Chuyên đề Thực trạng, định hướng và giải pháp đẩy mạnh đầu tư sản xuất hàng xuất khẩu, hàng thay thế nhập khẩu đến năm 2020

u và tiêu dùng trong nước có phần hạn chế. Kim ngạch nhập khẩu hàng hóa của Việt Nam trong năm 2009 chỉ đạt 68,97 tỷ USD, giảm 18,2% so với năm 2008. Bước sang năm 2010, tình hình kinh tế thế giới dần phục hồi, nhu cầu sản xuất và tiêu dùng của các nước cũng tăng theo. Các doanh nghiệp tiếp tục nhập khẩu hàng hóa và nguyên phụ liệu phục vụ cho sản xuất. Chỉ tính riêng kim ngạch nhập khẩu hàng hóa trong 9 tháng đầu năm 2010 của Việt Nam đã lên tới 58,69 tỷ USD, tăng 23,46% so với cùng kỳ năm 2009. Trong đó, đứng đầu là nhập khẩu máy móc thiết bị, với kim ngạch nhập khẩu nhóm hàng này trong 9 tháng đầu năm 2010 đạt 9,7 tỷ USD, tăng 16% so với cùng kỳ năm 2009. Tiếp đến là vải với kim ngạch nhập khẩu đạt 3,8 tỷ USD, tăng 26,8%; chất dẻo nguyên liệu với kim ngạch nhập khẩu đạt 2,7 tỷ USD tăng 35,6%... Đáng chú ý, trong 9 tháng đầu năm 2010, mặt hàng bông nhập khẩu về tăng mạnh so với cùng kỳ năm 2009, với lượng và kim ngạch bông nhập về đạt 276,4 triệu tấn và 488 triệu USD, tăng tương ứng 26,70% về lượng và 78,70% về kim ngạch. 1.2. Thực trạng đầu tư hàng hóa thay thế nhập khảu Trên cơ sở đánh giá tình hình nhập khẩu trong thời gian qua, có thể thấy các mặt hàng nguyên nhiên vật liệu và linh kiện, phụ tùng phục vụ cho sản xuất là những mặt hàng nhập khẩu có giá trị lớn và chiếm tỷ trọng cao trong tổng kim ngạch nhập khẩu. Theo kinh nghiệm của các nước và dựa trên các nguồn lực sẵn có, Việt Nam có khả năng và nên đầu tư và phát triển sản xuất những ngành hàng này để hạn chế nhập khẩu. Do vậy, với mong muốn hạn chế nhập siêu, Chính phủ Việt Nam đã và đang từng bước chú trọng đầu tư vào ngành công nghiệp phụ trợ1, một ngành đóng vai trò quan trọng trong việc tăng sức cạnh tranh của sản phẩm công nghiệp và đẩy nhanh quá trình công nghiệp hoá theo hướng mở rộng và chuyên sâu. Sản xuất nguyên phụ liệu, linh kiện, phụ tùng, 1 Công nghiệp phụ trợ (supporting industries) là khái niệm chỉ toàn bộ những sản phẩm công nghiệp có vai trò hỗ trợ cho việc sản xuất các thành phẩm chính. Cụ thể là những linh kiện, phụ liệu, phụ tùng, sản phẩm bao bì, nguyên liệu để sơn, nhuộm, v.v., và cũng có thể bao gồm cả những sản phẩm trung gian, những nguyên liệu sơ chế. Sản phẩm công nghiệp phụ trợ thường được sản xuất với quy mô nhỏ, thực hiện bởi các doanh nghiệp nhỏ và vừa. 9 máy móc là những sản phẩm chủ yếu chúng ta đang hướng đến sản xuất để thay thế hàng nhập khẩu. Bài viết sẽ tập trung phân tích thực trạng đầu tư và sản xuất ngành cộng nghiệp phụ trợ trước khi đưa ra định hướng và giải pháp cho lĩnh vực này. Công nghiệp phụ trợ được xem là "chìa khóa vàng" thúc đẩy phát triển công nghiệp. Thế nhưng, ngành công nghiệp phụ trợ hiện đang yếu thế bởi phần lớn sản phẩm công nghiệp phụ trợ vẫn phải nhập khẩu. Theo ước tính của Bộ Công nghiệp, ngành công nghiệp phụ trợ hiện lệ thuộc đến gần 80% vào nguồn nguyên liệu nhập khẩu. Thực trạng này là do các doanh nghiệp Việt Nam không muốn đầu tư nhà xưởng vì lâu thu hồi vốn, họ chỉ thích nhập về bán lại thu lợi nhuận. Trong hơn 20 năm đổi mới vừa qua, Việt Nam đã tiếp cận khá thuận lợi nguồn vốn đầu tư nước ngoài. Tuy nhiên các doanh nghiệp Việt Nam đang bỏ lỡ một cơ hội lớn là trong khi các nguồn vốn đầu tư nước ngoài chảy vào mạnh thì khả năng hấp thụ, tiếp thu chuyển giao công nghệ từ các doanh nghiệp có vốn đầu tư nước ngoài lại hạn chế. Lý do chính là Việt Nam thiếu vắng hẳn một nền công nghiệp phụ trợ. Có quá ít doanh nghiệp Việt Nam đầu tư sản xuất trong ngành công nghiệp phụ trợ, nếu có thì chủ yếu tham gia khâu đóng gói, bao bì. Hiện tại, phần lớn các nhà cung cấp linh kiện phụ tùng cho các công ty nước ngoài chủ yếu là các doanh nghiệp có vốn đầu tư nước ngoài. Khoảng cách về tiêu chuẩn chất lượng giữa các nhà doanh nghiệp trong và ngoài nước khá lớn. Doanh nghiệp trong nước có quy mô nhỏ và vừa nên khả năng đáp ứng về yêu cầu chất lượng kém. Các doanh nghiệp quốc doanh trong ngành công nghiệp phụ trợ vẫn duy trì phong cách làm ăn tự cung tự cấp. Thực tế, Việt Nam có rất ít thông tin liên kết thầu phụ công nghiệp. Vì vậy, không tìm kiếm được những thông tin về khả năng giao thầu của doanh nghiệp lớn, nhất là doanh nghiệp nước ngoài và ngược lại, các doanh nghiệp nước ngoài cũng ít thông tin về doanh nghiệp Việt Nam. Thêm nữa, các doanh nghiệp nước ngoài thực sự ngần ngại khi phải ký kết hợp đồng thương mại với các nhà thầu phụ Việt Nam do môi trường pháp lý chưa thực sự thuận lợi. Vấn đề chính là nỗi lo sợ khi bị phá vỡ hợp đồng. Các nhà cung ứng Việt Nam thiếu hiểu biết về các khía cạnh pháp lý của hợp đồng. Bên cạnh đó, việc liên kết doanh nghiệp có ý nghĩa về mặt nâng cao khả năng cạnh tranh trong nội bộ ngành, sử dụng lợi thế cạnh tranh của khu vực, khai thác chuỗi giá trị để tạo nên sản phẩm mang tính cạnh tranh cao. Ở nhiều nước, việc liên kết này có thể hình thành thông qua việc phát triển các cụm công nghiệp. Trên thực tế, ở Việt Nam các cụm công nghiệp được hình thành thiếu quy hoạch 10 tổng thể, chủ yếu để giải quyết vấn đề mặt bằng sản xuất hơn là việc tạo nên chuỗi giá trị thông qua việc liên kết doanh nghiệp, kể cả sử dụng các dịch vụ tài chính và phi tài chính để khai thác lợi thế cạnh tranh. Nhìn chung, Việt Nam đang phải đối mặt với tình trạng nhập siêu thiết bị, máy móc, linh kiện các loại. Điều này chứng tỏ các ngành công nghiệp sản xuất hàng xuất khẩu vẫn chủ yếu dựa trên nguyên liệu, linh kiện nhập khẩu. Sản phẩm của ngành công nghiệp phụ trợ hiện nay phần lớn là những sản phẩm có chất lượng thấp và giá thành cao. Hầu hết các ngành công nghiệp gần như chỉ mới phát triển ở khu vực hạ nguồn (gia công công đoạn cuối của sản phẩm), còn khu vực thượng nguồn (công nghiệp phụ trợ), bao gồm các ngành sản xuất nguyên phụ liệu, linh kiện, phụ tùng còn kém phát triển. Hiện tượng này có thể thấy rõ trong một số ngành sản phẩm công nghiệp phụ trợ tiêu biểu sau: (1). Sản phẩm công nghiệp phụ trợ ngành lắp ráp Đối với ngành này, hiện mới chỉ có một số công ty và doanh nghiệp có công nghệ và đang sản xuất phụ tùng lắp ráp. Tuy nhiên, rất ít doanh nghiệp trong nước có khả năng đáp ứng được yêu cầu (đặc biệt là cho các nhà lắp ráp nước ngoài) do chất lượng kém, độ chính xác thấp, không đảm bảo tiêu chuẩn của đối tác. Theo thống kê của Bộ Công nghiệp, hiện nay có trên 230 doanh nghiệp đang sản xuất linh kiện, phụ tùng cung cấp cho các doanh nghiệp lắp ráp xe máy, trong đó có hơn 80 doanh nghiệp có vốn đầu tư nước ngoài với số vốn đạt trên 260 triệu USD, nhưng so sánh thì chất lượng kém hơn nhiều so với của Nhật, Thái Lan, Đài Loan. Ngoài ra hệ thống phân phối phụ tùng, chủng loại sản phẩm và dịch vụ sau bán hàng của các doanh nghiệp này cũng còn nhiều hạn chế. (2). Sản phẩm công nghiệp phụ trợ ngành nhựa Sản phẩm nhựa ngày càng phổ biến ở thị trường nội địa. Trong nước, sản phẩm nhựa cũng đã có mặt trong hầu hết các ngành, từ công nghiệp, nông nghiệp đến giao thông vận tải, xây dựng… Những sản phẩm đòi hỏi chất lượng cao như ống dẫn dầu, đồ nhựa cho ôtô hay máy vi tính cũng đã được các doanh nghiệp sản xuất thành công, thay thế hàng nhập khẩu. Tuy nhiên, năng lực sản xuất và công nghệ hạn chế. Phần lớn các doanh nghiệp nhựa đều phát triển từ các công ty gia đình. Nguồn vốn ít, trình độ quản lý hạn chế, thiếu thông tin cập nhật nên những doanh nghiệp này thường đầu tư chủ yếu vào những mặt hàng đơn giản, thâm dụng lao động và có tỷ suất lợi nhuận thấp. Do vây, ngành vẫn phụ thuộc nhiều vào nguồn nguyên liệu nhập khẩu. Hiện mỗi năm ngành nhựa cần 1.5 triệu tấn nguyên phụ liệu, trong khi sản xuất nội địa mới đáp ứng khoảng 300,000 tấn. Sản xuất chất dẻo trong nước hiện nay chỉ đáp ứng được khoảng 10 11 – 15% nhu cầu nguyên vật liệu, và ngành nhựa vẫn còn phụ thuộc nhiều vào nguyên liệu nhập khẩu. Hiện có khoảng 200 doanh nghiệp hoạt động trong lĩnh vực đúc nhựa nhưng chủ yếu là sản xuất hàng tiêu dùng thông thường. Ngành nhựa bao bì có 702 doanh nghiệp, chiếm 35.1%, nhựa gia dụng có 794 doanh nghiệp, chiếm 39.7%, trong khi nhựa kỹ thuật chỉ có 272 doanh nghiệp, chiếm 13.6%. Hầu hết các doanh nghiệp chưa chú trọng đầu tư công nghệ cho các sản phẩm nhựa kỹ thuật cao, đặc biệt là các loại bao bì tự hủy, sản phẩm phục vụ nội địa hóa ngành ôtô, xe máy, điện tử, sản phẩm phục vụ sản xuất nông nghiệp và hạ tầng cấp thoát nước, các sản phẩm nhựa tiêu dùng… Vì thế, ngành nhựa Việt Nam vẫn phải sử dụng sản phẩm chế tạo từ nước ngoài và chưa thể trở thành ngành công nghiệp phụ trợ cho các ngành sản xuất khác. (3). Sản phẩm công nghiệp phụ trợ dệt may Dệt may là ngành có thị trường lớn, nhưng do chưa có chính sách khuyến khích đầu tư phù hợp nên lĩnh vực công nghiệp phụ trợ vẫn chậm phát triển. Hàng năm, ngành may sử dụng không dưới 500 triệu mét vuông vải để làm hàng xuất khẩu, nhưng đến 80% vải cung cấp cho ngành may xuất khẩu lại đến từ nước ngoài. Hơn nữa, nguyên phụ liệu may nhập khẩu để làm hàng xuất khẩu được miễn thuế hoàn toàn. Trong khi đó, Chính phủ lại chưa có chính sách ưu đãi đủ mạnh để khuyến khích các công ty may sử dụng nguyên phụ liệu trong nước, ngoại trừ một số ưu tiên về phân bổ hạn ngạch xuất khẩu. Vì vậy, ngành vẫn trong tình trạng phụ thuộc rất lớn vào việc nhập khẩu nguyên phụ liệu từ Nhật Bản, Trung Quốc, Đài Loan. Mặc dù ngành sản xuất nguyên phụ liệu trong nước trong vài năm gần đây có phát triển, song vẫn không đáp ứng được nhu cầu. Hiện ngành dệt may nhập khẩu khoảng 80% sợi polyeste và các phụ kiện như chỉ, da, nút áo, khóa. (4). Sản phẩm công nghiệp phụ trợ ngành xe máy Ngành xe máy có thể xem là đạt được tỷ lệ nội địa hóa cao nhất trong các ngành. Với các doanh nghiệp có vốn đầu tư nước ngoài, tỷ lệ nội địa hóa đạt được xấp xỉ 70-75%, các doanh nghiệp trong nước tỷ lệ đạt có thấp hơn nhưng so với các ngành khác như ô tô, dệt may…, có thể coi đây là một tiến bộ trong việc phát triển ngành công nghiệp phụ trợ. Sau khi quy định về tỷ lệ nội địa hóa tối thiểu được bãi bỏ, nhiều ý kiến cho rằng doanh nghiệp sẽ tập trung vào lắp ráp mà không đầu tư vào sản xuất linh kiện để nâng cao tỷ lệ nội địa hóa. Tuy nhiên, thực tế ngành công nghiệp xe máy Việt Nam đã chứng minh điều ngược lại. Quy định tỷ lệ nội địa hóa tối 12 thiểu là 20%, nhưng trên thực tế tỷ lệ nội địa hóa mà đa số doanh nghiệp đạt được cho tới nay thấp nhất là 60%. Do thuế suất thuế nhập khẩu linh kiện còn ở mức tương đối cao từ 30-50% nên doanh nghiệp phải tập trung đầu tư chiều sâu, nâng cao tỷ lệ nội địa hóa để giảm giá thành sản phẩm. Dự kiến, tỷ lệ nội địa hóa sẽ tăng nữa, vì nhiều doanh nghiệp FDI sẵn sàng đầu tư cho cuộc cạnh tranh mới này. Bên cạnh những thành tựu đạt được, ngành công nghiệp phụ trợ xe máy còn tồn tại nhiều vấn đề. Sản phẩm của các doanh nghiệp hoạt động trong ngành công nghiệp phụ trợ cho xe máy chỉ là các chi tiết linh kiện sản xuất với kỹ thuật công nghệ đơn giản như: giảm xóc, đồng hồ báo xăng, bộ dây điện, yên xe. Chưa có doanh nghiệp nào đầu tư sản xuất các bộ phận chính quan trọng đòi hỏi kỹ thuật, công nghệ cao như động cơ, hộp… Về số lượng các nhà đầu tư sản xuất linh kiện nội địa, năm 2003, số doanh nghiệp tham gia lắp ráp và sản xuất phụ tùng là 8 doanh nghiệp có vốn đầu tư nước ngoài, ngoài ra có 52 doanh nghiệp sản xuất và lắp ráp xe máy trong nước (trong đó có 31 doanh nghiệp tham gia sản xuất phụ tùng), ngoài ra có khoảng gần 500 cơ sở sản xuất phụ tùng khác. Đến năm 2004, Việt Nam có khoảng 230 doanh nghiệp đang sản xuất linh kiện phụ tùng cung cấp cho các doanh nghiệp lắp ráp xe máy, trong đó có hơn 80 doanh nghiệp có vốn đầu tư nước ngoài, đã tự cung cấp được từ 40-70% nhu cầu phụ tùng lắp ráp xe máy trong nước. Dự kiến đến năm 2010 có thể cung cấp 80-90% nhu cầu phụ tùng lắp ráp xe máy. (5). Sản phẩm công nghiệp phụ trợ ngành ô tô Sau hơn 10 năm xây dựng và phát triển, đến nay Việt Nam có khoảng 70 doanh nghiệp sản xuất linh kiện, phụ tùng cho ngành công nghiệp ô tô trong nước. Số doanh nghiệp này thực sự còn quá ít, quy mô còn nhỏ và thậm chí năng lực còn rất yếu. Theo Bộ Công nghiệp, công nghiệp sản xuất phụ tùng ô tô tại Việt Nam là ngành mới nổi nên khó khăn còn nhiều, đặc biệt là trong xu thế hội nhập và cạnh tranh hiện nay. Trong hơn 10 năm qua, Nhà nước đã có chủ trương bảo hộ cho các liên doanh sản xuất ô tô, những hãng đưa ra cam kết ban đầu là sẽ nội địa hóa 30 - 40% sau khi đầu tư vào Việt Nam. Tuy nhiên trên thực tế, công nghiệp ô tô đạt được tỷ lệ nội địa hóa thấp nhất trong các ngành, trung bình từ 5 -10%, cao nhất như Honda Việt Nam cũng chỉ đạt 10%, kế tiếp là Toyota Việt Nam, tỷ lệ nội địa hóa bình quân là 7% giá trị xe. Tại Suzuki Việt Nam, Ford Việt Nam... tỷ lệ này dừng lại ở mức 2 - 4%. 13 Cũng do linh kiện, phụ tùng sản xuất trong nước khan hiếm nên hầu hết các linh kiện, phụ tùng Việt Nam đang sử dụng phải nhập khẩu trực tiếp từ Trung Quốc, Thái Lan, Malaysia…Mặc dù nhập khẩu như vậy nhưng không phải điều kiện nhập hàng và chất lượng lúc nào cũng đồng đều và thuận lợi. Các hãng xe như Toyota, Ford, Mazda…có nhà máy tại Việt Nam thời gian qua phải nhập khẩu phụ tùng ở nước ngoài về phục vụ cho lắp ráp cho các nhà máy ô tô của họ. Hãng nào nhập ít cũng phải từ vài trăm triệu USD mỗi năm. Ví dụ như hãng Toyota, năm 2002 đã nhập khẩu linh kiện trị giá 150 triệu USD, năm 2005 nhập đến 460 triệu; hãng Mazda cũng nhập giá trị linh kiện lên tới 280 triệu USD. Trong khi các doanh nghiệp lắp ráp phải đi nhập linh kiện từ nước ngoài về thì việc sản xuất linh kiện phụ tùng trong nước lại dậm chân tại chỗ. Doanh thu cả năm chưa bằng một số lẻ của các hãng nhập về, cụ thể là năm 2005 doanh thu từ sản xuất linh kiện chỉ đạt tới 2,3 triệu USD. Một thực tế nữa cần phải thừa nhận là số doanh nghiệp Việt Nam đầu tư sản xuất công nghiệp phụ trợ này là rất ít. Hiện nay chủ yếu là các nhà cung ứng linh kiện Nhật Bản đang đầu tư vào Việt Nam, tiếp theo là các doanh nghiệp Đài Loan, cuối cùng mới là các doanh nghiệp Việt Nam. Phải thẳng thắn nhìn nhận là các doanh nghiệp Việt Nam còn yếu do thiếu sự phối hợp và liên kết trong quá trình sản xuất, vẫn mạnh ai nấy làm. Trong khi đó, đối với hoạt động sản xuất này yêu cầu phải chuyên môn hoá sâu và hợp tác rộng mới đem lại hiệu quả cao nhất. Bên cạnh đó, nhiều doanh nghiệp do chưa tính toán được mức lợi nhuận so với chi phí đầu tư nên cũng chưa thực sự vào cuộc. Tuy nhiên, chính việc ngành công nghiệp phụ trợ Việt Nam còn yếu lại đang là một cơ hội rất lớn cho các nhà sản xuất Việt Nam khai thác mà ở đây chính là các doanh nghiệp vừa và nhỏ. Tóm lại, với thực trạng ngành công nghiệp phụ trợ như hiện nay, một ngành then chốt trong chiến lược sản xuất hàng thay thế nhập khẩu, đã cho thấy mức độ đầu tư của chính phủ cũng như các doanh nghiệp chưa phát huy được hiệu quả. Mặc dù ngành công nghiệp phụ trợ bước đầu đã sản xuất ra một số mặt hàng thay thế được hàng nhập khẩu như một số loại máy móc thiết bị, phụ tùng (được liệt kê theo Quyết định số 2840/QĐ-BTC ngày 25 tháng 05 năm 2010) nhưng chủ yếu là những sản phẩm giản đơn và chất lượng sản phẩm chưa đáp ứng được yêu cầu đối với các nhà sản xuất sử dụng làm yếu tố đầu vào. Vì vậy, Chính phủ cần có sự định hướng và ban hành chính sách đầu tư hiệu quả cho chiến lược sản xuất hàng thay thế nhập khẩu và hướng tới sự thành công của con đường công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước. 14 2. Nhóm hàng hóa định hướng xuất khẩu 2.1. Thực trạng về xuất khẩu Kim ngạch xuất khẩu năm 2009 gấp hơn 70 lần thời điểm bắt đầu thực hiện công cuộc đổi mới, tăng từ 789 triệu USD năm 1986 lên khoảng 57 tỷ USD năm 2009. Kim ngạch xuất khẩu bình quân đầu người tăng mạnh, năm 2008 đạt 736 USD, gấp gần 20 lần năm 1990. Từ năm 2000, Việt Nam đó vượt qua mốc được công nhận là nước có nền ngoại thương bình thường, tức là có kim ngạch xuất khẩu bình quân đầu người trên 180 USD. Tốc độ tăng trưởng xuất khẩu trung bình của giai đoạn 2000 - 2008 đạt trên 20%, giảm mạnh ở năm 2009 (- 8,9%) và phục hồi ngoạn mục ở năm 2010 (ước 19,1%). Bảng 3: Một số mặt hàng xuất khẩu chủ lực của Việt Nam, 2001 - 2009 Hạng mục 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Dầu thô 3,175.0 3,226.0 3,777.0 5,670.6 7,373.5 8,312.0 8,487.6 10,356.8 6,194.6 Than đá 354.0 669.9 914.8 999.8 1,388.5 1,316.6 Gạo 588.0 726.0 719.0 950.3 1,408.4 1,275.9 1,490.2 2,895.9 2,663.9 Cà phê 385.0 317.0 473.0 642.0 740.3 1,217.2 1,916.7 2,113.8 1,730.6 Cao su 161.0 263.0 352.0 596.0 803.6 1,286.4 1,393.8 1,604.1 1,226.9 Thủy sản 1,816.4 2,021.8 2,199.6 2,408.1 2,732.5 3,358.0 3,763.4 4,510.1 4,251.3 Gỗ và sản phẩm gỗ 323.7 460.2 608.9 1,101.7 1,561.4 1,943.1 2,384.6 2,767.2 2,597.6 Hàng điện tử, máy tính và linh kiện 709.5 605.4 854.7 1,062.4 1,427.4 1,807.8 2,165.2 2,640.3 2,763.0 Dây điện và cáp điện 181.0 187.7 291.7 389.7 518.2 705.7 882.3 1,009.0 885.1 Giày dép 1,587.4 1,875.2 2,260.5 2,691.6 3,038.8 3,595.9 3,999.5 4,769.9 4,066.8 Hàng dệt may 1,975.4 2,732.0 3,609.1 4,429.8 4,772.4 5,854.8 7,732.0 9,120.5 9,065.6 Nguồn: Tổng cục Thống kê Một số mặt hàng xuất khẩu chủ lực có khối lượng giảm nhưng do giá thế giới tăng mạnh nên về mặt giá trị lại tăng khá so với năm 2007 như: Dầu thô tăng 23,1%, giảm 7,7% khối lượng, than đá tăng 44,3% nhưng lượng giảm 38,3%, cà phê tăng 5,8% nhưng lượng giảm 18,3%, cao su tăng 14,6% nhưng lượng giảm 9,8%, chè tăng 12,2% nhưng lượng giảm 8,8%. * Những thành tựu trong xuất khẩu những ngành hàng chính: 15 Thứ nhất, các mặt hàng xuất khẩu truyền thống vẫn giữ được nhịp độ tăng trưởng cao, nhất là các mặt hàng gạo, rau quả, hạt điều, than đá, hàng điện tử và linh kiện máy tính, sản phẩm nhựa, túi xách va li và ô dù... Xuất khẩu hàng hoá tăng cũn cú sự đóng góp của nhiều mặt hàng mới ví dụ như sản phẩm từ cao su, sản phẩm chế tạo từ gang, thép, máy biến thế, động cơ điện, tàu thuyền các loại... Thứ hai, cơ cấu hàng hoá xuất khẩu vẫn tiếp tục chuyển dịch tích cực theo hướng tăng tỷ trọng nhóm hàng chế biến, chế tạo, giảm tỷ trọng xuất khẩu thô. Trong cơ cấu xuất khẩu, tỷ trọng xuất khẩu sản phẩm thô (gồm nông lâm sản thủy sản chưa qua chế biến và sản phẩm khai khoáng giảm từ 53.3% năm 2001 xuống cũn 44.2% năm 2008. Ngược lại, tỷ trọng xuất khẩu của hàng chế biến hoặc đó tinh chế tăng từ 46.7% năm 2001 lên 55.2% năm 2008. Hình 2: Chuyển dịch cơ cấu xuất khẩu thời kỳ 2000-2008 Nguồn: Tính toán của tác giả từ số liệu Niên giám thống kê các năm * Những hạn chế trong xuất khẩu những ngành hàng chính: Thứ nhất, Một số mặt hàng xuất khẩu chủ lực gặp khó khăn do phải đối mặt với những rào cản thương mại mới ngày càng nhiều với các hành vi bảo hộ thương mại tinh vi tại các thị trường lớn. Việc tăng giá trị xuất khẩu phụ thuộc nhiều vào giá thế giới và những thị trường xuất khẩu lớn, khi những thị trường này có biến động thì KNXK bị ảnh hưởng. Thứ hai, tuy cơ cấu xuất khẩu theo các mặt hàng của Việt Nam đó có những thay đổi theo hướng tích cực nhưng lại không thay đổi nhiều. Doanh thu từ xuất khẩu phần lớn là từ xuất khẩu hàng sơ chế và các sản phẩm có công nghệ 16 thấp. Trong giai đoạn 2005-2007, xuất khẩu khoáng sản chiếm 24% kim ngạch xuất khẩu, cao hơn nhiều so với các nước khác trong khu vực. Hình 3: Cơ cấu xuất khẩu của Việt Nam và một số nước, 2005 -2007 Mỹ Nhật Việt Nam Trung Quốc Ấn Thái 17 Độ Lan Nguồn: Ngân hàng Thế giới WB, Trade at-a-glance, 12/2008 Số liệu của Liên Hợp Quốc về thương mại quốc tế trong giai đoạn 1997- 2008 cho thấy, khoảng 70% sản xuất xuất khẩu của Việt Nam là các sản phẩm có công nghệ thấp, phản ánh sự lạc hậu của ngành công nghiệp so với trung bình thế giới. Trên thế giới, các ngành công nghiệp có công nghệ trung bình và cao tạo ra khoảng 60% giá trị gia tăng cũng như giá trị thương mại. Trong năm 2007, các ngành công nghiệp có công nghệ trung bình và công nghệ cao đó đóng góp 70% giá trị thương mại toàn cầu và 25/50 ngành có tăng trưởng nhanh nhất là những ngành công nghiệp công nghệ cao. Ở Việt Nam, các sản phẩm có công nghệ trung bình và công nghệ cao chỉ chiếm 29,4% kim ngạch xuất khẩu trong năm 2008. Hình 4: Cơ cấu xuất khẩu hàng chế biến theo trình độ công nghệ, 1997- 2008 Nguồn: Tính toán của tác giả từ dữ liệu UNCOMTRADE 18 Như vậy, xuất khẩu vẫn phụ thuộc nhiều vào các mặt hàng khoáng sản, nông, lâm, thuỷ, hải sản; các mặt hàng công nghiệp chế biến chủ yếu vẫn mang tính chất gia công; Các mặt hàng xuất khẩu chưa đa dạng, phong phú, số lượng các mặt hàng xuất khẩu mới có kim ngạch lớn, tốc độ tăng trưởng nhanh chưa nhiều. Xuất khẩu chủ yếu dựa vào khai thác lợi thế so sánh sẵn có mà chưa khai thác được lợi thế cạnh tranh thông qua việc xây dựng các ngành công nghiệp có mối liên kết chặt chẽ với nhau để hỡnh thành chuỗi giá trị gia tăng xuất khẩu lớn. 2.2. Thực trạng đầu tư sản xuất hàng xuất khẩu  Vốn đầu tư: Vốn đầu tư cho ngành nông, lâm, thủy, hải sản đó gia tăng nhanh chóng qua các năm, từ mức gần 21 nghìn tỷ đồng năm 2000 lên mức hơn 44 nghìn tỷ đồng năm 2009. Có mức tăng nhanh mạnh mẽ là vốn đầu tư trong ngành công nghiệp chế biến. Vốn đầu tư cho nhóm ngành này tăng từ 29 nghìn tỷ năm 2000 lên mức 125 nghìn tỷ năm 2009. Trong khi đó, vốn đầu tư vào ngành công nghiệp khai thác mỏ có mức tăng đáng kinh ngạc nhất, gấp hơn 6 lần, từ gần 10 nghìn tỷ năm 2000 lên mức 60 nghìn tỷ năm 2009. Hình 5: Vốn đầu tư vào các ngành theo một số ngành chính, 2000 - 2009 Nguồn: Tính toán của tác giả từ niên giám thống kê các năm  Phát triển sản xuất nguyên liệu trong nước phục vụ xuất khẩu Trong việc xây dựng chiến lược phát triển các mặt hàng xuất khẩu chủ lực không thể không tính đến việc phát triển sản xuất nguyên liệu trong nước phục vụ xuất khẩu. Do đó, việc xây dựng và phát triển các vùng trọng điểm với nền sản xuất khối lượng lớn một số sản phẩm xuất khẩu chính và một vùng lân cận 19 sản xuất với khối lượng lớn các mặt hàng có thể hỗ trợ cho xuất khẩu; tạo lập được một mạng lưới cơ sở hạ tầng và dịch vụ mạnh; có được một nền công nghiệp mạnh và hiện đại là rất cần thiết. Trong qui hoạch tổng thể cả nước đã dự kiến xây dựng hàng 100 khu công nghiệp tập trung, khu công nghiệp cao và khu chế xuất ở những vùng lãnh thổ có điều kiện thuận lợi nhằm tăng năng lực sản xuất, xuất khẩu, thu hút công nghệ mới, giải quyết việc làm với số vốn đầu tư thực hiện là 3 tỷ USD (Chiếm khoảng 20 % tổng vốn FDI thực hiện cho thời kỳ 2000 - 2010). Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn vừa đưa ra kế hoạch phát triển rau quả trong năm 2004, trong đó tập trung mục tiêu nâng công suất hoạt động trung bình của 24 nhà máy và 48 cơ sở chế biến rau quả hiện nay từ 20% - 25% lên 30% -35% so với công suất thiết kế… sản xuất 14,2 triệu tấn rau quả trên diện tích 1,228 triệu ha. Ngành dệt may cũng đã tập trung đầu tư phát triển các vùng nguyên liệu như bông, tơ tằm, xơ sợi tổng hợp cùng với việc phát triển công nghiệp hoá dầu. Cho đến nay, Việt Nam vẫn phải nhập khẩu khoảng 90% nhu cầu nguyên liệu ban đầu cho ngành dệt may. Việc nâng cao tỷ lệ giá trị xuất xứ nội địa trên sản phẩm dệt may vừa là một yêu cầu bắt buộc của thị trường nhập khẩu, vừa nhằm nâng cao lợi nhuận xuất khẩu. Phát triển sản phẩm dệt để làm nguyên liệu cho ngành May xuất khẩu. Hiện đã quy hoạch các vùng trồng bông: Tây Nguyên (Đắc Lắc, Gia Lai), Nam Trung Bộ (Bình Thuận, Ninh Thuận, Phú Yên, Khánh Hoà, Bình Định), Đông Nam Bộ (Đồng Nai, Bình Phước, Bà Rịa-Vũng Tàu) và ngoài ra còn có Sơn La, Thanh Hoá. Diện tích trồng bông hiện nay của toàn quốc khoảng: 22.600 ha, trong đó: Tây Nguyên 13.500 ha; Nam Trung Bộ 4.300 ha; Đông Nam Bộ 4.700 ha; Sơn La, Thanh Hoá 100 ha. Năng suất bông hạt bình quân hiện nay khoảng 9 tạ/ha, tổng sản lượng bông hạt 20.340 tấn, cho lượng bông xơ khoảng 6.780 tấn. Kế hoạch đầu tư 2 nhà máy sản xuất xơ sợi tổng hợp (polyester) sản lượng 30.000 tấn/năm và các nhà máy biến tính sợi filament. Vốn đầu tư khoảng 25 triệu USD, doanh thu dự kiến là 360 tỷ đồng, đáp ứng 50% nhu cầu sản xuất tại thời điểm 2005 và 65% nhu cầu sản xuất tại thời điểm 2010. Cây công nghiệp đã được phát triển sản xuất trên quy mô lớn theo mô hình trang trại trên các vùng đất phù hợp cho việc trồng các loại cây công nghiệp. Quy hoạch các vùng trồng cây công nghiệp lớn nhằm tạo điều kiện xây dựng cơ sở hạ tầng phục vụ cây công nghiệp và áp dụng các kỹ thuật canh tác hiện đại. 20 Hiện nay chúng ta xuất khẩu toàn bộ lượng dầu thô khai thác được. Đây là một dạng xuất khẩu nguyên liệu thô, rất bất lợi vì giá bán luôn thấp so với giá thành phẩm, trong lúc đó, xăng dầu và các sản phẩm dầu khí khác lại phải nhập khẩu toàn bộ. Đẩy mạnh tìm kiếm, thăm dò trên toàn thềm lục địa Việt Nam. Khẩn trương đưa các mỏ đã phát hiện vào khai thác, đưa sản lượng khai thác lên tới 30 – 40 tấn dầu quy đổi ( trong đó khoảng 6 – 7 tỷ m3 khí/năm).  Tăng cường đầu tư đổi mới công nghệ Về phía Nhà nước, các biện pháp nhằm tăng cường đầu từ đổi mới công nghệ đã được tiến hành như: - Dùng các công cụ về thuế, tín dụng để hỗ trợ các doanh nghiệp ứng dụng công nghệ hiện đại, phù hợp với các hướng ưu tiên của Nhà nước. Áp dụng chế độ thuế nhập khẩu thấp đối với các thiết bị công nghệ tiên tiến. Miễn mọi loại thuế cho các sản phẩm đang trong thời kỳ sản xuất thử bằng công nghệ mới. Giảm thuế thu nhập doanh nghiệp trong vòng một số năm đối với các sản phẩm làm ra bằng công nghệ mới lần đầu tiên được áp dụng tại Việt Nam, có chính sách ưu đãi đối với việc áp dụng công nghệ do trong nước sáng tạo ra. - Khuyến khích sáng tạo các công nghệ nội địa, phù hợp với điều kiện hoàn cảnh nước nhà. Có chế độ thưởng cho các tổ chức, cá nhân về sáng chế, phát minh, cải tiến kỹ thuật và ứng dụng công nghệ mới. - Hoàn thiện hệ thông pháp luật về bảo hộ sở hữu trí tuệ và khuyến khích chuyển giao công nghệ . - Mở rộng hợp tác quốc tế, tranh thủ sự giúp đỡ của các nước, các tổ chức quốc tế, thu hút các chuyên gia giỏi của thế giới đến nước ta hợp tác mở trường, lớp đào tạo, bồi dưỡng cán bộ, công nhân kỹ thuật, lập các cơ sở nghiên cứu khoa học và chuyển giao những thành tựu khoa học và công nghệ hiện đại. Sử dụng hiệu quả vốn vay và viện trợ nước ngoài để đầu tư cho khoa học và công nghệ. - Khuyến khích và tạo điều kiện thuận lợi để cán bộ khoa học và công nghệ, nhất là cán bộ trẻ đi học tập ở nước ngoài. - Khuyến khích các đối tác nước ngoài nhập khẩu các công nghệ tiên tiến, hiện đại bằng các công cụ kinh tế: thuế nhập khẩu, thuế thu nhập,… - Tăng đầu tư cho phát triển khoa học và công nghệ từ nhiều nguồn: Tăng dần tỉ lệ ngân sách chi cho khoa học và công nghệ. Đồng thời khuyến khích các doanh nghiệp để dành một phần vốn cho nghiên cứu đổi mới, cải tiến công nghệ và đào tạo nhân lực, phần vốn này không chịu thuế. 21 Về phía doanh nghiệp, do biết tận dụng những ưu đãi của Nhà nước để không ngừng nâng cao khả năng công nghệ của mình, các doanh nghiệp lớn dần dần đã thành lập quỹ và bộ phận riêng để nghiên cứu công nghệ mới. Hết sức cẩn trọng khi nhập khẩu công nghệ để đảm bảo đó là công nghệ phù hợp với mình và với yêu cầu của sản xuất, đồng thời khuyến khích sáng tạo trong nội bộ doanh nghiệp bằng các chế độ thưởng, đồng thời gắn lợi ích của tác giả của sáng kiến, cải tiến với chính lợi ích mà sáng kiến đó đem lại cho doanh nghiệp. Việc được hỗ trợ về nghiên cứu khoa học là rất cần thiết đối với các doanh nghiêp hiện nay, bởi lẽ rất ít doanh nghiệp Việt Nam có đủ khả năng đầu tư cho nghiên cứu khoa học một cách có quy mô nên các doanh nghiệp có rất ít cơ hội tiếp xúc với các thành tựu khoa họ mới. Các viện nghiên cứu đã có nhiều đóng góp trong việc đưa các thành tựu khoa học mới vào sản xuất, ví dụ như Viện khoa học nông nghiệp đã đưa ra một số giống lúa mới cho năng suất cao, chất lượng gạo tốt hơn, đóng góp một phần lớn vào thành tích kỳ diệu về nông nghiệp trong thời gian qua. Tuy nhiên, có thể thấy rất nhiều nghiên cứu vẫn chưa thực sự sát với yêu cầu thực tế của sản xuất, mang nhiều tính chất kinh viện, ít mang lại hiệu qủa thực tiễn. Hơn nữa, cần đa dạng hoá các loại hình dịch vụ khoa học cung cấp cho các doanh nghiệp để họ có điều kiện tận dụng các thành tựu mới của khoa học. Chú trọng công tác nghiên cứu giống, truyền bá kỹ thuật canh tác nhằm nâng cao năng suất cây trồng, duy trì mức năng suất cao so với thế giới như cà phê, hạt điều, đồng thời đưa năng suất của các cây còn yếu kém như chè, cao su lên sát với mức năng suất của thế giới. Đầu tư cho chế biến nhằm nâng cao chất lượng thành phẩm, nâng cao khả năng cạnh tranh về chất lượng, từ đó giảm thiệt thòi do giá thấp. Đầu tư phát triển dệt may theo hướng chuyên môn hoá cao theo loại công nghệ, đưa các công nghệ hiện đại vào sản xuất và áp dụng các mô hình quản lý, điều hành tiên tiến của thế giới vào dệt may Việt Nam nhằm tạo ra một bước nhảy vọt về chất lượng và sản lượng.  Đầu tư nâng cao năng lực sản xuất của ngành Các mặt hàng xuất khẩu của Việt Nam, đặc biệt là hàng nông sản đều phải mất một thời gian khá lâu để thu gom, vận chuyển đến cầu cảng để xuất khẩu. Trong khi đó cơ sở hạ tầng về giao thông vận tải của Việt Nam có thể nói thuộc loại xấu nhất thế giới. Do đó cần phải nâng cao khả năng vận chuyển và bảo quản hàng hoá đối với những mặt hàng xuất khẩu không thể giữ chất lượng lâu được. 22 Hiện nay, chúng ta đang cố gắng khôi phục, xây dựng một số nhà máy sản xuất bao bì, bao gói cả bằng Plastic, đay, carton, nhựa, sắt, thuỷ tinh,… Mặt khác, cũng đã tổ chức lại công tác bảo quản hàng hoá, sửa chữa, nâng cấp và xây dựng một hệ thống kho tàng vừa an toàn, vừa sạch sẽ vệ sinh (kể cả kho lạnh) từ nơi sản xuất đến cầu cảng chuẩn bị cho công tác xuất khẩu, trong khi đó không thể quên được khâu vận tải. Hệ thống vận tải được tổ chức phù hợp hơn, trang bị các loại phương tiện vận tải đa dạng (xe chuyên chở thông thường, xe lạnh, xe chở container…) đồng thời trang bị kiến thức về thương phẩm học cho những người có trách nhiệm. Đầu tư tập trung 10 cụm công nghiệp dệt (phía Bắc 4 cụm, miền Trung 2 cụm và phía Nam 4 cụm). Đầu tư phát triển cơ khí dệt may: Giai đoạn 2006- 2010: tiếp tục đầu tư để có thể chế tạo một số máy ngành dệt cung cấp cho thị trường nội địa và một phần xuất khẩu. Đầu tư cụm công nghiệp sản xuất phụ liệu may, và củng cố 4 trung tâm sản xuất hàng xuất khẩu chất lượng cao, đó là Hà Nội, TP. Hồ Chí Minh, Đà Nẵng, tập trung chiều sâu nhằm mục tiêu xuất khẩu FOB, các cơ sở còn lại tập trung cho gia công xuất khẩu. Lấy phát triển may xuất khẩu để kích thích phát triển vải và các loại phụ liệu chất lượng cao, nghĩa là thúc đẩy phát triển ngành dệt. Theo kế hoạch tổng thể của ngành điện tử - tin học, từ nay đến năm 2010 phải xây dựng ngành này trở thành một ngành công nghiệp hướng tới xuất khẩu. Ngành điện tử - tin học Việt Nam sẽ có một cơ sở hạ tầng tương đối hoàn chỉnh, một cơ cấu ngành hợp lý để đủ sức tham gia vào thị trường khu vực và thế giới. Ngành điện tử - tin học phấn đấu đưa tốc độ phát triển công nghệ điện tử - tin học hàng năm đạt từ 20 đến 25%. Sản xuất rau quả cần được quy hoạch thành các vùng sản xuất tập trung, cho phép tạo nguồn hàng xuất khẩu tập trung có quy mô lớn, khắc phục tính phân tán, manh mún trong bố trí sản xuất rau quả. Đầu tư phát triển cơ sở hạ tầng phục vụ cho sản xuất rau quả nhằm nâng cao năng suất, cho phép hạ giá thành sản phẩm, đồng thời nâng cao chất lượng rau quả. Đầu tư phát triển các cơ sở chế biến rau quả nhằm đưa chất lượng rau quả Việt Nam ngang với chất lượng của các nước xuất khẩu chính. Đẩy nhanh việc xây dựng vùng sản xuất lúa chất lượng cao, gắn sản xuất - chế biến - bảo quản và vận chuyển phục vụ xuất khẩu. Đây là biện pháp quan trọng. Tăng cường đầu tư và áp dụng các tiến bộ khoa học kỹ thuật, nhất là các tiến bộ về giống, tìm ra và đưa vào sử dụng những giống lúa có năng suất cao, chất lượng tốt. Tích cực đầu tư, đổi mới thiết bị và công nghệ chế biến và bảo 23 quản để có thể sản xuất ra các loại gạo chất lượng cao, giá thành hạ, đáp ứng tốt nhất mọi nhu cầu phong phú và đa dạng của thị trường thế giới. III. ĐỊNH HƯỚNG VÀ KIẾN NGHỊ CHÍNH SÁCH 1. Đối với hàng hóa thay thế nhập khẩu 1.1. Định hướng đầu tư phát triển sản xuất hàng thay thế nhập khẩu Trên cơ sơ phân tích thực trạng và kinh nghiệp các nước cho thấy việc đầu tư phát triển ngành công nghiệp phụ trợ không chỉ góp phần hạn chế nhập khẩu mà còn có vai trò đặc biệt trong việc thu hút vốn đầu tư nước ngoài (FDI), nhất là FDI trong ngành sản xuất các loại máy móc. Chúng tôi đề xuất một số định hướng đầu tư phát triển ngành công nghiệp phụ trợ, một ngành quan trọng hàng đầu trong việc sản xuất hàng thay thế nhập khẩu. a) Định hướng về sản phẩm và cơ cấu sản phẩm: - Nhóm sản phẩm định hướng đầu tư: các sản phẩm nguyên phụ liệu phục vụ cho ngành công nghiệp chế biến (chú trọng vào ngành dệt may, da giầy,…), các sản phẩm là yếu tố đầu vào cho các ngành công nghiệp điện tử, điện lạnh, và gia dụng. - Tăng tỷ trọng các sản phẩm linh kiện, phụ tùng phục vụ cho ngành công nghiệp lắp ráp theo hướng phù hợp với xu hướng chuyển dịch cơ cấu kinh tế đến năm 2020. b) Định hướng nhà đầu tư - Đối với sản phẩm nguyên phụ liệu, định hướng vào các nhà đầu tư trong nước trên cơ sở liên doanh, liên kết với các nhà đầu tư nước ngoài. Qua đó học hỏi được kinh nghiệm cũng như tiếp nhận công nghệ từ các nhà đầu tư. - Chú trọng thu hút nguồn vốn đầu tư nước ngoài chủ yếu là nguồn FDI vào các lĩnh vực sản xuất các sản phẩm như đã định hướng. Nguồn vốn FDI xuất phát từ các nước có nền công nghiệp phát triển và sở hữu công nghệ tiên tiến trong khu vực và trên thế giới. c) Định hướng nguồn nhân lực - Đội ngũ kỹ sư công nghệ có trình độ cao, có khả năng tiếp thu công nghệ tiên tiến, ứng dụng có hiệu quả tại Việt Nam và có thể sáng tạo các công nghệ mới. - Đội ngũ công nhân lành nghề thực thi nhiệm vụ sản xuất và đảm bảo chất lượng sản phẩm theo chuẩn khu vực và trên thế giới. 24 1.2. Giải pháp nâng cao hiệu quả đầu tư sản xuất hàng thay thế nhập khẩu a) Giải pháp về cơ chế chính sách - Cần có chính sách khuyến khích đầu tư sản xuất hàng thay thế nhập khẩu cụ thể và theo hướng phù hợp với định hướng chuyển dịch cơ cấu kinh tế giai đoạn 2010-2020. - Cần có văn bản xác định những ngành hàng cụ thể Việt Nam cần chú trọng đầu tư và thu hút vốn đầu tư nước ngoài nhằm đẩy mạnh hoạt động sản xuất thay thế hàng nhập khẩu. b) Giải pháp về vốn đầu tư Để phát triển các doanh nghiệp trong nước sản xuất linh kiện, phụ tùng và nguyên vật liệu phục vụ cho hoạt động sản xuất hàng thay thế nhập khẩu, Chính phủ cần có những giải pháp quan trọng trong việc khuyến khích và thu hút vốn đầu tư trong lĩnh vực này như sau: - Cần có quy hoạch tổng thể phát triển công nghiệp phụ trợ và xây dựng cơ sở dữ liệu của các doanh nghiệp trong ngành công nghiệp phụ trợ cho các doanh nghiệp vừa và nhỏ. - Thực hiện các biện pháp ưu đãi cho ngành công nghiệp phụ trợ nhằm thu hút và huy động nguồn vốn đầu tư trong nước và nước ngoài như hỗ trợ huy động vốn, hỗ trợ đào tạo phát triển nguồn nhân lực, cung cấp thông tin công nghệ, tham gia triển lãm sản phẩm, ưu đãi thuế suất. - Cần có sự liên kết chặt chẽ giữa doanh nghiệp FDI và các công ty trong nước, qua đó góp phần tạo môi trường sản xuất có hiệu suất cho việc thu hút các nhà đầu tư vào lĩnh vực hàng hóa này. - Nâng cao khả năng cấp tín dụng cho doanh nghiệp đầu tư vào lĩnh vực này, đồng thời đưa ra những ưu đãi về chính sách kết hợp giữa tín dụng và chính sách hỗ trợ cho hoạt động sản xuât hàng thay thế nhập khẩu, đặc biệt là ngành công nghiệp phụ trợ, tín dụng ưu đãi kết hợp giữa chế độ bảo đảm tín dụng và bù lãi suất đối với lĩnh vực này. - Xây dựng được một đội ngũ kỹ sư lành nghề, có khả năng sản xuất nguyên phụ liệu hoặc nghiên cứu công nghệ để đưa công nghiệp phụ trợ phát triển. 25 2. Đối với hàng hóa hướng xuất khẩu 2.1. Định hướng sản xuất hàng hóa hướng xuất khẩu Trong thời gian tới chúng ta sẽ tiếp tục phát triển các sản phẩm đó được xác định theo Chỉ thị số 22/2000/CT-TTg ngày 27 tháng 10 năm 2000 của Thủ tướng Chính phủ về “Chiến lược phát triển xuất - nhập khẩu hàng hóa và dịch vụ thời kỳ 2001 – 2010” trong đó, cơ cấu xuất khẩu phải được chuyển dịch mạnh theo hướng gia tăng các sản phẩm chế biến, chế tạo, chú trọng các sản phẩm có hàm lượng công nghệ và chất xám cao; chú trọng nâng cao giá trị gia công và chất lượng từng sản phẩm xuất khẩu; giảm xuất khẩu hàng chế biến thô, tăng tỷ trọng hàng chế biến sâu bằng công nghệ mới; giảm gia công, đẩy mạnh sản xuất hàng xuất khẩu sử dụng nguyên, vật liệu chất lượng cao trong nước với công nghệ mới. Trên cơ sở đó, chúng tôi đưa ra định hướng cho sản xuất một số ngành hàng xuất khẩu chủ yếu trong thời gian tới như sau: (1) Khu vực nông nghiệp hướng ra xuất khẩu Nhóm hàng nông nghiệp, lâm nghiệp, ngư nghiệp và kinh tế nông thôn khó có khả năng tăng trưởng khá trong năm 2009-2010, nhưng về lâu dài, do hạn chế về cơ cấu sản lượng và đặc biệt giá nhiều mặt hàng chủ lực sẽ ở mức thấp do cạnh tranh xuất khẩu trên quy mô toàn cầu. Dự báo, về lâu dài thì kim ngạch xuất khẩu của nhóm hàng này có xu hướng giảm. - Mặt hàng gạo sẽ không gặp khó khăn về thị trường do diện tích canh tác trên toàn thế giới có xu hướng ngày càng bị thu hẹp. Dự kiến, xuất khẩu gạo ở mức 4-4,8 triệu tấn. Tuy nhiên giá xuất khẩu gạo có xu hướng giảm, vỡ vậy, giỏ trị xuất khẩu cú xu thế giảm. - Xuất khẩu cà phê cũng không gặp khó khăn về thị trường, nhưng cần quan tâm đến nâng cao giá trị tăng thêm trên một đơn vị sản phẩm xuất khẩu để nâng cao kim ngạch. Dự kiến xuất khẩu cà phê khoảng 1,1-1,3 triệu tấn, nhưng trị giá cũng có xu hướng giảm. - Đối với các mặt hàng cao su, hạt tiêu, nhân điều, chè, dự kiến số lượng xuất khẩu sẽ có mức tăng nhẹ về lượng. Nhưng do hạn chế về năng lực sản xuất, chế biến, nên không thể tăng đột biến về kim ngạch xuất khẩu. - Mặt hàng thuỷ sản vẫn gặp khó khăn do các nước đang đặt ra hàng rào kỹ thuật mới, kiểm dịch chặt chẽ và thường xuyên ban hành các tiêu chuẩn mới. Tuy nhiên, những thị trường truyền thống của Việt Nam vