Vài kinh nghiệm khi dạy bài: Sự nóng chảy - Sự Đông đặc (vật lý 6)

I- lý do chän ®Ò tµi : Chóng ta biÕt r»ng: ThÕ kû XIX lµ thÕ kû cña khoa häc, c«ng nghÖ, ­u tiªn ph¸t triÓn c¸c lÜnh vùc khoa häc, trong ®ã cuéc ®ua ph¸t triÓn tù nhiªn ®­îc coi lµ m¹nh mÏ nhÊt, hiÖn ®¹i nhÊt, to lín nhÊt. Khoa häc th«ng tin ®iÖn tö, ho¸ chÊt,.. lµ con ®­êng ng¾n nhÊt ®­a ta xÝch l¹i gÇn víi thÕ giíi xung quanh, ®Ó s¸t nhËp víi sù ph¸t triÓn khoa häc nh­ vò b·o ®ã hay cïng chung víi guång m¸y ®ã th× ®ßi hái chóng ta ph¶i cã kiÕn thøc vÒ tù nhiªn. Kh«ng nh÷ng thÕ muèn kh¸m ph¸ tù nhiªn, kh¸m ph¸ khoa häc chóng ta ph¶i cã nh÷ng con ng­êi cã trÝ thøc tù nhiªn to¸n häc- lý häc- ho¸ häc,… Kh«ng nh÷ng cung cÊp cho chóng ta biÕt tÝnh to¸n suy luËn, t­ duy mét c¸ch l« gÝc, chÆt chÏ mµ cßn h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn n¨ng lùc trÝ tuÖ chung, nh©n c¸ch, phÈm chÊt cho con ng­êi. §ång thêi nã còng lµ nÒn t¶ng cho sù ph¸t triÓn tÝch cùc khoa häc kü thuËt, khoa häc tù nhiªn. Bé m«n vËt lý ë tr­êng THCS lµ tiÒn ®Ò cho nÒn mãng, cho qu¸ tr×nh nghiªn cøu, ph¸t triÓn khoa häc th«ng tin, ®iÖn tö,… NÕu nh­ chóng ta kh«ng häc bé m«n vËt lý lÊy ®©u c¬ së ®Ó gi¶i thÝch mét sè hiÖn t­îng xÈy ra hµng ngµy: sÊm sÐt, nhËt thùc, nguyÖt thùc. V× sao khi ®un n­íc ta chØ cÇn cung cÊp nhiÖt cho phÇn ®¸y nåi mµ phÇn trªn vÉn nãng, gi¶i thÝch v× sao cã sù hao phÝ trªn ®­êng d©y t¶i ®iÖn ?… Trong bèi c¶nh toµn ngµnh Gi¸o dôc vµ §µo t¹o ®ang nç lùc ®æi míi ph­¬ng ph¸p d¹y häc theo h­íng ph¸t huy tÝnh tÝch cùc chñ ®éng cña häc sinh trong ho¹t ®éng häc tËp. Ph­¬ng ph¸p d¹y häc nµy lµ c¸ch thøc ho¹t ®éng cña gi¸o viªn trong viÖc chØ ®¹o, tæ chøc c¸c ho¹t ®éng häc tËp nh»m häc sinh chñ ®éng ®¹t c¸c môc tiªu d¹y häc. Ph­¬ng ph¸p nµy ®­îc xem lµ ph­¬ng ph¸p tèi ­u, ®Æc biÖt coi träng vai trß cña häc sinh. XuÊt ph¸t tõ môc ®Ých kh«ng ngõng n©ng cao chÊt l­îng d¹y vµ häc. T«i m¹nh d¹n dïng ph­¬ng ph¸p nµy vµo gi¶ng d¹y mét sè bµi vËt lý phæ th«ng c¬ së. Nh÷ng c©u hái ph¸t vÊn gîi më dùa trªn nh÷ng trùc quan sinh ®éng gióp häc sinh tù tin cho m×nh, nh÷ng kiÕn thøc cÇn thiÕt. Sau ®©y lµ mét vµi kinh nghiÖm cña t«i khi d¹y bµi: “Sù nãng ch¶y- sù §«ng ®Æc” (vËt lý 6). II- NhËn thøc cò, ph­¬ng ph¸p cò: N¨m 2003 víi bµi “Sù nãng ch¶y vµ sù ®«ng ®Æc” t«i d¹y theo ph­¬ng ph¸p cò, tøc lµ t«i ®i c¸c b­íc tuÇn tù nh­ ë s¸ch thiÕt kÕ bµi gi¶ng, ®Æt vÊn ®Ò nh­ SGK suy ra bµi häc: *1 - Sù nãng ch¶y vµ sù ®éng ®Æc: 1. §Þnh nghÜa: SGK GV: nªu ®Þnh nghÜa nh­ SGK vµ cho häc sinh ®äc kü nhiÒu lÇn. GV: H­íng dÉn häc sinh lµm thÝ nghiÖm. 2. ThÝ nghiÖm: GV: Nªu râ cho häc sinh môc ®Ých thÝ nghiÖm - Theo dâi sù thay ®æi nhiÖt ®é khi ®un, cã nghÜa lµ theo dâi sù thay ®æi nhiÖt ®é cña b¨ng phiÕn theo thêi gian ®un. - Theo dâi sù thay ®æi thÓ cña b¨ng phiÕn x¶y ra khi nµo ? - Theo dâi qu¸ tr×nh ng­îc l¹i, cã nghÜa lµ l¹i ®Ó cho b¨ng phiÕn nguéi dÇn. Sau ®ã gi¸o viªn ph©n c«ng cho mét häc sinh nh×n ®ång hå b¸o ghi tõng phót vµ häc sinh kh¸c ®äc nhiÖt ®é t­¬ng øng víi tõng thêi gian. KÕt qu¶ ghi vµo 2 hµng. T (phót) T (C0) GV: Dùa vµo kÕt qu¶ thÝ nghiÖm, h­íng dÉn häc sinh vÏ ®å thÞ biÓu diÔn qu¸ tr×nh biÕn thiªn cña b¨ng phiÕn theo thêi gian. GV: LÇn l­ît ®Æt vÊn ®Ò ®Ó qua ®å thÞ häc sinh cã thÓ rót ra tõng kÕt luËn cô thÓ ®èi víi b¨ng phiÕn. GV: Tõ kÕt qu¶ rót ra kÕt luËn. 3. KÕt luËn GV: cho häc sinh ph¸t biÓu ë SGK GV: giíi thiÖu b¶ng nhiÖt ®é nãng ch¶y ë SGK Sau khi d¹y xong t«i kiÓm tra chÊt l­îng th× thÊy chÊt l­îng häc sinh rÊt thÊp, cô thÓ nh­ sau: Tæng sè häc sinh ®iÓm kiÓm tra Tæng hîp 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 YÕu kÐm TB Kh¸- Giái 42 em 7 5 5 4 6 8 7 0 0 40% 24% 36% III- NhËn thøc míi, gi¶i ph¸p míi N¨m 2005 còng d¹y bµi ®ã nh­ng t«i thªm bít mét sè ý trong bµi, cô thÓ nh­ sau: * §Æt vÊn ®Ò nh­ ban ®Çu- Bµi cô thÓ. * Ph©n tÝch kÕt qu¶ thÝ nghiÖm. V× thÝ nghiÖm nµy lµ thÝ nghiÖm khã thµnh c«ng nªn gi¸o viªn kh«ng cÇn cho häc sinh lµm thÝ nghiÖm mµ chØ nghiªn cøu qua h×nh vÏ 24-1. GV: - Giíi thiÖu dông cô thÝ nghiÖm vµ t¸c dông tõng dông cô. - Ph©n tÝch b¶ng theo dâi b¶ng 24.1 SGK; 25.1 SGK. - H­íng dÉn kü cho häc sinh c¸ch biÓu diÔn sù thay ®æi nhiÖt ®é theo thêi gian khi nãng ch¶y (vµo giÊy kÎ «) - Häc sinh c¨n cø vµo h×nh biÓu diÔn tr¶ lêi c¸c c©u hái SGK. * Sau khi ®Ó nguéi b¨ng phiÕn Ta cã kÕt qu¶ g× ? Häc sinh, quan s¸t h×nh biÓu diÔn, tr¶ lêi. Sau khi häc sinh tr¶ lêi xong, t«i bæ sung vµ vÏ nhanh thªm