Chủ nghĩa duy vật khoa học

Tri t h c là h th ng tri th c lý lu n chung nh t c a con ng i v th gi i, v vế ọ ệ ố ứ ậ ấ ủ ườ ề ế ớ ề ị trí vai trò c a con ng i trong th gi i y. Tri t h c xu t hi n khi con ng i ph iủ ườ ế ớ ấ ế ọ ấ ệ ườ ả có đ c v n hi u bi t nh t đ nh và xã h i phát tri n đ n th i kỳ hình thành t ngượ ố ể ế ấ ị ộ ể ế ờ ầ l p lao đ ng trí óc.-->TH ra đ i t th c ti n có nguông g c t nh n th c và ngu nớ ộ ờ ừ ự ễ ố ừ ậ ứ ồ g c xã h i.ố ộ V n đ c b n c a tri t h c g m có hai m t:ấ ề ơ ả ủ ế ọ ồ ặ + Gi a v t ch t và ý th c cái nào có tr c cái nào có sau, cái nào quy t đ nh cáiữ ậ ấ ứ ướ ế ị nào? + Con ng i có kh năng nh n th c th gi i hay không?ườ ả ậ ứ ế ớ Bài 1: CH NGHĨA DUY V T KHOA H CỦ Ậ Ọ I. V T CH TẬ Ấ 1. B n ch t c a th gi iả ấ ủ ế ớ ? Các b n hãy k nh ng s v t hi n t ng xung quanh b n?ạ ể ữ ự ậ ệ ượ ạ - Các s v t, hi n t ng trong th gi i vô cùng phong phú và đa d ng.ự ậ ệ ượ ế ớ ạ - Chia thành hai lĩnh v c: v t ch t và ý th c.ự ậ ấ ứ Khi gi i quy t v n đả ế ấ ề v t ch t và ý th c đ tìm ra b n ch t c a th gi i l i có 2ậ ấ ứ ể ả ấ ủ ế ớ ạ quan đi m trái ng c nhau v b n ch t c a th gi i: duy v t ho c duy tâm.ể ượ ề ả ấ ủ ế ớ ậ ặ - Nh ng ng i cho r ng v t ch t, gi i t nhiên là cái có tr c và quy t đ nh ý th cữ ườ ằ ậ ấ ớ ự ướ ế ị ứ c a con ng i đ c coi là các nhà duy v t, các h c thuy t c a h h p thành cácủ ườ ượ ậ ọ ế ủ ọ ợ môn phái khác nhau c a ch nghĩa duy v t.ủ ủ ậ - Nh ng ng i cho r ng ý th c, tinh th n có tr c gi i t nhiên đ c g i là cácữ ườ ằ ứ ầ ướ ớ ự ượ ọ nhà duy tâm, h c thuy t c a h h p thành các môn phái khác nhau c a ch nghĩaọ ế ủ ọ ợ ủ ủ duy tâm. a. Quan đi m duy tâm v b n ch t c a th gi iể ề ả ấ ủ ế ớ - B n ch t th gi i là ý th c:ả ấ ế ớ ứ + Ý th c có tr c, v t ch t có sau, ý th c quy t đ nh v t ch t.ứ ướ ậ ấ ứ ế ị ậ ấ + Ý th c là c s , ngu n g c cho s ra đ i và t n t i c a các s v t hi n t ngứ ơ ở ồ ố ự ờ ồ ạ ủ ự ậ ệ ượ trong th gi i.ế ớ - Ch nghĩa duy tâm có hai lo i:ủ ạ + Duy tâm ch quan: ý th c có tr c t n t i khách quan bên ngoài con ng i.ủ ứ ướ ồ ạ ườ + Duy tâm ch quan: ý th c c a con ng i quy t đ nh s t n t i c a các s v tủ ứ ủ ườ ế ị ự ồ ạ ủ ự ậ trong th gi i.ế ớ b. Quan đi m duy v t v b n ch t th gi iể ậ ề ả ấ ế ớ - B n ch t c a th gi i là v t ch tả ấ ủ ế ớ ậ ấ + Ngoài th gi i v t ch t không còn th gi i nào khác.ế ớ ậ ấ ế ớ + Các s v t hi n t ng ch là nh ng bi u hi n c th nh ng d ng v t ch t.ự ậ ệ ượ ỉ ữ ể ệ ụ ể ữ ạ ậ ấ + V t ch t có tr c, ý th c có sau, v t ch t quy t đ nh ý th c, ý th c ch là sậ ấ ướ ứ ậ ấ ế ị ứ ứ ỉ ự ph n ánh v t ch t vào đ u óc con ng i.ả ậ ấ ầ ườ - Ch nghĩa duy v t bi u hi n d i nh ng hình th c:ủ ậ ể ệ ướ ữ ứ + Ch nghĩa duy v t ch t phácủ ậ ấ + Ch nghĩa duy v t siêu hìnhủ ậ + Ch nghĩa duy v t bi n ch ngủ ậ ệ ứ c. Quan đi m nh nguyênể ị - V t ch t và ý th c là hai nguyên th đ u tiên t n t i song song. Không cái nào cóậ ấ ứ ể ầ ồ ạ tr c, cái nào có sau.--> Duy tâm ch quan.ướ ủ 2. Ph m trù v t ch tạ ậ ấ a. Quan ni m c a các nhà duy v t h c tr c Mác:ệ ủ ậ ọ ướ - Các nhà duy v t c đ i đi tìm kh i nguyên c a vũ tr t m t d ng v t th .ậ ổ ạ ở ủ ụ ừ ộ ạ ậ ể - Th i c đ i:ờ ổ ạ +Ph ngTây:ươ Nhà tri t h c Talet (Thales) thành ph Milê (Milet) s ng th k th 7 sang thế ọ ở ố ố ở ế ỉ ứ ế k th 6 tr c công nguyên, đã suy nghĩ và k t lu n r ng n c là nguyên lí, là ch tỉ ứ ướ ế ậ ằ ướ ấ đ u, là nguyên t c a t t c : “Không có gì có th xu t phát t không có gì, t t cầ ố ủ ấ ả ể ấ ừ ấ ả xu t phát t n c và r i tr l i v n c”. Đung nóng n c th y n c bi n thànhấ ừ ướ ồ ở ạ ề ướ ướ ấ ướ ế không khí (h i n c), cho bay h i n c (n c bi n) thu đ c đ t (mu i).ơ ướ ơ ướ ướ ể ượ ấ ố Anaximen (Anaximène) s ng kho ng gi a th k th 6 tr c công nguyên choố ả ữ ế ỉ ứ ướ không khí là ch t đ u. Xênôphan (Xenophane) cùng th k cho đ t và n c là ch tấ ầ ế ỉ ấ ướ ấ đ u. Hêraclit (Heraclite) (540 – 480 tr c công nguyên) coi l a là ch t đ u.ầ ướ ử ấ ầ Đêmôcrit cho r ng nguyên t là ch t đ u.ằ ử ấ ầ + Ph ng Đông:ươ Char vac ( n Đ )cho r ng kh i nguyên c a vũ tr g m 4 y u t : đ t, n c,ơ Ấ ộ ằ ở ủ ụ ồ ế ố ấ ướ không khí và l a.ử Phái ngũ hành(Trung Qu c) cho r ng 5 y u t : Kim, M c, Th y, H a, Th .ố ằ ế ố ộ ủ ỏ ổ - Th i c n đ iờ ậ ạ Xpinoda: v t ch t là nguyên nhân c a b n thân nó v i vô s nh ng thu c tính v nậ ấ ủ ả ớ ố ữ ộ ố có. Hônbách: v t ch t là t t c nh ng gì tác đ ng vào giác quan ta. Nh ng thu c tínhậ ấ ấ ả ữ ộ ữ ộ khác nhau c a v t ch t mà ta bi t đ c nh c m giác”.ủ ậ ấ ế ượ ờ ả - Tri t h c duy v t siêu hình đ ng nh t v t ch t v i v t th , quy v t ch t v m tế ọ ậ ồ ấ ậ ấ ớ ậ ể ậ ấ ề ộ d ng v t th nào đó.ạ ậ ể Nh ch nghĩa Phorot, ch nghĩa Toma m i…ư ủ ủ ớ b. Quan ni m tri t h c Mác-Lênin v v t ch t.ệ ế ọ ề ậ ấ T t ng c b n c a Mác-Ăngghen: đ i l p gi a v t ch t và ý th c, tính th ngư ưở ơ ả ủ ố ậ ữ ậ ấ ứ ố nh t c a th gi i, tính khái quát c a ph m trù v t ch t.