Vấn đề thay đổi, bổ sung yêu cầu của đương sự ở tòa án sơ thẩm, phúc thẩm và kiến nghị hoàn thiện pháp luật điều chỉnh vấn đề này

A. ĐẶT VẤN ĐỀ Trong xã hội mọi thứ luôn vận động từng giờ, từng ngày, các quan hệ xã hội cũng vậy. Khi các tranh chấp phát sinh dẫn đến nhu cầu giải quyết các tranh chấp và đương sự yêu cầu tòa án xem xét, giải quyết. Nhưng trong quá trình giải quyết tranh chấp đó, đương sự có thể thay đổi ý muốn của mình vì nhiều nguyên nhân như sự việc có biến chuyển, các bên thỏa thuận được với nhau một số hoặc toàn bộ vấn đề tranh chấp hoặc các tác động khác dẫn đến thay đổi mong muốn của người yêu cầu và họ đưa ra yêu cầu thay đổi, bổ sung các yêu cầu đó. Việc thay đổi, bổ sung yêu cầu của đương sự là phù hợp với nguyên tắc quyền quyết định và tự định đoạt của đương sự được quy định tại Điều 5 Bộ luật tố tụng dân sự năm 2004 (BLTTDS). Chính vì vậy em đã mạnh dạn lựa chọn đề tài: “Vấn đề thay đổi, bổ sung yêu cầu của đương sự ở tòa án sơ thẩm, phúc thẩm và kiến nghị hoàn thiện pháp luật điều chỉnh vấn đề này” cho bài tập học kỳ của mình. B. NỘI DUNG I. Một số lý luận chung về vấn đề thay đổi, bổ sung yêu cầu của đương sự ở tòa án sơ thẩm, phúc thẩm. 1. Khái niệm về vấn đề thay đổi, bổ sung yêu cầu của đương sự Đương sự trong vụ việc dân sự là người tham gia tố tụng để bảo vệ quyền, lợi ích hợp pháp của mình hoặc bảo vệ lợi ích công cộng, lợi ích của Nhà nước thuộc lĩnh vực mình phụ trách. Ngoài ra cũng thấy được sự khác biệt giữa thay đổi và bổ sung yêu cầu. Nếu như trong từ điển tiếng Việt, thay đổi được hiểu là việc “thay cái này bằng cái khác hay đổi khác đi, trở nên khác trước” thì bổ sung là “thêm vào cho đầy đủ”. Vậy có thể hiểu thay đổi yêu cầu là việc sửa đổi yêu cầu mà đương sự đã đưa ra ban đầu còn bổ sung là việc đương sự thêm các yếu tố cần thiết để yêu cầu ban đầu trở nên đầy đủ. Việc thay đổi, bổ sung yêu cầu phải thể hiện dưới dạng hình thức và theo trình tự do pháp luật quy định. Tóm lại, có thể hiểu việc thay đổi, bổ sung yêu cầu là sự thể hiện của quyền tự định đoạt của đương sự được pháp luật ghi nhận và đảm bảo thực hiện đối với cá nhân, cơ quan, tổ chức, cho phép họ được sửa đổi, thêm bớt các đề nghị, đòi hỏi đó trong quá trình tố tụng dân sự theo quy định của pháp luật tố tụng dân sự. 2. Cơ sở của quy định về việc thay đổi, bổ sung yêu cầu của đương sự ở tòa án sơ thẩm, phúc thẩm. Cơ sở pháp lý của quy định về việc thay đổi, bổ sung yêu cầu của đương sự ở tòa án sơ thẩm, phúc thẩm là nguyên tắc quyền tự định đoạt của đương sự. Quyền tự định đoạt của đương sự là quyền của đương sự trong việc tự quyết định về quyền, lợi ích của họ và lựa chọn biện pháp pháp luật cần thiết để bảo vệ quyền, lợi ích đó. Nội dung của nguyên tắc quyền tự định đoạt của đương sự xác định quyền của đương sự tự quyết định về việc tham gia tố tụng dân sự, tự quyết định về việc tham gia tố tụng dân sự, tự quyết định quyền và lợi ích của họ trong tố tụng dân sự theo quy định của pháp luật và trách nhiệm của tòa án giải quyết trong phạm vi yêu cầu của đương sự, trừ trường hợp pháp luật có quy định khác. Trong đó, các đương sự có quyền thay đổi, bổ sung yêu cầu của mình một cách tự nguyện, không trái với các quy định của pháp luật và đạo đức xã hội. Cơ sở thực tiễn của quy định về việc thay đổi, bổ sung yêu cầu của đương sự ở tòa án sơ thẩm, phúc thẩm là trong quá trình Tòa án xem xét, giải quyết tranh chấp phát sinh trong đời sống xã hội thì các đương sự yêu cầu thì có thể có nhiều nguyên nhân khác nhau như sự việc có biến chuyển, các bên thỏa thuận được với nhau một số hoặc toàn bộ vấn đề tranh chấp hoặc có các tác động khác dẫn đến việc thay đổi mong muốn của người đã yêu cầu và họ đưa ra yêu cầu thay đổi, bổ sung các yêu cầu đó. Vì vậy, pháp luật tố tụng dân sự ghi nhận quyền được thay đổi, bổ sung yêu cầu của đương sự ở tòa án sơ thẩm, tòa án phúc thẩm. II. Quy định của pháp luật dân sự Việt Nam hiện hành về vấn đề thay đổi, bổ sung yêu cầu của đương sự ở tòa án sơ thẩm, phúc thẩm. Khoản 2 Điều 5 BLTTDS 2004 quy định: “Trong quá trình giải quyết vụ việc dân sự, các đương sự có quyền chấm dứt, thay đổi các yêu cầu của mình hoặc thỏa thuận với nhau một cách tự nguyện, không trái pháp luật và đạo đức xã hội”. Theo đó, đương sự là người đã khởi kiện, đưa ra yêu cầu phản tố, yêu cầu độc lập đối với các đương sự khác hay yêu cầu Tòa án giải quyết đều có thể thay đổi, bổ sung yêu cầu đó. Việc thay đổi, bổ sung yêu cầu cho phép các đương sự có thể thay đổi yêu cầu của mình theo hướng thêm, bớt yêu cầu, sửa đổi yêu cầu hay thay bằng một yêu cầu khác với yêu cầu ban đầu. Không những vậy, đương sự còn có thể thực hiện việc này ở bất cứ thời điểm nào của quá trình tố tụng dân sự. Việc thay đổi, bổ sung yêu cầu của đương sự chỉ được chấp nhận khi điều đó thể hiện ý chí tự nguyện của các đương sự, việc thay đổi, bổ sung yêu cầu đó là không trái với pháp luật, đạo đức xã hội và không vượt quá phạm vi được cho phép theo quy định của pháp luật. Việc thay đổi yêu cầu của đương sự được khẳng định một lần nữa trong quy định về thủ tục hỏi tại phiên tòa. 1. Vấn đề thay đổi, bổ sung yêu cầu của đương sự ở tòa án sơ thẩm. Tại phiên tòa xét xử sơ thẩm, việc thay đổi, bổ sung yêu cầu của đương sự được quy định tại Điều 217 BLTTDS. Theo đó, thủ tục hỏi trong phiên tòa dân sự được bắt đầu bằng việc chủ tọa phiên tòa hỏi các đương sự các vấn đề về thay đổi, bổ sung và rút yêu cầu: “1. Hỏi nguyên đơn có thay đổi, bổ sung, rút một phần hoặc toàn bộ yêu cầu khởi kiện hay không; 2. Hỏi bị đơn có thay đổi, bổ sung, rút một phần hoặc toàn bộ yêu cầu phản tố hay không; 3. Hỏi người có quyền lợi, nghĩa vụ liên quan có yêu cầu độc lập có thay đổi, bổ sung, rút một phần hoặc toàn bộ yêu cầu độc lập hay không”. Để đảm bảo một mặt tôn trong quyền tự định đoạt của đương sự nhưng mặt khác không gây khó khăn cho việc giải quyết vụ việc dân sự của Tòa án, Điều 218 BLTTDS quy định việc thay đổi yêu cầu của đương sự tại phiên tòa sơ thẩm không được vượt quá phạm vi yêu cầu khởi kiện, yêu cầu phản tố và yêu cầu độc lập ban đầu. Cụ thể hóa quy định này, Mục 6 Phần III Nghị quyết 02/2006/NQ-HĐTP ngày 12/05/2006 hướng dẫn thi hành các quy định trong phần thứ hai “Thủ tục giải quyết vụ án tại tòa án cấp sơ thẩm” của Bộ luật tố tụng dân sự hướng dẫn: “Việc thay đổi, bổ sung yêu cầu của đương sự tại phiên tòa chỉ được Hội đồng xét xử chấp nhận nếu thay đổi, bổ sung yêu cầu của họ không vượt quá phạm vi khởi kiện, yêu cầu phản tố hoặc yêu cầu