mét sè h×nh vÏ kh¸c lªn b¶ng cho häc sinh quan s¸t, råi ph©n tÝch h×nh vÏ ®ã: Tr­íc khi häc sinh ®i vµo ph©n tÝch, t«i cã thÓ gîi ý hoÆc ®Æt mét sè c©u hái ®Ó häc sinh dÔ dµng h×nh dung. + Khi ®un nãng nh­ thÕ nµo ? + §Ó nguéi ra sao ? - GV: Nh­ vËy qua thÝ nghiÖm vÒ b¨ng phiÕn vµ 2 vÝ dô võa ph©n tÝch ta rót ra kÕt luËn g× ? - HS:… - GV: cho häc sinh ®äc kÕt luËn SGK - GV: ®Ó häc sinh quan s¸t b¶ng nhiÖt ®é nãng ch¶y cña mét sè chÊt ë SGK. GV: Cã thÓ ®un nãng ch¶y ®un nãng ch¶y miÕng nh«m trong mét th×a thiÕc ®­îc kh«ng ? Vµ cho häc sinh gi¶i thÝch 1 sè hiÖn t­îng qua c¸c c©u hái ë bµi tËp vËn dông. Sau khi häc xong bµi, t«i kiÓm tra møc ®é cña häc sinh, t«i thÊy kÕt qu¶ ®­îc n©ng lªn râ rÖt cô thÓ: Tæng sè häc sinh ®iÓm kiÓm tra Tæng hîp (em/%) 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 YÕu kÐm TB Kh¸ Giái 42 em 0 0 2 5 5 9 9 6 2 2 16,6% 33,3% 36% 14,1% IV- KÕt luËn: Lµ mét gi¸o viªn, t«i thùc sù tr¨n trë lo cho c«ng t¸c chuyªn m«n cña m×nh. C«ng t¸c nµy ch¾c ch¾t tÊt c¶ gi¸o viªn kh¸c còng rÊt quan t©m. Lµm sao cho chuyªn m«n cña m×nh ®­îc n©ng cao h¬n ? Nh­ng viÖc quan träng nhÊt t«i nghÜ ®ã lµ lµm sao cho häc sinh cña m×nh thùc sù yªu mÕn m×nh vµ cÇn m×nh gi¶ng d¹y. Muèn nh­ vËy m×nh ph¶i lµm g× ? Lµm ra sao ? Lµm b»ng ph­¬ng ph¸p nµo ? C¸ch nµo ? Muèn ®­îc nh­ vËy tr­íc hÕt ph¶i nç lùc hÕt m×nh, chÞu khã t×m tßi suy nghÜ , chÞu khã häc hái ë b¹n bÌ vµ ®ång nghiÖp, rót ra nh÷ng kinh nghiÖm cÇn thiÕt. Tõ lý do ®ã t«i ®· dµnh thêi gian ®¸ng kÓ cho c«ng t¸c chuyªn m«n cña m×nh vµ cô thÓ t«i ®· dµnh thêi gian ®Ó ®­a chÊt l­îng häc sinh lªn ngay trong bµi nªu trªn. Qua ®ã t«i cã mét vµi kinh nghiÖm ®· nªu trªn, tuy nhiªn trong qu¸ tr×nh nghiªn cøu cßn nhiÒu thiÕu sãt, mong héi ®ång khoa häc nhµ tr­êng, c¸c cÊp tham kh¶o gãp ý kiÕn kinh nghiÖm hay h¬n ®Ó ®Ò tµi cña t«i ®­îc hoµn thiÖn h¬n. DiÔn Kû, ngµy 20 th¸ng 4 n¨m 2006 Ng­êi viÕt NguyÔn Kim Toµn phÇn thø nhÊt nhËn thøc cò vµ t×nh tr¹ng cò a) C¸c giê thùc hµnh ®· lµm: §a sè gi¸o viªn cßn rÊt ng¹i bè trÝ giê thùc hµnh, ph­¬ng ph¸p thùc hµnh cßn rÊt ®¬n gi¶n, th­êng lµm cho qua chuyÖn. Kh«ng qu¶n lý ®iÒu khiÓn ®­îc häc sinh nªn gi¸o viªn th­êng lµm lu«n cho c¸c em quan s¸t lµ xong. VÒ phÝa häc sinh khi lµm thÝ nghiÖm thùc hµnh cßn rÊt nhiÒu lóng tóng. Tõ lý thuyÕt ¸p dông ra thùc tÕ cßn ch­a tù tin. Trong phÇn ®iÖn th× tõ s¬ ®å m¹ch ®iÖn ch­a l¾p r¸p ®­îc c¸c ®å dïng thùc, ch­a cã ph­¬ng ph¸p tr×nh bµy ®­îc néi dung cña mét bµi thÝ nghiÖm thùc hµnh; c¸ch ghi kÕt qu¶, c¸ch viÕt b¸o c¸o nªn c¸c em chØ lµm chiÕu lÖ. §Æc biÖt ch­a cã kü n¨ng g× vÒ ®äc tµi liÖu lµm thÝ nghiÖm nªn kÕt qu¶ lµm ch­a cao. b) §iÒu tra kh¶o s¸t tr­íc khi thùc hiÖn ®Ò tµi: Trong qu¸ tr×nh nghiªn cøu ®Ò tµi t«i tiÕn hµnh ®iÒu tra kh¶o s¸t víi 160 häc sinh líp 7 tr­êng THCS DiÔn Kû- DiÔn Ch©u- NghÖ An vÒ høng thó häc m«n vËt lý vµ lµm thÝ nghiÖm thùc hµnh vËt lý cña c¸c em vµo th¸ng 9/2004. T«i ®iÒu tra b»ng ph­¬ng ph¸p tr¾c nghiÖm víi nh÷ng c©u hái sau (khoanh trßn vµo ý cu¶ em): 1- Em cã thÝch lµm thÝ nghiÖm thùc hµnh vËt lý kh«ng ? a/ RÊt thÝch b/ B×nh th­êng c/ Kh«ng thÝch 2- Khi ®­îc lµm thÝ nghiÖm thùc hµnh em cã n¾m ®­îc c¸c b­íc cña bµi thÝ nghiÖm thùc hµnh kh«ng ? a/ Cã b/ Cã nh­ng lén xén c/ Kh«ng 3- Em cã biÕt sö dông nh÷ng dông cô thiÕt bÞ cña bµi thÝ nghiÖm thùc hµnh sÏ lµm kh«ng ? a/ Cã b/ Cã nh­ng cßn nhiÒu lóng tóng c/ Kh«ng 4- Sau mçi bµi thÝ nghiÖm thùc hµnh em cã biÕt viÕt b¸o c¸o kh«ng ? a/ Cã b/ BiÕt nh­ng kh«ng ®Çy ®ñ c/ Kh«ng 5- Sau mçi giê thÝ nghiÖm thùc hµnh cã gióp em n¾m ch¾c vµ hiÓu s©u kiÕn thøc m×nh ®· häc kh«ng ? a/ Cã b/ B×nh th­êng c/ Kh«ng 6- ThÝ nghiÖm thùc hµnh vËt lý cã gióp g× em trong cuéc sèng kh«ng? a/ Gióp nhiÒu b/ Cã nh­ng kh«ng nhiÒu c/ Kh«ng KÕt qu¶ thu ®­îc nh­ sau Tr¶ lêi c©u hái Tæng sè häc sinh Tr¶ lêi c©u a Tr¶ lêi c©u b Tr¶ lêi c©u c Sè HS % Sè HS % Sè HS % 1 160 60 37,5 52 32,5 48 30 2 160 48 30 56 35 56 35 3 160 50 31,25 60 37,5 50 31,25 4 160 52 32,5 64 40 44 27,5 5 160 56 35 52 32,5 52 32,5 6 160 60 37,5 48 30 52 32,5 * Qua kÕt qu¶ thu ®­îc cña bµi ®iÒu tra tr¾c nghiÖm ta thÊy c¸c em: - Ch­a thùc sù cã høng thó lµm thÝ nghiÖm thùc hµnh. - Ch­a cã ph­¬ng ph¸p lµm thÝ nghiÖm thùc hµnh. - Cßn Ýt quan t©m tíi dông cô thÝ nghiÖm. - Thêi gian lµm thÝ nghiÖm thùc hµnh cßn qu¸ Ýt. - Dông cô thùc hµnh hay háng, kh«ng chÝnh x¸c. - ThÝ nghiÖm thùc hµnh ch­a ®i s©u vµo tiÒm thøc cña c¸c em. - Khi viÕt b¸o c¸o cßn nhiÒu lóng tóng. Tõ nh÷ng nguyªn nh©n trªn dÉn ®Õn häc sinh chØ lµm thÝ nghiÖm thùc hµnh chiÕu lÖ cho qua chuyÖn, c¸c em ch­a nghÜ ®­îc r»ng nÕu m×nh biÕt lµm thÝ nghiÖm thùc hµnh vµ lµm thùc hµnh cã chÊt l­îng sÏ gióp b¶n th©n cñng cè nhí l©u c¸c kiÕn thøc c¬ b¶n. MÆt kh¸c chÝnh c¸c kiÕn thøc c¬ b¶n cña vËt lý cã rÊt nhiÒu øng dông trong thùc tÕ ®êi sèng. PhÇn thø hai NhËn thøc míi vµ gi¶i ph¸p míi 1) NhËn thøc míi: * “Häc ph¶i ®i ®«i víi hµnh” ®ã lµ lêi d¹y cña B¸c Hå kÝnh yªu ®èi víi thÕ hÖ trÎ cña chóng ta. Ph¶i biÕt vËn dông lý thuyÕt vµo thùc tÕ nÕu kh«ng lý thuyÕt ®ã sÏ trë thµnh lý thuyÕt su«ng vµ kh«ng cã ý nghÜa. VËt lý lµ bé m«n khoa häc thùc nghiÖm cã nhiÒu thµnh tùu ¸p dông khoa häc kü thuËt. V× thÕ d¹y vËt lý kh«ng chØ lµ truyÒn thô kiÕn thøc lý thuyÕt ®¬n thuÇn, mµ cßn ph¶i rÌn cho häc sinh nh÷ng kü n¨ng c¬ b¶n cÇn thiÕt, gióp cho c¸c em n¾m ch¾c kiÕn thøc c¬ b¶n, cã kh¶ n¨ng thùc hµnh, vËn dông vµo nh÷ng tr­êng hîp cô thÓ, kh«ng nh÷ng trong thêi gian ë nhµ tr­êng THCS mµ cßn lµ nÒn t¶ng gióp c¸c em häc tiÕp lªn. MÆt kh¸c nã cßn t¹o ®iÒu kiÖn cho c¸c em dÔ dµng tham gia vµo cuéc sèng lao ®éng s¶n xuÊt vµ kü thuËt hiÖn ®¹i sau nµy. D¹y vËt lý g¾n liÒn víi thÝ nghiÖm lµ mét yªu cÇu hÕt søc cÇn thiÕt song h­íng dÉn häc sinh lµm thÝ nghiÖm thùc hµnh còng lµ mét nhiÖm vô hÕt søc quan träng gióp cho häc sinh häc tËp vµ ph¸t triÓn toµn diÖn. §ã lµ vÊn ®Ò mµ t«i ®Ò cËp d­íi ®©y. * Môc ®Ých c¬ b¶n cña ®Ò tµi lµ: lµm thÕ nµo ®Ó häc sinh cã thÓ lµm thÝ nghiÖm thùc hµnh cã chÊt l­îng d­íi sù h­íng dÉn cña thÇy. * ThÝ nghiÖm thùc hµnh lµ: lo¹i thÝ nghiÖm ®­îc tiÕn hµnh sau khi häc sinh ®· häc xong mét lo¹i ®Ò tµi nµo ®ã v× thÕ lo¹i thÝ nghiÖm nµy cã t¸c dông rÊt lín trong viÖc gióp c¸c em «n tËp, ®µo s©u suy nghÜ, kh¸i qu¸t ho¸. Nh÷ng thÝ nghiÖm thùc hµnh häc sinh ®­îc trùc tiÕp tiÕp xóc víi dông cô thÝ nghiÖm, ®éc lËp thùc hiÖn kÕ ho¹ch vµ thu kÕt qu¶. * H×nh thøc tæ chøc: ThÝ nghiÖm thùc hµnh ®­îc bè trÝ trong mét tiÕt häc. Häc sinh ®­îc chia thµnh c¸c nhãm tõ 6 ®Õn 7 em (cã 1 nhãm tr­ëng vµ 1 th­ ký). 2) Gi¶i ph¸p míi: a. ChuÈn bÞ dông cô tµi liÖu: §©y lµ vÊn ®Ò ®Çu tiªn ®¶m b¶o cho sù thµnh c«ng cña c¸c bµi thÝ nghiÖm thùc hµnh. * KiÓm tra ®é chÝnh x¸c cña c¸c dông cô thiÕt bÞ nh­ chØnh l¹i Am pe kÕ vµ V«n kÕ cho kim chØ vÒ sè 0; c¸c d©y nèi kh«ng ®øt ngÇm; C¸c chç tiÕp xóc tèt. Bæ sung c¸c bãng ®Ìn ®· háng. * VÏ s½n c¸c s¬ ®å l¾p r¸p víi c¸c ®å dïng thiÕt bÞ mµ phßng thÝ nghiÖm ®ang cã. H.27.1 Nguån nèi tiÕp kho¸ am pe kÕ vµ §1 nèi tiÕp §2. I1 = ? H.27.2 Nh­ H1 nh­ng am pe kÕ ë vÞ trÝ 2 I2 = ? H.27.3 nh­ h×nh 1 nh­ng am pe kÕ ë vÞ trÝ 3 I3 = ? H.27.4 nguån, am pe kÕ; §1 nèi tiÕp §2; kho¸; V // §1 §o U1 2 = H27.5: Nh­ h×nh 4 chØ kh¸c V // §2 §o U2 3 = H.27.6: Nh­ H4 chØ kh¸c V m¾c vµo ®iÓm 1,3 §o U1 3 = (Trªn ®©y lµ 6 h×nh l¾p r¸p cho bµi 27- vËt lý 7) H.28.1 Nguån; kho¸; §1 // §2 H.28.2 Nh­ H.28.1 thªm V //§1 // §2 U1 2 = H.28.3 Nh­ H.28.1 thªm V // §2 U 3 4 = H.28.4 Nh­ H.28.1 thªm V // nguån UM N = H.28.5 Nh­ H1 cã A nèi tiÕp §1 I1 = H.28.6 nh­ H1 cã A nèi tiÕp §2 I2 = H.28.7 Nh­ H1 cã A m¾c ë m¹ch chÝnh I = ? (Gi¸o viªn tù vÏ- §©y lµ s¸ng kiÕn cña t«i khi d¹y bµi 27 + 28 lý 7) * H­íng dÉn häc sinh ®äc tµi liÖu ®Ó lµm thÝ nghiÖm thùc hµnh: §©y chÝnh lµ lóc häc sinh sö dông ph­¬ng ph¸p: sö dông s¸ch gi¸o khoa vµo thÝ nghiÖm thùc hµnh. Qua b¶ng h­íng dÉn häc sinh n¾m ®­îc ph­¬ng ph¸p l¾p r¸p vµ b¾t ®Çu cã thÓ tiÕn hµnh thÝ nghiÖm. TiÕp theo ta cã thÓ ®­a cho häc sinh c©u hái ®Þnh h­íng nh­ sau: - Môc ®Ých cña thÝ nghiÖm lµ g× ? - Dùa trªn kiÕn thøc nµo ®· biÕt ®Ó ®¹t môc ®Ých ®ã. - H·y dù ®o¸n kÕt qu¶ thÝ nghiÖm cña thÝ nghiÖm thùc hµnh sÏ lµm. * LËp kÕ ho¹ch: Ta cÇn quan s¸t g× ? Vµ ®o ®¹i l­îng nµo ? Dông cô cÇn sö dông ë ®©y lµ g× ? T¹c dông vµ c¸ch sö dông tõng c¸i ? Thø tù l¾p r¾p dông cô ra sao ? VÏ s¬ ®å thÝ nghiÖm ? LËp b¶ng ghi kÕt qu¶. * TiÕn hµnh thÝ nghiÖm KiÓm tra l¹i viÖc bè trÝ thÝ nghiÖm ®Ó t×m ra chç ch­a chuÈn, ch­a hîp lý, tiÕn hµnh thÝ nghiÖm theo kÕ ho¹ch. Ghi l¹i kÕt qu¶ hoÆc hiÖn t­îng quan s¸t ®­îc. - Mçi häc sinh thùc hiÖn 1 lÇn (trong nhãm 6 ng­êi). * §¸nh gi¸ kÕt qu¶: - TÝnh gi¸ trÞ trung b×nh cña phÐp ®o. - TÝnh c¸c ®¹i l­îng cÇn ®o. - Rót ra kÕt luËn cÇn thiÕt. - So s¸nh kÕt qu¶ víi dù ®o¸n ban ®Çu. NÕu kh«ng phï hîp th× kiÓm tra l¹i hoÆc t×m ph­¬ng ¸n thÝ nghiÖm kh¸c. + Muèn giê thùc hµnh ®¹t ®­îc môc ®Ých ®· ®Þnh ®ßi hái ng­êi thÇy ph¶i ®Çu t­ c«ng, søc rÊt lín kh«ng chØ ë kh©u chuÈn bÞ mµ ngay c¶ trong lóc häc sinh ®ang lµm thÝ nghiÖm. ViÖc theo s¸t gióp ®ì cña thÇy vµ ®¸nh gi¸ ®óng møc cã t¸c dông rÊt lín, kÝch thÝch c¸c em lµm viÖc tÝch cùc, chñ ®éng. Tõ ®ã t¹o ®iÒu kiÖn ®Ó hä tù lùc thùc hiÖn vµ tù kiÓm tra qu¸ tr×nh lµm viÖc cña m×nh mét c¸ch nghiªm tóc. b) Gi¸o ¸n theo ph­¬ng h­íng n©ng cao chÊt l­îng giê thÝ nghiÖm thùc hµnh. VËt lý 7: Gi¸o ¸n 1 TiÕt 31- Bµi 27: Thùc hµnh. §o c­êng ®é dßng ®iÖn vµ hiÖu ®iÖn thÕ ®èi víi ®o¹n m¹ch nèi tiÕp. I- Môc tiªu: 1- KiÕn thøc kü n¨ng - BiÕt m¾c nèi tiÕp hai bãng ®Ìn. - Thùc hµnh ®o vµ ph¸t hiÖn ®­îc quy luËt vÒ hiÖu ®iÖn thÕ vµ c­êng ®é dßng ®iÖn trong m¹ch ®iÖn m¾c nèi tiÕp hai bãng ®Ìn. 2- Th¸i ®é: Høng thó häc tËp bé m«n, cã ý thøc thu thËp th«ng tin trong thùc tÕ ®êi sèng. II- ChuÈn bÞ cña gi¸o viªn vµ häc sinh Gi¸o viªn vµ mçi nhãm häc sinh: - 1 nguån 6V (4 pin ®­îc l¾p trong gi¸). - 2 bãng ®Ìn cïng lo¹i 2,5 V ®· l¾p s½n vµo ®Õ. - 1 am pe kÕ cã GH§ (3 A vµ 0,6A) - 1 V«n kÕ cã GH§ (15V vµ 3V) - 1 c«ng t¾c cã g¾n vµo ®Õ - 4 ®o¹n d©y cã chèt nhän 2 , dµi 4 ®o¹n cã 1 ®Çu ch÷ U vµ 1 ®Çu chèt nhän. - Mçi häc sinh chuÈn bÞ s½n mét mÉu b¸o c¸o. - 6 h×nh vÏ l¾p r¸p m¹ch ®iÖn (6 h×nh vÏ nµy kh«ng cã s½n trong bé thiÕt bÞ mµ gi¸o viªn ph¶i tù vÏ). III- Tæ chøc ho¹t ®éng d¹y häc Ho¹t ®éng 1: (10 phót) 2’ 1- Ph©n nhãm thùc hµnh - VÞ trÝ chç ngåi trªn phßng thùc hµnh. - Nh¾c l¹i c«ng viÖc cña nhãm tr­ëng vµ th­ ký. 40 häc sinh chia 6 nhãm 4 nhãm 7 em 1 nhãm tr­ëng 2 nhãm 6 em 1 th­ ký + Nhm tr­ëng: §iÒu kiÓn sù lµm viÖc trong nhãm, tho dâi vµ nh¾c nhë kû luËt trong nhãm, ph©n c«ng 1 em trong nhãm m¾c 1 s¬ ®å H(1-6) + Th­ ký: Ghi kÕt qu¶ tæng hîp; tÝnh gi¸ trÞ trung b×nh, ®äc kÕt qu¶ chung cho c¶ nhãm. 2’ 2- Nªu lªn thang ®iÓm ®Ó chÊm bµi thùc hµnh (GV viÕt c¸ch cho ®iÓm lªn b¶ng phô treo lªn gãc b¶ng) * Thang ®iÓm 10 + 2 ®iÓm: ChuÈn bÞ b¸o c¸o - Tr¶ lêi ®óng môc 1 §iÒn tõ thÝch hîp vµo chè trèng (2®). + 1 ®iÓm: Tr¶ lêi ®óng. - V«n kÕ cña nhãm em cã GH§: 15V §CNN: 0,5V - Am pe kÕ cña nhãm em GH§: 0,6A §CNN: 0,02A + 6 ®iÓm: M¾c s¬ ®å tõ H(1-6) vµ ®äc kÕt qu¶ ®óng- NhËn xÐt ®óng (mçi s¬ ®å 1 ®iÓm). 5’ 3- ChÊm sù chuÈn bÞ : ®æi bµi chÐo trong nhãm mçi em ®Òu chÊm 1 bµi - Th­ ký ghi ®iÓm ®· chÊm cña tõng ng­êi. - Nhãm tr­ëng ph¸t mçi em 1 s¬ ®å m¹ch ®iÖn l¾p r¸p 1’ 4- §Æt vÊn ®Ò: Quan s¸t H.27.1a §ã lµ m¹ch ®iÖn gåm 2 bãng ®Ìn m¾c nèi tiÕp vËy c­êng ®é dßng ®iÖn vµ hiÖu ®iÖn thÕ cã ®Æc ®iÓm g× trong ®o¹n m¹ch nèi tiÕp. - Häc sinh quan s¸t H.27. 1a Ho¹t ®éng 2: (5 phót) (M¾c nèi tiÕp 2 bãng ®Ìn) * Nhãm tr­ëng giao H.27.1 cho häc sinh A vµ yªu cÇu m¾c nh­ h×nh vÏ. Tr¶ lêi: C1? C2 ? Häc sinh trong nhãm quan s¸t b¹n A m¾c H.27.1, nhËn xÐt 1- M¾c nèi tiÕp 2 bãng ®Ìn: C1: A nèi tiÕp §1 nèi tiÕp §2 C2: Ho¹t ®éng 3 (12 phót) 2’ 4’ 4’ 2’ §o c­êng ®é dßng ®iÖn víi ®o¹n m¹ch nèi tiÕp (mçi m¹ch ®ãng më kho¸ 3 lÇn) TÝnh gi¸ trÞ trung b×nh : I1‘ + I1’’ + I1’’’ I1 = 3 * Häc sinh B m¾c m¹ch ®iÖn nh­ H.27.2 Häc sinh kh¸c quan s¸t so s¸nh * Häc sinh C m¾c m¹ch ®iÖn nh­ H.27.3 Häc sinh kh¸c quan s¸t so s¸nh. * C¶ nhãm th¶o luËn hoµn thµnh nhËn xÐt. Tr¶ lêi C3 GV: quan s¸t gióp ®ì nhãm yÕu 2- §o c­êng ®é dßng ®iÖn ®èi víi ®o¹n m¹ch nèi tiÕp. a/ Häc sinh A ®ãng kho¸ më kho¸ 3 lÇn; TÝnh I1 = ? Ghi I1 vµo b¶ng 1 b/ Häc sinh B: m¾c H.27.2. TÝnh I2 = ? Ghi I2 vµo b¶ng 1 * Häc sinh C m¾c H.27.3. TÝnh I3 = ? Ghi I3 vµo b¶ng 1. Th­ ký ®äc c¸c sè liÖu ®· ghi C3 I1 = I2 = I3 Ho¹t ®éng 4 (12 phót) 3’ 4’ 3’ 2’ 3’ §o hiÖu ®iÖn thÕ ®èi víi ®o¹n m¹ch nèi tiÕp. * Häc sinh D m¾c m¹ch ®iÖn H.27.4 (§ãng më kho¸ 3 lÇn). TÝnh U 1 2 = ? Ghi vµo b¶ng 2 Häc sinh trong nhãm quan s¸t so s¸nh. * Häc sinh E m¾c m¹ch ®iÖn H.27.5 (häc sinh kh¸c vÏ s¬ ®å vµo b¶ng b¸o c¸o). * Häc sinh G m¾c m¹ch ®iÖn H.27.6. * Häc sinh trong nhãm th¶o luËn rót ra nhËn xÐt. * Gi¸o viªn gi¶i thÝch cã sù sai sè trong phÐp tÝnh 3) §o hiÖu thÕ ®èi víi ®o¹n m¹ch nèi tiÕp. VÏ s¬ ®å (®ãng më kho¸ 3 lÇn) TÝnh U2 3 = ? Ghi vµo b¶ng 2 TÝnh U 13 = ? (ghi vµo b¶ng 2) * Th­ ký ®äc c¸c sè liÖu ®· gi c) NhËn xÐt C4 U 1 3 = U 1 2 + U 2 3 Ho¹t ®éng 5 (6 phót) 3’ 2’ * Cñng cè: Yªu cÇu häc sinh nªu ®Æc ®iÓm vÒ c­êng ®é dßng ®iÖn vµ hiÖu ®iÖn thÕ trong ®o¹n m¹ch nèi tiÕp. * NhËn xÐt th¸i ®é lµm viÖc vµ ®¸nh gi¸ kÕt qu¶. * H­íng dÉn häc ë nhµ. * ChuÈn bÞ b¸o c¸o bµi 28 - Ph¸t biÓu nhËn xÐt 1, 2 - Thu b¸o c¸o thùc hµnh - ¦u - Nh­îc - Lµm bµi tËp bµi 27 (SBT) - Tr¶ lêi tr­íc phÇn 1 bµi 28 - Thu dän vÖ sinh phßng thÝ nghiÖm vËt lý 7- gi¸o ¸n 2 TiÕt 32 - Bµi 28- Thùc hµnh §o hiÖu ®iÖn thÕ vµ c­êng ®é dßng ®iÖn ®èi víi ®o¹n m¹ch song song I- Môc tiªu: 1) KiÕn thøc kü n¨ng - BiÕt m¾c song song 2 bãng ®Ìn - Thùc hµnh ®o vµ ph¸t hiÖn ®­îc quy luËt vÒ hiÖu ®iÖn thÕ vµ c­êng ®é dßng ®iÖn trong m¹ch ®iÖn m¾c song song hai bãng ®Ìn. 2) Th¸i ®é: Høng thó häc tËp bé m«n, cã ý thøc thu thËp th«ng tin vµ thøc tÕ ®êi sèng. II- ChuÈn bÞ cña gi¸o viªn vµ häc sinh - Nguån ®iÖn (3V) - 2 bãng ®Ìn cïng lo¹i (2,5V) - 1 v«n kÕ vµ 1 am pe kÕ cã GH§ phï hîp. - 1 c«ng t¾c, 9 ®o¹n d©y. - Mçi häc sinh chuÈn bÞ s½n b¸o c¸o thÝ nghiÖm vµ cã tr¶ lêi ë môc 1. - Mçi nhãm ®­îc giao 7 h×nh vÏ l¾p r¸p m¹ch ®iÖn H.28 (1-7). 7 h×nh vÏ nµy kh«ng cã s½n trong bé thiÕt bÞ mµ gi¸o viªn ph¶i tù vÏ. III- Tæ chøc ho¹t ®éng d¹y häc Ho¹t ®éng 1: (10 phót) 2’ 1- Ph©n nhãm thùc hµnh - æn ®Þnh chç ngåi, nh¾c nhë nhiÖm vô cña nhãm tr­ëng vµ th­ ký. 40 häc sinh chia 6 nhãm 2 nhãm 6 em 4 nhãm 7 em Mçi nhãm cã 1 th­ ký vµ 1 nhãm tr­ëng. 2’ 2- Nªu thang ®iÓm ®Ó chÊm bµi thùc hµnh (10 ®iÓm) - ChuÈn bÞ b¸o c¸o: 2 ®iÓm - §äc ®óng GH§ vµ §CNN (1®). - Thùc hµnh : 6 ® - Th¸i ®é lµm viÖc : 1® 5’ 3- ChÊm sù chuÈn bÞ §æi bµi chÐo trong nhãm, mçi em chÊm 1 bµi cña b¹n kh¸c - Th­ ký ghi ®iÓm ®· chÊm cña tõng ng­êi. - Nhãm tr­ëng ph¸t mçi em trong nhãm 1 h×nh vÏ m¹ch ®iÖn l¾p r¸p. 1’ 4- §Æt vÊn ®Ò: Yªu cÇu cña bµi thùc hµnh h«m nay lµ t×m hiÓu m¹ch ®iÖn song song ®o hiÖu ®iÖn thÕ vµ c­êng ®é dßng ®iÖn ®èi víi m¹ch ®iÖn nµy. Gi¸o viªn nªu m¹ch ®iÖn trong gia ®×nh lµ m¹ch song song. Ho¹t ®éng 2: (5 phót) 2’ 3’ T×m hiÓu vµ m¾c m¹ch ®iÖn song song víi 2 bãng ®Ìn. * HS (A) m¾c m¹ch theo H.28.1. C¶ nhãm quan s¸t vµ tr¶ lêi C2. - Chó ý ®iÓm kh¸c nhau gi÷a m¹ch nèi tiÕp vµ //. - Nªu 1 sè m¹ch m¾c // trong thùc tÕ. 1- M¾c song song 2 bãng ®Ìn - Quan s¸t H.28.1 C1 - M¾c m¹ch H.28.1 C2- §é s¸ng ®Ìn cßn l¹i m¹nh h¬n. Ho¹t ®éng 3 (10phót) 3’ 3’ 3’ 1’ §o hiÖu ®iÖn thÕ ®èi víi m¹ch ®iÖn m¾c song song. * Häc sinh (B) m¾c m¹ch ®iÖn H.28.2. - Th¶o luËn nhãm tr¶ lêi C3, vÏ s¬ ®å. - §äc sè chØ v«n kÕ Ghi U 1 2 vµ b¶ng 1. * HS (C) m¾c m¹ch ®iÖn H.28.3 U 3 4 = ? * Häc sinh (D) m¾c m¹ch ®iÖn H.28.4 U M N * C¶ nhãm hoµn thµnh nhËn xÐt C4 vµo b¸o c¸o. 2- §o hiÖu ®iÖn thÕ ®èi víi ®o¹n m¹ch song song. a/ vÏ s¬ ®å m¹ch ®iÖn C3- V // §1 // §2 HS (B) ®äc U 1 2 = HS (C) ®äc U 3 4 = (C¶ nhãm ghi vµo b¶ng 1) HS (D) ®äc U MN = - Th­ ký ®äc c¸c sè ®· ghi ®­îc b- NhËn xÐt: C4 - U12 = U34 = UMN 3) §o c­êng ®é dßng ®iÖn ®èi víi ®o¹n m¹ch song song. HS (E) ®äc I 1 = (C¶ nhãm ghi vµo b¶ng 2) Ho¹t ®éng 4 (12 phót) 3’ 3’ 3’ 2’ 1’ §o c­êng ®é dßng ®iÖn ®èi víi m¹ch ®iÖn song song. * Häc sinh (E) m¾c m¹ch ®iÖn H.28.5 §äc gi¸ trÞ I1 = * Häc sinh G m¾c m¹ch ®iÖn H.28.6. TÝnh gi¸ trÞ I2 = * Häc sinh (H) m¾c m¹ch ®iÖn H.28.7 TÝnh I = ? C¶ nhãm th¶o luËn tr¶ lêi C5 *Gi¸o viªn gi¶i thÝch sù sai sè trong phÐp tÝnh nÕu cã A tèt (lý t­ëng) sÏ h¹n chÕ ®­îc sai sè. 3) §o c­êng ®é dßng ®iÖn ®èi víi ®o¹n m¹ch song song. Häc sinh (E) I1 = (C¶ nhãm ghi vµo b¶ng (2). Häc sinh (G) ®äc I2 = ? Häc sinh (H) ®äc I = ? Th­ ký ®äc c¸c sè ®· ghi. C¶ nhãm hoµn thµnh nhËn xÐt trong b¸o c¸o b) NhËn xÐt: I = I1 + I2 Ho¹t ®éng 5 (8 phót) 3’ 3’ 2’ * Cñng cè h­íng dÉn vÒ nhµ: *Ph¸t biÓu nh÷ng nhËn xÐt trong bµi? - Gi¸o viªn cã thÓ nªu g­¬ng c¸c em lµm nhanh 1- Cñng cè. + So s¸nh nh÷ng ®Æc ®iÓm cña m¹ch nèi tiÕp vµ m¹ch song song vÒ: - C­êng ®é dßng ®iÖn. - HiÖu ®iÖn thÕ. 2- NhËn xÐt giê thùc hµnh - ¦u ®iÓm - Nh­îc. 3- H­íng dÉn häc ë nhµ lµm bµi tËp trong s¸ch, bµi tËp cña bµi 28. - T×m hiÓu c¸c m¹ch ®iÖn trong thùc tÕ vÒ nèi tiÕp vµ song song. * Thu dän vÖ sinh phßng thÝ nghiÖm PhÇn thø ba KÕt qu¶ thùc hiÖn cã so s¸nh ®èi chøng Trong qu¸ tr×nh gi¶ng d¹y m«n vËt lý 7 phÇn ®iÖn, nhÊt lµ 2 bµi thùc hµnh: bµi 27 vµ bµi 28. Khi t«i ch­a cã c¸c “s¬ ®å l¾p r¸p víi c¸c ®å dïng thiÕt bÞ mµ phßng thÝ nghiÖm ®ang cã”, t«i thÊy häc sinh chØ l¾p ®­îc mét m¹ch ®iÖn mµ s¸ch gi¸o khoa cã vÏ h×nh nh­ H.27.1a, cßn s¬ ®å H.28.1a mÆc dï còng rÊt ®¬n gi¶n nh­ng víi c¸c thiÕt bÞ thùc c¸c em rÊt lóng tóng kh«ng chØ ra ®­îc ®iÓm M vµ N trªn m¹ch ®iÖn thùc. Cßn H.28.1b th× thiÕt bÞ c¸c em ®ang cã l¹i kh«ng gièng lµm c¸c em rÊt lóng tóng khi m¾c v«n kÕ song song vµo ®Ìn, nhÊt lµ chç 1 ®iÓm cÇn nèi 3 d©y vµo. Mét giê thùc hµnh (45 phót) c¸c em ph¶i m¾c 6 ®Õn 7 m¹ch ®iÖn, ®äc vµ t×m ra c¸c mèi quan hÖ gi÷a c¸c con sè. §èi víi c¸c em häc sinh líp 7 ch­a v÷ng ch¾c kh¸i niÖm nèi tiÕp vµ song song qu¶ lµ khã. C¸c em th­êng v­íng m¾c ë bµi 27 ë chç ®o I2 vµ I3 vµ ®o U12; U23; U13 cßn bµi 28 ë chç: ®o UMN vµ I2; I chÝnh. Nguyªn nh©n lµ häc sinh kh«ng biÕt m¾c theo s¬ ®å nµo. Trong s¸ch gi¸o khoa, trong tµi liÖu h­íng dÉn sö dông bé dông cô thÝ nghiÖm vµ c¶ gi¸o viªn h­íng dÉn còng nãi “t­¬ng tù” sÏ ®o ®­îc c¸c ®¹i l­îng cÇn ®o- lµm häc sinh lóng tóng. Trong mét líp häc chØ cã c¸c häc sinh giái hoÆc kh¸ biÕt tù vÏ l¹i s¬ ®å vµ m¾c m¹ch nh­ng rÊt chËm vµ kh«ng tù tin. Th­êng ®Õn lóc nµy líp häc ån, nhãm nµo còng cÇn gi¸o viªn trî gióp. Nh­ng gi¸o viªn m¾c m¹ch ®iÖn cho nhãm nµy th× nhãm kh¸c cã ý chê gi¸o viªn kh«ng tù lùc lµm. NÕu tù lµm còng kh«ng biÕt ®óng hay sai. Khi viÕt b¸o c¸o c¸c em th­êng chÐp sè liÖu cña nhau. Trong nhãm thùc hµnh nÕu cã 1 em gi¸m lµm th× lµm tõ ®Çu ®Õn cuèi cßn c¸c em kh¸c nãi lµ quan s¸t còng kh«ng biÕt lµ ®óng hay sai. Gi¸o viªn rÊt vÊt v¶ nh­ng giê häc hiÖu qu¶ kh«ng cao. Tõ thùc tÕ gi¶ng d¹y ®ã, t«i cã ý t­ëng nÕu ta cã “S¬ ®å l¾p r¸p víi c¸c ®å dïng thiÕt bÞ mµ phßng thÝ nghiÖm ®ang cã” th× viÖc l¾p m¹ch ®iÖn ®èi víi c¸c em kh«ng ph¶i viÖc khã. Trong mét nhãm cã 6 ®Õn 7 m¹ch ®iÖn. Mçi em ph¶i m¾c mét m¹ch ®iÖn nªn ai còng ph¶i nghiªn cøu c¸ch m¾c, c¸ch ®äc. C¸c sè GH§ vµ §CNN cña dông cô trong h×nh m×nh cã. TÊt c¶ ®Òu lµm viÖc, gi¸o viªn quan s¸t ®iÒu khiÓn c¸c em tËp hîp sè liÖu vµ rót ra kÕt luËn. Gi¸o viªn gi¶i thÝch sù sai sè nÕu dông cô ®o ch­a ®¹t ®Õn lý t­ëng. ViÖc cung cÊp “s¬ ®å l¾p r¸p” cho c¸c em cßn gióp c¸c em dùa vµo ®ã ®Ó kiÓm tra m¹ch ®iÖn, b¹n kh¸c l¾p cã ®óng hay sai vµ sai ë chç nµo ? C¶ nhãm ai còng tham gia t×m ra c¸c sè liÖu. §· g©y høng thó häc tËp vµ ®Ò cao tr¸ch nhiÖm cña tõng thµnh viªn trong nhãm. KÕt qu¶ thùc hµnh cña nhãm thùc sù lµ thµnh qu¶ lao ®éng cña tËp thÓ. B»ng ph­¬ng ph¸p nµy tÊt c¶ häc sinh ®Òu ph¶i lµm viÖc kh«ng cßn häc sinh chØ thô ®éng chê b¹n lµm råi chÐp vµo b¸o c¸o. Khi ®· cã “s¬ ®å l¾p r¸p” häc sinh biÕt sö dông c¸c dông cô thùc hµnh vµ n¾m ®­îc c¸c t¸c dông cña c¸c dông cô ®ã. BiÕt s¾p xÕp tr×nh tù c¸c b­íc tiÕn hµnh thÝ nghiÖm mét c¸ch hîp lý vµ biÕt xö lý c¸c kÕt qu¶ ®o. Tõ khi t«i ¸p dông s¸ng kiÕn dïng “s¬ ®å l¾p r¸p víi c¸c ®å dïng thiÕt bÞ mµ phßng thÝ nghiÖm ®ang cã”. T«i thÊy c¸c giê thùc hµnh trë nªn hÊp dÉn víi häc sinh, c¸c em tù tin h¬n khi trong tay cã “s¬ ®å l¾p r¸p”. “S¬ ®å l¾p r¸p” nh­ ng­êi chØ dÉn c¸c em trong qu¸ tr×nh thùc hµnh. KÕt qu¶ thùc hµnh, t«i ®· tËp hîp nh­ sau: Tæng sè häc sinh Giái Kh¸ Trung b×nh YÕu kÐm SL % SL % SL % SL % 160 28 17,5 84 52,5 48 30 0 0 * KÕt luËn: N©ng cao chÊt l­îng thÝ nghiÖm thùc hµnh cña häc sinh lµ mét vÊn ®Ò hÕt søc cÇn thiÕt. Gãp phÇn hoµn thiÖn kiÕn thøc, kü n¨ng cña häc sinh trong qu¸ tr×nh häc m«n VËt lý. Gi¸o viªn ph¶i lµm thÕ nµo ®Ó häc sinh tõ chç ch­a tõng ®­îc thÊy, ch­a tõng ®­îc lµm thÝ nghiÖm mµ cã thÓ ®éc lËp tiÕn hµnh thÝ nghiªm. HiÖn t¹i ®èi víi ch­¬ng tr×nh VËt lý THCS, sè tiÕt häc trªn líp rÊt Ýt 1 tiÕt/1 tuÇn. §èi víi c¶ 3 khèi: 6,7,8. Mµ l­îng kiÕn thøc trong tõng bµi cÇn truyÒn thô rÊt nhiÒu ®ßi hái ®éi ngò gi¸o viªn ph¶i t×m ra ph­¬ng ph¸p d¹y cho phï hîp vµ hiÖu qu¶. Trong qu¸ tr×nh gi¶ng d¹y t«i ®· ¸p dông ®Ò tµi nµy víi ý thøc tr¸ch nhiÖm nghiªm tóc, hiÖu qu¶ vÒ lý luËn vµ thùc tiÔn lµm cho b¶n th©n thÊy tin t­ëng vµ phÊn khëi. Ghi chÐp nh­ mét s¸ng kiÕn kinh nghiÖm mong ®ãng gãp phÇn nhá bÐ c«ng søc cña m×nh vµo sù nghiÖp gi¸o dôc nãi chung vµ nghiªn cøu khoa häc nãi riªng. Do kh¶ n¨ng cßn h¹n chÕ kh«ng thÓ tr¸nh khái nh÷ng thiÕu sãt. RÊt mong ®­îc Héi ®ång xÐt duyÖt, c¸c cÊp gióp ®ì vµ ®ãng gãp nh÷ng ý kiÕn ch©n t×nh vµ ®ång c¶m. ý kiÕn ®Ò nghÞ Lµ mét gi¸o viªn VËt lý trùc tiÕp gi¶ng d¹y nhiÒu n¨m t«i ®Ò nghÞ: - CÇn bæ sung vµo ‘’tµi liÖu h­íng dÉn sö dông bé dông cô thÝ nghiÖm m«n VËt lý nhiÒu h×nh vÏ l¾p r¸p ®Ó gi¸o viªn vµ häc sinh sö dông trong qu¸ tr×nh d¹y vµ häc. - C¸c h×nh l¾p ®Æt ph¶i cô thÓ ®Ó ®o tõng ®¹i l­îng: Hai tõ “t­¬ng tù” trong c¸c s¸ch ®ã chÝnh lµ chç v­íng m¾c cña häc sinh. - C¸c ®å dïng phÇn ®iÖn cÇn cã kÕ ho¹ch chØnh söa cho chÝnh x¸c vµ ®­îc bæ sung th­êng xuyªn. RÊt mong sù quan t©m cña c¸c cÊp l·nh ®¹o. DiÔn Kû, ngµy 13 th¸ng 5 n¨m 2005 A- nhËn thøc cò- gi¶i ph¸p cò Trong nh÷ng bµi tËp vÒ m¹ch ®iÖn th­êng cã sù xuÊt hiÖn vÒ c¸c dông cô nh­ ap pe kÕ vµ vèn kÕ ®©y lµ lo¹i bµi tËp lµm cho häc sinh c¶m thÊy r¾c rèi, phøc t¹p khi tÝnh to¸n rÊt hay nhÇmlÉn. NÕu thùc sù kh«ng n¾m v÷ng b¶n chÊt cña nã, kh«ng biÕt c¸ch ph©n tÝch tõng bµi to¸n th× sÏ ®i ®Õn bÕ t¾c vµ dÉn ®Õn kh«ng thùc hiÖn ®­îc nÕu kh«ng cã sù gióp ®ì h­íng dÉn cña gi¸o viªn. B- NhËn thøc míi- Gi¶i ph¸p míi PhÇn I- m¹ch ®iÖn cã chøa am pe kÕ * KiÕn thøc c¬ b¶n: 1- NÕu bµi to¸n cã am pe kÕ lµ lý t­ëng (RA = 0) th× trong s¬ ®å m¹ch ®iÖn tai coi A lµ d©y dÉn trong ®o¹n m¹ch. Bëi vËy: - Khi am pe kÕ m¾c nèi tiÕp víi ®o¹n m¹ch th× nã ®o c­êng ®é dßng ®iÖn qua ®o¹n m¹ch Êy. - Khi A n»m riªng rÏ dßng ®iÖn qua nã ®­îc tÝnh th«ng qua c¸c dßng ®iÖn ®­îc quy ­íc ë hai nót mµ ta m¾c am pe kÕ. 2- NÕu am pe kÕ cã ®iÖn trë ®¸ng kÓ th× trong s¬ ®å nã ®ãng vai trß lµ mét ®iÖn trë. Bµi to¸n 1: T¹i sao khi ®o c­êng ®é dßng ®iÖn ch¹y qua ®iÖn trë R ng­êi ta ph¶i dïng am pe kÕ cã ®iÖn trë ra rÊt nhá ? - H­íng dÉn gi¶i: + Khi m¾c am pe kÕ A R B C­êng ®é dßng ®iÖn ch¹y qua R lµ: + - U I = A + Khi m¾c am pe kÕ R C­êng ®é dßng ®iÖn ch¹y qua R + - U IA = R + Ra U U U Ra I Ra ∆I = I - IA = = = = R R+ Ra R(R + Ra) R + Ra ∆I Ra 1 = = I R + Ra R: Ra +1 R ∆I NhËn xÐt: Ra> rÊt bÐ Ra I Nh­ vËy sè chØ am pe kÕ vµ c­êng ®é dßng ®iÖn qua R chÖnh lÖch kh«ng ®¸ng kÓ khi ®iÖn trë am pe kÕ lµ rÊt nhá. Bµi to¸n 2: Cho m¹ch ®iÖn nh­ h×nh vÏ, ®iÖn trë am pe kÕ vµ d©y nèi kh«ng ®ang kÓ. BiÕt R1 = R2 = R3 = R4 = 2Ω R5 = 1Ω, R6 = 4Ω, U = 3V T×m sè chØ c¸c am pe kÕ. * H­íng dÉn gi¶i: - Tr­íc tiªn ta quy ­íc chiÒu dßng ®iÖn vµ biÕt ®­îc c¸c am pe kÕ ®o c­êng ®ä dßng ®iÖn nµo trong m¹ch. + Sè chØ am pe kÕ A1 vµ A2 ®o c­êng ®é m¹ch chÝnh I1 . + Sè chØ am pe kÕ A3 ®o c­êng ®é : I3 = I4 - I3 (nót C) T¹i nót D: IA = I5 - I6 Sau ®ã vÏ l¹i m¹ch ®iÖn T¹i sao 2 ®iÖn C, D l¹i chËp víi nhau. T¹i saokh«ng cã mÆt cña R2 C + Nh×n vµo m¹ch ®iÖn ta thÊy: D R1 nèi tiÕp (R3 // R5) nèi tiÕp (R4 // R6) R3 . R5 R4 . R6 2 4 Nªn R = R1 + + = 2 + + = 4Ω R3 + R5 R4 + R6 3 3 U 3 I1 = = A R 4 VËy sè chØ am pe A1 vµ A2 ChØ 3/4 A R5 I 1 Ta cã I3 = - I = = R3 + R5 3 4 R6 2 1 I4 = . I = I = A R4 + R6 3 2 1 1 1 VËy A3 chØ IA3 =I4 – I3 = A 2 4 4 Bµi to¸n 3: Cho m¹ch ®iÖn nh­ h×nh vÏ, ba am pe kÕ cã ®iÖn trë n­h nhau, am pe kÕ A1 chØ 0,8A, am pe kÕ A2 chØ 0,2A. X¸c ®Þnh sè chØ am pe kÕ A. H­íng dÉn gi¶i: Tr­íc tiªn ta ph¶i biÕt r»ng kh«ng thÓ chËp c¸c d©y nèi qua am pe kÕ v¹i v×: RA kh¸c 0. C¸c ®iÖn trë am pe kÕ R A1 = R A2 = R A3 = R A Ta tù quy ­íc chiÒu dßng ®iÖn nh­ h×nh vÏ. Ta cã: IEF = IA1 – IA2 = 0,8 – 0,2 = 0,6A UEF = IEF x R = 0,6A (1) MÆt kh¸c UEF = IA2 (RA + 2R) = 0,2 (RA + 2R) (2) Tõ (1) vµ (2) 0,6r = 0,2 (rA + 2R) 3R = RA + 2a Ra = R mµ Ucd = uce + uEF + u fd Ucd = 0,8r + 0,6r + 0,8r = 2,2 r Ucd 2,2R ICD = + = 2,2A R R IA = ICD+ IA1 = 2,2 + 0,8 = 3A PhÇn 2: M¹ch ®iÖn cã v«n kÕ KiÕn thøc c¬ b¶n cÇn n¾m v÷ng 1- NÕu v«n kÕ cã ®iÖn trë v« cïng lín R V = ∞ - Bá qua vèn kÕ khi vÏ s¬ ®å t­¬ng ®­¬ng, khi tÝnh ®iÖn trë m¹ch ®iÖn. - Nh÷ng ®iÖn trë nµo m¾c nèi tiÕp víi v«n kÕ th× coi nh­ d©y nèi cña v«n kÕ. 2- NÕu v«n kÕ cã ®iÖn trë kh«ng qu¸ lín thfi trong s¬ ®å nã cã vai trß nh­ mét ®iÖn trë. Khi ®ã sè chØ v«n kÕ : UV = IV . RV Bµi to¸n 4: Cho m¹ch ®iÖn nh­ h×nh vÏ, hiÖu ®iÖn thÕ UAB = 132V, v«n kÕ m¾c vµo A,C cã sè chØ 44V. Hái v«n kÕ m¾c vµo A,D cã chØ sè bao nhiªu. +A D C -B R R R R H­íng dÉn gi¶i: A R R C B M¾c V«n kÕ V vµo 2 ®iÓm A, C: UAC UCB UAC RAC ICD = = = RCB RCB UCB RCB mµ UAC = 44V UCB = UAB – UAC = 132 – 44 = 88V RAC 44 1 RCB 1 = = RAC = = (R + R) = R RCB 88 2 2 2 RAC = R (1) 2R. RV MÆt kh¸c: RAC = (2) . Tõ (1) vµ (2) RV = 2V 2R. RV - M¾c v«n kÕ vµo 2 ®iÓm A vµ D t­¬ng tù UAD UAD R . RV 2 = RAD = = R UDC RAB R + RV 3 RAB = RAD + RDB = 2/3 R + 3R = 11/3 R UAD 2/3 R 2 2 = = UAB = UAD = 24V UAB 11/3 R 11 11 VËy sè chØ v«n kÕ lµ 24V Bµi 5: Cho m¹ch ®iÖn nh­ h×nh vÏ, ba v«n kÕ cã ®iÖn trë b»ng nhau b»ng RV, V«n kÕ V2 chØ 6V, V1 chØ 22V. X¸c ®Þnh sè chØ v«n kÕ V. Ta cã UCD = UCE+ UEF + UFD UCD – UEF 22-6 Mµ UCE = UEF UCE = = = 8V 2 2 UEF REF 6 3 3 MÆt kh¸c = = = REF = R UCE RCE 8 4 4 RV - 3R 3 RV . 3R RV 1 Nh­ng REF = = = Rv + 3R 4 Rv + 3R Rv + 3R 4 R = RV UC D 22 Dßng ®iÖn qua V : I1 = = R R UCE 8 ICE = = Mµ IAC = ICE + IV1 R R 22 8 30 IAC = + = R R R 30 UAC = I. RAC = R= 30V R T­¬ng tù UDB = 30V UAB = UV = UAC + UV1 + UOB = 30 + 22 + 30 = 82V. VËy sè chØ v«n kÕ lµ 82V * Chó ý: ë lo¹i bµi to¸n nµy ta cÇn t×m xem sù liªn quan gi÷a ®iÖn trë RV víi ®iÖn trë R cña m¹ch ®iÖn. Bµi to¸n 6: Cho m¹ch ®iÖn nh­ h×nh vÏ, hai v«n kÕ gièng hÖt nhau cã ®iÖn trë RV.. BiÕt R1 = 200Ω , R2 = 300Ω, R3 = 200Ω, V1 chØ 6V, V2 chØ 2V. a) TÝnh RV. b) NÕu RV = ∞ , UMN kh«ng ®æi th× V2 chØ bao nhiªu? *H­íng dÉn gi¶i: a) Chän U2 lµm Èn sè Ta cã: U1 = 6 – U2 U3 = U2 – UV2 = U2 – 2 I2 + I3 = I1 U2 U3 U1 + = R2 R3 R1 U2 U2 – 2 6 – U2 1 + = U2 = 3V, U3 = 1V = UV2 300 200 200 2 R3 = 1/2RV RV = 2R3 = 400Ω b) Khi RV = ∞ UMN = UV1 = 6V th× c­êng ®é dßng ®iÖn qua R1 vµ R2 Khi ®ã V2 chØ hiÖu ®iÖn thÕ R2 . R2 VËy U2 = UMN R1 + R2 300 UV2 = . 6 = 3,6V 200 + 3000 VËy chØ sè V2 = 3,6V PhÇn 3: M¹ch ®iÖn cã chøa am pe kÕ vµ v«n kÕ * KiÕn thøc c¬ b¶n Tr­êng hîp m¹ch ®iÖn võa cã c¶ am pe kÕ vµ v«n kÕ lµ m¹ch ®iÖn kÕt hîp cña 2 phÇn trªn do vËy viÖc ph©n tÝch vµ t×m ra sè chØ cña c¸c dông cô hoµn toµn t­¬ng øng nh­ hai phÇn trªn. Bµi to¸n 7: §Ó ®o gi¸ trÞ cña ®iÖn trë Rx. Ng­êi ta m¾c V vµ A theo 2 s¬ ®å sau: S¬ ®å 1: ChØ sè cña A lµ I1 ChØ sè cña V lµ U1 S¬ ®å 2: ChØ sè cña A lµ I2 ChØ sè cña V lµ U2 T×m Rx ? * H­íng dÉn gi¶i: U1 NÕu m¾c theo s¬ ®å 1: RA = (1) I1 U2 NÕu m¾c theo s¬ ®å 2: RA + Rx = (2) I2 U2 U1 U2I1 – U1I2 Tõ (1) vµ (2) Rx = - = I2 I1 I1I2 Bµi to¸n 8: Cho m¹ch ®iÖn nh­ h×nh vÏ: U = 120V kh«ng ®æi. HiÖu ®iÖn thÕ trªn ®iÖn trë R = 50Ω Cã thÓ thay ®æi ®­îc nhê dÞch chuyÓn con ch¹y C trªn biÕn trë R0 = 100Ω H·y t×m sè chØ v«n kÕ vµ am pe kÕ khi Cx t¹i c¸c ®iÓm A,B,C,D víi ®é dµi AB = 1/4 AD, AC = 1/2AD. BiÕt R0 ®ång chÊt, tiÕt diÖn ®Òu. RA ≈ 0 RV ≈ ∞ H­íng d©n gi¶i: §iÖn trë tõng phÇn cña biÕn trë: 1 RAB = R0 = 25Ω 4 3 RBD = R0 = 75Ω 4 1 RCD = R0 = 50Ω 2 Khi con ch¹y Cx t¹i A. §iÖn trë R vµ am pe kÕ bÞ nèi ®øt V vµ A chØ sè 0 - Khi con ch¹y ë D + V«n kÕ chØ UV = U = 120 V UV 120 + Am pe kÕ chØ IA = = = 2,4A R 50 - Khi con ch¹y ë vÞ trÝ B: 25.50 50 Ta cã: R//BA = = Ω (=R//) 25 + 50 3 V«n kÕ chØ: R// 50/3 U// = .U = . 120 = 21,82V RDB + R// 75 + 50/3 + Am pe kÕ chØ: R// 21,82 IA’ = = 0,44A R 50 - Khi con ch¹y ë C: RCA . R 50. 50 + Ta cã: R//CA = = = 25Ω RCA + R 50 + 50 * Sè chØ v«n kÕ: R//CA 25 UV’’ = . U = . 120 = 40V RDC + R//CA 50 + 25 * Sè chØ am pe kÕ: UV’’ 40 IA’’ = = 0,8A R 50 C- KÕt qu¶ ¸p dông: Qua qu¸ tr×nh rÌn luyÖn kü n¨ng trong gi¶i bµi tËp vËt lý n©ng cao ho¹t ®éng s¸ng t¹o, tõng b­íc v× trong mçi bµi gi¶i cã kÌm theo kü n¨ng t­¬ng øng. X©y dùng ý thøc t×m tßi, t×m mèi quan hÖ gi÷a c¸c ®¹i l­îng vËt lý. - Ph¸t huy tÝnh tÝch cùc trong c«ng viÖc gi¶i bµi tËp vËt lý cña häc sinh. - Ph©n tÝch c¸c hiÖn t­îng vËt lý gióp häc sinh hiÓu s©u h¬n lµm c¬ së cho tÝnh tù lùc ph¸t triÓn. - BiÕt ph©n tÝch bµi to¸n theo h­íng ph©n tÝch ®i lªn vµ hiÓu ®­îc sù tr×nh bµy lêi gi¶i theo h­íng tæng hîp. - §èi víi häc sinh giái, viÖc t×m hiÓu b¶n chÊt mèi quan hÖ vËt lý c¸c ®¹i l­îng b­íc ®Çu lµm quen víi viÖc bæ sung thªm, khai th¸c ®Ò bµi vµ nhí d¹ng lo¹i ®Æc tr­ng ch¾c ch¾n. * ThÓ hiÖn ph©n ho¹ch lÜnh héi kü n¨ng cña häc sinh + Ho¹t ®éng theo mÉu chØ ra ®¹t tíi: 85%. + BiÕt ¸p dông trong c¸ch thøc quen thuéc ®¹t: 70% + ¸p dông trong t×nh huèng biÕn ®æi ®¹t: 62% + S¸ng t¹o trong ho¹t ®éng biªn ®æi ®¹t: 55% * Trong 3 líp d¹y cô thÓ lo¹i ®Ò tµi nµy ë líp chän (45 em) th×: + B¾t ch­íc theo mÉu 35 em ®¹t: 77% + Thao t¸c theo quy t¾c 30 em ®¹t: 66% + Kü n¨ng chÝnh x¸c 25 em ®¹t: 55% + KhÐo vµ th¹o 15 em ®¹t: 60% D- Bµi häc kinh nghiÖm: §Ó nghiªn cøu mét lo¹i h×nh ®Ò tµi nãi chung vµ gi¶i bµi tËp mét c¸ch cô thÓ nãi riªng ®ßi hái ng­êi gi¸o viªn kh«ng nh÷ng ph¶i nghiªn cøu, t×m tßi, trao ®æi vµ m¹nh d¹n thö nghiÖm ®èi chøng ®Ó cã kÕt qu¶ ®¸nh gi¸ råi míi tiÕn hµnh. - Tranh thñ sù gióp ®ì h­ëng øng cña ®ång nghiÖp, m¹nh d¹n tù tin ®Ì xuÊt ý t­ëng ®Ó cã sù hç trî vµ ®ãng gãp cïng x©y dùng ch­¬ng trinh thÓ hiÖn. - T×m tßi tµi liÖu, nghiªn cøu tõng lo¹i ®èi t­îng trong lÜnh héi kü n¨ng ®Ó t¸c ®éng hîp lý võa søc, hîp néi dung yªu cÇu cña ch­¬ng tr×nh. - Ph©n lo¹i ®èi t­îng häc sinh, gi¸o viªn theo dâi, kiÓn tra, ®«n ®èc tiÕn hµnh d¹y thö nghiÖm khi thÊy cã kÕt qu¶ tèt th× m¹nh d¹n ®­a vµo ¸p dông. Qua qu¸ tr×nh gi¶ng d¹y bé m«n vËt lý t«i ®· cè g¾ng nghiªn cøu, t×m tßi vµ häc hái kinh nghiÖm cña bËc anh chÞ ®i tr­íc ®Ó ®óc rót cho m×nh ph­¬ng ph¸p d¹y häc ngµy cµng tèt h¬n gãp phÇn nhá cña m×nh vµo sù nghiÖp gi¸o dôc chung vµ lÜnh vùc nghiªn cøu khoa häc nãi riªng. Nh­ng do kh¶ n¨ng cña b¶n th©n cã h¹n nªn ®Ò tµi sÏ kh«ng tr¸nh khái sù thiÕu sãt. Mong ®­îc sù ®ãng gãp ý kiÕn ch©n t×nh cña ban gi¸m kh¶o. DiÔn Kû, ngµy 15 th¸ng 5 n¨m 2005 Ng­êi viÕt NGUY£N KIM TOAN