Tri thức dân gian về bảo vệ rừng, đất rừng, nguồn nước của người Hà Nhì ở Mường Tè, Lai Châu

lµ c¶ b¶n sÏ ®­îc huy ®éng ®Ó ®i dËp löa. C¸ch dËp löa cæ truyÒn lµ dïng dao vµ cuèc ®Ó ph¸t c©y, ®µo ®Êt khoanh vïng - c« lËp vïng ch¸y víi c¸c vïng xung quanh. TiÕp ®ã, nÕu ngän löa cã thÓ kiÓm so¸t ®­îc, ng­êi ta sÏ dïng ®Êt, n­íc vµ cµnh c©y t­¬i ®Ó dËp löa. NÕu ®¸m ch¸y qu¸ to, kh«ng thÓ kiÓm so¸t th× c¶ b¶n sÏ bè trÝ v©y quanh vïng ch¸y, ng¨n chÆn kh«ng cho löa ch¸y lan ra ngoµi. ChØ ®Õn khi ®¸m ch¸y ®­îc dËp t¾t, ng­êi ta míi tiÕn hµnh häp b¶n ®iÒu tra lµm râ nguyªn nh©n vô ch¸y, quy tr¸ch nhiÖm cho thñ ph¹m. NÕu lµ ng­êi trong céng ®ång th× chñ ®Êt/tr­ëng b¶n, giµ lµng, MÝ cï, La ch¹ vµ ®¹i diÖn c¸c gia ®×nh trong b¶n sÏ quy ®Þnh møc xö ph¹t. X­a kia, ng­êi g©y ch¸y rõng ph¶i nép lîn, gµ, r­îu, g¹o ®Ó MÝ cï vµ La ch¹ tæ chøc cóng t¹ ë rõng cÊm Gµ ma. §ång thêi, thñ ph¹m cßn ph¶i trång l¹i toµn bé diÖn tÝch rõng bÞ ch¸y. Ngµy nay, viÖc g©y ch¸y rõng sÏ do x· xö lý vµ thñ ph¹m sÏ ph¶i chÞu tr¸ch nhiÖm h×nh sù theo quy ®Þnh cña ph¸p luËt. * C¸c kinh nghiÖm d©n gian vµ nh÷ng øng xö cô thÓ víi rõng cña ng­êi Hµ Nh× lµ nh÷ng ®Æc tr­ng v¨n ho¸ ®éc ®¸o vµ ®Æc s¾c. ChÝnh tõ nh÷ng kinh nghiÖm d©n gian vµ nh÷ng øng xö cô thÓ Êy mµ ng­êi Hµ Nh× lµ mét trong sè Ýt c¸c d©n téc ë ViÖt Nam cho ®Õn nay vÉn b¶o tån ®­îc nh÷ng c¸nh rõng (rõng nguyªn sinh, rõng t¸i sinh, rõng hçn giao, rõng thuÇn loµi…) víi sù phong phó vµ ®a d¹ng cña c¸c chñng loµi ®éng thùc vËt. Ch­¬ng V Nh÷ng biÕn ®æi c¬ b¶n trong qu¶n lý vµ khai th¸c tµi nguyªn thiªn nhiªn cña d©n téc Hµ Nh× ë M­êng TÌ hiÖn nay 1. Nh÷ng t¸c ®éng tõ nh÷ng chñ tr­¬ng cña c¸c cÊp uû §¶ng vµ chÝnh quyÒn ë c¬ së vÒ b¶o vÖ vµ ph¸t triÓn vèn rõng tíi ng­êi Hµ Nh× ë M­êng TÌ 1.1. ChiÕn l­îc ph¸t triÓn rõng cña huyÖn M­êng TÌ X¸c ®Þnh ph¸t triÓn nguån tµi nguyªn rõng cã quan hÖ mËt thiÕt víi ph¸t triÓn kinh tÕ – x· héi vµ b¶o vÖ nguån tµi nguyªn ®Êt vµ tµi nguyªn n­íc, lµ hai nguån tµi nguyªn thÕ m¹nh cña ®Þa ph­¬ng. Do vËy, ph¸t triÓn vµ lµm giµu vèn rõng ë M­êng TÌ cã ý nghÜa v« cïng quan träng trong viÖc b¶o vÖ m«i tr­êng sinh th¸i, rõng ®Çu nguån s«ng §µ mang l¹i lîi Ých cho c¶ n­íc. V× vËy, b¶o tån vµ ph¸t triÓn vèn rõng lµ mét trong nh÷ng nhiÖm vô trong t©m cña huyÖn M­êng TÌ giai ®o¹n 2005 – 2010, tÇm nh×n 2020. Ph­¬ng h­íng chung lµ: - ChuyÓn nhanh tõ l©m nghiÖp khai th¸c lîi dông tµi nguyªn rõng sang b¶o vÖ vµ ph¸t triÓn vèn rõng víi c¬ cÊu c©y trång cã lùa chän võa ph¸t huy t¸c dông rõng phßng hé ®Çu nguån, võa ®¹t hiÖu qu¶ kinh tÕ cao. KÕt hîp trång míi vµ khoanh nu«i, t¸i sinh rõng, t¹o vïng nguyªn liÖu cho ph¸t triÓn c«ng nghiÖp giÊy, v¸n d¨m, hµng méc gia dông. - TËp trung ®Èy m¹nh c«ng t¸c b¶o vÖ vµ ph¸t triÓn vèn rõng, nh»m t¹o lËp mét hÖ sinh th¸i bÒn v÷ng, ph¸t huy chøc n¨ng phßng hé ®Çu nguån s«ng §µ, b¶o vÖ tÝnh ®a d¹ng sinh häc vµ c¸c nguån gien quý hiÕm ®éng thùc vËt. - Ph¸t triÓn l©m nghiÖp theo h­íng x· héi ho¸, lÊy kinh tÕ hé gia ®×nh lµm ®éng lùc ph¸t triÓn, x©y dùng c¸c m« h×nh trang tr¹i, h¹n chÕ tiÕn tíi xo¸ bá tÖ n¹n ph¸ rõng lµm n­¬ng rÉy, khai th¸c rõng bõa b·i. - Thùc hiÖn cã hiÖu qu¶ c¸c dù ¸n vÒ ®Çu t­ x©y dùng, b¶o vÖ phôc håi rõng. X©y dùng rõng phßng hé kÕt hîp víi kinh tÕ hµng ho¸ l©m – n«ng nghiÖp, ®Æc s¶n, t¹o nguån nguyªn liÖu phôc vô cho nhu cÇu x©y dùng ë ®Þa ph­¬ng vµ cho nhµ m¸y giÊy Lai Ch©u. - LÊy khoa häc c«ng nghÖ lµm yÕu tè quyÕt ®Þnh hiÖu qu¶ s¶n xuÊt l©m nghiÖp. Ph¸t huy vai trß nßng cèt cña c¸c cÊp uû §¶ng, ChÝnh quyÒn, c¸c ®oµn thÓ vµ c¸c lùc l­îng quÇn chóng nh©n d©n, chó träng vai trß cña c¸c giµ lµng, tr­ëng th«n vµ c¸c chøc s¾c trong c¸c th«n. - §Èy m¹nh c«ng t¸c phßng chèng bu«n lËu, trong ®ã chèng bu«n lËu gç vµ ®éng vËt rõng quý hiÕm lµ mét trong nh÷ng nhiÖm vô then chèt g¾n liÒn víi c«ng t¸c b¶o vÖ vèn rõng vµ ph¸t triÓn tµi nguyªn rõng còng nh­ c«ng t¸c an ninh quèc phßng vµ gi¶i quyÕt c¸c vÊn ®Ò x· héi. - Gi÷ g×n, b¶o tån c¸c khu vùc rõng nguyªn sinh, h×nh thµnh khu b¶o tån thiªn nhiªn ë phÝa T©y B¾c vµ T©y Nam cña huyÖn ®Ó duy tr× sù ®a d¹ng sinh häc, thùc hiÖn tèt chøc n¨ng phßng hé, gi÷ g×n c¸c gièng gien quý, ®¶m b¶o nguån cung cÊp c©y d­îc liÖu, b¶o vÖ m«i tr­êng vµ ph¸t triÓn du lÞch sinh th¸i. - PhÊn ®Êu ®­a ®é che phñ rõng tõ 38,0% ha n¨m 2005 ®Õn 55% ha vµo n¨m 2010 vµ 74% vµo n¨m 2020. + Trong giai ®o¹n tõ 2006 ÷ 2010, cÇn b¶o vÖ vµ ph¸t triÓn tèt 139.676,9 ha rõng hiÖn cã, phôc håi rõng b»ng khoanh nu«i t¸i sinh tù nhiªn 61.408 ha, trång rõng tËp trung míi 1.250,0 ha, n«ng – l©m kÕt hîp 850,0 ha, trång c©y xanh bãng m¸t t¹i c¸c n¬i c«ng céng kho¶ng 3.500 c©y. + Sang giai ®o¹n tõ 2006 ÷ 2010, tiÕp tôc b¶o vÖ vµ ph¸t triÓn tèt 202.335,7 ha rõng, phôc håi rõng b»ng khoanh nu«i t¸i sinh tù nhiªn 67.311,6 ha, trång rõng tËp trung 3.204,8 ha, phÊn ®Êu ®Õn n¨m 2020 ®­a diÖn tÝch cã rõng lªn 272,852,1 ha, ®¹t ®é che phñ tõ 65 ÷ 74%. Trªn c¬ së h­íng quy ho¹ch ph¸t triÓn vïng l·nh thæ cña tØnh Lai Ch©u ®· x¸c ®Þnh M­êng TÌ lµ vïng phßng hé ®Æc biÖt xung yÕu cña s«ng §µ. Do vËy, ph¸t triÓn rõng ngoµi viÖc ®Ó ph¸t triÓn kinh tÕ, b¶o vÖ m«i tr­êng sinh th¸i cho huyÖn cßn cã mét vai trß rÊt quan träng cho viÖc b¶o vÖ c¸c c«ng tr×nh thuû lîi, thuû ®iÖn träng ®iÓm cña ®Êt n­íc. Trong giai ®o¹n 2006 ÷ 2010, tÇm nh×n 2020 viÖc bè trÝ kÕ ho¹ch sö dông ®Êt l©m nghiÖp ®­îc x©y dùng trªn c¬ së c¸c c¨n cø sau: - C¨n cø vµo môc ®Ých sö dông ®Ó ph©n chia c¸c lo¹i rõng. - C¨n cø vµo quy ph¹m x©y dùng rõng phßng hé, rõng s¶n xuÊt vµ h­íng dÉn x©y d­ng luËn chøng kinh tÕ – kü thuËt rõng ®Æc dông ®· ban hµnh. C¨n cø vµo kÕt qu¶ ®¸nh gi¸ ®iÒu kiÖn tù nhiªn, kinh tÕ – x· héi cña huyÖn M­êng TÌ. C¸c nh©n tè chñ yÕu ®Ó lµm c¬ së ph©n chia 3 lo¹i rõng nh­ l­îng m­a, ®é cao, ®é dèc, lo¹i ®Êt vµ ®é dÇy tÇng ®Êt, kÕt hîp víi tËp qu¸n canh t¸c vµ t×nh h×nh th¶m che cña rõng vµ c¸c lo¹i thùc b× kh¸c. Trªn c¬ së c¸c c¨n cø trªn vµ ph­¬ng ph¸p chång xÕp c¸c nh©n tè (®Þa h×nh, ®ai cao, ®é dèc, lo¹i ®Êt, ®é dÇy tÇng ®Êt, l­îng m­a, th¶m thùc vËt...) b»ng nh÷ng phÇn mÒm chuyªn dông d­ng MICROSTATION, MAPINFO, ARCVIEW, kÕt hîp ph­¬ng ph¸p chuyªn gia ®Ó x©y dùng kÕ ho¹ch sö dông quü tµi nguyªn ®Ê ®ai cho c«ng t¸c ph¸t triÓn rõng trªn ®Þa bµn huyÖn trong giai ®o¹n 2006 ÷ 2010, tÇm nh×n 2020. BiÓu 9. Dù kiÕn sö dông quü ®Êt cho viÖc ph¸t triÓn rõng