độc lập ban đầu được thể hiện trong đơn khởi kiện của nguyên đơn, đơn phản tố của bị đơn, đơn yêu cầu độc lập của người có quyền lợi, nghĩa vụ liên quan”. Quy định này là hợp lý và cần thiết vì để xem xét một yêu cầu mới phát sinh thì Tòa án cần có thời gian chuẩn bị, chuẩn bị những vấn đề liên quan liên quan đến yêu cầu mới tại phiên tòa; đồng thời không gây ra sự bất lợi cho các đương sự khác nhằm đảm bảo quyền tranh tụng giữa các đương sự trong tố tụng dân sự. Do đó, quy định hạn chế như vậy để tránh việc đương sự lạm dụng quyền thay đổi yêu cầu gây ra khó khăn, rắc rối cho Tòa án trong việc giải quyết vụ việc dân sự. Tại phiên tòa sơ thẩm, việc thay đổi, bổ sung yêu cầu của đương sự được ghi nhận trong biên bản tòa án. Trong trường hợp Hội đồng xét xử chấp nhận yêu cầu thay đổi, bổ sung của đương sự thì phải ghi trong biên bản phiên tòa (theo quy định mục 6 Phần III Nghị quyết 02/2006/NQ-HĐTP) 2. Vấn đề thay đổi, bổ sung kháng cáo của đương sự ở tòa án phúc thẩm. Nếu như trong giai đoạn xét xử sơ thẩm vụ án dân sự, đương sự có quyền thay đổi, bổ sung yêu cầu thì tương ứng với đó là quyền thay đổi, bổ sung kháng cáo trong giai đoạn xét xử sơ thẩm vụ án dân sự. Tuy nhiên, quy định về thay đổi, bổ sung yêu cầu của đương sự trong giai đoạn phiên tòa sơ thẩm có những tương đồng và khác biệt nhất định so với quy định về thay đổi, yêu cầu kháng cáo trong giai đoạn phiên tòa phúc thẩm. Khoản 1 Điều 256 BLTTDS quy định về việc thay đổi, bổ sung kháng cáo ở tòa án phúc thẩm như sau: “Trước khi bắt đầu phiên toà hoặc tại phiên toà phúc thẩm, người kháng cáo có quyền thay đổi, bổ sung kháng cáo, Viện kiểm sát ra quyết định kháng nghị có quyền thay đổi, bổ sung kháng nghị, nhưng không được vượt quá phạm vi kháng cáo, kháng nghị ban đầu, nếu thời hạn kháng cáo, kháng nghị đã hết” tức là, nếu vẫn còn thời hạn kháng cáo thì người kháng cáo (trong đó có đương sự) có quyền thay đổi nội dung kháng cáo đối với phần bản án, hoặc toàn bộ bản án mà mình có quyền kháng cáo, nếu đã hết thời hạn kháng cáo thì trước khi bắt đầu phiên tòa phúc thẩm hoặc tại phiên tòa phúc thẩm, người kháng cáo có quyền thay đổi, bổ sung nội dung kháng cáo nhưng không được vượt quá phạm vi kháng cáo đã gửi cho Tòa án trong thời hạn kháng cáo (theo quy định tại mục 10.1 Phần I Nghị quyết 05/2006/NQ-HĐTP ngày 04/08/2006 hướng dẫn thi hành một số quy định trong phần thứ ba “Thủ tục giải quyết tại tòa án cấp phúc thẩm” của Bộ luật Tố tụng dân sự). Vì kháng cáo là người có quyền kháng cáo làm đơn yêu cầu Tòa án cấp trên trực tiếp trực tiếp xét xử lại theo thủ tục phúc thẩm vụ án mà bản án, quyết định của Tòa án chưa có hiệu lực pháp luật nên trước hết có thể nhận thấy rằng việc thay đổi kháng cáo trong phiên tòa phúc thẩm chỉ được giới hạn trong phạm vi bản án, quyết định đó và giới hạn trong phạm vi kháng cáo ban đầu. Như vậy, quyền thay đổi yêu cầu của đương sự trước khi mở phiên tòa sơ thẩm rộng hơn quyền thay đổi kháng cáo trước khi mở phiên tòa phúc thẩm. Việc thay đổi, bổ sung kháng cáo trước khi mở phiên tòa phải được lập thành văn bản và gửi đến Tòa án cấp phúc thẩm. Toà án cấp phúc thẩm phải thông báo bằng văn bản về việc thay đổi, bổ sung, rút kháng cáo, kháng nghị đó cho các đương sự biết