ấ ủ ế ớ ủ ạ ậ ấ Lê nin phát triên thành đ nh nghĩa v t ch t: V t ch t là m t ph m trù tri t h c chị ậ ấ ậ ấ ộ ạ ế ọ ỉ th c t i khách quan, đ c đem l i cho con ng i trong c m giác, đ c c m giácự ạ ượ ạ ườ ả ượ ả c a chúng ta ch p l i chép l i, ph n ánh và t n t i không ph thu c vào c m giác.ủ ụ ạ ạ ả ồ ạ ụ ộ ả N i dung đ nh nghĩa:ộ ị + Ph m trù tri t h c: v t ch t là m t ph m trù r ng nh t, khái quát nh t lafvooạ ế ọ ậ ấ ộ ạ ộ ấ ấ cùng vô t n, không th hi u theo nghĩa h p nh các khái ni m v t ch t th ngậ ể ể ẹ ư ệ ậ ấ ườ dùng trong đ i s ng h ng ngày, vì th không th quy v t ch t ho c đ ng nh t v tờ ố ằ ế ể ậ ấ ặ ồ ấ ậ ch t v i v t th .ấ ớ ậ ể + Th c t i khách quan: thu c tính chung c a v t ch t t n t i bên ngoài không phự ạ ộ ủ ậ ấ ồ ạ ụ thu c vào c m giác.ộ ả + Đem l i cho con ng i trong c m giác, đ c c m giác ch p l i chép l i, ph nạ ườ ả ượ ả ụ ạ ạ ả ánh: C m giác, t duy, ý th c ch là s ph n ánh c a v t ch t. V t ch t là cái gâyả ư ứ ỉ ự ả ủ ậ ấ ậ ấ nên c m giác con ng i khi gián ti p ho c tr c ti p tác đ ng lên giác quan. Đi uả ở ườ ế ặ ự ế ộ ề này có kh ng đ nh r ng, con ng i có kh năng nh n th c đ c th gi i v t ch t.ẳ ị ằ ườ ả ậ ứ ượ ế ớ ậ ấ - Ý nghĩa đ nh nghĩa v t ch t:ị ậ ấ + Gi i quy t v n đ c b n c a tri t h c theo l p tr ng duy v t bi n ch ng,ả ế ấ ề ơ ả ủ ế ọ ậ ườ ậ ệ ứ ch ng l i t t c các quan đi m duy tâm, siêu hình, nh nguyên, b t kh tri…ố ạ ấ ả ể ị ấ ả + M r ng ph m trù v t ch t không ch lĩnh t nhiên mà còn lĩnh v c xã h iở ộ ạ ậ ấ ỉ ở ự ở ự ộ th hi n s th ng nh t gi a CNDVBC và CNDVLS.ể ệ ự ố ấ ữ + Trang b th gi i quan duy v t và ph ng pháp lu n khoa h c.ị ế ớ ậ ươ ậ ọ 3. V n đ ng c a v t ch tậ ộ ủ ậ ấ a. Đ nh nghĩa v n đ ngị ậ ộ - Theo nghĩa h p là s d ch chuy n v trí trong không gian t ch này sang chẹ ự ị ể ị ừ ỗ ỗ khác. - Theo nghĩa đ y đ : v n đ ngầ ủ ậ ộ là ph ng th c t n t i c a v t ch t, bao g m t tươ ứ ồ ạ ủ ậ ấ ồ ấ c m i s thay đ i và m i quá trình di n ra trong vũ tr k t s thay đ i v trí đ nả ọ ự ổ ọ ễ ụ ể ừ ự ổ ị ơ gi n cho đ n t duy.ả ế ư - N i dung: V t ch t t n t i b ng v n đ ng, không có v n đ ng thì v t ch t khôngộ ậ ấ ồ ạ ằ ậ ộ ậ ộ ậ ấ t n t iồ ạ . b. Ngu n g c c a v n đ ngồ ố ủ ậ ộ - Ch nghĩa duy tâm: v n đ ng là t “th n linh”, “th ng đ ” hay “ý ni m tuy tủ ậ ộ ừ ầ ượ ế ệ ệ đ i” mà ra.