêghen - những giá trị và hạn chế Trang 26 TÀI LIỆU THAM KHẢO 1. Bùi Văn Mưa (chủ biên) (2010). Triết học phần 1 Đại cương về lịch sử Triết học (tài liệu dùng cho học viên cao học và nghiên cứu sinh không thuộc chuyên ngành triết học). Trường Đại học Kinh tế Thành phố Hồ Chí Minh, Tp.HCM. 2. Đồng Văn Quân (2010). Lịch sử Triết học – Đại học Thái Nguyên. Trường Đại học Sư phạm, Thái Nguyên. 3. Karl Popper (Đinh Tuấn Minh dịch) (2005). Biện chứng là gì?. Trung tâm nghiên cứu Kinh tế và Chính sách. Trường Đại học Kinh tế, Đại hoc Quốc gia Hà Nội, Hà Nội. 4. Trần Đức Thảo (1995). Lịch sử tư tưởng trước Mác. Nhà xuất bản Khoa học xã hội, Hà Nội. 5. C.Mác và Ph.Ăngghen (1993). Toàn tập. Nxb Chình trị Quốc gia, Hà Nội. (2) V.I.Lênin (1983). Toàn tập. Nxb Tiến bộ, Mátxcơva. 6. Friedrich Engels(1820-1895). Lút-Vích Phoi-Ơ-Bắc và sự cáo chung của triết học cổ điển Đức (online), xem ngày 08/06/2012, từ < dwid-feuerbach-va-s-cao-chung-ca-trit-hc-c-in-c&catid=6:h-hinh-tam-thc- hc&Itemid=193>. 7. 8. êghen