đồng thời tiến hành các công việc theo quy định của BLTTDS để mở phiên toà xét xử phúc thẩm vụ án đối với kháng cáo, kháng nghị, phần kháng cáo, kháng nghị còn lại theo thủ tục chung. Còn tại phiên tòa phúc thẩm, cũng giống như phiên tòa sơ thẩm, việc thay đổi, bổ sung này sẽ được ghi vào biên bản phiên tòa. Toà án cấp phúc thẩm tiếp tục xét xử phúc thẩm vụ án theo thủ tục chung đối với kháng cáo, kháng nghị đã được thay đổi, bổ sung và phần kháng cáo, kháng nghị còn lại (mục 10.3 Phần I Nghị quyết 05/2006/NQ-HĐTP). III. Thực trạng và một số kiến nghị nhằm hoàn thiện pháp luật điều chỉnh vấn đề thay đổi, bổ sung yêu cầu của đương sự ở tòa án sơ thẩm, phúc thẩm. 1. Thực tiễn pháp luật điều chỉnh vấn đề thay đổi, bổ sung yêu cầu của đương sự ở tòa án sơ thẩm, phúc thẩm. Thứ nhất: khái niệm thay đổi, bổ sung yêu cầu. Khoản 2 Điều 5 BLTTDS quy định trong quá trình giải quyết vụ việc dân sự các đương sự có quyền thay đổi các yêu cầu của mình. Tuy nhiên, thế nào là thay đổi, bổ sung yêu cầu thì lại chưa được giải thích rõ. BLTTDS cần giải thích rõ thế nào là thay đổi, bổ sung yêu cầu để có sự áp dụng pháp luật thống nhất trong các trường hợp đương sự có sự thay đổi, bổ sung yêu cầu của mình. Thứ hai: thủ tục thực hiện việc thay đổi, bổ sung yêu cầu của đương sự trong giai đoạn chuẩn bị xét xử. Việc thay đổi, bổ sung yêu cầu của đương sự trước khi mở phiên tòa không được pháp luật tố tụng dân sự hiện hành quy định cụ thể và chỉ được ghi nhận trong đơn trình bày của đương sự hoặc biên bản lấy lời khai. Trong khi đó, tại giai đoạn chuẩn bị xét xử phúc thẩm, việc đương sự sửa đổi, bổ sung kháng cáo phải được lập thành văn bản và gửi tới Tòa án cấp phúc thẩm. Quy định như thế là chưa thống nhất và dễ dẫn tới sự tùy tiện của Tòa án, gây ảnh hưởng đến việc thực hiện quyền tố tụng hợp pháp của đương sự. Thứ ba: vấn đề xem xét việc thay đổi, bổ sung yêu cầu của đương sự. Điều 218 BLTTDS quy định việc thay đổi, bổ sung yêu cầu của đương sự tại phiên tòa sơ thẩm không được vượt quá phạm vi yêu cầu khởi kiện, yêu cầu phản tố, yêu cầu độc lập ban đầu. Quy định này nhằm đảm bảo công bằng và bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của bên bị yêu cầu khi họ không có đủ thời gian. Tuy nhiên, trong quá trình giải quyết vụ việc, đương sự có thể có nhu cầu thay đổi yêu cầu của mình, việc thay đổi yêu cầu có thể theo hướng giảm bớt hoặc tăng thêm nhưng BLTTDS chỉ chấp nhận việc thay đổi không vượt quá phạm vi yêu cầu ban đầu. Quy định về “phạm vi yêu cầu” tại Điều 218 BLTTDS lại không rõ ràng về phạm vi về loại yêu cầu hay giá trị yêu cầu khiến cho Tòa án gặp khó khăn khi xem xét việc thay đổi yêu cầu của đương sự. 2. Một số kiến nghị nhằm hoàn thiện pháp luật điều chỉnh vấn đề thay đổi, bổ sung yêu cầu của đương sự ở tòa án sơ thẩm, phúc thẩm. Thứ nhất: để tránh được sự tùy tiện từ phía Tòa án khi xem xét việc thay đổi, bổ sung yêu cầu của đương sự trong giai đoạn chuẩn bị xét xử sơ thẩm, BLTTDS nên quy định việc thay đổi, bổ sung yêu cầu của đương sự trong giai đoạn này cần được thể hiện dưới hình thức văn bản là đơn yêu cầu Thứ hai: cần sửa đổi, bổ sung quy định về việc thay đổi yêu cầu trước phiên tòa sơ thẩm của đương sự. Việc cho phép thay đổi, bổ sung yêu cầu của đương sự trong tố tụng dân sự là một thể hiện của quyền tự định đoạt. Quyền tự định đoạt là quyền cho phép đương sự được tự do quyết định việc bảo vệ quyền, lợi ích hợp pháp của mình. Vậy việc thay đổi, bổ sung yêu cầu của đương sự phải được pháp luật tố tụng dân sự đảm bảo, tôn trọng và chấp nhận. Hơn nữa, có nhiều trường hợp đương sự không nhận thức đúng và đầy đủ quyền, nghĩa vụ của mình ngay từ đầu và trong quá trình tố tụng lại phát hiện ra những yêu cầu khác có liên quan nhưng không có quy định cụ thể nên họ không biết dựa vào quy định nào để bổ sung thêm yêu cầu. Do đó, cần phải bổ sung các quy định về quyền thay đổi, bổ sung yêu cầu của đương sự trước phiên tòa sơ thẩm; việc thay đổi này phải được báo trước cho các đương sự khác trước khi mở phiên tòa sơ thẩm để đảm bảo cho họ có thời gian chuẩn bị tài liệu, chứng cứ bảo vệ cho các quyền, lợi ích hợp pháp của mình trước Tòa án. Thứ ba, tại phiên tòa sơ thẩm, khoản1 Điều 218 BLTTDS quy định chỉ chấp nhận việc thay đổi, bổ sung yêu cầu không vượt quá phạm vi yêu cầu ban đầu thì cần phải quy định rõ “không vượt quá phạm vi yêu cầu” có nghĩa là không được thay đổi yêu cầu theo hướng bổ sung những yêu cầu mới và không được tăng thêm giá trị yêu cầu ban đầu. Việc giải thích như vậy mới có thể đảm bảo cơ sở pháp lý rõ ràng cho Tòa án khi xem xét việc thay đổi yêu cầu của đương sự tại phiên tòa. Ngoài ra, không nên hạn chế phạm vi thay đổi yêu cầu một cách triệt để mà nên sửa đổi, bổ sung khoản1 Điều 218 BLTTDS theo hướng “Hội đồng xét xử chấp nhận việc thay đổi, bổ sung yêu cầu của đương sự nếu việc thay đổi, bổ sung yêu cầu của họ không vượt quá phạm vi yêu cầu khởi kiện, yêu cầu phản tố hoặc yêu cầu độc lập ban đầu; hoặc có liên quan đến yêu cầu khởi kiện, yêu cầu phản tố hoặc yêu cầu độc lập ban đầu, đồng thời không làm cho phải hoãn phiên tòa”. Vì có trường hợp đương sự thay đổi theo hướng tăng thêm những yêu cầu đơn giản, có thể giải quyết ngay tại vụ việc đó. Nếu những yêu cầu đơn giản được bổ sung không được chấp nhận tại phiên tòa sơ thẩm thì Tòa án phải giải quyết các yêu cầu của đương sự ở các vụ việc khác nhau mặc dù chúng liên quan đến nhau. Điều này sẽ khiến cho vụ việc giải quyết vụ việc gặp khó khăn, lãng phí thời gian, tiền bạc của cả người tiến hành và người tham gia tố tụng. C. KẾT LUẬN Việc thay đổi, bổ sung yêu cầu của đương sự là sự thể hiện của quyền tự định đoạt của đương sự - nguyên tắc cơ bản trong tố tụng dân sự. Đây là quyền cơ bản của đương sự trong suốt quá trình tố tụng dân sự. Pháp luật tố tụng dân sự hiện hành đã quy định khá cụ thể về vấn đề này. Tuy nhiên, những quy định về vấn đề này vẫn còn tồn tại nhiều bất cập, đòi hỏi phải được tiếp tục nghiên cứu và hoàn thiện. bên cạnh đó, việc thực hiện quyền này vẫn còn tồn tại nhiều hạn chế mà nguyên nhân là từ cả phía đương sự và Tòa án. Để đẩy mạnh công cuộc cải cách tư pháp, xây dựng nhà nước pháp quyền, thực hiện đầy đủ các quy định về tố tụng dân sự nói chung và các quy định về việc thay đổi, bổ sung yêu cầu của đương sự, yêu cầu cần đặt ra là phải thực hiện đồng bộ các giải pháp về sửa đổi, bổ sung các quy định của pháp luật cùng với các giải pháp về tổ chức Tòa án và tuyên truyền, phổ biến, giáo dục pháp luật.