ố - Ch nghĩa duy v t: v n đ ng c a v t ch t là v n đ ng t thân, do mâu thu n bênủ ậ ậ ộ ủ ậ ấ ậ ộ ự ẫ trong, do s tác đ ng qua l i gi a các y u t trong cùng m t s v t hay gi a các sự ộ ạ ữ ế ố ộ ự ậ ữ ự v t v i nhau.ậ ớ c. Nh ng hình th c c a v n đ ngữ ứ ủ ậ ộ - V n đ ng c a v t ch t có nhi u hình th c khác nhau,gi a chúng có m i quan hậ ộ ủ ậ ấ ề ứ ữ ố ệ bi n ch ng v i nhau có kh năng chuy n hóa cho nhau.ệ ứ ớ ả ể + V n đ ng c h c.ậ ộ ơ ọ + V n đ ng lý h c/ậ ộ ọ + V n đ ng hóa h c.ậ ộ ọ + V n đ ng sinh h c.ậ ộ ọ + V n đ ng xã h i.ậ ộ ộ - Khi nghiên c u các hình th c v n đ ng c n đ m b o các nguyên t c:ứ ứ ậ ộ ầ ả ả ắ + Các hình th c v n đ ng khác nhau v ch t nên không đ c quy hình th c v nứ ậ ộ ề ấ ượ ứ ậ đ ng này vào hình th c v n đ ng khác.ộ ứ ậ ộ + Các hình th c v n đ ng có m i liên h phát sinh, hình th c v n đ ng cao ra đ iứ ậ ộ ố ệ ứ ậ ộ ờ t hình th c v n đ ng th p.ừ ứ ậ ộ ấ + Các hình th c v n đ ng luôn chuy n hóa cho nhau, chung luôn đ c b o toàn.ứ ậ ộ ể ượ ả + Hình th c v n đ ng cao bao hàm hình th c v n đ ng th p. Hình th c v n đ ngứ ậ ộ ứ ậ ộ ấ ứ ậ ộ xã h i là cao nh t bao hàm m i hình th c v n đ ng.ộ ấ ọ ứ ậ ộ - Ngày nay, các hình th c v n đ ng đ c chia thành 3 nhóm chính: t nhiên vôứ ậ ộ ượ ự sinh, t nhiên h u sinh và xã h i. Tuy nhiên nh ng cách ph n chia này v n khôngự ữ ộ ữ ậ ẫ n m ngoài các hình th c v n đ ng mà Ăng ghen đã đ ra.ằ ứ ậ ộ ề VD: d. V n đ ng và đ ng imậ ộ ứ - V n đ ng là tuy t đ i vì v n đ ng là ph ng th c t n t i c a v t ch t ậ ộ ệ ố ậ ộ ươ ứ ồ ạ ủ ậ ấ là thu cộ tính c h u c a v t ch t.ố ữ ủ ậ ấ - Đ ng im ch là t ng đ i, t m th i: đ ng im ch diên ra trong m i quan h nh tứ ỉ ươ ố ạ ờ ứ ỉ ố ệ ấ đ nh, nh ng trong m i quan h khác l i là v n đ ng. Th c ch t đ ng im là m tị ư ố ệ ạ ậ ộ ự ấ ứ ộ d ng v n đ ng đ c bi t – đ ng im trong tr ng thái cân bàng n đ nh.ạ ậ ộ ặ ệ ứ ạ ổ ị  V n đ ng là tuy t đ i, đ ng im là t ng đ i là m t trong nh ng nguyên t c cậ ộ ệ ố ứ ươ ố ộ ữ ắ ơ b n c a phép bi n ch ng duy v t.ả ủ ệ ứ ậ 4. Không gian và th i gianờ a. Nh ng quan ni m khác nhauữ ệ - Tri t h c duy tâm: không gian, th i gian là hình th c tri giác ch quan c a conế ọ ờ ứ ủ ủ ng i (Can-t ); là y u t trong s phát tri n c a “ý ni m tuy t đ i”(Hêghen); là sườ ơ ế ố ự ể ủ ệ ệ ố ự th ng nh t liên k t ch t ch c a “chu i c m giác”(Ma-kh ).ố ấ ế ặ ẽ ủ ỗ ả ơ - Tri t h c duy v t siêu hình: tuy th a nh n không gian, th i gian t n t i kháchế ọ ậ ừ ậ ờ ồ ạ quan nh ng không g n v i v n đ ng v t ch t.ư ắ ớ ậ ộ ậ ấ b. Tri t h c Mác – Lênin:ế ọ + Không gian, th i gian là hình th c t n taij c a v t ch t; không gian xét v m tờ ứ ồ ủ ậ ấ ề ặ “quãng tính”, th i gian xét v m t “tr ng tính”.ờ ề ặ ườ + Không gian, th i gian mang tính khách quan vô t n, vô h n.ờ ậ ạ + Không gian xã h i là ho t đ ng s ng c a con ng i trong các ch đ xã h i, th iộ ạ ộ ố ủ ườ ế ộ ộ ờ gian xã h i là th c đo c a các quá trình bi n đ i xã h i.ộ ướ ủ ế ổ ộ c. Ý nghĩa ph ng pháp lu nươ ậ - Trong nh n th c, xem xét, đánh giá s v t hi n t ng c n ph i có quan đi m l chậ ứ ự ậ ệ ượ ầ ả ể ị s c th .ử ụ ể 5. Tính th ng nh t c a th gi iố ấ ủ ế ớ a. Nh ng quan ni m khácữ ệ - Tri t h c duy tâm: Th gi i th ng nh t tinh th n.ế ọ ế ớ ố ấ ở ầ -Tri t h c duy v t c đ i: th gi i th ng nh t m t d ng v t th c th .ế ọ ậ ổ ạ ế ớ ố ấ ở ộ ạ ậ ể ụ ể b. Tri t h c Mác – Lêninế ọ - Th gi i th ng nh t v t ch tế ớ ố ấ ở ậ ấ - Bi u hi n: ể ệ + Ch có duy nh t m t th gi i đó là th gi i v t ch t t n t i khách quan đ c l pỉ ấ ộ ế ớ ế ớ ậ ấ ồ ạ ộ ậ v i ý th c c a con ng i.ớ ứ ủ ườ + Các s v t hi n t ng đ u ch u s chi ph i b i nh ng quy lu t khách quan c aự ậ ệ ượ ề ị ự ố ở ữ ậ ủ th gi i v t ch t.ế ớ ậ ấ c. Ý nghĩa - Trong ho t đ ng nh n th c và ho t đ ng th c ti n ph i xu t phát t hi n th cạ ộ ậ ứ ạ ộ ự ễ ả ấ ừ ệ ự khách quan, l y đó làm ti n đ , đi u ki n cho ho t đ ng c a mình.ấ ề ề ề ệ ạ ộ ủ II. Ý TH CỨ 1. Ph m trù ý th cạ ứ - Ý th c là hình nh ch quan c a th gi i khách quan hay là hình nh c a th gi iứ ả ủ ủ ế ớ ả ủ ế ớ khách quan đ c di chuy n vào đ u óc con ng i và đ c c i bi n đi.ượ ể ầ ườ ượ ả ế 2. Ngu n g c ý th cồ ố ứ - Ngu n g c t nhiên: b óc con ng i và th gi i khách quan.ồ ố ự ộ ườ ế ớ - Ngu n g c xã h i: lao đ ng và ngôn ng .ồ ố ộ ộ ữ 3. B n ch t c a ý th cả ấ ủ ứ a. Khái quát v lý lu n ph n ánh c a Lênin ề ậ ả ủ - Ph n ánh là s ghi d u n c a h th ng v t ch t này lên h th ng v t ch t khácả ự ấ ấ ủ ệ ố ậ ấ ệ ố ậ ấ khi gi a chúng có s t ng tác nhau.ữ ự ươ - B n ch t c a ý th c là s ph n ánh th gi i khách quan b i óc ng i. Ph n ánhả ấ ủ ứ ự ả ế ớ ở ườ ả là thu c tín c a m i d ng v t ch t.ộ ủ ọ ạ ậ ấ - Đ c tr ng c a các lo i ph n ánh:ặ ư ủ ạ ả + D ng vô c : mang tính th đ ng đ n gi n, không có s l a ch n.ạ ơ ụ ộ ơ ả ự ự ọ + D ng h u c b c th p: mang tính ch n l c, đ nh h ng, th ng là trao đ i ch tạ ữ ơ ậ ấ ọ ọ ị ướ ườ ổ ấ v i môi tr ng.