huyÖn M­êng TÌ [40] TT H¹ng môc Ph©n kú sö dông N¨m 2005 N¨m 2010 N¨m 2020 Tæng céng 139.677,6 202.335,7 272.852,1 I §Êt rõng s¶n xuÊt 40.539,7 40.539,7 40.539,7 1 §Êt hiÖn cã rõng 40.539,7 40.539,7 40.539,7 - Rõng tù nhiªn 39.947,7 39.947,7 39.747,7 - Rõng trång 592,0 592,0 592,0 II §Êt rõng phßng hé 99.137,9 161.196,0 232.312,4 1 §Êt hiÖn cã rõng 99.137,9 99.137,9 161.796,0 - §Êt cã rõng tù nhiªn 98.983,5 98.983,5 160.391,6 - §Êt cã rõng trång 154,4 154,4 1.404,4 2 §Êt t¹o rõng míi 62.658,1 70.516,4 - Trång rõng tËp trung 1.250,0 3.204,8 - Khoanh nu«i phôc håi rõng 61.408,1 67.311,6 Rõng phßng hé ®­îc quy ho¹ch diÖn tÝch ®Õn n¨m 2010 lµ 161.796,0 ha, chiÕm 43,98% diÖn tÝch ®Êt tù nhiªn, vµ ®Õn n¨m 2020 lµ 232,312,4 ha, chiÕm 63,2% diÖn tÝch tù nhiªn cña huyÖn, bao gåm: - DiÖn tÝch ®Êt cã rõng lµ 99,137,9 ha, chiÕm 42,68% diÖn tÝch rõng phßng hé (bao gåm rõng tù nhiªn 98.983,5 ha, rõng trång 154,4 ha). - DiÖn tÝch ®Êt kh«ng cã rõng lµ 133.174,5 ha, chiÕm 57,32% diÖn tÝch ®Êt rõng phßng hé, bao gåm ®Êt trèng tr¶ng cá (Ia) lµ 68.561,6 ha. §Êt trång c©y bôi (Ib) vµ ®Êt trèng cã c©y gç r¶i r¸c (Ic) lµ 64.076,9 ha. Nói ®¸ c©y bôi lµ 536,0 ha, chiÕm 0,41% diÖn tÝch ®Êt kh«ng cã rõng. Rõng s¶n xuÊt ®­îc bè trÝ tËp trung chñ yÕu ë nh÷ng n¬i cã ®iÒu kiÖn s¶n xuÊt kinh doanh l©m nghiÖp, thuËn lîi vÒ giao th«ng, ®Æc biÖt lµ ®­êng s«ng ®Ó tiªu thô s¶n phÈm. Riªng ®èi víi vïng nguyªn liÖu giÊy (rõng tre nøa, rõng hçn giao gç + tre nøa…) ®­îc quy ho¹ch däc hai bªn s«ng §µ vµ suèi NËm Na thuéc c¸c x· NËm Hµng, M­êng M«, Kan Hå, NËm Khao, M­êng TÌ vµ Mï C¶. Rõng s¶n xuÊt chñ yÕu ®Ó phôc vô s¶n xuÊt kinh doanh gç, tre nøa cung cÊp nguyªn liÖu cho nhµ m¸y giÊy Lai Ch©u vµ c¸c môc ®Ých sö dông kh¸c. Tæng diÖn tÝch ®­îc bè trÝ trong kú quy ho¹ch lµ 40.539,7 ha; bao gåm: - DiÖn tÝch ®Êt cã rõng tù nhiªn lµ 39,947,7 ha, chiÕm 98,53% diÖn tÝch ®Êt rõng s¶n xuÊt (rõng gç 34.883,9 ha, rõng hçn giao gç + tre nøa 4.606,9 ha, rõng tre nøa 456,9 ha). - DiÖn tÝch ®Êt cã rõng trång lµ 592,4 ha, chiÕm 1,47% diÖn tÝch ®Êt rõng s¶n xuÊt. Trong giai ®o¹n 2011 ÷ 2020 khai th¸c vµ trång bæ sung ®­a diÖn tÝch rõng trång lªn 792,0 ha. Néi dung ph¸t triÓn rõng tËp trung vµo c¸c lÜnh vùc b¶o vÖ rõng, khoanh nu«i vµ phôc håi t¸i sinh rõng, trång rõng míi. C«ng t¸c b¶o vÖ rõng ®­îc huyÖn M­êng TÌ ®Æt lªn hµng ®Çu, th­êng xuyªn vµ rÊt quan träng trong qu¸ tr×nh x©y dùng hÖ thèng rõng phßng hé s«ng §µ. - DiÖn tÝch rõng ®­îc giao kho¸n qu¶n lý b¶o vÓ gåm toµn bé diÖn tÝch rõng tù nhiªn vµ rõng trång hiÖn cã, rõng sau khi hoµn thµnh c«ng t¸c khoanh nu«i phôc håi diÖn tÝch rõng trång hÕt thêi gian ch¨m sãc lµ 194.553,4 ha. Trong ®ã: + DiÖn tÝch rõng ®­îc tiÕp tôc giao kho¸n b¶o vÖ lµ: 61.743,7 ha. + Rõng ®­îc t¹o míi trong giai ®o¹n 2006 ÷ 2010 lµ: 62.658,1 ha. + Rõng ®­îc t¹o míi trong giai ®o¹n 2006 ÷ 2020 lµ: 70,516,4 ha. X©y dung 2 tr¹m b¶o vÖ rõng t¹i x· NËm Hµng vµ P¾c Ma (x· M­êng TÌ) X©y dung hÖ thèng b¶ng quy ­íc b¶o vÖ rõng t¹i c¸c trôc giao th«ng, c¸c cöa rõng vµ x©y dùng c¸c ®­êng ranh c¶n löa.v.v… C«ng t¸c khoanh nu«i vµ phôc håi t¸i sinh rõng ®­îc x¸c ®Þnh ®óng víi ®iÒu kiÖn thùc tÕ cña huyÖn lµ vèn ®Çu t­ cã h¹n. V× vËy, huyÖn M­êng TÌ chñ tr­¬ng tiÕp tôc ¸p dông biÖn ph¸p phôc håi rõng b»ng khoanh nu«i t¸i sinh tù nhiªn vµ khoanh nu«i t¸i sinh cã trång bæ sung t¹i nh÷ng n¬i cã ®iÒu kiÖn lµ gi¶i ph¸p l©m sinh cã hiÖu qu¶ vµ kinh tÕ nhÊt trong viÖc t¹o rõng phñ xanh ®Êt trèng ®åi nói träc. DiÖn tÝch khoanh nu«i bao gåm c¸c tr¹ng th¸i ®Êt trèng tr¶ng cá vµ ®Êt trång c©y bôi, ®Êt trèng cã c©y gç r¶i r¸c cã mËt ®é c©y t¸i sinh tõ 500 ÷ 3.000 c©y/ha vµ mét sè diÖn tÝch ®Êt trèng kh¸c ph©n bè ë nh÷ng n¬i cao xa, dèc, cã kh¶ n¨ng nhËn gieo gièng tù nhiªn, diÖn tÝch nói ®¸ c©y bôi. Tæng diÖn tÝch ®· ®­îc quy ho¹ch cho c«ng t¸c ph¸t triÓn rõng phßng hé giai ®o¹n 2006 ÷ 2010 lµ 129.255,7 ha, nói ®¸ c©y bôi 536 ha. §èi víi c«ng t¸c trång rõng míi, huyÖn M­êng TÌ x¸c ®Þnh tiÕn hµnh trång rõng míi trªn toµn bé diÖn tÝch ®Êt trèng ®åi nói träc, kh¶ n¨ng t¸i sinh kÐm. C¸c lo¹i rõng kh«ng thÓ c¶i t¹o thµnh rõng míi vµ nh÷ng diÖn tÝch rõng s¶n xuÊt sau khai th¸c hiÖn ®· ®­îc quy ho¹ch cho c«ng t¸c ph¸t triÓn vèn rõng trªn ®Þa bµn huyÖn trong giai ®o¹n 2006 ÷ 2010, tÇm nh×n 2020. Tæng diÖn tÝch cÇn thùc hiÖn lµ 4.454,8 ha, trong ®ã giai ®o¹n 2006 ÷ 2010 trång 1.250,0 ha; giai ®o¹n 2010 ÷ 2020 trång 3204,8 ha. Tõ quy ho¹ch chung nh­ trªn, ngay tõ ®Çu n¨m 2005, UBND huyÖn M­êng TÌ ®· chØ ®¹o c¸c ngµnh L©m nghiÖp, N«ng nghiÖp - Ph¸t triÓn n«ng th«n, Ban §Þnh canh ®Þnh c­, Ban D©n téc miÒn nói, Ban D©n vËn... vµ UBND c¸c x· trong huyÖn triÓn khai ®Õn tõng ®¬n vÞ x·/ph­êng/thÞ trÊn. Ch­¬ng tr×nh ®· nhanh chãng t¸c ®éng tÝch cùc vµ m¹nh mÏ tíi c¸c ®¬n vÞ c¬ së nãi chung, x· Ka L¨ng nãi riªng, thóc ®Èy nhanh sù h×nh thµnh ë mçi x·/ph­êng/thÞ trÊn nh÷ng quy ho¹ch tæng thÓ vµ c¸c hµnh ®éng cô thÓ cña UBND c¸c x· vÒ b¶o vÖ vµ ph¸t triÓn vèn rõng. C¸c gi¶i ph¸p thùc hiÖn ®­îc tiÕn hµnh nh­ sau: - TiÕp tôc triÓn khai thùc hiÖn ChØ thÞ 287/TTg cña Thñ t­íng ChÝnh phñ vÒ t¨ng c­êng c¸c biÖn ph¸p cÊp b¸ch ®Ó b¶o vÖ vµ ph¸t triÓn rõng, ®ång thêi b¸m s¸t néi dung dù ¸n trång míi 5 triÖu ha rõng, chÝnh s¸ch cña tØnh Lai Ch©u ®· ®Ò ra ®Ó thùc hiÖn c¸c c«ng t¸c ph¸t triÓn rõng, t¹o vïng nguyªn liÖu cho ph¸t triÓn c«ng nghiÖp giÊy, v¸n d¨m, hµng méc gia dông. Qu¶n lý b¶o vÖ tèt diÖn tÝch rõng hiÖn cã, ph¸t huy chøc n¨ng rõng phßng hé ®Çu nguån s«ng §µ b¶o vÖ m«i tr­êng vµ ph¸t triÓn du lÞch sinh th¸i. - N©ng cao tr¸ch nhiÖm qu¶n lý Nhµ n­íc c¸c cÊp, c¸c ngµnh víi chÝnh quyÒn c¸c x· lµm tèt c«ng t¸c qu¶n lý b¶o vÖ rõng vµ ®Êt l©m nghiÖp ®­îc giao. - T¨ng c­êng c«ng t¸c khuyÕn n«ng – khuyÕn l©m, x©y dùng m« h×nh qu¶n lý b¶o vÖ rõng cho ®ång bµo d©n téc vïng s©u vïng xa. L­u ý ®µo t¹o c¸n bé khuyÕn n«ng khuyÕn l©m ë c¸c x· ®Ó phèi hîp víi c¸c tr¹m khuyÕn n«ng – khuyÕn l©m cña huyÖn vµ lùc l­îng kiÓm l©m trªn ®Þa bµn ®Ó thùc hiÖn tèt c«ng t¸c qu¶n lý b¶o vÖ vµ ph¸t triÓn rõng cïng víi céng ®ång. - VÒ giao ®Êt kho¸n rõng: + PhÊn ®Êu ®Õn n¨m 2010 hoµn thµnh c«ng t¸c giao ®Êt kho¸n rõng theo ph­¬ng thøc æn ®Þnh l©u dµi ®Õn hé gia ®×nh, thùc hiÖn rõng ®Òu cã chñ qu¶n lý. + §èi víi nh÷ng diÖn tÝch rõng tù nhiªn, rõng trång b»ng vèn cña Nhµ n­íc, nhÊt thiÕt ph¶i giao cho c¸c tæ chøc ®Ó c¸c tæ chøc kho¸n b¶o vÖ rõng ®Õn c¸c hé, + Giao ®Êt cho c¸c hé gia ®×nh, c¸ nh©n lµ ®Êt trèng ®åi nói träc ®Ó trång rõng vµ x©y dùng trang tr¹i rõng theo m« h×nh n«ng - l©m kÕt hîp, ph¶i c¨n cø trªn quü ®Êt ®ai cña ®Þa ph­¬ng vµ quy ho¹ch sö dông ®Êt ®· x©y dung. - VÒ khoa häc kü thuËt: + §èi víi c«ng t¸c trång rõng: ¸p dông c¸c thµnh qu¶ khoa häc c«ng nghÖ vÒ n«ng nghiÖp, l©m nghiÖp, thuû lîi, sinh häc ®Ó x©y dung c¸c m« h×nh trång rõng trªn ®Êt dèc, nh»m ph¸t huy chøc n¨ng phßng hé ®Çy nguån, chèng sãi mßn ®Êt, n©ng cao n¨ng xuÊt c©y trång, t¹o ra hÖ thèng sinh th¸i bÒn v÷ng. Trång hçn giao ®a loµi, trªn mét l« rõng trång Ýt nhÊt 5 loµi c©y trë lªn, tuú hiÖn tr¹ng cô thÓ mµ bè trÝ trång theo d¶i, theo b¨ng hoÆc theo ®¸m. Mét loµi c©y trång b¶n ®Þa bè trÝ kh«ng d­íi 100 c©y/ha vµ ph¶i ®­îc bè trÝ trång d¶i ®Òu trªn toµn bé diÖn tÝch l« rõng, c¸c loµi c©y kh¸c tuú thuéc vµo ®Æc tÝnh sinh häc vµ ®iÒu kiÖn cô thÓ vÒ ®Þa h×nh, ®Êt ®ai mµ bè trÝ mËt ®é cho phï hîp, võa ®¶m b¶o sinh tr­ëng tèt, võa cã ®iÒu kiÖn ch¨m sãc, thu ho¹ch s¶n phÈm. §èi víi rõng phßng hé mËt ®é b×nh qu©n lµ 1.600 c©y/ha, kÕt cÊu loµi c©y theo tû lÖ 40% c©y b¶n ®Þa vµ c¸c c©y kh¸c trång phô trî cã chu kú tõ 1 ÷ 5 n¨m nh»m t¹o ra nguån thu nhËp th­êng xuyªn cho ng­êi d©n. Trång b»ng c©y con cã bÇu hoÆc rÔ trÇn tuú thuéc c¬ cÊu loµi c©y trång, ®Æc tÝnh sinh häc c©y ®em trång mµ x¸c ®Þnh ph­¬ng ph¸p trång cho hîp lý. Thêi vô trång vµo hÌ thu hoÆc vô thu. Trong ba n¨m ®Çu, khi rõng ch­a khÐp t¸n cÇn t¨ng c­êng trång xen canh c©y n«ng nghiÖp (hoa mµu, l­¬ng thùc), c©y ®Æc s¶n, c©y d­îc liÖu ®Ó t¨ng thªm thu nhËp cho c¸c hé n«ng d©n trong thêi gian ®Çu. Ngoµi ra, cÇn khuyÕn khÝch hç trî nh©n d©n ph¸t triÓn trång rõng phßng hé kinh tÕ víi c¸c lo¹i tre lÊy m¨ng, c©y nguyªn liÖu giÊy vµ c¸c loµi c©y d­íi t¸n rõng nh­ th¶o qu¶, c©y d­îc liÖu ®Ó cung cÊp cho c«ng nghiÖp chÕ biÕn vµ t¨ng thu nhËp cho ng­êi lµm nghÒ rõng. + C«ng t¸c ch¨m sãc rõng trång bao gåm c¸c viÖc rÉy cá, vun gèc, ph¸t d©y leo, tra dÆm, bãn ph©n nÕu cã ®iÒu kiÖn. Thêi gian ch¨m sãc ®èi víi rõng trång lµ 5 n¨m, riªng ®èi víi c¸c loµi c©y ¨n qu¶ vµ c©y c«ng nghiÖp dµi ngµy th× thêi gian ch¨m sãc lµ 4 n¨m. + C«ng t¸c qu¶n lý b¶o vÖ rõng bao gåm c¸c viÖc ®ãng b¶ng, mèc quy ­íc b¶o vÖ rõng, lµm chßi canh, lµm ®­êng ranh c¶n löa, x©y dùng ph­¬ng ¸n phßng chèng ch¸y rõng, phèi hîp tuÇn tra b¶o vÖ, phßng chèng s©u bÖnh h¹i c©y rõng. + C«ng t¸c khoanh nu«i phôc håi rõng cÇn tËn dông triÖt ®Ó kh¶ n¨ng t¸i sinh vµ diÔn thÕ tù nhiªn kÕt hîp c¸c biÖn ph¸p ®Ó phôc håi rõng theo c¸c néi dung cô thÓ sau: Tuyªn truyÒn vËn ®éng nh©n d©n n©ng cao tinh thÇn b¶o vÖ rõng, chèng chÆt ph¸ rõng, chèng ph¸t rõng lµm n­¬ng rÉy ®Ó rõng tù phôc håi vµ ph¸t triÓn. C¨n cø vµo tõng tr¹ng th¸i vµ tæ thµnh loµi c©y môc ®Ých ®Ó sóc tiÕn t¸i sinh nh©n t¹o b»ng biÖn ph¸p ph¸t luçng d©y leo, c©y bôi hoÆc trång bæ sung (nh÷ng diÖn tÝch cã c©y t¸i sinh nhá h¬n 250 c©y/ha cã chiÒu cao d­íi 1,5 m th× tiÕn hµnh trång bæ sung thªm víi mËt ®é 400 ÷ 450 c©y/ha). §Þnh kú ®iÒu chØnh ®é tµn che, ph¸t d©y leo, c©y bôi, ph¸t ®­êng ranh c¶n löa. - VÒ khai th¸c chÕ biÕn vµ tiªu thô s¶n phÈm ®­îc huyÖn M­êng TÌ x¸c ®Þnh môc tiªu chÝnh lµ ph¸t triÓn vèn rõng phßng hé ®Çu nguån s«ng §µ, b¶o vÖ nguån gen ®Æc h÷u ®éng thùc vËt. V× vËy, trong giai ®o¹n 2006 ÷ 2010, viÖc khai th¸c rõng kh«ng ®Æt thµnh vÊn ®Ò lµ khai th¸c víi quy m« lín mµ chØ mang tÝnh chÊt tËn dông trªn nh÷ng diÖn tÝch ngËp lôt vµ diÖn tÝch rõng s¶n xuÊt, ®Ó gi¶i quyÕt theo nhu cÇu cung cÊp nguyªn liÖu cho nhµ m¸y giÊy Lai Ch©u vµ nh÷ng nhu cÇu cÇn thiÕt nhu cÇu sö dông tèi thiÓu cña nh©n d©n cho x©y dùng c¬ b¶n, ®ãng ®å gia dông vµ cung cÊp nguån n¨ng l­îng t¹i chç b»ng c¸ch: + §èi víi rõng tù nhiªn, viÖc khai th¸c tËn dông gç, tre n­a, l©m thæ s¶n trong rõng ph¶i ®­îc thiÕt kÕ cô thÓ theo kÕ ho¹ch vµ ph¶i ®­îc c¸c cÊp cã thÈm quyÒn phª duyÖt. TuyÖt ®èi kh«ng ®­îc lµm ¶nh h­ëng ®Õn sù ph¸t triÓn vµ chøc n¨ng phßng hé cña rõng. + §èi víi rõng trång, viÖc khai th¸c sö dông s¶n phÈm th«ng qua viÖc ®iÒu tiÕt tØa th­a trung gian vµ khai th¸c tõ v­ên rõng hé gia ®×nh, nh»m ®¸p øng mét phÇn nhu cÇu t¹i chç cho nh©n d©n. + Riªng ®èi víi vïng ngËp (d­íi cèt 290 m) do x©y dùng thuû ®iÖn S¬n La vµ Lai Ch©u, cã diÖn tÝch 5.756,2 ha, trong ®ã diÖn tÝch ®Êt cã rõng kho¶ng 2.532,5 ha. Do vËy, trong nh÷ng n¨m ®Çu cÇn cã kÕ ho¹ch khai th¸c tËn dông khu vùc nµy. Trªn c¬ së c©n ®èi yªu cÇu, ®èi t­îng vµ møc ®é sö dông ®Ó h×nh thµnh c¸c x­ëng chÕ biÕn l©m, ®Æc s¶n, kÕt hîp c¸c x­ëng chÕ biÕn n«ng s¶n t¹i Trung t©m côm x· P¾c Ma, Khu c«ng nghiÖp NËm Hµng – Lª Lîi. - VÒ cung cÊp gièng c©y: + ViÖc cung cÊp c¸c gièng c©y l©m nghiÖp, c©y ¨n qu¶ dùa trªn c¬ së thµnh lËp v­ên ­¬m ë huyÖn vµ mét sè c¸c v­ên ­¬m vÖ tinh kh¸c t¹i c¸c trung t©m côm x· ®Ó cung cÊp víi sè l­îng kho¶ng 50 v¹n c©y c¸c lo¹i/n¨m cho toµn huyÖn. ViÖc s¶n xuÊt c¸c loµi gièng c©y trång cÇn ph¶i x¸c ®Þnh thÝch hîp cho tõng tiÓu vïng, tõng lo¹i rõng, ®Æc biÖt chó träng c¸c loµi c©y trång b¶n ®Þa, c©y ®a môc ®Ých, c©y ¨n qu¶, c©y c«ng nghiÖp, c©y ®Æc s¶n, c©y d­îc liÖu ®Ó rõng ®em l¹i hiÖu qu¶ thiÕt thùc cho con ng­êi, ®ång thêi vÉn ph¸t huy ®­îc yªu cÇu phßng hé vµ b¶o vÖ nguån ren. + C¨n cø vµo kÕt qu¶ x©y dùng b¶n ®å lËp ®Þa cÊp II cña huyÖn M­êng TÌ, c¨n cø vµo c¸c ®Æc ®iÓm sinh th¸i häc vµ hiÖu qu¶ cao c¶u c¸c loµi c©y trång hiÖn ®· cã trªn ®Þa bµn huyÖn, cã thÓ x¸c ®Þnh tËp ®oµn c©y trång nh­ sau: C©y gç lín nh­ giÎ, dæi, c¸c lo¹i re, vèi thuèc, l¸t hoa, th«ng ba l¸... C©y gç nhá vµ lín nh­ tèng qu¸ sñ, xoan nhõ, keo, h«ng... C©y ®Æc s¶n nh­ quÕ, trÇu, håi... C©y ¨n qu¶ nh­ ®µo, cam, hång kh«ng h¹t, lª, nh·n, b­ëi, xoµi... C©y d­îc liÖu nh­ th¶o qu¶, tam thÊt, ®ç träng, sa nh©n... Ngoµi ra, cßn trång c¸c lo¹i luång Thanh Ho¸, tre ®iÒn tróc, song m©y... 1.2. Nh÷ng t¸c ®éng ®Õn ng­êi d©n Cã thÓ nãi, nh÷ng chñ tr­¬ng, chÝnh s¸ch vµ c¸c hµnh ®éng cô thÓ cña c¸c cÊp chÝnh quyÒn c¬ së nªu trªn rÊt phï hîp víi phong tôc tËp qu¸n cña ng­êi Hµ Nh× ë M­êng TÌ nh­ b¶o vÖ rõng, phôc håi – t¸i sinh rõng, trång rõng vµ tr«ng coi rõng... v× vËy ®· thùc sù lµ mét chñ tr­¬ng ®óng ®¾n cã t¸c dông t¹o ®éng lùc ph¸t huy tiÒm lùc trong d©n ®èi víi vÊn ®Ò b¶o vÖ vµ ph¸t triÓn vèn rõng. C¸c chñ tr­¬ng, chÝnh s¸ch trªn cßn lµ kim chØ nam, lµ ngän ®uèc soi ®­êng ®Ó ng­êi d©n cã thÓ ph¸t triÓn kinh tÕ bÒn v÷ng tõ rõng. Trªn nh÷ng c¸nh rõng nhËn kho¸n, kh«ng Ýt c¸c gia ®×nh ®· tho¸t nghÌo nhê chuyªn canh hoÆc th©m canh c¸c lo¹i c©y cã gi¸ trÞ kinh tÕ cao nh­: Th¶o qu¶, quÕ, håi, trÇm h­¬ng, p¬ mu, c¸c loµi c©y tø thiÕt vµ c¸c loµi th¶o d­îc... Ngoµi lîi Ých kinh tÕ, c¸c chñ tr­¬ng, chÝnh s¸ch trªn cßn cã t¸c dông ®éng viªn, khuyÕn khÝch nh©n d©n duy tr× vµ ph¸t huy hÖ thèng luËt tôc vÒ b¶o vÖ rõng cña cha «ng; kh«ng bÞ mÆc c¶m cho r»ng ®ã lµ nh÷ng tËp qu¸n l¹c hËu. C¸c tri thøc d©n gian cña ®ång bµo ®­îc c¸c ngµnh h÷u quan khai th¸c, nghiªn cøu ®Ó ®Ò ra c¸c néi quy b¶o vÖ rõng ë ®Þa bµn. * Qua thùc tÕ c«ng t¸c b¶o vÖ vµ ph¸t triÓn tµi nguyªn rõng cña ng­êi Hµ Nh× ë M­êng TÌ, cã thÓ thÊy vÊn ®Ò truyÒn thèng vµ hiÖn ®¹i, d©n téc vµ ph¸t triÓn, kinh tÕ vµ v¨n ho¸ kh«ng ph¶i lµ nh÷ng ph¹m trï ®èi lËp. NÕu cã nh÷ng chñ tr­¬ng, chÝnh s¸ch hîp lý vµ nh÷ng hµnh ®éng cô thÓ hiÖu qu¶, thiÕt thùc th× hoµn toµn cã thÓ phèi kÕt hîp víi nhau t¹o ra hiÖu qu¶ hai chiÒu: võa cã thÓ ph¸t triÓn kinh tÕ tõ thÕ m¹nh cña ®Þa ph­¬ng l¹i võa cã thÓ b¶o tån vµ ph¸t triÓn nÒn v¨n ho¸ tiªn tiÕn, ®Ëm ®µ b¶n s¾c d©n téc; hay nãi c¸ch kh¸c lµ ph¸t huy nguån lùc v¨n ho¸ d©n gian trong c«ng cuéc ph¸t triÓn kinh tÕ – x· héi. 2. Nh÷ng biÕn ®æi trong qu¶n lý vµ khai th¸c tµi nguyªn thiªn nhiªn cña d©n téc Hµ Nh× ë M­êng TÌ hiÖn nay TËp qu¸n qu¶n lý vµ khai th¸c tµi nguyªn rõng, ®Êt ®ai, nguån n­íc cña d©n téc Hµ Nh× ë M­êng TÌ lµ sù tæng hîp c¸c hÖ thèng tËp tôc cã c¬ së cèt lâi lµ nh÷ng tÝn niÖm d©n gian, tri thøc d©n gian cïng nh÷ng chuÈn mùc ®¹o ®øc kÕt hîp thµnh nh÷ng ®iÒu quy ®Þnh trong luËt tôc vµ ®­îc ®iÒu tiÕt bëi héi ®ång chøc s¾c; vµ tõ l©u ®ång bµo ®· h×nh thµnh nªn nh÷ng øng xö ®Ó thÝch øng víi m«i tr­êng tù nhiªn, qu¶n lý vµ khai th¸c tù nhiªn mét c¸ch cã hiÖu qu¶ nh»m môc ®Ých ®Ó ®¶m b¶o ®êi sèng cña con ng­êi. Nãi c¸ch kh¸c, dùa vµo rõng ®Ó sinh tån, ng­êi Hµ Nh× võa khai th¸c rõng võa gi÷ rõng, võa khai ph¸ ®Êt võa phôc håi ®Êt, võa khai th¸c nguån n­íc võa b¶o vÖ nguån n­íc mét c¸ch cã hiÖu qu¶. C¸c yÕu tè trong hÖ thèng tËp qu¸n qu¶n lý vµ khai th¸c tµi nguyªn rõng, ®Êt ®ai, nguån n­íc cña d©n téc Hµ Nh× ë M­êng TÌ rÊt khoa häc vµ cã tÝnh hÖ thèng. Nãi c¸ch kh¸c, ®ã lµ hÖ thèng tËp hîp cña sù c©n b»ng trong ®ã mèi quan hÖ gi÷a con ng­êi, c©y cèi, rõng nói, ®éng vËt, c¸c lùc l­îng siªu nhiªn ®­îc nhËn thøc nh­ lµ mét m¹ng l­íi cña mèi quan hÖ x· héi. Trong cÊu tróc cña hÖ thèng logic nµy tÊt c¶ c¸c sinh vËt ®Òu lµ mét phÇn cña thÕ giíi. XuÊt ph¸t tõ t­ duy nh­ vËy, ng­êi Hµ Nh× ®· cã ®­îc mét cuéc sèng hµi hoµ víi tù nhiªn. Trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y, cïng víi nh÷ng biÕn ®æi to lín cña x· héi, c¸c gi¸ trÞ v¨n ho¸ vµ ®¹o ®øc cña ng­êi Hµ Nh× ë M­êng TÌ víi m«i tr­êng tù nhiªn ®ang diÔn ra sù thay ®æi thÓ hiÖn trªn nhiÒu lÜnh vùc: Tr­íc hÕt, ®ã lµ nh÷ng biÕn ®æi mang tÝnh tÝch cùc trong qu¶n lý vµ khai th¸c c¸c tµi nguyªn thiªn nhiªn vµ thóc ®Èy sù tiÕn bé cña nhiÒu lÜnh vùc nh­: c¬ cÊu nÒn kinh tÕ, c¬ cÊu c©y trång, vËt nu«i, kü thuËt s¶n xuÊt, ch¨n nu«i, canh t¸c, dÉn ®Õn t¨ng n¨ng xuÊt, t¨ng s¶n l­îng, ph­¬ng thøc tiªu thô s¶n phÈm, n©ng cao vai trß cña trång trät, ch¨n nu«i, thñ c«ng cña c¸c gia ®×nh, c¸c lµng b¶n, ®êi sèng ng­êi Hµ Nh× ®ang cã nh÷ng b­íc tiÕn tÝch cùc, nhÊt lµ nh÷ng b¶n ë gÇn ®­êng, gÇn c¸c ®« thÞ (thÞ trÊn, thÞ tø). Nh÷ng c¶i thiÖn trªn do nhiÒu yÕu tè quy ®Þnh mµ tr­íc hÕt lµ viÖc ho¹ch ®Þnh chÝnh s¸ch ph¸t triÓn, ®Çu t­ vµ hç trî n«ng nghiÖp miÒn nói vµ d©n téc cña ChÝnh phñ vµ sù quan t©m ®óng møc cña chÝnh quyÒn c¸c cÊp th«ng qua c¸c dù ¸n nh­ Dù ¸n Xo¸ ®ãi gi¶m nghÌo (135), Dù ¸n hç trî c¸c d©n téc ®Æc biÖt khã kh¨n, vïng s©u, vïng xa... víi c¸c dù ¸n, ch­¬ng tr×nh quy m« cÊp quèc gia, nhiÒu biÖn ph¸p thùc hiÖn hiÖu qu¶ ®­îc triÓn khai, ®­îc ¸p dông lµ nh÷ng b­íc ®ét ph¸ quan träng hµng ®Çu trong viÖc c¶i thiÖn ®êi sèng ng­êi d©n. Trong c¸c tËp qu¸n khai th¸c ®Êt rõng, diÔn ra hµng lo¹t nh÷ng thay ®æi tiÕn bé trong c¸c lÜnh vùc mµ tr­íc hÕt lµ trång trät nh­ kü thuËt, kü n¨ng trång trät canh t¸c míi tiªn tiÕn ®­îc phæ biÕn th«ng qua c¸c ®ît tËp huÊn t¹i c¸c trung t©m khuyÕn n«ng - khuyÕn l©m hay tËp huÊn ngay t¹i c¬ së x·, b¶n. C¸c lo¹i gièng míi, n¨ng xuÊt cao, chÞu h¹n, Ýt s©u bÖnh, phï hîp víi c¸c ®iÒu kiÖn ®Þa h×nh, khÝ hËu, thuû v¨n cña vïng ®­îc ®­a vµo s¶n xuÊt. C¬ së h¹ tÇng phôc vô s¶n xuÊt n«ng nghiÖp ®­îc x©y dùng. Trong trång trät, ngoµi n­¬ng rÉy, ng­êi Hµ Nh× ë M­êng TÌ hiÖn nay cßn canh t¸c trªn c¶ ruéng n­íc. Trong lÞch sö, ng­êi Hµ Nh× ®· lµm ruéng n­íc trªn nh÷ng c¸nh ®ång réng víi kü thuËt dÉn thuû nhËp ®iÒn b»ng nh÷ng con m­¬ng. Trong Sö thi P'huú Ca - Na Ca cã c©u: Ha Sa te ma ø pÝ zhÐ nh× µ khµi Khã chi Hµ Nh× p'hu ma sÞ troãng DÞch nghÜa: Ruéng lín ®­îc t­íi b»ng n­íc s«ng Ha Sa theo 12 con m­¬ng B¶n lín cña ng­êi Hµ Nh× ë gi÷a cã 7.000 hé Ngµy nay, canh t¸c ruéng n­íc vÉn ®­îc ng­êi Hµ Nh× duy tr×; nh­ng do ®iÒu kiÖn ®Êt dèc, kh«ng cã nh÷ng b·i b»ng réng lín vµ s½n n­íc t­íi tiªu nh­ S× Hïng te ma (ruéng b»ng ®Êt S× Hïng [41]) nªn hä ®· tËn dông nh÷ng n¬i cã nguån n­íc ®Ó khai ph¸ ®Êt dèc trªn nh÷ng s­ên ®åi, nói tho¶i lµm ruéng bËc thang ®Ó trång lóa. Tr­íc ®©y, ruéng bËc thang cña ®ång bµo chØ cÊy ®­îc mét vô (vô mïa). Ngµy nay, ®ång bµo ®· cÊy ®­îc c¶ vô chiªm. Vô chiªm ®­îc b¾t ®Çu tõ th¸ng 6 d­¬ng lÞch; vµ vô mïa b¾t ®Çu tõ th¸ng 10 d­¬ng lÞch hµng n¨m. C¸c gièng lóa canh t¸c trªn ruéng bËc thang cña ng­êi Hµ Nh× ®Òu lµ nh÷ng gièng lóa nhËp tõ bªn ngoµi vµo; ®ã lµ c¸c gièng lóa lai F1 (s¶n phÈm cña sù lai t¹o gièng lóa tÎ cña ViÖt Nam víi gièng lóa zó xÐ cña Trung Quèc), c¸c gièng nµy ®· cho thÊy sù t­¬ng thÝch cao ®èi víi chÕ ®é ®Þa chÊt, khÝ hËu, thuû v¨n cña vïng bëi n¨ng xuÊt ®Òu ®¹t kho¶ng trªn 5 t¹/ha. Theo TS. TrÇn B×nh, nh÷ng lo¹i gièng lóa míi mµ ng­êi Hµ Nh× ë M­êng TÌ ®ang sö dông ®Ó canh t¸c hiÖn nay bao gåm: Lóa chÞu h¹n (ký hiÖu: CH133, LC39-1), cÊy ®­îc ë c¸c ch©n ruéng cao, h¹n. Xuèng m¹ 5/2 - 20/2 (DL) ®èi víi vïng cao vµ 15/2 - 5/3 (DL) ®èi víi vïng thÊp. Lóa thuÇn c¶m «n (ký hiÖu: CR203, Q5, B¾c th¬m, Khang d©n), canh t¸c ë c¸c ch©n ruéng thuéc vµnh ®ai gi÷a. Xuèng m¹ 5/2 - 25/2 (DL) ®èi víi vïng cao l¹nh vµ 25/2 - 5/3 (DL) ®èi víi vïng thÊp. Lóa lai