Bàn thêm về việc dạy văn bản Người con gái Nam Xương - Nguyễn Dữ - Ngữ văn 9

A. Lý do chän ®Ò tµi : VÒ v¨n b¶n " ChuyÖn ng­êi con g¸i Nam X­¬ng " cña NguyÔn D÷, tõ tr­íc ®Õn nay ®· cã kh¸ nhiÒu bµi viÕt. Qua thùc tÕ gi¶ng d¹y, chóng t«i muèn m¹nh d¹n ®­îc trao ®æi mét sè vÊn ®Ò mµ cho ®Õn nay nhiÒu tµi liÖu vÉn ch­a ®Ò cËp ®Õn( ho¹c cã nãi ®Õn nh­ng còng rÊt s¬ l­îc - ho¹c cã khi kh«ng thèng nhÊt), ®ã lµ : 1. NghÖ thuËt phôc bót vµ t¸c dông cña nghÖ thuËt phôc bót trong viÖc x©y dùng t×nh huèng truyÖn. 2. Bi kÞch vµ c¸ch x©y dùng bi kÞch trong v¨n b¶n. 3. KÕt thóc cã hËu cña v¨n b¶n B. Gi¶i quyÕt ®Ò tµi : I. VÊn ®Ò nghÖ thuËt phôc bót vµ t¸c dông cña nghÖ thuËt phôc bót trong viÖc x©y dùng t×nh huèng truyÖn : Theo «ng Hµ Nh­ Chi - t¸c gi¶ cña " ViÖt Nam v¨n häc gi¶ng luËn " (Nhµ xuÊt b¶n Tia S¸ng - Sµi Gßn - 1968) th× nghÖ thuËt phôc bót(hay cßn cã mét c¸ch gäi kh¸c lµ nghÖ thuËt Èn phôc) lµ c¸ch mµ ë ®ã, ng­êi s¸ng t¹o v¨n ch­¬ng(nhµ v¨n, th¬) b»ng tµi n¨ng vµ sù khÐo lÐo cña m×nh ®· cè t×nh gµi s½n mét c¸ch cã dông ý c¸c chi tiÕt nh»m phôc vô cho mét ý ®å nghÖ thuËt nµo ®ã. NÕu nãi nh­ vËy th× trong " ChuyÖn ng­êi con g¸i Nam X­¬ng ", nhµ v¨n NguyÔn D÷ còng cã sö dông nghÖ thuËt phôc bót ®Ó nh»m dÉn d¾t c¸c t×nh tiÕt truyÖn tíi c¸i kÕt côc bi th¶m cña Vò N­¬ng(trong t×nh huèng thø nhÊt cña v¨n b¶n : Vò N­¬ng vµ c©u chuyÖn oan khuÊt cña nµng). Nh÷ng chi tiÕt sau ®©y ®· lÇn l­ît ®­îc gµi s½n, nh­ng b»ng nghÖ thuËt cña nhµ v¨n, chóng ta thÊy nã xuÊt hiÖn rÊt tù nhiªn mµ nÕu kh«ng tinh m¾t th× còng rÊt khã ph¸t hiÖn - ®ã lµ : + Tr­¬ng Sinh lµ ng­êi : - " Cã tÝnh ®a nghi, ®èi víi vî phßng ngõa qu¸ søc" - " Tuy lµ con nhµ hµo phó nh­ng kh«ng cã häc, nªn tªn ph¶i ghi trong sæ lÝnh ®i vµo lo¹i ®Çu" Nh÷ng chi tiÕt nµy cã thÓ nãi thªm vÒ ®Æc ®iÓm vµ hoµn c¶nh cña Tr­¬ng : - Hay ghen - V« häc - Xa vî(v× ph¶i ®i lÝnh) + Bµ mÑ Tr­¬ng Sinh ®· chÕt khi anh ta ®i lÝnh trë vÒ. + ViÖc lµm v« t×nh cña Vò N­¬ng : chØ bãng m×nh trªn t­êng vµ b¶o víi con ®ã lµ cha cña nã. + Lêi nãi v« t­ cña ®øa con. V× sao nãi ®ã lµ nh÷ng chi tiÕt ®­îc s¾p xÕp theo lèi Èn phôc ? Bëi v× nÕu nh­ kh«ng cã nh÷ng chi tiÕt nµy ®­îc gµi s½n tõ tr­íc th× còng sÏ kh«ng cã bi kÞch x¶y ra víi Vò N­¬ng(kÓ c¶ thiÕu mét trong nh÷ng chi tiÕt Êy th× bi kÞch còng khã cã thÓ x¶y ra). * Chóng ta thö ®Æt ra c¸c t×nh huèng : 1. NÕu Tr­¬ng Sinh lµ ng­êi cã häc th× anh ta sÏ ph¸t hiÖn ra nh÷ng ®iÒu v« lý trong lêi nãi cña ®øa con - bëi v× ng­êi g× mµ kú l¹ ®Õn møc : " Tr­íc ®©y, th­êng cã mét ng­êi ®µn «ng, ®ªm nµo còng ®Õn, mÑ §¶n ®i còng ®i, mÑ §¶n ngåi còng ngåi, nh­ng ch¼ng bao giê bÕ §¶n c¶ ". 2. NÕu Tr­¬ng Sinh kh«ng ph¶i lµ ng­êi : " Cã tÝnh ®a nghi, ®èi víi vî phßng ngõa qu¸ søc" th× còng sÏ kh«ng x¶y ra viÖc kh«ng chÞu nãi c¸i ®iÒu ®øa con ®· nãi : " Nµng hái chuyÖn kia ai nãi ra th× l¹i dÊu kh«ng kÓ lêi con nãi" mµ cø ®æ cho vî ph¶n béi m×nh : " TÝnh chµng hay ghen, nghe con nãi vËy, ®inh ninh lµ vî h­, mèi nghi ngê ngµy cµng s©u, kh«ng cã g× gì ra ®­îc". 3. Cø cho lµ Tr­¬ng Sinh v« häc, hay ghen nh­ng nÕu kh«ng cã thêi gian ®i lÝnh(xa vî con) th× còng sÏ kh«ng cã viÖc Vò N­¬ng ®ªm ®ªm chØ bãng ®ïa con, kh«ng cã viÖc ®øa con nhÇm c¸i bãng trªn v¸ch lµ cha m×nh vµ còng v× vËy còng kh«ng cã lý do g× ®Ó nghi ngê vî lµ kh«ng chung thñy. Cã thÓ nãi, thêi gian xa vî v× ph¶i ®i lÝnh lµ m¶nh ®Êt tèt ®Ó lµm cho c¸i mÇm ghen cè h÷u trong con ng­êi anh ta sinh s«i, n¶y në. Vµ khi cã ®iÒu kiÖn thuËn lîi lµ nã bïng ph¸t. Mµ ®iÒu kiÖn ®ã chÝnh lµ lêi nãi v« t­, hån nhiªn cña ®øa con " võa häc nãi ". 4. Cø cho Tr­¬ng Sinh lµ ng­êi v« häc, hay ghen vµ ph¶i xa vî v× ®i lÝnh nh­ng khi anh ta trë vÒ mµ mÑ anh ta cßn sèng th× còng kh«ng thÓ x¶y ra bi kÞch ®au lßng nh­ trªn. Nãi tãm l¹i, b»ng nghÖ thuËt phôc bót, nhµ v¨n NguyÔn D÷ ®· khÐo lÐo s¾p xÕp c¸c chi tiÕt mét c¸ch nghÖ thuËt nh»m dÉn d¾t c©u chuyÖn ®Õn c¸i tÊt yÕu sÏ x¶y ra : bi kÞch qu¸ oan khuÊt cña nµng Vò ThÞ ThiÕt. II. VÊn ®Ò bi kÞch vµ c¸ch x©y dùng bi kÞch trong v¨n b¶n : 1. Bi kÞch lµ g× ? " Bi kÞch lµ sù xung ®ét ë møc ®é c¨ng th¼ng vµ quyÕt liÖt gi÷a ­íc m¬, kh¸t väng, hoµi b·o vµ kh¶ n¨ng thùc tÕ thùc hiÖn ­íc m¬, kh¸t väng, hoµi b·o ®ã " (ThuËt ng÷ nghiªn cøu v¨n häc - §¹i häc s­ ph¹m Vinh - 1980) 2. C¸ch x©y dùng bi kÞch trong v¨n b¶n " ChuyÖn ng­êi