Tóm tắt Luận án Đánh giá cảnh quan phục vụ mục đích đề xuất một số mô hình phát triển nông, lâm nghiệp bền vững tỉnh Đắk Nông

được đề cập nhiều, đặc biệt, là NCCQ, ĐGCQ cao nguyên phục vụ đề xuất các mô hình phát triển NLN bền vững. 5 1.1.2.Tổng quan các công trình nghiên cứu, xây dựng mô hình nông, lâm bền vững Trên thế giới, mô hình phát triển NLN bền vững chủ yếu được đề cập với các nội dung sau: (i) Các mô hình về hệ thống canh tác phù hợp với các vùng sinh thái nông nghiệp: mô hình canh tác bền vững trên đất dốc (Sajjapongse A., 1993), mô hình nông - lâm kết hợp (P.K.R. Nair, 1993), nhiều mô hình thực tiễn đã được xây dựng thành công ở các nước Châu Phi, Châu Âu, Châu Mĩ, Trung Quốc, Inđônêxia, Malayxia,... (ii) Các mô hình về quy mô sản xuất, phương thức quản lý trong phát triển nông, lâm nghiệp bền vững: đã được nghiên cứu từ hộ gia đình đến trang trại, làng bản, xã. Ở Việt Nam, mô hình phát triển NLN bền vững đã được đề cập trong các công trình về mô hình canh tác nông nghiệp bền vững trên đất dốc của Thái Phiên, Nguyễn Tử Siêm (1998); Nguyễn Viết Khoa và cs (2008);mô hình hệ KTST của Phạm Quang Anh (1985), Đặng Trung Thuận và Trương Quang Hải (1999), Trương Quang Hải và cs (2004); Nguyễn Văn Trương (2004), Phạm Hoàng Hải và cs (2014), 1.1.3. Tổng quan các công trình nghiên cứu tỉnh Đắk Nông có liên quan đến đề tài nghiên cứu Các công trình nghiên cứu về Đắk Nông tập trung theo 3 hướng chính: Nhóm các công trình nghiên cứu các hợp phần tự nhiên; Nghiên cứu đánh giá tổng hợp ĐKTN, TNTN phục vụ phát triển các ngành sản xuất và BVMT; Các công trình nghiên cứu, xây dựng mô hình phát triển NLN bền vững. Tuy nhiên, số lượng các công trình vẫn còn ít. Đặc biệt, hướng quy hoạch không gian sản xuất NLN và xây dựng mô hình NLN bền vững trên cơ sở NCCQ, ĐGCQ chưa được nghiên cứu ở quy mô toàn tỉnh Đắk Nông. 1.2. Lý luận nghiên cứu, đánh giá cảnh quan cho đề xuất mô hình phát triển NLN bền vững 1.2.1. Nghiên cứu, đánh giá cảnh quan cho mục đích ứng dụng Quan niệm Cảnh quan: CQ được hiểu là một địa tổng thể, trong đó diễn ra mối quan hệ tác động qua lại giữa các hợp phần tự nhiên và nhân sinh tạo thành một thể thống nhất, hoàn chỉnh và mang đặc điểm riêng. Cảnh quan là đơn vị vừa mang tính kiểu loại vừa mang tính cá thể. Nghiên cứu đặc điểm CQ: Đặc điểm CQ của một lãnh thổ được thể hiện qua cấu trúc CQ (cấu trúc đứng, cấu trúc ngang), chức năng CQ và động lực phát triển, biến đổi của CQ thể hiện mối quan hệ chặt chẽ giữa các hợp phần thành tạo, sự phân hóa CQ đa dạng và chứa đựng các chức năng tự nhiên cũng như KT, XH. Đánh giá cảnh quan: ĐGCQ là công việc khá phức tạp nhưng có tính logic, khoa học bởi sự phụ thuộc chặt chẽ từ mục đích, đối tượng, nội dung, phương pháp đánh giá cho đến các bước tiến hành. Do đó, kết quả 6 đánh giá là cơ sở khoa học đầy đủ và đáng tin cậy cho các định hướng sử dụng hợp lí và bền vững lãnh thổ. Qua xem xét các hình thức đánh giá CQ, căn cứ vào mục tiêu và nhiệm vụ đặt ra là đánh giá CQ tỉnh Đắk Nông cho đề xuất mô hình phát triển NLN bền vững, NCS đã lựa chọn dạng đánh giá thích nghi sinh thái của CQ cho các loại hình sản xuất NLN. Loại CQ là đơn vị cơ sở để đánh giá CQ tỉnh Đắk Nông cho phát triển cây hàng năm, cây lâu năm, rừng phòng hộ, rừng sản xuất, tỉ lệ bản đồ 1/100.000. Dạng CQ là đơn vị để đánh giá CQ cho phát triển cây Mắc-ca ở huyện Tuy Đức, tỉ lệ bản đồ 1/50.000. Luận án sử dụng phương pháp thang điểm tổng hợp có nhân trọng số để đánh giá, điểm đánh giá được xác định theo công thức tính điểm trung bình cộng: (1) Trong đó: Mo: Điểm đánh giá chung của địa tổng thể o; ki: Trọng số của yếu tố thứ i; Xi: Điểm đánh giá yếu tố thứ i; i: Chỉ tiêu đánh giá, i = 1,2,3n. Trọng số các chỉ tiêu được xác định bằng phương pháp phân tích thứ bậc (AHP). 1.2.2. Xác lập mô hình phát triển nông, lâm nghiệp bền vững theo tiếp cận cảnh quan học Mô hình nông, lâm nghiệp bền vững: có thể hiểu theo nghĩa rộng mô hình hệ KTST là mô hình kinh tế dựa trên tiềm năng sinh thái của lãnh thổ. Theo đó, mô hình phát triển NLN chính là mô hình hệ KTST, gồm ba phân hệ: tự nhiên, xã hội và sản xuất. Xác lập mô hình nông, lâm nghiệp bền vững trên cơ sở nghiên cứu, ĐGCQ: Hiện nay, có nhiều cách tiếp cận để nghiên cứu và xây dựng các mô hình phát triển NLN bền vững. Trong đó, xác lập mô hình phát triển NLN trên cơ sở nghiên cứu, ĐGCQ là cách tiếp cận đúng đắn, có nhiều ưu việt trong việc giải quyết bài toán về PTBV ở các địa phương hiện nay. Trước hết, CQH là cách tiếp cận lãnh thổ bởi CQ là đối tượng cơ sở của việc nghiên cứu lãnh thổ tự nhiên và TNTN, đồng thời, là đơn vị lãnh thổ phát triển kinh tế. Trong nông, lâm nghiệp, đối tượng sản xuất là vật chất sống (sinh vật) gắn bó chặt chẽ với điều kiện sinh thái, môi trường, đây cũng chính là các thành phần cấu tạo nên CQ lãnh thổ. Do đó, để xác lập các mô hình phát triển NLN bền vững điều quan trọng hàng đầu là cần dựa vào đặc trưng tự nhiên, xác định tiềm năng sinh thái lãnh thổ cho các loại hình sản xuất cụ thể. Thứ hai, cảnh quan học là cách tiếp cận mang tính hệ thống và tổng hợp nên có thể xem xét tất cả các yếu tố trong hệ thống (TN, KT, XH) và mối quan hệ tác động qua lại giữa chúng - cơ sở Mo = 1/n ∑ kiXi n i = 1 7 quan trọng để sử dụng lãnh thổ theo hướng bền vững. NCCQ còn làm sáng tỏ tính biến đổi có quy luật theo thời gian thông qua động lực phát triển, biến đổi của CQ - nhờ đó, điều khiển hệ thống sản xuất hoạt động theo quy luật tự nhiên. Với mục đích đề xuất một số mô hình phát triển NLN bền vững cho tỉnh Đắk Nông, luận án đã dựa trên tiếp cận CQH để nghiên cứu đặc điểm lãnh thổ, quy hoạch định hướng không gian sản xuất và xác lập các mô hình hệ KTST phù hợp. Dưới góc độ CQH, các mô hình đề xuất đáp ứng được các tiêu chí về sinh thái, MT(nghiên cứu cấu trúc, chức năng, động lực phát triển CQ, ĐGCQ), hiệu quả kinh tế (đánh giá TNST giúp xác định hiệu quả tối ưu cho các CQ có mức độ thích nghi cao), tính liên kết về không gian của các hợp phần trong mô hình (cấu trúc CQ) và phù hợp với trình độ KHKT, tập quán sản xuất, vốn của dân cư (hiện trạng sản xuất NLN). 