ớ ườ + D ng h u c b c cao: ph n ánh có y u t tâm lý trong các m i quan h .ạ ữ ơ ậ ả ế ố ố ệ b. Ph n ánh c a óc ng i v i hi n th c khách quanả ủ ườ ớ ệ ự - Ph n ánh có trình t theo 3 giai đo n:ả ự ạ + Trao đ i thông tin gi a ch th và đ i t ng, có ch n l c và đ nh h ng.ổ ữ ủ ể ố ượ ọ ọ ị ướ + Mô hình hóa đ i t ng trong t duy.ố ượ ư + Hi n th c hóa đ i t ng qua ho t đ ng th c ti n.ệ ự ố ượ ạ ộ ự ễ - Ph n ánh mang tính ch đ ng tích c c, sáng t o. ả ủ ộ ự ạ + Ph n ánh gián ti p.ả ế + Ph n ánh khái quát hóa.ả + Ph n ánh tr u t ng hóa. ả ừ ượ Lênin nói “Ý th c không ch ph n ánh hi n th c mà còn sáng t o hi n th c”.ứ ỉ ả ệ ự ạ ệ ự III. QUAN H GI A V T CH T VÀ Ý TH CỆ Ữ Ậ Ấ Ứ 1. Nh ng quan đi m khác nhauữ ể - Ch nghĩa duy tâm: Ý th c có tr c, v t ch t có sau nên ý th c quy t đ nh v tủ ứ ướ ậ ấ ứ ế ị ậ ch t.ấ - Ch nghĩa duy v t t m th ng: V t ch t có tr c, ý th c có sau v t ch t quy tủ ậ ầ ườ ậ ấ ướ ứ ậ ấ ế đ nh ý th c.ị ứ 2. Tri t h c Mác – Lênin ế ọ a. V t ch t quy t đ nh ý th c:ậ ấ ế ị ứ - V t ch t là ti n đ , c s , ngu n g c cho m i s ra đ i, t n t i và phát tri n c aậ ấ ề ề ơ ở ồ ố ọ ự ờ ồ ạ ể ủ ý th c. Không có s tác đ ng c a th gi i khách quan vào trong b não ng i sứ ự ộ ủ ế ớ ộ ườ ẽ không có ý th c. Ý th c là s n ph m c a m t d ng v t ch t có t ch c cao là nãoứ ứ ả ẩ ủ ộ ạ ậ ấ ổ ứ ng i.ườ - V t ch t quy t đ nh c n i dung, b n ch t và khuynh h ng v n đ ng, phát tri nậ ấ ế ị ả ộ ả ấ ướ ậ ộ ể c a ý th c.Ý th c là hình nh ch quan c a th gi i khách quan, n i dung c a ýủ ứ ứ ả ủ ủ ế ớ ộ ủ th c mang tính khách quan, do th gi i khách quan quy đ nh. V t ch t quy tđ nhứ ế ớ ị ậ ấ ế ị ph ng th c, k t c u c a ý th c.ươ ứ ế ấ ủ ứ b. Ý th c tác đ ng tr l i v t ch t.ứ ộ ở ạ ậ ấ - S tác đ ng c a ý th c ph i thông qua ho t đ ng c a con ng i.ự ộ ủ ứ ả ạ ộ ủ ườ + Ý th c ph n ánh hi n th c khách quan vào óc ng i, giúp con ng i hi u đ cứ ả ệ ự ườ ườ ể ượ b n ch t, quy lu t v n đ ng, phát tri n c a s v t hi n t ng. Trên c s hìnhả ấ ậ ậ ộ ể ủ ự ậ ệ ượ ơ ở thành ph ng h ng, m c tiêu và nh ng ph ng pháp, cách th c th c hiên m cươ ướ ụ ữ ươ ứ ự ụ tiêu, ph ng h ng đó.ươ ướ + Trong ho t đ ng th c ti n, s v t bao gi cũng b c l nhi u kh năng. Nh có ýạ ộ ự ễ ự ậ ờ ộ ộ ề ả ờ th c, con ng i có th l a ch n kh năng th c t , phù h p mà thúc đ y s v tứ ườ ể ự ọ ả ự ế ợ ẩ ự ậ phát tri n đi lên.ể