con g¸i Nam X­¬ng " a. Trong " ChuyÖn ng­êi con g¸i Nam X­¬ng", c¨n cø vµo ®Æc tr­ng thÓ lo¹i tù sù, chóng ta thÊy cã hai t×nh huèng chÝnh øng víi hai cuéc ®êi cña nh©n vËt Vò N­¬ng : - T×nh huèng thø nhÊt : Vò N­¬ng vµ c©u chuyÖn oan khuÊt cña nµng. - T×nh huèng thø hai : chuyÖn lu kú cña Vò N­¬ng sau khi nµng chÕt. b. ë t×nh huèng thø nhÊt : + Bi kÞch ë ®©y lµ sù xung ®ét gi÷a mét bªn Vò N­¬ng lµ ng­êi phô n÷ lu«n chugn thñy víi chång, ®iÒu nµy ®­îc thÓ hiÖn ë thêi gian khi míi vÒ lµm d©u : " Nµng còng gi÷ g×n khu«n phÐp, kh«ng tõng ®Ó lóc nµo vî chång ph¶i ®Õn thÊt hßa" , nã l¹i cµng ®­îc kh¼ng ®Þnh khi nµng thay chèng ch¨m sãc bµ mÑ chång khi bÞ èm ®au : " Bµ mÑ còng v× nhí con mµ dÇn sinh èm. Nµng hÕt søc thuèc thang, lÔ b¸i thÇn phËt vµ lÊy lêi ngät ngµo kh«n khÐo khuyªn l¬n ", nµng ®· ®èi xö víi mÑ chång " Nh­ ®èi víi cha mÑ ®Î cña m×nh " . §iÒu ®ã khiÕn cho bµ trong phót l©m chung ®· c¶m ®éng : " Ng¾n ®ai cã sè, t­¬i hÐo bëi trêi. MÑ kh«ng ph¶i kh«ng muèn ®îi chång con vÒ, mµ kh«ng g¾ng ¨n miÕng c¬m, miÕng ch¸o ®Æng cïng vui sum häp ….. Chång con n¬i xa x«i ch­a biÕt sèng chÕt thÕ nµo, kh«ng thÓ vÒ ®Òn ¬n ®­îc. Sau nµy, trêi xÐt lßng lµnh, ban cho phóc ®øc, gièng dßng t­¬i tèt, con ch¸u ®«ng ®µn, xanh kia quyÕt ch¼ng phô con, còng nh­ con ®· ch¼ng phô mÑ". Râ rµng trong lêi nãi cña bµ cô, bµ mong con trai bµ khi trë vÒ sÏ thay bµ ®Òn ®¸p tÊm lßng th¶o th¬m cña c« con d©u ®èi víi bµ. Tôc ng÷ ViÖt Nam cã c©u Th­¬ng chång míi khãc mô gia Chø t«i víi mô cã bµ con chi Nãi nh­ vËy kh«ng ph¶i lµ nãi Vò N­¬ng ®èi xö víi mÑ chång kh«ng thµnh t©m. Nh­ng còng ph¶i thÊy r»ng, nµng ®èi xö tèt víi mÑ chång, coi bµ nh­ cha mÑ ®Î cña m×nh còng xuÊt ph¸t tõ lßng yªu th­¬ng, chung thñy víi chång. Víi mét bªn lµ nµng bÞ chång nghi ngê lµ kh«ng chung thñy : + Bi kÞch cßn lµ sù xung ®ét gi÷a mét bªn lµ niÒm ­íc mong rÊt b×nh dÞ mµ bÊt cø ng­êi phô n÷ cã chång nµo còng cã quyÒn ®­îc mong ­íc : lu«n cã chång bªn c¹nh, sèng h¹nh phóc víi chång(­íc mong nµy ®­îc thùc hiÖn mét c¸ch kÝn ®¸o qua viÖc lµm " ngµy th­êng, ë mét m×nh, nµng hay ®ïa con, trá bãng m×nh mµ b¶o lµ cha §¶n") . Víi mét bªn lµ bÞ chång nghi ngê lµ kh«ng chung thñy " m¾ng nhiÕc vµ ®¸nh ®uæi ®i". c. ë t×nh huèng thø hai : Bi kÞch ë ®©y lµ sù xung ®ét gi÷a ­íc muèn trë vÒ cuéc sèng trÇn gian vµ thùc tÕ kh«ng thÓ trë vÒ. + Qua lêi trß chuyÖn víi Phan Lang(ng­êi cïng lµng), ta thÊy nµng quyÕt trë vÒ : - "Vò N­¬ng øa n­íc m¾t khãc, råi qu¶ quyÕt ®æi giäng mµ r»ng : cã lÏ kh«ng thÓ göi h×nh Èn bãng ë ®©y ®­îc m·i ®Ó mang tiÕng xÊu xa. V¶ ch¨ng, ngùa Hå gÇm giã B¾c, chim ViÖt ®Ëu cµnh Nam. C¶m v× nçi Êy, t«i tÊt ph¶i t×m vÒ cã ngµy". - " Vò N­¬ng nh©n ®ã còng göi mét chiÕc hoa vµng mµ dÆn : - Nhê nãi hé víi chµng Tr­¬ng, nÕu cßn nhí chót t×nh x­a nghÜa cò, xin lËp mét ®µn gi¶i oan ë bÕn s«ng, ®èt c©y ®Ìn thÇn chiÕu xuèng n­íc, t«i sÏ trë vÒ". + Vµ nµng ®· thùc sù tõ thÕ giíi thñy cung trë vÒ trÇn gian : " Råi qu¶ thÊy Vò N­¬ng ngåi trªn mét chiÕc kiÖu hoa ®øng ë gi÷a dßng, theo sau cã ®Õn n¨m m­¬i chiÕc xe cê t¸n, vâng läng r­c rì ®Çy s«ng ". Nh­ng ®Õn phót cuèi cïng, nµng kh«ng thÓ trë vÒ : - " Chµng véi gäi, nµng vÉn ë gi÷a dßng mµ nãi väng vµo : - "ThiÕp c¶m ¬n ®øc linh phi, ®· thÒ sèng chÕt còng kh«ng bá. §a t¹ t×nh chµng, thiÕp ch¼ng thÓ trë vÒ nh©n gian ®­îc n÷a". Råi trong chèc l¸t, bãng nµng loang lo¸ng mê nh¹t dÇn mµ biÕn ®i mÊt " V× sao Vò N­¬ng ®· nhÊt quyÕt trë vÒ nh­ng råi cuèi cïng l¹i kh«ng thÓ trë vÒ ? Cã ph¶i nh­ nµng nãi : " C¶m ¬n ®øc linh phi, thÒ sèng chÕt còng kh«ng bá". Hay v× mét lý do kh¸c ? VËy lý do ®ã lµ g× ? Ph¶i ch¨ng Vò N­¬ng kh«ng d¸m trë vÒ ? Sù xung ®ét nµy ®· lµm nªn bi kÞch thø hai trang v¨n b¶n " ChuyÖn ng­êi con g¸i Nam X­¬ng ". Vµ chÝnh nhê hai bi kÞch Êy ®· lµm râ chñ ®Ò cña t¸c phÈm : " Lµ c©u chuyÖn vÒ sè phËn oan nghiÖt cña mét ng­êi phô n÷ cã nhan s¾c, cã ®øc h¹nh d­íi chÕ ®é phong kiÕn, chØ v× mét lêi nãi ng©y th¬ cña con trÎ mµ bÞ nghi ngê, bÞ sØ nhôc, bÞ ®Èy ®Õn b­íc ®­êng cïng, ph¶i tù kÕt liÔu cuéc ®êi m×nh ®Ó gi¶i tá tÊm lßng trong s¹ch" (S¸ch gi¸o viªn Ng÷ v¨n 9 - tËp I - NXB Gi¸o dôc) Vµ còng chÝnh tõ hai bi kÞch nµy, ng­êi s¸ng t¹o t¸c phÈm nh­ muèn nãi lªn mét hiÖn thùc phò phµng : trong c¸i x· héi phong kiÕn thèi n¸t vµ bÊt c«ng Êy, ng­êi phô n÷ kh«ng bao giê cã ®­îc h¹nh phóc thùc sù. III. VÊn ®Ò kÕt thóc cã hËu cña " ChuyÖn ng­êi con g¸i Nam X­¬ng " : 1. " ChuyÖn ng­êi con g¸i Nam X­¬ng " cã ph¶i kÕt thøc cã hËu kh«ng ? VÒ vÊn ®Ò nµy, mét sè tµi liÖu tham kh¶o cã nãi ®Õn nh­ng chøa ®ùng kh¸ nhiÒu m©u thuÉn. 2. S¸ch gi¸o viªn Ng÷ v¨n 9 - tËp I cã viÕt : " §iÒu quan träng h¬n lµ nh÷ng yÕu tè kú ¶o ®ã ®· t¹o nªn mét phÇn kÕt thóc nµo cã hËu cho t¸c phÈm " (trang 50). Nh­ng còng chÝnh trong trang viÕt nµy ng­êi viÕt l¹i nãi : " TÝnh bi kÞch cña truyÖn vÉn tiÒm Èn ë ngay trong c¸i lung linh kú ¶o nµy. Vµ ®iÒu ®ã mét lÇn n÷a kh¼ng ®Þnh niÒm th­¬ng c¶m cña t¸c gi¶ ®èi víi sè phËn bi th¶m cña ng­êi phô n÷ trong chÕ ®é phong kiÕn ". 3. S¸ch ThiÕt kÕ bµi gi¶ng Ng÷ v¨n 9 - tËp I - NXB Gi¸o dôc - 2005 th× ý m©u thuÉn béc lé ngay trong mét c©u v¨n : " §ã lµ c¸ch kÕt thóc cã hËu võa kh«ng c«ng thøc, ly kú hÊp dÉn, bÊt ngê, gieo vµo lßng ng­êi ®äc nhiÒu th­¬ng c¶m ". Tõ nh÷ng ý kiÕn trªn, chóng t«i thÊy ch¼ng lÏ t¸c phÈm chøa ®ùng " tÝnh bi kÞch" ngay c¶ ë nh÷ng dßng cuèi cña v¨n b¶n vµ chÝnh ®iÒu ®ã ®· t¹o nªn trong ng­êi ®äc " nhiÒu th­¬ng c¶m" ®èi víi " sè phËn bi th¶m cña ng­êi phô n÷ trong x· héi phong kiÕn" lµ kiÓu kÕt thóc cã hËu ? 4. Tõ xung ®ét bi kÞch ë t×nh huèng thø hai cña v¨n b¶n, chóng t«i thÊy kh«ng ®ång t×nh víi ý kiÕn cho r»ng " viÖc Vò N­¬ng kh«ng thÓ trë vÒ nh©n gian ®­îc n÷a" mµ ph¶i chÊp nhËn c¸i c¶nh (nh­ nµng ®· nãi víi Phan Lang) : " thµ giµ ë chèn lµng m©y khung n­íc, chø cßn mÆt mòi nµo vÒ nh×n thÊy ng­êi ta n÷a " lµ kÕt thóc cã hËu. C. KÕt luËn Tõ thùc tÕ gi¶ng d¹y chóng t«i nhËn thÊy, nÕu khi gi¶ng v¨n b¶n "ChuyÖn ng­êi con g¸i Nam X­¬ng", gi¸o viªn biÕt khai th¸c mét c¸ch hîp lý c¸c vÊn ®Ò trªn, ®ång thêi linh ho¹t vËn dông n¨ng lùc "xo¸y" vµ " l­ít" trong giê gi¶ng v¨n th× sÏ t¹o ®­îc hiÖu qu¶ gi¶ng d¹y cao h¬n, bµi gi¶ng chÊt l­îng h¬n, häc sinh høng thó häc hái h¬n. Trªn ®©y lµ mét sè vÊn ®Ò chóng t«i thÊy cÇn ph¶i trao ®æi ®Ó viÖc t×m hiÓu v¨n b¶n "ChuyÖn ng­êi con g¸i Nam X­¬ng" cã chiÒu s©u h¬n. Kh«ng d¸m gäi lµ sÊng kiÕn. RÊt mong t×m ®­îc sù ®ång thuËn cña c¸c b¹n ®ång nghiÖp. Ng­êi viÕt Hoµng Quèc TuÊn