c¶m «n (Ký hiÖu: NhÞ ­u 838, NhÞ ­u 64, Shan ­u 64, VL 20), canh t¸c ë c¸c ch©n ruéng thuéc vµnh ®ai gi÷a. Xuèng m¹ 5/2 - 25/2 (DL) ®èi víi vïng cao l¹nh vµ 25/2 - 5/3 (DL) ®èi víi vïng thÊp. Lóa c¶m «n, dµi ngµy (ký hiÖu: DT10, DT11, C70, C71) canh t¸c trªn c¸c ch©n ruéng tròng ë vïng cao, m¸t l¹nh. Xuèng m¹ 25/1-25/2 (DL). Lóa c¶m «n, cùc ng¾n ngµy (ký hiÖu: CN2, 79-1), canh t¸c ë c¸c ch©n ruéng thuéc vµnh ®ai gi÷a. Xuèng m¹ 5/2 - 25/2 (DL) [42]. C«ng cô lµm ruéng n­íc cña ng­êi Hµ Nh× cã cµy, bõa, cuèc, dao, liÒm. C«ng ®o¹n vì ®Êt do ng­êi ®µn «ng ®¶m nhiÖm vµ ®­îc thùc hiÖn b»ng cµy, bõa, dïng tr©u lµm søc kÐo. Cµy cña ng­êi Hµ Nh× dïng trong canh t¸c lóa n­íc lµ lo¹i cµy 51. Bõa "ch÷ nhi" ®­îc chÕ t¹o hoµn toµn b»ng gç. C¸c c«ng ®o¹n kü thuËt trong canh t¸c lóa n­íc cña ng­êi Hµ Nh× lµ gieo m¹- nhæ m¹ - cÊy - th¸o n­íc vµo ruéng - thu ho¹ch. Tr­íc ®©y, canh t¸c lóa mét vô, ®ång bµo kh«ng hÒ bãn lãt bÊt cø lo¹i ph©n nµo. Ngµy nay, ruéng lóa ®­îc bãn c¸c lo¹i ph©n sinh - ho¸ ®­îc b¸n s½n trªn thÞ tr­êng nh­ ®¹m, l©n, kali… Vô chiªm xu©n ®­îc b¾t ®Çu vµo th¸ng 11 d­¬ng lÞch víi kh©u gieo m¹. ViÖc lµm ®Êt ruéng t¹i c¸c thöa ruéng bËc thang lµ cµy, bõa vµ lµm l¹i bê. Th¸ng 12 hoÆc th¸ng 1 d­¬ng lÞch, ®ång bµo th¸o n­íc vµo ruéng xong lµ cÊy. CÊy lóa ruéng còng thu hót c¶ gia ®×nh tham gia. M¹ ®­îc nhæ, bã l¹i thµnh tõng bã ®Ó ngay t¹i ruéng. Lóa ®­îc cÊy thµnh tõng khãm, mçi khãm kho¶ng 4 - 5 nh¸nh m¹, khãm nä c¸ch khãm kia kho¶ng 15 cm. Ngµy nay, nh÷ng thöa ruéng xÊu ®­îc hä t¨ng ®é ph× cho ®Êt b»ng c¸ch bãn ph©n sinh - ho¸, nh­ng th«ng th­êng kh©u ch¨m sãc lóa ruéng cña ng­êi Hµ Nh× chñ yÕu vÉn lµ t­íi n­íc. Sau khi cÊy xong, ng­êi ta th¸o n­íc liªn tôc vµo ruéng. Khi lóa b¾t ®Çu uèn c©u, vµo mÈy th× hä ng¨n ®Çu m­¬ng n­íc l¹i kh«ng cho ch¶y vµo ruéng n÷a. ViÖc lµm nµy cã t¸c dông lµm cho lóa chÝn nhanh; ®ång thêi khi ruéng kh« th× viÖc thu ho¹ch còng ®ì vÊt v¶. Lóa chiªm xu©n ®­îc thu ho¹ch vµo th¸ng 4 d­¬ng lÞch hµng n¨m víi c«ng cô chÝnh lµ liÒm. C©y lóa ®­îc c¾t ngang th©n, ®¸nh ®èng vµ ph¬i ngay t¹i ruéng. Khi c¸c thöa ruéng ®­îc thu ho¹ch xong còng lµ lóc tiÕn hµnh ®Ëp lóa. C«ng cô ®Ëp lóa còng gåm tÊm cãt tr¶i, chiÕc gËy cong ®Çu vµ c¸ch ®Ëp còng kh«ng kh¸c g× so víi viÖc ®Ëp lóa trªn n­¬ng. Lóa ruéng ®Ëp xong ®­îc mang ngay vÒ nhµ (tr­êng hîp ruéng gÇn nhµ) hoÆc ®Ó l¹i l¸n ruéng (tr­êng hîp ruéng xa nhµ), ®Õn khi cÇn míi mang vÒ sö dông. Vô mïa ®­îc b¾t ®Çu vµo th¸ng 5 - 6 d­¬ng lÞch vµ ®­îc thu ho¹ch vµo th¸ng 10 d­¬ng lÞch. Mäi quy tr×nh kü thuËt ®­îc thùc hiÖn gièng víi vô chiªm xu©n. Tuy nhiªn, nguån n­íc t­íi cho vô nµy chñ yÕu tr«ng chê vµo n­íc m­a. §Õn mïa kh« hanh còng lµ lóc lóa mÈy h¹t. Do kü thuËt canh t¸c thÊp nªn n¨ng xuÊt lóa cña hä th­êng kh«ng cao, th­êng chØ ®¹t kho¶ng trªn d­íi 2 tÊn/ha. Ngoµi lóa, hiÖn nay c¸c gièng c©y trång míi, ®Æc biÖt lµ c¸c lo¹i c©y cã gi¸ trÞ kinh tÕ cao nh­ th¶o qu¶, xuyªn khung vµ mét sè lo¹i c©y ¨n qu¶ ®­îc ®­a vµo trång trät ®· ph¸ thÕ ®éc canh l­¬ng thùc tån t¹i qua nhiÒu ®êi nay trong céng ®ång ng­êi Hµ Nh×. BiÓu 10. TËp ®oµn c©y trång hiÖn nay cña ng­êi Hµ Nh× [43] STT C¸c lo¹i c©y trång TiÕng ViÖt TiÕng Hµ Nh× TiÕng Anh 1. Lóa ShÐ Rice 2. Lóa nÕp ShÐ hß nhß Plain rice 3. Lóa tÎ ShÐ hß zhÑ Glutinous rice 4. Ng« Gu tu Com 5. Kª Lß luý Millet 6. Võng Nï sÐ Sesame 7. L¹c L¹ p­ t­ x× Peanut 8. S¾n ¸ pã mß ®­ Manioc 9. Khoai sä Puú ma ¸ x× Taro 10. Khoai lang Mß nhÝ x¸ kho Sweet potato, batata 11. Rau rÒn Tr¸ nÕ ¸ p¹ Amaranth 12. Rau c¶i Gkß p¹ Cabbage 13. Cµ ghÐm Mß khø Eggplant 14. Cµ chua G¹ xÝ mß cho Tomato 15. BÝ xanh X¸ phø Type of pumpkin 16. BÝ ®á M¸ te te nÕ ¸ x× Type of pumpkin 17. M­íp Puý ba Loorah, luffa 18. M­íp ®¾ng Xi khµ ¸ x× Balsam-apple 19. D­a bë PÐ ¸ pu ¸ x× Type of melon 20. §u ®ñ M¸ k­ Papaya 21. Døa MÌ µ toãng Anannas 22. Hµnh Cï pã Welsh onion 23. Tái Khµ sÐ Garlie 24. ít L¹ phÝ Red peoper 25. X¶ Phß phÝ Citronella 26. Gõng Shµ zhù Ginger 27. RiÒng MÐ phÝ Galengale 28. NghÖ Xø khµ mÝ zhÐ Turmeric 29. Rau th¬m Ch¸ xhã Basil 30. Rau hóng Xh¸ go lo ma Type of Basil 31. L¸ lèt Xh­ zhÝ ¸ p¹ Type of Basil 32. §Ëu ®en N­ co cß na Black bean 33. §Ëu t­¬ng N­ x× Soy bean 34. §Ëu xanh ¸ se Green bean 35. §Ëu ®á ¸ be be nhÝ Red bean 36. §Ëu tr¾ng ¸ be be pa Kidney bean 37. §Ëu ®òa ¸ be be cha China long bean 38. Chµm Mß ch× Eczema 39. ChÌ L¹ pÑ Tea 40. Thuèc lµo Dza khä Rustic tobaco 41. Thuèc l¸ Dza khä p¹ lÑ Cigarette 42. Thuèc phiÖn DÌ dje Opium 43. D©u t»m Shµ thµ µ puú Mulberrry 44. GÊc Hß nhÝ Momordica 45. C©y v¶i Puú x× ¸ pã Litchi 46. C©y muçm P’hÝ xe xe giµ ¸ pã Mango 47. C©y me P¹ chÐ ¸ pã Tam arind 48. æi The la ¸ pã Guava 49. §µo X× hï Peach 50. MÝt X× phß Jack fruit 51. Chuèi Nga zhuý Banana 52. Chuèi tiªu Nga kha nga o Type of banana 53. Chuèi l¸ Nga zhÐ Type of banana 54. B­ëi Shuú lhuý lhuý phï Pomelo 55. Chanh Shuú lhuý lhuý zhÐ Lemon 56. Cam X× lhuý lhuý zhuý Orange 57. Quýt X× lhuý lh¹ lhõ Tangerine 58. MÝa Phß zhuý Sugarcane 59. B«ng v¶i Xhµ lhµ Cotton 60. Luång ¸ phÐ Type of bambo 61. VÇu ¸ mhã Type of bambo Cïng víi trång trät, ch¨n nu«i cña ng­êi Hµ Nh× còng cã nhiÒu thay ®æi tÝch cùc mµ ®iÒu ®¸ng kÓ nhÊt lµ sù thay ®æi trong nhËn thøc vÒ môc ®Ých ch¨n nu«i céng víi sù ®Çu t­, hç trî thÝch ®¸ng cña ChÝnh phñ, c¸c cÊp, c¸c ngµnh vÒ chñ tr­¬ng, chÝnh s¸ch, kÕ ho¹ch, kü thuËt, gièng vËt nu«i... NÕu nh­ tr­íc kia, ®ång bµo coi ch¨n nu«i chØ lµ mét ho¹t ®éng phô trî, s¶n phÈm ch¨n nu«i chñ yÕu chØ ®Ó phôc vô cóng b¸i vµ ®¹i sù (c­íi xin, ma chay) th× nay ®ång bµo ®· coi ch¨n nu«i gia ®×nh lµ ho¹t ®éng mang l¹i nguån thu nhËp quan träng, s¶n phÈm ch¨n nu«i (thÞt, trøng) ngoµi cung cÊp thªm thùc phÈm b÷a ¨n cßn ®­îc dïng ®Ó b¸n ra thÞ tr­êng. Tuy vÉn duy tr× tËp qu¸n ch¨n nu«i theo ph­¬ng ph¸p b¸n th¶ r«ng nh­ng c¸c gia ®×nh ng­êi Hµ Nh× ngµy nay ®· biÕt lµm chuång tr¹i ch¨n nu«i ë nhµ hoÆc ë nh÷ng m¶nh n­¬ng gÇn nhµ. Sè l­îng ®µn gia sóc, gia cÇm ngµy nay còng t¨ng lªn ®¸ng kÓ. C¸c gièng vËt nu«i còng ®a d¹ng h¬n tr­íc, ngoµi lîn, gµ, tr©u, ngùa cßn cã dª, bß, ngçng, ngan, vÞt vµ mét sè loµi c¸. ë mét sè n¬i nh­ Kan Hå, P¾c Ma, Ka L¨ng ®· thùc hiÖn ¸p dông kü thuËt thó y trong ch¨n nu«i t¹i c¸c gia ®×nh. Tû träng ch¨n nu«i cña c¸c gia ®×nh t¨ng nhanh vµ ngµy cµng chiÕm vai trß quan träng trong ®êi sèng kinh tÕ cña ®ång bµo. NhiÒu gia ®×nh ®· x©y nhµ g¹ch, mua xe m¸y, ®å dïng gia ®×nh ®¾t tiÒn, nu«i con ¨n häc ë thÞ trÊn, thÞ x·... ®Òu lµ do thu nhËp tõ ch¨n nu«i hoÆc trång c¸c lo¹i c©y cã hiÖu qu¶ kinh tÕ cao. Nh÷ng thay trong trång trät vµ ch¨n nu«i ®· dÉn ®Õn nh÷ng thay ®æi cña s¨n b¾t vµ h¸i l­îm. Ngµy nay, ho¹t ®éng s¨n b¾t vµ h¸i l­îm chØ cßn ®­îc duy tr× kh¸ phæ biÕn ë nh÷ng vïng s©u, vïng xa nh­ Tµ Tæng, Mï C¶ vµ mét sè b¶n thuéc Ka L¨ng, Thu Lòm, cßn nh÷ng n¬i kh¸c th× c¸c ho¹t ®éng Êy ®· trë lªn mê nh¹t, thay vµo ®ã lµ sù t¨ng tr­ëng cña ho¹t ®éng trao ®æi, bu«n b¸n. TÊt c¶ nh÷ng ®iÒu ®ã còng ®· dÉn ®Õn sù thay ®æi nhÞp sèng vµ hµng lo¹t c¸c thay ®æi kh¸c vÒ v¨n ho¸ vµ lèi sèng. Cô thÓ diÔn ra trªn c¸c mÆt sau: Mét lµ, sù suy gi¶m vai trß cña niÒm tin t«n gi¸o. Cho ®Õn nay, tÝn ng­ìng cña ng­êi Hµ Nh× vÒ c¬ b¶n vÉn tu©n thñ theo nh÷ng yÕu tè cæ truyÒn trong c¶ nh÷ng niÒm tin t«n gi¸o víi sù tån t¹i cña c¸c h×nh th¸i vµ d¹ng thøc tÝn ng­ìng, hÖ thèng thÇn linh trong miÕu v¹n thÇn, c¸c lÔ héi céng ®ång, c¸c nghi lÔ gia ®×nh vµ c¸c tôc hÌm kiªng kþ... Tuy nhiªn, tÝn ng­ìng giê ®©y ®ang mÊt dÇn vai trß vèn cã cña nã trong céng ®ång ng­êi Hµ Nh× ë M­êng TÌ, ®Æc biÖt lµ líp trÎ vµ nh÷ng c¸ nh©n tho¸t ly khái céng ®ång mét thêi gian nay trë l¹i quª h­¬ng (®i häc, ®i c«ng t¸c) råi truyÒn b¸ vÒ. Do qu¸ tr×nh giao l­u víi bªn ngoµi, tiÕp thu nhiÒu yÕu tè v¨n ho¸ ngo¹i lai, líp trÎ ng­êi Hµ Nh× ë M­êng TÌ hiÖn kh«ng cßn duy tr× sù sïng b¸i vµ niÒm tin tuyÖt ®èi vµo c¸c thÕ lùc siªu nhiªn. H×nh th¸i tÝn ng­ìng t« tem gi¸o hiÖn kh«ng cßn ®­îc tu©n thñ tuyÖt ®èi. NhiÒu ng­êi khi ®i rõng gÆp con vËt ®­îc xem lµ vËt tæ cña hä m×nh vÉn lµm thÞt ®Ó ¨n mµ kh«ng thùc hiÖn nh÷ng quy ®Þnh cæ truyÒn. Hai lµ, sù suy gi¶m vÒ ý thøc b¶o vÖ rõng. Do qu¸ tr×nh hoµ nhËp ngµy cµng nhanh cña c¸c tæ chøc x· héi cæ truyÒn vµo sù ph¸t triÓn cña nÒn kinh tÕ vµ v¨n ho¸ quèc gia. Thay b»ng c¸ch b¶o vÖ nguån tµi nguyªn thiªn nhiªn dùa vµo niÒm tin t«n gi¸o vµ c¸c thiÕt chÕ qu¶n lý cæ truyÒn cña céng ®ång (chñ ®Êt, giµ lµng, dßng hä, c¸c chøc s¾c t«n gi¸o), dùa vµo luËt tôc; ng­êi Hµ Nh× ë M­êng TÌ hiÖn nay ®· thay ®æi vµ ¸p dông c¸c nguyªn t¾c b¶o vÖ truyÒn thèng theo c¸c h×nh thøc míi. ViÖc qu¶n lý c¸c tµi nguyªn thiªn nhiªn ®­îc "chuyÓn giao" tõ hÖ thèng chøc s¾c céng ®ång sang chÝnh quyÒn x·. ViÖc qu¶n lý b»ng luËt tôc ®­îc thay thÕ b»ng ph¸p luËt cña nhµ n­íc. §iÒu nµy xem ra lµ mét hiÖn t­îng tèt, phï hîp víi xu thÕ ph¸t triÓn chung cña ®Êt n­íc. Nh­ng trªn mét khÝa c¹nh nµo ®ã, nã ch­a thùc sù ph¸t huy vai trß ®Ých thùc vµ h¬n thÕ n÷a l¹i cßn gãp phÇn lµm mai mét c¸c tËp tôc vÒ qu¶n lý vµ b¶o vÖ rõng theo nh÷ng ph­¬ng ph¸p d©n gian. Ch¼ng h¹n, viÖc MÝ cï ngµy nay chØ cßn tån t¹i víi t­ c¸ch lµ ng­êi duy tr× phong tôc, mÊt ®i vai trß trong ®iÒu hµnh, qu¶n lý tµi nguyªn trong khi ®éi ngò c¸n bé chuyªn tr¸ch cña x· vÒ qu¶n lý vµ b¶o vÖ rõng ch­a ph¸t huy ®­îc vai trß trong viÖc vËn ®éng nh©n d©n g×n gi÷ c¸c tµi nguyªn l©m thæ s¶n. HoÆc nh­ ë cÊp ®é gia ®×nh, do luËt ph¸p quy ®Þnh chØ cã gia ®×nh míi thùc hiÖn c¸c quyÒn vµ nghÜa vô vÒ ®Êt ®ai còng nh­ c¸c së h÷u kh¸c, cßn dßng hä kh«ng cã t­ c¸ch ph¸p nh©n ®ã. §iÒu nµy ®· khiÕn cho vai trß cña dßng hä vµ tr­ëng dßng hä l©u nay trë nªn mê nh¹t ®· khiÕn cho c¸c thµnh viªn trong dßng hä kh«ng cßn sù kh¨ng khÝt cÇn thiÕt trong viÖc b¶o vÖ ®Êt ®ai canh t¸c (®Êt rõng) cña dßng hä m×nh. Nh÷ng yÕu tè trªn dÉn ®Õn hÖ qu¶ lµ céng ®ång ng­êi Hµ Nh× ë M­êng TÌ hiÖn nay trë lªn hôt hÉng, thiÕu mét c¬ së ®Ó bÞ rµng buéc vµo mét ®Þnh chÕ. §ã lµ mét trong nh÷ng nguyªn nh©n quan träng khiÕn cho ý thøc b¶o vÖ rõng cña ®ång bµo bÞ suy gi¶m. Ba lµ, sù thÊt truyÒn nh÷ng vèn v¨n ho¸ cæ cã gi¸ trÞ trong viÖc t«n vinh ý thøc g×n gi÷ vµ b¶o vÖ rõng; tiªu biÓu lµ nh÷ng c©u vÇn ng¾n truyÒn miÖng mang tÝnh ®óc kÕt tõ sù tr¶i nghiÖm vµ nh÷ng hiÓu biÕt vÒ m«i tr­êng rõng nói vµ c¸c tµi nguyªn l©m thæ s¶n, nh÷ng kinh nghiÖm trong viÖc b¶o vÖ vµ khai th¸c tµi nguyªn ®Êt, rõng, nguån n­íc... TÊt c¶ ®Òu ®­îc liªn hÖ víi c¸c yÕu tè m«i sinh, m«i tr­êng. Song cho ®Õn nay nh÷ng ng­êi am hiÓu vµ cã ý thøc duy tr× c¸c vèn cæ Êy trong c¸c céng ®ång ng­êi Hµ Nh× ë M­êng TÌ kh«ng cßn nhiÒu. Bèn lµ, sù biÕn t­íng cña c¸c ho¹t ®éng lÔ héi vµ nghi lÔ. NhiÒu lÔ héi hiÖn nay ®· gi¶n l­îc vÒ thêi gian, quy m« tæ chøc vµ ®Æc biÖt lµ tÝnh linh thiªng cña lÔ héi ®· suy gi¶m ®¸ng kÓ. Ch¼ng h¹n, luËt tôc cæ truyÒn cña ng­êi Hµ Nh× quy ®Þnh trong lÔ héi Gµ ma thó nh÷ng ng­êi lªn rõng cÊm Gµ ma kh«ng ®­îc mang dµy dÐp, kh«ng ®­îc mang nh÷ng vËt cã mµu tr¾ng vµ kh«ng ®­îc mÆc trang phôc d©n téc kh¸c. §Õn nay c¸c quy ®Þnh nµy hÇu nh­ kh«ng ®­îc thùc hiÖn. Trang phôc truyÒn thèng cña nam giíi trong nh÷ng ngµy nµy chØ cã MÝ cï, La ch¹ vµ mét sè ng­êi giµ tu©n thñ, cßn tuyÖt ®¹i bé phËn nam giíi vµ mét phÇn n÷ giíi trong céng ®ång ¨n mÆc theo së thÝch riªng. N¨m lµ, sù suy gi¶m cña tµi nguyªn ®Êt, ®Æc biÖt lµ ®Êt canh t¸c do sù gia t¨ng d©n sè trong ®iÒu kiÖn nguån n­íc khan hiÕm, khã cã thÓ më mang diÖn tÝch canh t¸c trong vïng. MÆc dï trong kü thuËt canh t¸c hiÖn nay cña ng­êi Hµ Nh× ®· cã mét sè thay ®æi nh»m thÝch øng víi t×nh h×nh míi; bªn c¹nh tËp qu¸n lu©n canh theo chu kú nh»m ®Ó cho ®Êt cã thêi gian phôc håi ®é ph× nhiªu, ®Ó l¹i v¹t rõng trªn ®Ønh n­¬ng ®Ó h¹n chÕ qu¸ tr×nh sãi mßn, röa tr«i...; ®ång bµo cßn ¸p dông c¸c kü thuËt míi nh­ th©m canh, xen canh gèi vô, sö dông cµy dïng tr©u lµm søc kÐo nh»m lµm t¨ng ®é ph× cho ®Êt... ®· gãp phÇn to lín trong viÖc t¨ng c­êng kh¶ n¨ng chèng chÞu cña c¬ cÊu n«ng nghiÖp cæ truyÒn. Tuy nhiªn, do søc Ðp d©n sè ngµy cµng t¨ng, nh÷ng biÖn ph¸p trªn còng kh«ng thÓ tho¶ m·n ®­îc nhu cÇu thùc tÕ. HiÖn nay, do søc Ðp cña d©n sè vµ t×nh tr¹ng thiÕu ®Êt canh t¸c, thêi gian bá ho¸ cho n­¬ng phôc håi ®· bÞ rót ng¾n. ThËm chÝ, ®· cã nh÷ng m¶nh n­¬ng ®­îc khai th¸c liªn tôc mµ kh«ng hÒ ®­îc h­u canh. 3. Mét sè vÊn ®Ò ®Æt ra Ngµy nay, trong ®iÒu kiÖn ®Êt n­íc ta më cöa, héi nhËp, nh÷ng biÓu hiÖn cña toµn cÇu ho¸ ngµy cµng râ nÐt b»ng viÖc tham gia vµo c¸c tæ chøc kinh tÕ - chÝnh trÞ trªn thÕ giíi. ViÖt Nam ®· lµ thµnh viªn cña nhiÒu tæ chøc kinh tÕ - chÝnh trÞ quèc tÕ, khu vùc vµ liªn khu vùc. Chóng ta ®· lµ thµnh viªn cña Ng©n hµng ThÕ giíi (WB), Quü TiÒn tÖ quèc tÕ (IMF)... ë cÊp khu vùc vµ liªn khu vùc, chóng ta lµ thµnh viªn cña HiÖp héi c¸c quèc gia §«ng Nam ¸ (ASEAN), cña DiÔn ®µn hîp t¸c kinh tÕ ch©u ¸ - Th¸i B×nh D­¬ng (APEC), DiÔn ®µn hîp t¸c ¸ - ¢u (ASEM)... vµ sù kiÖn v« cïng quan träng lµ chóng ta ®· chÝnh thøc gia nhËp Tæ chøc Th­¬ng m¹i thÕ giíi (WTO). Mét quy luËt hiÓn nhiªn lµ héi nhËp sÏ t¹o ra mét thÕ giíi míi, thÕ giíi toµn cÇu ho¸ víi nh÷ng thay ®æi to lín, ®a d¹ng vµ phøc t¹p, cã ¶nh h­ëng ®Õn bÊt cø quèc gia nµo, céng ®ång nµo, c¸ nh©n nµo. §Ó chñ ®éng héi nhËp trong xu thÕ toµn cÇu ho¸, chóng ta cÇn ph¶i ®¶m b¶o ®­îc c¸c yªu cÇu c¬ b¶n lµ h­íng ®Õn khai th¸c bÒn v÷ng nh÷ng nguån tµi nguyªn lµ thÕ m¹nh cña chóng ta nh­ than ®¸, dÇu má, n­íc, gç...; sö dông hîp lý vµ tiÕt kiÖm c¸c nguån nguyªn liÖu hiÖn cã, kh¾c phôc t×nh tr¹ng l·ng phÝ, ch¶y m¸u tµi nguyªn. Ng­êi Hµ Nh× lµ c­ d©n lµm n«ng nghiÖp kÕt hîp víi khai th¸c tµi nguyªn rõng. Qua qu¸ tr×nh ®Êu tranh sinh tån, ®ång bµo ®· s¸ng t¹o vµ l­u gi÷ mét kho tµng tri thøc d©n gian vµ nh÷ng hµnh ®éng cô thÓ, thiÕt thùc trong viÖc øng xö víi rõng theo h­íng hµi hoµ, g¾n bã víi thiªn nhiªn, n­¬ng tùa vµo thiªn nhiªn, b¶o vÖ thiªn nhiªn vµ khai th¸c nguån lîi tõ thiªn nhiªn ®Ó phôc vô trë l¹i cho chÝnh cuéc sèng cña ®ång bµo. C¸c tËp qu¸n vÒ qu¶n lý vµ khai th¸c tµi nguyªn thiªn nhiªn; nh÷ng tri thøc d©n gian vµ nh÷ng øng xö víi rõng, ®Êt ®ai, nguån n­íc ®· tån t¹i qua nhiÒu thÕ hÖ con ng­êi Hµ Nh× ë M­êng TÌ, ®· t¹o nªn cho hä nh÷ng thãi quen trong cung c¸ch øng xö víi m«i tr­êng lµm h×nh thµnh nªn nh÷ng tËp qu¸n, tõ tËp qu¸n ®­a ®Õn phong tôc ®Ó råi tõ phong tôc dÉn ®Õn b¶n s¾c téc ng­êi. Nh­ng trªn hÕt, c¸c tËp qu¸n vµ c¸c tri thøc d©n gian, c¸c cung c¸ch øng xö rÊt nh©n v¨n víi rõng, ®Êt ®ai, nguån n­íc tõ l©u ®· lµ nh÷ng hµnh ®éng thiÕt thùc cña téc ng­êi nµy trong viÖc nu«i gi÷ m«i sinh ®Ó råi chÝnh c¸c yÕu tè m«i sinh Êy l¹i nu«i d­ìng hä víi mét chu tr×nh khÐp kÝn trong mét tæng thÓ hµi hoµ. Nh­ vËy, nÕu nh÷ng tËp qu¸n Êy mÊt ®i th× vÊn ®Ò sÏ ra sao? Bªn c¹nh ®ã, khi ý thøc g×n gi÷ m«i sinh thay ®æi sÏ dÉn ®Õn tËp qu¸n khai th¸c c¸c nguån lîi tù nhiªn còng thay ®æi. Trång trät ph¸t triÓn, diÖn tÝch khai ph¸, sö dông t¨ng. Ch¨n nu«i ph¸t triÓn, nhu cÇu ®Êt ®ai cho ch¨n nu«i t¨ng. §êi sèng kinh tÕ - v¨n ho¸ - x· héi ph¸t triÓn, sù gia t¨ng d©n sè còng t¨ng... TÊt c¶ ®Òu t¸c ®éng lªn tµi nguyªn thiªn nhiªn, t¹o thªm søc Ðp cho ®Êt ®ai, rõng vµ nguån n­íc. Kü thuËt canh t¸c n«ng nghiÖp hiÖn ®¹i ®­îc ¸p dông víi viÖc cµy síi, vµ råi ®©y khi ®Êt b¹c mµu th× sÏ ph¶i sö dông ph©n bãn lãt víi thµnh phÇn lµ c¸c lo¹i ho¸ chÊt vµ c¸c lo¹i vËt t­ tõ c¸c chÊt liÖu v« c¬ ®­îc gieo xuèng ®Êt, ngÊm xuèng n­íc sÏ t¸c ®éng thÕ nµo tíi m«i sinh? Mét x· héi chØ biÕt ch¨m lo ®Õn ®êi sèng vËt chÊt mµ quªn ®i, ®¸nh mÊt ®i b¶n s¾c v¨n ho¸ th× sÏ lµ mét x· héi hçn ®én, mÊt trËt tù, v« kû c­¬ng. Chóng ta hoµn toµn nhËn thøc râ tr¸ch nhiÖm ph¸t triÓn mét nÒn v¨n ho¸ ViÖt Nam tiªn tiÕn, ®Ëm ®µ b¶n s¾c d©n téc sÏ võa lµ ®éng lùc, võa lµ môc tiªu ®Ó ph¸t triÓn kinh tÕ ®Êt n­íc. Nãi c¸ch kh¸c, ph¸t triÓn kinh tÕ ph¶i ph¶i song song víi ph¸t triÓn x· héi, ph¶i biÕt ch¾t läc, s¾p xÕp, g¾n kÕt c¸c gi¸ trÞ v¨n ho¸ cña céng ®ång c¸c d©n téc ViÖt Nam vµo c«ng cuéc ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi bÒn v÷ng. §Æc biÖt lµ ®èi víi c¸c d©n téc thiÓu sè, tri thøc d©n gian - mét bé phËn cña Di s¶n v¨n ho¸ d©n téc ®ãng vai trß v« cïng quan träng. Bëi nh÷ng lÏ ®ã, nh÷ng thay ®æi trong tËp qu¸n qu¶n lý vµ khai th¸c tµi nguyªn ®Êt ®ai, rõng, nguån n­íc còng nh­ sù mai mét c¸c tri thøc d©n gian vµ nh÷ng øng xö víi rõng cña ng­êi Hµ Nh× ë M­êng TÌ nh­ trªn lµ tèt hay xÊu? lµ tÝch cùc hay tiªu cùc? lµ ®¸ng mõng hay ®¸ng lo? 4. Mét sè kiÕn nghÞ vµ ®Ò xuÊt Trong lÜnh vùc qu¶n lý v¨n ho¸ hiÖn nay cã hai quan niÖm phæ biÕn. Mét lµ, v¨n ho¸ lµ mét hiÖn t­îng x· héi phøc t¹p vµ ®a d¹ng, h×nh thµnh mét c¸ch l©u dµi vµ tù ph¸t trong qu¸ tr×nh lÞch sö vµ kh«ng thÓ qu¶n lý ®­îc. Hai lµ, v¨n ho¸ lµ bé mÆt cña mét x· héi nªn cÇn qu¶n lý vµ cã thÓ qu¶n lý ®­îc. Nh×n vµo qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña lÞch sö th× c¶ hai quan niÖm trªn ®Òu cã c¨n cø nhÊt ®Þnh. Trong buæi ban ®Çu cña lÞch sö nh©n lo¹i, khi c¸c chÕ ®é x· héi ch­a ®­îc cñng cè, c¸c thiÕt chÕ x· héi ch­a thËt chÆt chÏ th× v¨n ho¸ th­êng mang tÝnh tù ph¸t theo nhu cÇu vµ kh¶ n¨ng tinh thÇn cña x· héi. Song, cïng víi sù tiÕn ho¸, con ng­êi ngµy cµng nhËn thÊy v¨n ho¸ lµ mét ®éng lùc vµ lµ môc tiªu ph¸t triÓn cña x· héi th× con ng­êi dÇn biÕt lµm chñ nã, h­íng nã theo nh÷ng lý t­ëng cña m×nh. V× vËy, c«ng t¸c qu¶n lý v¨n ho¸ nãi chung, qu¶n lý v¨n ho¸ d©n gian nãi riªng diÔn ra sím hay muén, chÆt chÏ hay l¬i láng lµ tuú thuéc vµo quan niÖm vµ c¸c hµnh ®éng cô thÓ cña mçi x· héi mµ tr­íc hÕt lµ cña nh÷ng ng­êi lµm c«ng t¸c qu¶n lý v¨n ho¸. Nh÷ng tri thøc d©n gian vÒ rõng vµ c¸c tËp tôc trong øng xö víi rõng cña ng­êi Hµ Nh× lµ mét hiÖn t­îng v¨n ho¸ d©n gian ®éc ®¸o ®· tån t¹i qua nhiÒu thÕ hÖ mµ cho ®Õn nay ®· kh¼ng ®Þnh ®­îc thÕ m¹nh cña nã trong viÖc g×n gi÷ vµ b¶o vÖ vèn rõng n¬i ®©y. Kh¼ng ®Þnh v¨n ho¸ lµ mét nguån lùc quan träng trong chiÕn l­îc ph¸t triÓn kinh tÕ bÒn v÷ng vµ lµ cèt lâi cho c«ng cuéc héi nhËp kinh tÕ – v¨n ho¸ toµn cÇu. NghÞ quyÕt Trung ­¬ng 5, kho¸ VIII ®· x¸c ®Þnh: x©y dùng “nÒn v¨n ho¸ ViÖt Nam tiªn tiÕn, ®Ëm ®µ b¶n s¾c d©n téc”. V× nh÷ng lÏ Êy, viÖc b¶o tån tri thøc d©n gian vÒ rõng vµ nh÷ng tËp tôc trong øng xö víi rõng cña ng­êi Hµ Nh× ë Ka L¨ng kh«ng nh÷ng cã thÓ b¶o tån mét nÐt ®Ñp v¨n ho¸ truyÒn thèng ®éc ®¸o cña mét téc ng­êi mµ cßn nÕu biÕt n©ng tÇm vµ khai th¸c cã hiÖu qu¶ th× cßn cã t¸c dông duy tr× ®­îc mét c«ng cô h÷u hiÖu trong viÖc b¶o vÖ rõng, b¶o vÖ m«i tr­êng sinh th¸i tõ viÖc khai th¸c nguån lùc v¨n ho¸ d©n gian. C¸c gi¶i ph¸p ph¶i cã tÝnh kh¶ thi vµ ®ång bé míi cã thÓ ph¸t huy cã hiÖu qu¶. T«i xin ®­a ra mét sè gi¶i ph¸p nh­ sau: - Mét lµ, gi¶i ph¸p b¶o tån trong céng ®ång. Gi¶i ph¸p nµy cÇn ph¶i ®­îc ­u tiªn hµng ®Çu b»ng c¸ch nhµ n­íc mµ tr­íc hÕt lµ chÝnh quyÒn ë cÊp c¬ së (huyÖn, x·) cÇn cã nh÷ng chñ tr­¬ng, chÝnh s¸ch vµ hµnh ®éng cô thÓ nh»m t«n vinh c¸c gi¸ trÞ v¨n ho¸ truyÒn thèng téc ng­êi. Trong ®ã, c¸c tËp tôc tèt ®Ñp vµ nh÷ng tri thøc d©n gian vÒ b¶o vÖ vµ ch¨m sãc rõng cÇn ®­îc n©ng lªn mét b­íc. Trong c¸c cuéc häp d©n b¶n, huyÖn vµ x· cÇn cö c¸n bé xuèng tËn ®Þa bµn ®Ó khuyÕn khÝch, ®éng viªn nh©n d©n, ®Ó nh©n d©n thÊy r»ng c¸c tËp tôc cña m×nh kh«ng hÒ l¹c hËu; ®ång thêi qua ®ã hä sÏ c¶m thÊy tù hµo vÒ truyÒn thèng v¨n ho¸ cña d©n téc m×nh. §ã sÏ lµ mét ®éng lùc quan träng ®Ó nh©n d©n chñ ®éng g×n gi÷ vµ duy tr× c¸c tËp tôc vµ tri thøc d©n gian cña cha «ng trong viÖc b¶o vÖ vµ ph¸t triÓn vèn rõng. Còng víi gi¶i ph¸p b¶o tån trong céng ®ång, cÇn tæ chøc c¸c líp tËp huÊn vÒ b¶o vÖ rõng vµ tµi nguyªn rõng dùa trªn nh÷ng tri thøc b¶n ®Þa t¹i ngay c¸c b¶n hoÆc ë cÊp x·. Ng­êi gi¶ng d¹y kh«ng ai kh¸c chÝnh lµ nh÷ng ng­êi th«ng th¹o c¸c phong tôc tËp qu¸n cña d©n téc. §èi t­îng tham gia c¸c líp häc lµ c¸c ®èi t­îng t×nh nguyÖn vµ c¸c ®èi t­îng tÝch cùc trong c¸c ho¹t ®éng phong trµo. KÕt qu¶ cña c¸c kho¸ häc nµy ngoµi c¸c tÊm chøng chØ, b»ng chøng nhËn cßn lµ nh÷ng kiÕn thøc thùc tÕ ®äng l¹i trong t©m thøc nh÷ng ng­êi tham gia ®Ó råi truyÒn ®Õn nh÷ng ng­êi kh¸c trong céng ®ång theo ph­¬ng ph¸p lan to¶. - Hai lµ, gi¶i ph¸p b¶o tån d­íi d¹ng t­ liÖu l­u tr÷. Nhµ n­íc cÇn ®Çu t­ kinh phÝ ®Ó triÓn khai c¸c ®oµn nghiªn cøu n»m vïng dµi ngµy ®Ó tiÕn hµnh nghiªn cøu s©u víi s¶n phÈm cuèi cïng lµ c¸c c«ng tr×nh d­íi c¸c d¹ng s¸ch chuyªn kh¶o, phim chuyªn ®Ò. §©y sÏ lµ lo¹i tµi liÖu quan träng nhÊt ®Ó l­u gi÷ trong c¸c c¬ quan l­u tr÷ cÊp quèc gia. C¸c tµi liÖu nµy sÏ lµ nguån tµi liÖu l­u gi÷ quan träng trong tr­êng hîp c¸c tri thøc d©n gian vÒ rõng cña ng­êi Hµ Nh× ®· mÊt. - Ba lµ, gi¶i ph¸p b¶o tån d­íi d¹ng tµi liÖu gi¸o khoa phæ cËp. Nhµ n­íc cÇn ®Çu t­ ng©n s¸ch ®Ó s­u tÇm vµ l­u gi÷ nh÷ng tri thøc d©n gian vµ c¸c tËp tôc trong øng xö víi rõng, ®Êt ®ai, nguån n­íc cña ng­êi Hµ Nh×; sau ®ã c«ng bè d­íi d¹ng tµi liÖu ®äc (s¸ch) ®Ó võa l­u gi÷ trong c¸c th­ viÖn, võa lµ tµi liÖu tham kh¶o cho c¸c c¸n bé nghiªn cøu; nh­ng quan träng h¬n lµ ®Ó phæ biÕn trong d©n theo hai h­íng. Mét h­íng lµ ph¸t s¸ch cho c¸c b¶n ng­êi Hµ Nh× ®Ó mäi ng­êi ®äc mµ thùc hiÖn theo nh÷ng tËp tôc truyÒn thèng cña cha «ng ®· ®­îc ghi trong s¸ch. H­íng thø hai lµ ph¸t s¸ch vµo c¸c tr­êng häc vïng cã häc sinh ng­êi Hµ Nh× theo häc. Nh­ vËy, thÕ hÖ trÎ cña ng­êi Hµ Nh× sÏ cã thÓ tiÕp cËn víi c¸c tËp tôc truyÒn thèng cña cha «ng víi t­ c¸ch lµ nh÷ng kiÕn thøc gi¸o khoa, kiÕn thøc phæ cËp. - Bèn lµ, gi¶i ph¸p vÒ n©ng cao n¨ng lùc vµ hiÖu qu¶ cña hÖ thèng c«ng cô vµ bé m¸y b¶o vÖ tµi nguyªn rõng. Nhµ n­íc cÇn cã chÝnh s¸ch s­u tÇm, nghiªn cøu nh÷ng kinh nghiÖm, nh÷ng tri thøc cña ng­êi Hµ Nh× n¬i ®©y ®Ó nghiªn cøu, bæ sung vµo c¸c bé luËt, c¸c quy ®Þnh cña bé, ngµnh chuyªn m«n. Bëi lÏ, c¸c ®iÒu luËt cã nguån gèc lµ nh÷ng kiÕn thøc b¶n ®Þa cña c­ d©n vïng rõng nói sÏ rÊt gÇn gòi víi ng­êi d©n kh«ng chØ ng­êi Hµ Nh× mµ cßn víi c¸c d©n téc cã nh÷ng nÐt v¨n ho¸ gÇn gòi, t­¬ng ®ång (La Hñ, C«èng, Si La, HM«ng, Dao...). Tõ ®ã, viÖc tiÕp cËn luËn vµ thùc thi luËt cña ng­êi d©n sÏ cã hiÖu qu¶ cao h¬n. CÇn ®Çu t­ h¬n n÷a cho m¹ng l­íi kiÓm l©m. HiÖn nay, bé m¸y nµy vÉn ®­îc triÓn khai mét c¸ch dµn tr¶i. C¸c ®Þa ph­¬ng ®Òu cã mét bé m¸y theo khu«n mÉu chung. Bé m¸y nµy ë nh÷ng n¬i cã nhiÒu rõng ®· béc lé nh÷ng nh­îc ®iÓm lín. §ã lµ sù máng manh cña hÖ thèng b¶o vÖ, sù thiÕu thèn cña c¸c trang thiÕt bÞ ®· dÉn ®Õn t×nh tr¹ng kÐm hiÖu qu¶ cña c«ng t¸c qu¶n lý vµ b¶o vÖ rõng cÊp nhµ n­íc. Tãm l¹i, viÖc b¶o vÖ vµ ch¨m sãc rõng cÇn ph¶i cã nh÷ng gi¶i ph¸p ®ång bé vµ hiÖu qu¶. Trong khi hÖ thèng luËt cña nhµ n­íc cßn nhiÒu bÊt cËp, søc Ðp cña nÒn kinh tÕ thÞ tr­êng ®ang tÊn c«ng m¹nh mÏ vµo c¸c lÜnh vùc v¨n ho¸ d©n gian cña c¸c téc ng­êi, ®e do¹ ®Õn b¶n s¾c v¨n ho¸ c¸c d©n téc (s¾c th¸i ®Þa ph­¬ng) vµ nhiÒu vÊn ®Ò kh¸c nh­: vÊn ®Ò m«i tr­êng, vÊn ®Ò x· héi.v.v... th× viÖc nghiªn cøu vµ triÓn khai c¸c gi¶i ph¸p nh»m g×n gi÷, b¶o tån c¸c tri thøc d©n gian vµ c¸c tËp tôc trong øng xö víi rõng cña ng­êi Hµ Nh× cµng trë lªn cÊp b¸ch. KÕt luËn Hµ Nh× lµ mét d©n téc thiÓu sè trong céng ®ång 54 d©n téc ë ViÖt Nam. §ång bµo cã mÆt ë ViÖt Nam tõ kh¸ sím vµ ®· gãp søc m×nh vµo c«ng cuéc ®Êu tranh b¶o vÖ tæ quèc ViÖt Nam qua nhiÒu giai ®o¹n lÞch sö. V¨n ho¸ truyÒn thèng cña ng­êi Hµ Nh× cã nhiÒu nÐt ®éc ®¸o, ph¶n ¸nh b¶n s¾c v¨n ho¸ téc ng­êi mét c¸ch râ nÐt qua ®êi sèng vËt chÊt, ®êi sèng tinh thÇn vµ c¸c ho¹t ®éng kinh tÕ. Nh÷ng tËp tôc truyÒn thèng cña ng­êi Hµ Nh× ®­îc g×n gi÷, ch¾t läc vµ l­u truyÒn qua nhiÒu thÕ hÖ cho ®Õn nay ®· trë thµnh nh÷ng kinh nghiÖm d©n gian/tri thøc b¶n ®Þa phï hîp víi ®iÒu kiÖn tù nhiªn vµ x· héi t¹i nh÷ng vïng ®ång bµo c­ tró. Nh÷ng tri thøc d©n gian cña ng­êi Hµ Nh× gãp phÇn ®¸ng kÓ vµo c«ng cuéc ®Êu tranh sinh tån cña ®ång bµo. §iÒu ®¸ng quý, ®¸ng tr©n träng kh«ng chØ ë chç nã lµ mét trong nh÷ng yÕu tè kh¼ng ®Þnh b¶n s¾c v¨n ho¸ téc ng­êi mµ cßn gãp phÇn b¶o vÖ tµi nguyªn thiªn nhiªn, b¶o vÖ m«i tr­êng sinh th¸i vïng. Tõ sau c¸ch m¹ng th¸ng T¸m thµnh c«ng, cïng víi nh©n d©n c¸c d©n téc trong c¶ n­íc, ng­êi Hµ Nh× ®· vµ ®ang ®­îc thõa h­ëng nh÷ng thµnh tùu cña c«ng cuéc c¸ch m¹ng do §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam l·nh ®¹o. Qu¸ tr×nh ph¸t triÓn kinh tÕ, xo¸ ®ãi gi¶m nghÌo – mét chñ tr­¬ng ®óng ®¾n cña §¶ng vµ Nhµ n­íc ®ang t¸c ®éng ®Õn mäi mÆt cña ng­êi d©n. Bªn c¹nh nh÷ng thµnh qu¶ ®· ®­îc ghi nhËn th× mÆt tr¸i cña nã còng ®· vµ ®ang t¸c ®éng ®Õn ®êi sèng cña ng­êi Hµ Nh× n¬i ®©y. Nh÷ng tri thøc d©n gian vµ nh÷ng tËp tôc tèt ®Ñp cña ®ång bµo tõ bao ®êi nay gãp phÇn g×n gi÷ nh÷ng c¸nh rõng nguyªn sinh b¸t ng¸t ®ang ®øng tr­íc sù ®e do¹, thö th¸ch cña nÒn kinh tÕ thÞ tr­êng. VÊn ®Ò ®Æt ra lóc nµy lµ lµm thÕ nµo ®Ó cã thÓ g×n gi÷, b¶o tån vµ ph¸t huy nh÷ng tri thøc d©n gian vµ nh÷ng tËp tôc vÒ b¶o vÖ vµ ch¨m sãc rõng cña ng­êi Hµ Nh×, tiÕn tíi khai th¸c nguån lùc v¨n ho¸ d©n gian Êy vµo viÖc b¶o vÖ tµi nguyªn, b¶o vÖ m«i tr­êng trong chiÕn l­îc ph¸t triÓn kinh tÕ x· héi bÒn v÷ng. §Ó lµm ®­îc ®iÒu nµy cÇn cã sù quan t©m cña kh«ng chØ c¸c cÊp, c¸c ngµnh chøc n¨ng mµ cßn lµ vÊn ®Ò cña toµn x· héi t¹o thµnh mét søc m¹nh tæng thÓ. Nh­ng ®Ó quy tô ®­îc søc m¹nh Êy cÇn cã nh÷ng chñ tr­¬ng, chÝnh s¸ch hîp lý cña §¶ng vµ Nhµ n­íc víi t­ c¸ch lµ nh÷ng ®ßn bÈy, nh÷ng “có huých” ®Ó søc m¹nh tiÒm Èn trong nh©n d©n cã thÓ trçi dËy, cã thÓ ph¸t huy t¹o thµnh søc m¹nh d©n téc nh»m thùc hiÖn khÈu hiÖu: “tiÕn ra biÓn lín b»ng chÝnh néi lùc vµ b¶n s¾c v¨n ho¸ ViÖt Nam”.