1.3. Quan điểm, phƣơng pháp và quy trình nghiên cứu 1.3.1. Quan điểm nghiên cứu: Quan điểm tổng hợp; Quan điểm hệ thống; Quan điểm lịch sử - viễn cảnh; Quan điểm phát triển bền vững. 1.3.2. Phương pháp nghiên cứu: bao gồm: Phương pháp thu thập, xử lí, thống kê số liệu, tài liệu; Phương pháp khảo sát thực địa; Phương pháp điều tra, phỏng vấn; Nhóm các phương pháp nghiên cứu, đánh giá cảnh quan; Phương pháp bản đồ và hệ thông tin địa lí (GIS); Phương pháp phân tích thứ bậc (AHP - Analytic Hierarchy Process). 1.3.3. Quy trình nghiên cứu Mục tiêu, nhiệm vụ n/c Phương pháp luận, phương pháp n/c Cơ sở tài liệu Nhu cầu thực tiễn l à n g u ồ n t ư l i ệ u t h a m k h ả o Quy hoạch tổng thể phát triển KT-XH Định hướng phát triển NLN Các nhân tố thành tạo CQ - Xây dựng hệ thống phân loại và bản đồ CQ tỉnh Đắk Nông (tỉ lệ 1/100.000), k/v nghiên cứu điểm huyện Tuy Đức (tỉ lệ 1/50.000) - Đặc điểm và sự phân hóa CQ tỉnh Đắk Nông - Phân vùng CQ tỉnh Đắk Nông (tỉ lệ 1/100.000) - ĐGCQ cho phát triển NLN tỉnh Đắk Nông -ĐGCQ cho cây Mắc-ca ở huyện Tuy Đức -Phân tích hiện trạng phát triển NLN (sử dụng TN,..các mô hình NLN). Định hướng không gian ưu tiên phát triển các loại hình sản xuất NLN Đề xuất mô hình hệ KTST ở các TVCQ tiêu biểu 2 3 8 CHƢƠNG 2. ĐẶC ĐIỂM CẢNH QUAN TỈNH ĐẮK NÔNG 2.1. Các nhân tố thành tạo cảnh quan tỉnh Đắk Nông 2.1.1. Vị trí địa lý Tỉnh Đắk Nông nằm ở phía Tây Nam vùng Tây Nguyên, có tọa độ địa lý từ 11°45’B đến 12°50’B, 107°10’Đ đến 108°10’Đ, với 130 km đường biên giới với Campuchia. Tổng diện tích tự nhiên là 6.509,26 km 2 . Vị trí địa lý đã quy định đặc điểm của thiên nhiên Đắk Nông mang tính chất nhiệt đới ẩm gió mùa; vị trí địa - sinh thái, địa - chính trị quan trọng đối với cả nước. 2.1.2. Địa chất, kiến tạo Về cấu trúc kiến tạo, Đắk Nông được chia thành 2 đơn vị: khối Nam Nung và Bu Prăng, ranh giới giữa chúng là đứt gãy Đắk Nông - Đắk Mil. Các thành tạo địa chất khá đơn giản gồm: các thành tạo trầm tích, trầm tích phun trào, phun trào bazan, đá xâm nhập và các trầm tích bở rời có tuổi từ Mezozoi đến hiện đại, trong đó, phun trào bazan chiếm diện tích chủ yếu. Các quá trình địa chất, kiến tạo đã hình thành nền móng vững chắc và diện mạo của bề mặt địa hình Đắk Nông hiện tại, tạo động lực phát triển CQ, phân phối lại vật chất và năng lượng trên lãnh thổ theo các bậc địa hình. 2.1.3. Địa hình, địa mạo Đắk Nông nằm trọn trên khối cao nguyên M’Nông, độ cao trung bình 600 - 700m. Địa hình cao dần từ Bắc (160m) xuống Nam (1.980m), từ Đông Bắc xuống Tây Nam và có tính phân bậc khá rõ nét. Đắk Nông có 6 kiểu địa hình: Khối núi trung bình; dãy núi thấp; cao nguyên bazan cổ dạng vòm phủ; cao nguyên bazan cổ xen lẫn bazan trẻ; đồng bằng bóc mòn pediment; đồng bằng đáy trũng giữa núi. Các kiểu địa hình phân bố xen kẽ nhau, trong đó, địa hình cao nguyên chiếm hơn 60% DTTN. Dựa theo nguồn gốc phát sinh, lãnh thổ có 5 nhóm dạng với 27 dạng địa hình. Địa hình là yếu tố thành tạo CQ; phân hóa CQ Đắk Nông thành 3 lớp CQ và 6 phụ lớp CQ; tạo động lực phát triển CQ thông qua việc cung cấp năng lượng cho các quá trình xói mòn, rửa trôi ở vùng đồi núi và vận chuyển, bồi tụ ở vùng thung lũng. 2.1.4. Khí hậu Khí hậu tỉnh Đắk Nông mang đặc trưng của kiểu khí hậu nhiệt đới gió mùa cao nguyên, có sự phân hóa hai mùa: mùa mưa - mùa khô sâu sắc. Nhiệt độ TB năm khoảng 23,1°C, biên độ dao động nhiệt ngày đêm lớn. Lượng mưa TB năm từ 2.200 - 2.400 mm, phân hóa theo không gian và thời gian. Mùa mưa từ tháng 5 đến tháng 10, tập trung từ 80 - 85 % tổng lượng mưa năm. Sự phân hóa điều kiện nhiệt, ẩm theo không gian và thời gian đã tạo thành 7 loại SKH trên lãnh thổ Đắk Nông. Khí hậu là động lực phát triển và biến đổi CQ theo quy luật nhịp điệu mùa và nhịp điệu ngày đêm; quyết 9 định đến sự hình thành các cấp phân vị CQ và sự phân hóa CQ (hệ CQ, phụ hệ CQ, kiểu CQ); tạo ra tính mùa vụ chặt chẽ trong hoạt động sản xuất NLN. 2.1.5. Thủy văn Nước mặt: Đắk Nông có mạng lưới sông ngòi sông suối khá dày và phân bố tương đối đều khắp với đặc thù dạng lưới sông tỏa tia, chiều dài sông ngắn và dốc. Các hệ thống sông chính gồm: Sêrêpốk; Krông Knô; hệ thống suối đầu nguồn của sông Đồng Nai. Chế độ dòng chảy sông ngòi theo sát chế độ mưa nên cũng có sự phân hóa 2 mùa rõ rệt: mùa lũ (tháng 5 - 10) và mùa cạn (tháng 11 đến tháng 4 năm sau). Nước dưới đất: Tổng trữ lượng nước ngầm là 27,576 tỉ m 3 , phân bố không đều trên lãnh thổ. Thủy văn đóng vai trò vận chuyển, phân phối lại vật chất trong CQ. Chế độ dòng chảy sông ngòi vừa phản ánh đặc điểm CQ khu vực vừa chi phối tính nhịp điệu mùa trong CQ tỉnh Đắk Nông. 2.1.6. Lớp phủ thổ nhưỡng Đắk nông có 7 nhóm, 16 loại đất chính: nhóm đất mùn vàng đỏ trên núi cao (Ha, Hs); nhóm đất đỏ vàng (Fk, Fu, Fs, Fq, Fa); nhóm đất đen (Rk, Ru); nhóm đất xám (X, Xa, Xq); đất xói mòn trơ sỏi đá (E); đất thung lũng do sản phẩm dốc tụ (D); nhóm đất phù sa (P, Pg). Trong đó, đất đỏ bazan màu mỡ chiếm khoảng 60% DTTN, rất thuận lợi để phát triển các ngành sản xuất NLN. Đất đai là tấm gương phản chiếu CQ, thể hiện mối quan hệ tác động đan xen giữa các yếu tố địa đới và phi địa đới trên lãnh thổ; là nhân tố thành tạo và phân hóa CQ, phân chia 83 Loại CQ (tỉnh Đắk Nông) và 33 Dạng CQ (huyện Tuy Đức). 2.1.7. Thảm thực vật Thảm thực vật ở Đắk Nông được chia thành 2 nhóm: Thảm thực vật tự nhiên: phân hóa thành 2 đai theo độ cao: Đai á nhiệt đới núi thấp 1.000 - 1.800 m (Rừng hỗn giao cây lá rộng, lá kim); Đai nhiệt đới dưới 1.000 m, ẩm, gồm: Rừng kín, cây lá rộng thường xanh, Rừng lá kim, Rừng tre nứa; Đai nhiệt đới dưới 1.000 m, khô, gồm: Rừng thưa cây họ Dầu rụng lá (rừng khộp), Rừng kín, nửa rụng lá, Trảng cỏ, cây bụi. Thảm thực vật nhân tác: gồm rừng trồng, cây công nghiệp và cây nông nghiệp. Sinh vật là vật chỉ thị của CQ, là nhân tố cơ sở phân chia các cấp Kiểu CQ, Loại CQ, tạo ra sự đa dạng của CQ tỉnh Đắk Nông. Sinh vật phản ánh xu thế biến đổi và phát triển của CQ và mức độ tác động của con người đối với CQ tự nhiên. 2.1.8. Hoạt động kinh tế - xã hội và mức độ nhân tác Dân số tỉnh Đắk Nông là 583.912 người (năm 2015), gồm hơn 40 dân tộc sinh sống trên địa bàn với tập quán sản xuất và trình độ khác nhau. Nguồn lao động khá dồi dào, 373.987 người (2015), tăng nhanh. Đây là 10 điểm đến của các luồng di dân tự do. Trong quá trình định cư và khai thác lãnh thổ, cộng đồng dân cư ở đây đã làm thay đổi CQ tự nhiên ở đây, tạo ra CQ mới như CQ quần cư đô thị, nông thôn; CQ nông nghiệp; xây dựng cơ sở hạ tầng, phát triển kinh tế làm thay đổi bộ mặt CQ nông thôn miền núi. Mặt khác, con người cũng đã làm thay đổi diện mạo, cấu trúc CQ, chức năng CQ theo chiều hướng bất lợi, gây suy thoái TN, môi trường. 2.2. Đặc điểm cảnh quan tỉnh Đắk Nông 2.2.1. Hệ thống phân loại cảnh quan Hệ thống phân loại CQ tỉnh Đắk Nông ở bản đồ CQ tỉ lệ 1:100.000 gồm 7 cấp: Hệ -> Phụ hệ -> Lớp -> Phụ lớp -> Kiểu -> Phụ kiểu ->Loại CQ với các chỉ tiêu cụ thể. Hệ thống phân loại của khu vực nghiên cứu điểm - huyện Tuy Đức ở bản đồ CQ tỉ lệ 1:50.000 gồm 8 cấp: Hệ -> Phụ hệ -> Lớp -> Phụ lớp -> Kiểu -> Phụ kiểu >Loại -> Dạng CQ. 2.2.2. Bản đồ cảnh quan Bản đồ CQ là sự thể hiện đầy đủ, chi tiết đặc trưng của các địa tổng thể theo hệ thống phân loại CQ. Trên bản đồ CQ tỉnh Đắk Nông thể hiện: 83 loại CQ thuộc 6 phụ kiểu CQ, 2 kiểu CQ; 6 phụ lớp CQ, 3 lớp CQ, nằm trong phụ hệ CQ nhiệt đới gió mùa không có mùa đông lạnh, có sự phân hóa mùa khô; hệ CQ nhiệt đới gió mùa. CQ huyện Tuy Đức nằm trong hệ thống CQ tỉnh Đắk Nông nhưng có sự phân hóa chi tiết hơn, gồm 33 dạng CQ thuộc 8 loại, 1 phụ kiểu, 1 kiểu, 1 phụ lớp nằm trong lớp CQ cao nguyên. 2.2.3. Đặc điểm cấu trúc cảnh quan Cấu trúc đứng của CQ thể hiện mối quan hệ chặt chẽ giữa các yếu tố thành tạo CQ và có sự khác biệt giữa vùng núi, vùng cao nguyên và vùng bán bình nguyên. Cấu trúc ngang thể hiện sự phân hóa đa dạng của CQ theo hệ thống phân loại CQ. Đắk Nông nằm trong hệ CQ nhiệt đới gió mùa; phụ hệ cảnh quan nhiệt đới gió mùa không có mùa đông lạnh, có sự phân hóa mùa khô. Lớp CQ núi phân bố ở độ cao 600 m trở lên, địa hình bị chia cắt mạnh, sườn dốc (15 - 25°), các quá trình địa mạo thống trị là xâm thực, bóc mòn. Lớp CQ này chia thành 2 phụ lớp: phụ lớp CQ núi trung bình (> 1.000 m) và phụ lớp CQ núi thấp (< 1.000m). Lớp CQ cao nguyên: cao trung bình từ 400 - 800 m (chiếm 65,5% DTTN), được nâng lên dưới dạng vòm rộng lớn, phủ bởi đất bazan, địa hình bề mặt lượn sóng, tương đối mềm thoải nhưng vách dốc. Lớp CQ này được chia thành 2 phụ lớp: Phụ lớp cao nguyên cao (600 - 800 m), phụ lớp CQ thấp (400 - 600 m). Lớp CQ bán bình nguyên và trũng giữa núi là vùng chuyển tiếp giữa cao nguyên M’Nông với bán bình nguyên Ea Súp, có độ cao tuyệt đối < 400m, địa hình bằng phẳng, gồm 2 phụ lớp: phụ lớp CQ bán bình nguyên (300 - 350m) và phụ lớp CQ trũng giữa núi, bề mặt bằng phẳng, độ dốc < 11 3°. Kiểu CQ: lãnh thổ Đắk Nông có 2 kiểu CQ chính gồm: Kiểu CQ rừng kín, thường xanh, nhiệt đới ẩm, mưa mùa và Kiểu CQ rừng nửa rụng lá, rụng lá, nhiệt đới, mưa mùa. Kiểu CQ phân hóa thành 6 phụ kiểu CQ, gồm: Phụ kiểu CQ rừng kín thường xanh (RKTX), mưa ẩm, á nhiệt đới trên núi trung bình; Phụ kiểu CQ RKTX, nhiệt đới ẩm, mưa mùa trên núi thấp; Phụ kiểu CQ RKTX, nhiệt đới ẩm, mưa mùa trên cao nguyên; Phụ kiểu CQ RKTX, nhiệt đới ẩm, mưa mùa trên bán bình nguyên và trũng giữa núi; Phụ kiểu CQ rừng nửa rụng lá, rụng lá nhiệt đới, mưa mùa trên cao nguyên; Phụ kiểu CQ rừng nửa rụng lá, rụng lá nhiệt đới, mưa mùa trên bán bình nguyên và trũng giữa núi. Loại CQ: Sự kết hợp của 7 nhóm loại đất và 10 kiểu thảm thực vật hiện tại trên nền địa hình, địa mạo đã hình thành nên 83 loại CQ, thể hiện rõ trên bản đồ CQ tỉnh Đắk Nông, bản chú giải bản đồ CQ. Lát cắt cảnh quan: Lát cắt CQ được chọn theo chiều Tây Bắc - Đông Nam, đi qua cả 3 lớp CQ: bán bình nguyên và trũng giữa núi, cao nguyên, núi; 5/6 phụ lớp CQ, bắt đầu từ xã Đắk Wil (huyện Cư Jút) xuống đến xã Đắk P’lao (huyện Đắk G’Long). Lát cắt CQ cho thấy mối quan hệ chặt chẽ giữa các yếu tố CQ theo quy luật đai cao. 2.2.4. Đặc điểm chức năng cảnh quan CQ tỉnh Đắk Nông được chia thành 2 nhóm chức năng chính: Nhóm chức năng tự nhiên và Nhóm chức năng kinh tế - xã hội. Một chức năng CQ được thực hiện bởi nhiều loại CQ và mỗi đơn vị CQ lại có nhiều chức năng khác nhau. Trên lãnh thổ Đắk Nông, các CQ phụ lớp núi trung bình, núi thấp có chức năng chủ yếu là chức năng bảo tồn, phục hồi, phòng hộ đầu nguồn và BVMT (1, 2, 3, 16, 5, 8, 9,..); sản xuất lâm nghiệp (34, 29, 52, 60...). Các phụ lớp CQ cao nguyên và bán bình nguyên, trũng giữa núi với thảm thực vật là cây công nghiệp lâu năm (23, 27, 28, 30, 35, 37, 38, 40, 55,...), cây nông nghiệp hàng năm (13, 7, 18, 19, 31, 72, 79, 80,..) hoặc trảng cỏ cây bụi có chức năng chính là sản xuất NLN, công nghiệp và quần cư; những CQ chứa đựng những nét độc đáo về danh thắng tự nhiên, chủ yếu thuộc CQ núi trung bình, có tiềm năng lớn để phát triển du lịch sinh thái (1, 2, 76, 77,..). 2.2.5. Đặc điểm động lực phát triển cảnh quan Các quá trình trao đổi vật chất và năng lượng trong CQ theo thời gian đều thể hiện rõ quy luật nhịp điệu, trong đó, quan trọng nhất đối với lãnh thổ Đắk Nông là nhịp điệu mùa (mùa khô - mùa mưa) và nhịp điệu ngày - đêm. Con người cũng là nhân tố động lực làm biến đổi CQ cả theo chiều hướng tích cực (khoanh nuôi, phục hồi trồng rừng, cải tạo đất, cải thiện điều kiện tưới tiêu,...) và tiêu cực (phá rừng, đốt nương làm rẫy, canh tác không hợp lý làm gia tăng xói mòn, rửa trôi đất, diễn thế CQ rừng theo hướng bất lợi, suy 12 thoái TN, MT). 2.2.6. Đặc thù CQ cao nguyên và tính trội trong phân hóa CQ tỉnh Đắk Nông 2.2.6.1. Đặc thù CQ cao nguyên trên lãnh thổ Đắk Nông Cảnh quan tỉnh Đắk Nông mang đậm tính chất của CQ cao nguyên nhiệt đới, gió mùa thể hiện ở sự độc đáo về cấu trúc với các thành tạo bazan thuộc các hệ tầng Túc Trưng ( N2 - Q1 1 tt), Xuân Lộc (Q1 2 xl); địa hình cao nguyên (chiếm hơn 60% DTTN) được phủ bởi đất đỏ bazan; khí hậu nhiệt đới gió mùa cao nguyên phân hóa 2 mùa: mưa - khô sâu sắc; biên độ nhiệt ngày - đêm lớn; xuất hiện kiểu thảm thực vật rừng nửa rụng lá và rừng rụng lá rất độc đáo của Tây Trường Sơn. Sự dồi dào, bề thế về quỹ tiềm năng sinh thái quy định tính đa chức năng của CQ cao nguyên, nổi bật nhất là chức năng sản xuất NLN với quy mô lớn. Ở lãnh thổ Đắk Nông, sự phát triển và biến đổi của CQ không chỉ theo nhịp điệu mùa, nhịp điệu ngày đêm mà còn chịu tác động mạnh mẽ của con người với các tập quán canh tác của cư dân bản địa và các luồng di dân tự do. 2.2.6.2. Tính trội trong phân hóa cảnh quan Đắk Nông Tính đặc thù và phân hóa của CQ tỉnh Đắk Nông chịu sự chi phối của quy luật địa đới, quy luật phi địa đới (quy luật đai cao, điều kiện kiến tạo - địa mạo). Phân hóa CQ theo quy luật đai cao: tạo nên hai đai CQ rõ rệt là đai CQ nhiệt đới gió mùa chân núi (dưới 1.000m) và đai CQ á nhiệt đới trên núi (1.000m trở lên). Phân hóa CQ theo điều kiện kiến tạo - địa mạo: địa hình lãnh thổ Đắk Nông phân hóa thành các bậc địa hình từ Bắc xuống Nam: bán bình nguyên và trũng giữa núi - cao nguyên thấp - cao nguyên cao - núi thấp - núi trung bình. Sự tương tác giữa hoàn lưu gió mùa Tây Nam với độ cao địa hình, hướng sườn đã tạo ra sự phân hóa khác biệt giữa các tiểu vùng về điều kiện nhiệt, ẩm, lượng mưa, chế độ của dòng chảy, kiểu thảm thực vật, thổ nhưỡng và định hướng sử dụng tài nguyên của con người theo các kiểu địa hình. 2.3. Phân vùng CQ tỉnh Đắk Nông Dựa trên các nguyên tắc phát sinh, đồng nhất tương đối, tổng hợp và toàn vẹn lãnh thổ, khách quan; áp dụng các phương pháp phân tích và so sánh các bản đồ phân vùng bộ phận, bản đồ CQ, khảo sát thực địa, phân tích liên hợp các thành phần, yếu tố chủ đạo; lãnh thổ Đắk Nông được phân thành 4 vùng, 8 tiểu CQ: TV CQ đồng bằng bóc mòn trên đá gốc Cư Jút - Đắk Mil (I.1); TVCQ đồng bằng bóc mòn trên đá bazan Đông Cư Jút (I.2); TVCQ 13 trũng Buôn Choah (II.1); TVCQ cao nguyên Đắk Mil (III.1); TVCQ trung tâm cao nguyên Đắk Nông (III.2); TVCQ cao nguyên Tuy Đức (III.3); TVCQ núi thấp Nam Nung (IV.1); TVCQ núi trung bình Tà Đùng (IV.2). Kết quả PVCQ cho phép làm sáng tỏ các đặc trưng riêng biệt của mỗi vùng CQ, làm cơ sở cho việc xác định các tiềm năng kinh tế, sinh thái dựa trên thế mạnh của mỗi vùng; quy hoạch không gian sử dụng CQ phù hợp với chức năng TVCQ. 2.4. Đặc điểm CQ huyện Tuy Đức Tuy Đức là huyện biên giới nằm ở phía Tây Nam của tỉnh Đắk Nông, với diện tích tự nhiên là 111.925 ha, được lựa chọn là khu vực nghiên cứu điểm với sự phân hóa CQ xuống đến cấp dạng CQ, là cơ sở để đánh giá cho cây Mắc-ca và xác lập mô hình KTST cho đồng bào dân tộc tại chỗ ở buôn tái định cư vùng biên giới. Đặc điểm tự nhiên lãnh thổ phản ánh rõ nét qua cấu trúc CQ và thể hiện trên bản đồ CQ huyện Tuy Đức. Cấu trúc đứng: Lãnh thổ Tuy Đức nằm trên cao nguyên cao thuộc cao nguyên M’Nông đặc trưng bởi các khối vòm nâng cao (700 - 800m), bề mặt san bằng và các vách sườn dốc, chia cắt mạnh bởi hệ thống sông suối. Sự phân hóa và mối quan hệ giữa các hợp phần thành tạo CQ tạo nên cấu trúc đứng của khu vực nghiên cứu, thể hiện theo các dạng địa hình: cao nguyên bazan, đồi núi thấp, thung lũng bồi tụ ven sông, suối nhỏ hẹp. Cấu trúc ngang: CQ lãnh thổ phân hóa thành 33 dạng CQ thuộc 8 loại CQ, nằm trong phụ kiểu CQ RKTX, nhiệt đới ẩm, mưa mùa trên cao nguyên; kiểu CQ rừng kín thường xanh, nhiệt đới ẩm, mưa mùa; phụ lớp CQ cao nguyên cao; lớp CQ cao nguyên. Chức năng CQ chủ đạo của lãnh thổ huyện Tuy Đức là phòng hộ đầu nguồn, phát triển NLN gắn với bảo vệ an ninh, quốc phòng vùng biên giới. CHƢƠNG 3. ĐÁNH GIÁ CẢNH QUAN CHO ĐỊNH HƢỚNG KHÔNG GIAN VÀ XÁC LẬP MỘT SỐ MÔ HÌNH NÔNG, LÂM NGHIỆP BỀN VỮNG TỈNH ĐẮK NÔNG 3.1. Đánh giá CQ cho phát triển nông, lâm nghiệp tỉnh Đắk Nông 3.1.1.Đánh giá CQ cho phát triển nông nghiệp 3.1.1.1. Hệ thống chỉ tiêu, thang điểm, bậc trọng số: với mục đích đánh giá cho phát triển nhóm cây hàng năm và nhóm cây lâu năm, NCS đã lựa chọn hệ thống phân cấp chỉ tiêu dựa trên đặc trưng nhu cầu sinh thái của nhóm cây và sự phân hóa lãnh thổ, mức độ quan trọng của các chỉ tiêu (xác định theo phương pháp AHP), mức độ thích nghi của mỗi chỉ tiêu được chia thành 3 cấp và đánh giá riêng các chỉ tiêu đối với từng nhóm 14 cây trồng như sau: Bảng 3.1. Hệ thống chỉ tiêu và đánh giá riêng chỉ tiêu ĐGCQ cho phát triển nông nghiệp tỉnh Đắk Nông 1. Cây hàng năm (H) STT Các chỉ tiêu Trọng số Rất thích nghi Thích nghi Ít thích nghi 1 Độ dốc địa hình (°) 0,235 < 3 3 - <8 8 -15 2 Loại đất 0,213 P, Pg, D Fa, Fk, Fq, Ru, Rk, Fu, Fs, Xa, X, Xq Ha, Hs, E 3 Tầng dày (cm) 0,149 >100 50 – 100 <50 4 Thành phần cơ giới 0,091 Thịt nhẹ, pha cát Thịt trung bình Thịt nặng, sét 5 Nhiệt độ TB năm (°C) 0,094 22 - 24 20 – 24 6 Lượng mưa TB năm (mm) 0,147 > 2000 1500 - 2000 < 1500 7 Điều kiện tưới, tiêu 0,07 Tốt Trung bình Kém 2. Cây lâu năm (L) STT Các chỉ tiêu Trọng số Rất thích nghi Thích nghi Ít thích nghi 1 Độ dốc địa hình (°) 0,233 < 8 8 - <15 15 - 25 2 Loại đất 0,164 Fk Fs, Rk, Ru Fa, Fu, Fq, Ha, Hs, D P, Pg, X, Xa, Xq, E 3 Tầng dày (cm) 0,196 > 100 50 -100 <50 4 Thành phần cơ giới 0,062 Sét, thịt nặng Thịt trung bình Thịt nhẹ, pha cát 5 Nhiệt độ TB năm (°C) 0,135 22 - 24 20 - 24 6 Lượng mưa TB năm (mm) 0,145 > 2000 1500 – 2000 < 1500 7 Điều kiện tưới, tiêu 0,065 Tốt Trung bình Kém 3.1.1.2. Kết quả đánh giá CQ và phân hạng mức độ thích nghi Việc đánh giá được tiến hành theo phương pháp thang điểm tổng hợp có trọng số. Điểm đánh giá tổng hợp của mỗi loại CQ là trung bình cộng các điểm thành phần sau khi đã nhân trọng số, áp dụng công thức tính (1) (mục 15 1.2.1, chương 1). Kết quả đánh giá: Đối với cây hàng năm: Mức độ rất thích nghi (H1) có 10 loại CQ (18, 19, 28, 37, 71, 72, 79, 80, 81, 82), diện tích 21.225 ha (chiếm 3,3% DTTN). Mức độ thích nghi (H2) có 20 loại CQ (7, 13, 24, 30, 31, 49, 35, 36, 38, 39, 40, 41, 42, 45, 55, 58, 62, 64, 63, 78), với 111.149 ha (17,1% DTTN). CQ ít thích nghi cho trồng cây hàng năm (H3) có 10 loại CQ (51, 54, 57, 50, 61, 68, 65, 69, 70, 75), chiếm 21.587 ha (6,6% DTTN). Đối với cây lâu năm: mức độ rất thích nghi (L1) gồm 10 loại CQ (7, 23, 30, 35, 37, 71, 72, 79, 80, 82), diện tích 189.140 ha (29,1% DTTN). Mức độ thích nghi (L2) có 28 loại CQ (6, 13, 18, 19, 21, 24, 27, 28, 31, 49, 36, 38, 39, 42, 41, 45, 46, 51, 55, 58, 61, 62, 63, 64, 65, 69, 78, 81) với diện tích 147.949 ha (22,7% % DTTN), Mức độ ít thích nghi (L3) gồm 7 loại CQ (40, 50, 54, 57, 68, 70, 75), diện tích 9.394 ha (1,4% DTTN). 3.1.2. Đánh giá cảnh quan cho phát triển ngành lâm nghiệp 3.1.2.1. Hệ thống chỉ tiêu, thang điểm, bậc trọng số Hệ thống chỉ tiêu, thang điểm và bậc trọng số, phân cấp mức độ ưu tiên cho phát triển rừng phòng hộ và rừng sản xuất được thể hiện ở bảng sau: Bảng 3.4. Đánh giá riêng các chỉ tiêu ĐGCQ đối với rừng phòng hộ đầu nguồn ở tỉnh Đắk Nông ST T Các chỉ tiêu Trọng số Mức độ ƣu tiên Cao (P1) 3 điểm Trung bình (P2) 2 điểm Thấp (P3) 1 điểm 1 Vị trí CQ 0,368 Đầu nguồn Sườn dốc gần sông suối, bồn tụ thủy Xa sông suối, thung lũng 2 Địa hình 0,079 Núi trung bình Núi thấp, cao nguyên cao Cao nguyên thấp, bán bình nguyên, trũng giữa núi 3 Độ dốc (º) 0,263 >25 15 - 25 <15 4 Tầng dày (cm) 0,105 100 5 Lượng mưa TB năm (mm/năm) 0,185 >2.000 1.500 - 2.000 <1.500 16 Bảng 3.5. Đánh giá riêng các chỉ tiêu của loại CQ đối với phát triển rừng sản xuất ở tỉnh Đắk Nông STT Các chỉ tiêu Trọng số Mức độ thích nghi Rất thích nghi (S1) 3 điểm Thích nghi (S2) 2 điểm Ít thích nghi S3) 1 điểm 1 Địa hình 0,134 Cao nguyên thấp, bán bình nguyên Cao nguyên cao, núi thấp Núi trung bình 2 Độ dốc (°) 0,177 8 -15 15 - 25 25 3 Loại đất 0,088 Fk, Fs Ru, Rk, Fa, Fq, X, Xq, Xa P, Pg, E, D 4 Tầng dày (cm) 0,231 >100 50 - 100 <50 5 Nhiệt độ TB năm (°C) 0,059 22- 24 20 - 24 6 Lượng mưa TB năm (mm) 0,059 >2.000 1.500 - 2.000 <1.500 7 Thảm thực vật 0,252 Rừng tự nhiên Rừng trồng Trảng cỏ, cây bụi, cây lâu năm 3.1.2.2. Kết quả ĐGCQ và phân hạng mức độ ưu tiên cho phát triển ngành lâm nghiệp Đối với rừng phòng hộ đầu nguồn: Mức độ ưu tiên cao (P1) có 4 loại CQ (17, 22, 25, 32), diện tích 56.126 ha (chiếm 8,6% DTTN). Mức độ ưu tiên trung bình (P2) có 16 loại CQ (4, 5, 6, 8, 10, 11, 12, 15, 16, 20, 23, 28, 29, 35, 64, 73), diện tích 347.924 ha (54,4% DTTN). Mức độ ưu tiên thấp (P3) gồm 36 loại CQ (9, 21, 26, 27, 30, 33, 34, 49, 37, 38, 60, 40, 42, 43, 46, 47, 48, 52, 53, 54, 55, 56, 57, 50, 58, 59, 61, 63, 68, 65, 66, 67, 71, 78, 44, 69), diện tích 130.160 ha (20% DTTN). Đối với rừng sản xuất: Mức độ rất thích nghi (S1) gồm 13 loại CQ (4, 5, 8, 9, 10, 15, 16, 20, 29, 30, 34, 44, 47), diện tích 127.631 ha (19,6% DTTN). Mức độ thích nghi (S2): có 26 loại CQ (6, 11, 12, 21, 22, 23, 26, 27, 33, 35, 37, 60, 43, 46, 48, 52, 53, 54, 56, 58, 59, 61, 65, 66, 73, 69), diện tích 337.770 ha (51,9% DTTN). Mức độ ít thích nghi (S3) có 16 loại CQ (28, 49, 38, 40, 42, 55, 57, 50, 64, 63, 67, 68, 71, 78), diện tích 39.168 ha (6% DTTN). 17 3.1.3. Tổng hợp kết quả ĐGCQ cho phát triển các loại hình sản xuất NLN Tổng hợp kết quả đánh giá CQ cho các ngành sản xuất NLN trên lãnh thổ Đắk Nông có thể thấy trên mỗi đơn vị CQ có thể thuận lợi cho nhiều ngành sản xuất khác nhau. Thông qua kết quả đánh giá (KQĐG) từng loại CQ cho các mục đích sử dụng trên có thể xếp thành các nhóm tập hợp đồng nhất của các loại CQ về mức độ thích nghi với các loại hình sản xuất nông, lâm nghiệp, tạo cơ sở cho việc quy hoạch không gian ưu tiên các ngành sản xuất. 3.2. Đánh giá cảnh quan huyện Tuy Đức cho phát triển cây Mắc-ca Hệ thống chỉ tiêu đánh giá được lựa chọn dựa trên đặc điểm sinh thái của cây Mắc-ca và sự phân hóa CQ huyện Tuy Đức, với bậc trọng số và mức độ thuận lợi khác nhau được thể hiện ở bảng 3.10: Bảng 3.10. Bảng đánh giá riêng các chỉ tiêu ĐGCQ cho phát triển cây Mắc-ca ở huyện Tuy Đức STT Các chỉ tiêu Trọng số Mức độ thích nghi Rất thích nghi (M1) 3 điểm Thích nghi (M2) 2 điểm Ít thích nghi (M3) 1 điểm 1 Độ cao (m) 0,181 >= 800 500 - <800 < 500 2 Độ dốc (°) 0,115 20 3 Loại đất 0,056 Fk Fu, Fs D 4 Tầng dày (cm) 0,095 >100 50 - 100 <50 5 Thành phần cơ giới 0,074 Thịt nhẹ Thịt TB Thịt nặng, sét 6 Nhiệt độ TB năm (°C) 0,326 18 - 22 >22 - 24 > 24 7 Lượng mưa TB năm (mm) 0,153 2000 - 2500 >2500 <1500 Kết quả đánh giá và phân hạng mức độ thích nghi: Mức độ rất thích nghi có 5 dạng CQ (CQ số 16, 17, 24, 25, 33), 9.307 ha, chiếm 8,3% DTTN, phân bố chủ yếu ở địa hình bề mặt san bằng trên cao nguyên Đắk Nông có độ cao 800 - 900m, ở vùng khuất gió, có nhiệt độ quanh năm mát mẻ. Mức độ thích nghi có 7 dạng CQ (CQ số 13, 15, 18, 19, 22, 31, 32) với 24.103 ha, chiếm 21,5%DTTN. Ít thích nghi gồm 6 dạng CQ (CQ số 14, 20, 21, 23, 26, 27), chiếm 26.156 ha (23,3% DTTN), chủ yếu là giới hạn bởi yếu tố độ dốc lớn hoặc tầng đất mỏng, nóng hơn. 18 3.2.4. Lợi thế của trồng cây Mắc-ca so với các cây trồng khác Mắc-ca là cây trồng mới được đưa vào trồng ở một số vùng của nước ta nhưng có nhiều lợi thế như: chi phí chăm sóc hàng năm thấp, phù hợp tập quán sản xuất của đồng bào dân tộc thiểu số; Có khả năng bảo vệ MT, chống xói mòn đất tốt đối với vùng đồi núi; Có chu kì kinh doanh dài hơn các cây cà phê, cao su, hồ tiêu, điều; Thị trường tiêu thụ mở rộng. Với những lợi thế so sánh trên, cây Mắc-ca có thể trở thành cây trồng chiến lược của tỉnh Đắk Nông và Tây Nguyên trong tương lai. 3.3. Phân tích hiện trạng phát triển nông, lâm nghiệp dƣới góc độ bền vững 3.3.1. Hiện trạng phát triển các ngành sản xuất nông, lâm nghiệp Nông, lâm nghiệp là thế mạnh nổi bật của nền kinh tế tỉnh Đắk Nông, chiếm tới 49,32% cơ cấu GDP và thu hút 76% lao động (năm 2015). Nền nông nghiệp phát triển theo cả chiều rộng và chiều sâu. Tuy nhiên, hạn chế lớn nhất là tỉ lệ nghịch giữa sự tăng nhanh diện tích đất trồng cây công nghiệp và suy giảm nhanh chóng diện tích rừng, ảnh hưởng xấu đến các tài nguyên khác và tiêu thụ sản phẩm. Vì vậy, nhìn chung ngành nông nghiệp đã có nhiều thành tựu to lớn song chưa bền vững. 3.3.2. Biến động tài nguyên Đắk Nông mới tái thành lập tỉnh được hơn 10 năm, là địa bàn thu hút dân di cư tự do, hoạt động kinh tế theo chiều rộng với tốc độ tăng trưởng nóng nên luôn tiềm ẩn các nguy cơ suy thoái TN và tai biến MT. Trong đó, các tài nguyên chịu tác động mạnh nhất là rừng và đất. Biến động tài nguyên đất nông nghiệp: thể hiện mối quan hệ tỉ lệ nghịch giữa đất trồng cây lâu năm tăng và đất lâm nghiệp có rừng giảm. Biến động tài nguyên rừng: Giai đoạn 2005 - 2014, mỗi năm trung bình mất 13.483,9 ha rừng, chủ yếu là rừng tự nhiên. Chất lượng rừng bị suy giảm, rừng tự nhiên hiện nay còn lại chủ yếu rừng nghèo, rừng trung bình và rừng non mới phục hồi (chiếm tới 90%). 3.3.3. Những thách thức trong phát triển nông, lâm nghiệp bền vững ở tỉnh Đắk Nông Phát triển nông, lâm nghiệp bền vững ở tỉnh Đắk Nông đang phải đối mặt với nhiều thách thức như: Phát triển không theo quy hoạch; phân bố cây trồng chưa hợp lý;những mâu thuẫn trong mục tiêu phát triển NLN bền vững và suy thoái tài nguyên, gia tăng tai biến môi trường; hoạt động khai thác bauxit và các nguy cơ tiềm ẩn về MT; suy giảm đa dạng sinh học. Từ hiện trạng phát triển các ngành NLN nói trên cho thấy nhiều mâu thuẫn, bất cập đang nảy sinh trong quá trình khai thác tự nhiên phục vụ phát triển KT-XH ở tỉnh Đắk Nông hiện nay và đặt ra yêu cầu cấp thiết về PTBV. 19 3.4. Định hƣớng không gian ƣu tiên phát triển các ngành sản xuất nông lâm nghiệp tỉnh Đắk Nông 3.4.1. Cơ sở đề xuất định hướng: dựa trên căn cứ pháp lý (chủ trương, chính sách của Nhà nước về chương trình xóa đói giảm nghèo; chính sách dân tộc, biên giới; QHTT phát triển KT-XH, QH phát triển nông nghiệp, QH sử dụng đất đến năm 2020 của tỉnh Đắk Nông); kết quả NCCQ, ĐGCQ và thực tiễn sử dụng tài nguyên hiện nay trên lãnh thổ. 3.4.2. Kiến nghị định hướng không gian ưu tiên phát triển sản xuất nông, lâm nghiệp + Kiến nghị định hướng KGƯT sản xuất nông, lâm nghiệp theo các loại CQ: Nông nghiệp: KGƯT trồng cây hàng năm có 26 loại CQ, với 81.762 ha (chiếm 12,6% DTTN), gồm những CQ có địa hình vùng bãi bồi bằng phẳng, đất đai phù sa màu mỡ ven sông, suối, độ dốc địa hình nhỏ cần được ưu tiên cho trồng lúa nước và hoa màu (13, 18, 19, 28, 31, 36, 39, 41, 45, 62, 70, 72, 75, 79, 80, 81, 82). Chuyển đổi CQ trảng cỏ cây bụi (CQ số 49, 63, 68) và các CQ số 40, 42, 55, 58, 64, 78 sang trồng các cây công nghiệp hàng năm (đậu tương, lạc, bông) hoặc cây hoa màu. KGƯT trồng cây lâu năm: gồm 14 loại CQ (CQ số 7, 23, 24, 27, 30, 35, 37, 38, 50, 51, 57, 65, 69, 71) với 207.712 ha (31,9% DTTN). Ưu thế nổi bật của các loại CQ này là bề mặt địa hình lượn sóng, đất bazan màu mỡ, độ dốc địa hình từ 8 - 15°, lượng nhiệt, ẩm dồi dào, thuận lợi hình thành vùng chuyên canh quy mô lớn. Lâm nghiệp: KGƯT rừng phòng hộ đầu nguồn phân bố trên 5 loại CQ với 58.401 ha (9% DTTN), chủ yếu nằm ở vị trí rất xung yếu, đầu nguồn của các hệ thống sông, trên địa hình có dốc lớn. KGƯT rừng sản xuất: phân bố trên 30 loại CQ, chiếm diện tích lớn nhất, 215.892 ha (33,2% DTTN), gồm những CQ có điều kiện thuận lợi cho tái sinh rừng và trồng rừng (4, 5, 6, 9, 11, 16, 20, 21, 26, 29, 33, 34, 60, 43, 46, 47, 48, 52, 53, 54, 56, 59, 61, 66, 15, 44, diện tích còn lại của các CQ (8, 10, 12, 67). KGƯT rừng đặc dụng (bảo tồn) dựa trên hiện trạng diện tích các VQG, Khu BTTN, Khu bảo vệ CQ của tỉnh Đắk Nông, phân bố trên 10 loại CQ, với diện tích 30.898 ha (chiếm 5,17% DTTN). + Định hướng không gian ưu tiên các ngành sản xuất nông, lâm nghiệp theo các TVCQ: Dựa trên thế mạnh và hạn chế của từng tiểu vùng CQ, luận án đề xuất định hướng các loại hình xản xuất ưu tiên theo các TVCQ như sau: TVCQ I.1: Bảo vệ rừng phòng hộ biên giới; trồng rừng SX, chăn nuôi bò, lợn, cây hàng năm, cây ăn quả. TVCQ I.2: Phát triển cây hàng năm xen cây lâu năm, chăn nuôi bò, lợn, gia cầm. TVCQ II.1: Bảo vệ Khu bảo vệ CQ Đray Sáp; phục hồi rừng SX; phát triển cây hàng năm kết hợp chăn nuôi lợn, gia cầm, thủy sản; mô hình RuVAC. TVCQ Cao nguyên Đắk Mil III.1: Bảo 20 vệ rừng phòng hộ biên giới; trồng cây công nghiệp lâu năm quy mô lớn. TVCQ III.2: Bảo vệ rừng phòng hộ đầu nguồn, biên giới; phát triển rừng SX; mô hình xen canh cây công nghiệp lâu năm và cây hàng năm; mô hình NLKH quy mô lớn. TVCQ III.3: Bảo vệ rừng phòng hộ đầu nguồn, biên giới; phát triển rừng SX; cây công nghiệp lâu năm; mô hình NLKH (RgVC). TVCQ IV.1: Bảo vệ nghiêm ngặt Khu BTTN Nam Nung, rừng đầu nguồn, kết hợp du lịch sinh thái; phát triển rừng sản xuất. TVCQ IV.2: Bảo vệ nghiêm ngặt rừng phòng hộ đầu nguồn, rừng đặc dụng; phát triển mô hình LNCĐ kết hợp du lịch sinh thái. 3.4.3. Kiến nghị không gian trồng cây Mắc-ca ở huyện Tuy Đức Dựa trên kết quả đánh giá TNST cây Mắc-ca đối với từng dạng CQ và định hướng quy hoạch mở rộng diện tích cây Mắc-ca của huyện là 14.604 ha đến năm 2020, luận án kiến nghị KGƯT phát triển cây Mắc-ca ở huyện Tuy Đức với 12 dạng CQ có mức đánh giá S1, S2 với diện tích là 21.154 ha (chiếm 18,9%) thuộc các xã Đắk Buk So, Quảng Tâm, Quảng Tân, Đắk R’tih, một phần của Quảng Trực. Đây là cây trồng mới nên khuyến cáo địa phương chưa nên ồ ạt trồng Mắc-ca thuần mà nên trồng xen ở các vườn cà phê đã có hoặc các cây hàng năm khác. Mô hình trồng xen: mắc-ca + cà phê + cây phụ trợ + nuôi ong. Mô hình trồng thuần được tiến hành ở các CQ đỉnh đồi, đất xói mòn rửa trôi, hoặc đất trồng cây lâu năm khác kém hiệu quả. Giải pháp phát triển cây Mắc-ca: huyện Tuy Đức cần quy hoạch dựa trên kết quả nghiên cứu, đánh giá TNST cây Mắc-ca, kinh tế, môi trường; xây dựng chuỗi giá trị Mắc-ca từ khâu sản xuất đến chế biến, tiêu thụ. 3.5. Đề xuất một số mô hình phát triển nông, lâm nghiệp bền vững trên lãnh thổ Đắk Nông 3.5.1. Hiện trạng các mô hình phát triển nông, lâm nghiệp Theo khảo sát thực tế, ở Đắk Nông hiện có 22 kiểu sử dụng đất thuộc 6 loại hình sử dụng đất chính với quy mô hộ gia đình và trang trại. Về mô hình KTST trong phát triển NLN, có 7 kiểu : Vườn - Ao - Chuồng, Vườn - Chuồng; Rừng - Vườn - Ao - Chuồng; Rừng - Vườn; Ruộng - Vườn - Ao - Chuồng; Nương rẫy - Chuồng; Vườn. Cơ cấu cây trồng chủ yếu là cây lâu năm (cà phê, cao su, tiêu, điều, cây ăn quả) và cây hàng năm (lúa, ngô, sắn, lạc, khoai lang Nhật Bản). Chăn nuôi, thủy sản kém phát triển và mang tính nhỏ lẻ, tự cung, tự cấp. Các mô hình phức (sản xuất đa dạng) chủ yếu là ở các nông hộ người Kinh, hiệu quả cao hơn; còn ở các hộ gia đình dân tộc thiểu số thường là mô hình đơn, hiệu quả thấp hơn. Đối với ngành lâm nghiệp, việc kinh doanh rừng của các công ty lâm nghiệp nhìn chung chưa hiệu quả. 3.5.2. Một số mô hình phát triển nông, lâm nghiệp bền vững ở các tiểu vùng cảnh quan tiêu biểu Trên cơ sở kết quả NCCQ, ĐGCQ và định hướng không gian phát triển 21 NLN của cả tỉnh, luận án đề xuất 4 mô hình hệ KTST cho 4 TVCQ điển hình ở tỉnh Đắk Nông. Các mô hình được tiếp cận theo chủ thể sản xuất (trình độ sản xuất, vốn, tập quán SX) và điều kiện sinh thái, MT (cấu trúc, chức năng CQ). (i) Mô hình kinh tế trang trại Rừng - Vườn - Ao - Chuồng - Du lịch sinh thái (RgVACD) ở TVCQ trung tâm cao nguyên Đắk Nông: phân bố trên loại CQ cây công nghiệp trên đất Fk (CQ số 23) thuộc phụ lớp CQ cao nguyên cao, cấu trúc CQ đơn giản, KQĐG thuận lợi cho trồng cây lâu năm. Quy mô: trang trại (8 - 12 ha), phù hợp với gia đình người Kinh. Hệ thống tổ chức sản xuất: Rừng sản xuất (cây gỗ, trồng cỏ nuôi bò, trồng cây hồ tiêu sinh thái dưới tán rừng) + Vườn cây công nghiệp (cà phê xen hồ tiêu, mắc- ca, cây đa dụng) + Chuồng (gà, lợn và trùn quế) + Ao (cá) + Du lịch sinh thái (nông trang). Tính bền vững của mô hình: mô hình đa cây, đa con cho thu hoạch đều đặn và bổ sung cho nhau, giảm rủi ro do thị trường tiêu thụ,..; tạo nhiều việc; tăng giá trị của rừng, tận dụng tối đa về nước tưới, phân bón, cải tạo đất, chu trình chuyển hóa vật chất và năng lượng khép kín trong mô hình; có điều kiện áp dụng các thành tựu KHKT, đầu tư cho sản xuất sạch, đạt tiêu chuẩn quốc tế nhằm tạo thương hiệu cho nông sản. Mô hình có thể mở rộng trên các CQ khác có điều kiện tương tự như các loại CQ số 23, 28, 37, 39 thuộc TVCQ III.1, III.2. Các giải pháp thực hiện mô hình trước hết là quy hoạch hướng chuyên môn hóa sản xuất, xây dựng chuỗi giá trị nông sản gắn với thương hiệu có chỉ dẫn địa lý, phát triển nông nghiệp sinh thái, hỗ trợ kĩ thuật, vốn, thị trường tiêu thụ,... (ii). Mô hình Ruộng - Vườn - Chuồng (RuVC) quy mô hộ gia đình ở buôn tái định cư Bu Prăng thuộc TVCQ cao nguyên Tuy Đức: Bon Bu Păng (xã Quảng Trực, huyện Tuy Đức) phân bố trên loại CQ số 23, KQĐG thuận lợi cho phát triển rừng SX và cây lâu năm. Cấu trúc CQ đa dạng với kiểu địa hình “đầu đội mũ, chân đi ủng”. Quy mô: hộ gia đình (2,5 ha). Hệ thống tổ chức sản xuất: Ruộng (lúa) + Vườn nhà (nhà ở + cây ăn quả, rau xanh, trồng cỏ nuôi bò) + Vườn đồi (cà phê xen Mắc-ca) + Chuồng ( bò, lợn, gà). Trên đỉnh đồi cần giữ lớp thảm rừng tự nhiên hoặc rừng trồng, các cây phụ trợ khác. Ở thời kì kiến thiết nên áp dụng mô hình Taungya. Tính bền vững của mô hình: Mô hình đã đáp ứng đầy đủ nhu cầu lương thực, rau, thực phẩm, chất đốt tại chỗ cho đồng bào dân tộc vùng biên giới; tạo ra các sản phẩm hàng hóa có giá trị; phù hợp với tập quán, trình độ sản xuất và nguồn vốn ít ỏi của đồng bào; góp phần cải thiện và ổn định cuộc sống ở nơi ở mới vùng biên giới; thay đổi tập quán sản xuất; bảo vệ MT,Mô hình có thể nhân rộng tại địa bàn biên giới khác có cấu trúc CQ tương tự như CQ số 23 thuộc huyện Đắk Song, Đắk Mil. Giải pháp hàng đầu là thực hiện các chế độ chính sách giao đất, giao rừng đối với đồng bào dân tộc thiểu số tại chỗ để tạo mặt bằng sản xuất, đầu tư cơ sở hạ 22 tầng, vật chất kĩ thuật (điện, đường, thủy lợi,...), hỗ trợ vốn, giống cây trồng vật nuôi, kĩ thuật, lương thực khi mô hình chưa có thu nhập. (iii). Mô hình lâm nghiệp cộng đồng ở TVCQ núi trung bình Tà Đùng: Mô hình được xác lập trên loại CQ số 10 thuộc TVCQ núi trung bình Tà Đùng, được đánh giá ưu tiên cao cho phòng hộ đầu nguồn và bảo tồn đa dạng sinh học. Quy mô: nhóm hộ nhận khoán 300 ha rừng đặc dụng thuộc bon Păng So, xã Đắk Som, huyện Đắk G’long. Hệ thống tổ chức sản xuất: Giao đất, giao rừng lâu dài cho các hộ gia đình trong bon, buôn dân tộc thiểu số tại chỗ quản lý; Ký hợp đồng nhận khoán rừng với các lâm trường, ban quản lý Khu BTTN Tà Đùng, các dự án 327, 661. Tính bền vững của mô hình: mô hình đáp ứng được 5 nhu cầu cơ bản: lương thực, chất đốt, gỗ gia dụng trong thôn, bản; đồng cỏ chăn nuôi và các thu nhập bằng tiền khác từ rừng; phù hợp với các luật tục bảo vệ rừng, bảo tồn các giá trị văn hóa, tâm linh gắn liền với rừng của đồng bào dân tộc tại chỗ; giảm áp lực tàn phá rừng, phát huy vai trò, chức năng môi trường, sinh thái quan trọng của rừng. Mô hình có thể áp dụng mô hình tại các TVCQ khác như TVCQ núi thấp Nam Nung, làng Thanh niên lập nghiệp, bon tái định cư vùng biên giới thuộc TVCQ núi thấp Tây cao nguyên Đắk Nông. Để nhân rộng mô hình này, trước hết Nhà nước và địa phương cần hoàn thiện cơ chế pháp lý về quyền lợi, nghĩa vụ và trách nhiệm của cộng đồng trong việc tham gia LNCĐ; quy hoạch giao đất, giao rừng lâu dài cho cộng đồng thôn, bon; cải thiện chế độ tiền nhận khoán; hỗ trợ về đào tạo năng lực cho những người tham gia nhận khoán bảo vệ rừng; đa dạng hóa các hoạt động gắn với nghề rừng để tạo sinh kế bền vững. (iv). Mô hình trang trại chăn nuôi bò thịt tập trung tại TVCQ đồng bằng bóc mòn trên đá bazan Đông Cư Jút: Tiểu vùng có cấu trúc CQ khá đơn giản với địa hình bán bình nguyên lượn sóng thoải, độ dốc nhỏ; ít thích hợp với cây lâu năm do thiếu nước tưới, khô hạn kéo dài nhưng lại phù hợp để phát triển đồng cỏ và chăn nuôi bò. Quy mô trang trại: 5 - 6 ha với khoảng 100 con bò thịt và 20 con bò sinh sản trên CQ số 45, thôn 12, xã Nam Đông, huyện Cư Jút. Hình thức chăn nuôi: Trang trại nuôi nhốt, áp dụng KHKT trong thâm canh đồng cỏ và chăm sóc đàn bò thịt, bò sinh sản. Hệ thống tổ chức sản xuất: Thức ăn: Quy hoạch diện tích đồng cỏ thâm canh là 3,5 - 4,5 ha, 01 ha ngô lai (2 vụ/năm) và sử dụng các phụ phẩm khác của ngành trồng trọt. Chuồng trại: 0,5 ha, được xây dựng theo quy trình tiêu chuẩn vệ sinh MT. Giống: giống bò lai Brahman có tầm vóc lớn, tăng trọng nhanh. Tính bền vững của mô hình: Giá trị kinh tế cao hơn so với trồng trọt, tiết kiệm chi phí phân bón cho vườn cây, đồng cỏ; hiệu quả lao động cao hơn, thu nhập ổn định và bền vững; vật chất và năng lượng trong mô hình 23 được tận dụng tối đa; bảo vệ MT, giảm áp lực, xung đột giữa sử dụng đất và nước; thích ứng tốt hơn trong điều kiện hạn hán ngày càng khốc liệt ở đây. Mô hình có nhiều điều kiện thuận lợi để thực hiện (thức ăn, thị trường, kinh nghiệm...), phù hợp với chủ trương, chính sách của huyện, tỉnh. Khó khăn lớn nhất của mô hình là vấn đề thiếu nước trong mùa khô nên giải pháp cấp thiết là hỗ trợ kĩ thuật, công nghệ tưới nhỏ giọt giúp tiết kiệm nước tưới, đầu tư xây dựng các công trình thủy lợi, chọn các giống cỏ năng suất cao. Ngoài ra, để phát triển quy mô trang trại cần giải pháp quy hoạch đồng cỏ ổn định; hỗ trợ kĩ thuật chăn nuôi bò; chế biến thức ăn dự trữ trong mùa khô; phòng trị bệnh. KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ I. Kết luận 1. Sử dụng hợp lý TNTN, BVMT và phát triển nông, lâm nghiệp bền vững cần dựa trên tiếp cận nghiên cứu thể tổng hợp lãnh thổ (tiếp cận CQH). Luận án đã khẳng định và luận giải tính phù hợp về lý luận phân tích, đánh giá đặc điểm cảnh quan (cấu trúc, chức năng, động lực phát triển CQ) và ĐGCQ là cơ sở khoa học tin cậy phục vụ đề xuất định hướng không gian phát triển các ngành sản xuất nông, lâm nghiệp và các mô hình hệ KTST bền vững. 2. Dưới tác động tổng hợp của cả yếu tố tự nhiên và hoạt động nhân sinh, CQ Đắk Nông mang đặc thù của CQ cao nguyên nhiệt đới gió mùa và phân hóa đa dạng theo quy luật đai cao và điều kiện kiến tạo - địa mạo theo hướng Bắc - Nam. Ở tỉ lệ 1:100.000, cấu trúc CQ tỉnh Đắk Nông gồm: 1 hệ, 1 phụ hệ, 3 lớp, 6 phụ lớp, 2 kiểu, 6 phụ kiểu, 83 loại CQ. Loại CQ là đơn vị cơ sở để tiến hành ĐGCQ cho các nhóm cây trồng và loại hình sản xuất NLN tỉnh Đắk Nông. Nằm trong hệ thống CQ tỉnh Đắk Nông, CQ huyện Tuy Đức (địa bàn nghiên cứu điểm) phân hóa thành 33 dạng CQ trên bản đồ nghiên cứu tỉ lệ 1:50.000. Dạng CQ là đơn vị cơ sở để đánh giá TNST cho phát triển cây Mắc-ca ở Tuy Đức. Lãnh thổ tỉnh Đắk Nông được chia thành 8 TVCQ thuộc 4 vùng CQ khác nhau về đặc điểm cấu trúc, mức độ nhân tác và chứa đựng quỹ tiềm năng sinh thái đặc thù nên có ý nghĩa quan trọng trong thực hiện các chức năng phát triển NLN và bảo vệ MT, sinh thái. 3. Kết quả đánh giá TNST cảnh quan cho mục đích phát triển NLN cho thấy, tỉnh Đắk Nông có nhiều tiềm năng, thế mạnh để phát triển NLN. Diện tích các loại CQ có mức đánh giá rất thích nghi (S1) và thích nghi (S2) cho các loại hình sản xuất như sau: cây hàng năm có 132.374 ha (30 loại CQ); cây lâu năm có 337.089 ha (38 loại CQ); rừng phòng hộ 404.050 ha (20 loại CQ); rừng sản xuất có 465.401 ha (39 loại CQ); cây Mắc-ca ở huyện Tuy Đức có 33.410 ha (12 dạng CQ). 24 4. Trên cơ sở kết quả nghiên cứu đặc điểm, sự phân hóa CQ, kết quả ĐGCQ, phân tích hiện trạng phát triển NLN dưới góc độ phát triển bền vững và đối chiếu với quy hoạch phát triển nông, lâm nghiệp của Đắk Nông, luận án đã đề xuất định hướng không gian sản xuất NLN bền vững theo các nhóm loại CQ và theo TVCQ. KGƯT cho phòng hộ đầu nguồn gồm 5 loại CQ (chiếm 9% DTTN); tương tự cho rừng sản xuất gồm 30 loại CQ (33,2% DTTN); cây hàng năm gồm 26 loại CQ (12,6% DTTN), cây lâu năm gồm 14 loại CQ (31,9% DTTN); cây Mắc-ca gồm 12 dạng CQ (18,9% DTTN). Hướng ưu tiên các loại hình sản xuất đã được đề xuất cụ thể cho các TVCQ. 5. Luận án đã đề xuất cho 4 mô hình NLN bền vững cho 4 TVCQ phù hợp với đặc điểm cấu trúc CQ, kết quả ĐGCQ, trình độ sản xuất, vốn, KHKT của chủ thể sản xuất và bổ sung thêm công thức từ các mô hình hiện trạng, gồm: mô hình trang trại chăn nuôi bò thịt tập trung quy mô lớn tại TVCQ đồng bằng bóc mòn phía Đông Cư Jút; mô hình trang trại Rừng - Vườn - Ao - Chuồng - Du lịch sinh thái cho TVCQ cao nguyên trung tâm Đắk Nông; mô hình Ruộng - Vườn - Chuồng cho buôn tái định cư vùng biên giới Bu Prăng ở TVCQ cao nguyên Tuy Đức; mô hình lâm nghiệp cộng đồng ở TVCQ núi trung bình Tà Đùng. Các mô hình đã đáp ứng các tiêu chí bền vững cả về KT, XH và MT. Đồng thời, luận án đã đề xuất một số giải pháp để thực hiện các mô hình đề xuất. II. Kiến nghị Qua kết quả nghiên cứu, ĐGCQ cho thấy, CQ lãnh thổ Đắk Nông có nhiều tiềm năng để phát triển kinh tế và trên một đơn vị CQ chứa đựng nhiều chức năng. Do đó, các quy hoạch phát triển KT - XH cần được cân nhắc, lựa chọn dựa trên nghiên cứu tổng hợp lãnh thổ và ưu tiên phát triển các loại hình sản xuất đáp ứng yêu cầu PTBV. Bên cạnh đó, để đáp ứng mục tiêu PTBV lãnh thổ nói chung và trong NLN nói riêng, địa phương cần thực hiện các đồng bộ các giải pháp, trong đó, trước mắt là tạo bước đột phá trong 3 lĩnh vực: đầu tư khoa học kĩ thuật, xây dựng cơ sở hạ tầng (giao thông, cơ sơ chế biến) và đào tạo nguồn nhân lực chất lượng cao để trở thành động lực cho sự phát triển. Mặc dù đã đạt được các kết quả như mục tiêu nghiên cứu đặt ra, song một số giới hạn nội dung của luận án cần được tiếp tục nghiên cứu: đó là sử dụng các phương pháp nghiên cứu định lượng để đánh giá hiệu quả kinh tế, xã hội và tác động đối với môi trường của các mô hình sản xuất NLN đề xuất và tiến hành ở quy mô nghiên cứu chi tiết hơn (xã, buôn). CÁC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC CỦA TÁC GIẢ ĐÃ CÔNG BỐ LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN 1. Trần Thị Mai Phƣơng (2012), Vấn đề ô nhiễm nước mặt tỉnh Nghệ An. Tuyển tập các báo cáo khoa học Hội nghị Khoa học Địa lý toàn quốc lần thứ 6, 30/9/2012, NXB Khoa học tự nhiên và công nghệ, tr431-440. 2. Phạm Hoàng Hải, Nguyễn An Thịnh, Nguyễn Thu Nhung, Hoàng Bắc, Trần Thị Mai Phƣơng (2013), Cơ sở lý luận và thực tiễn của mô hình kinh tế sinh thái: nghiên cứu áp dụng cho khu vực Tây Nguyên, Tạp chí Các khoa học về Trái Đất, số 4 (T35)/2013, tr327-334. 3. Trần Thị Mai Phƣơng (2014), Hiện trạng sử dụng đất và một số định hướng sử dụng đất hợp lí ở huyện Tuy Đức - tỉnh Đắk Nông. Tuyển tập các báo cáo khoa học Hội nghị Khoa học Địa lý toàn quốc lần thứ 8, 1- 2/11/2014, NXB Đại học Sư phạm TP Hồ Chí Minh, tr631-639. 4. Trần Thị Mai Phƣơng (2016), Biến động tài nguyên rừng và giải pháp phát triển mô hình lâm nghiệp cộng đồng ở tỉnh Đắk Nông, Tạp chí Rừng và Môi trường, số 77/2016, tr33-40. 5. Trần Thị Mai Phƣơng (2016), Đặc thù cảnh quan cao nguyên và tính trội trong phân hóa cảnh quan tỉnh Đắk Nông, Kỷ yếu Hội nghị khoa học Địa lý lần thứ 9, 24-25/12/2016, NXB Khoa học tự nhiên và công nghệ, tr270-278.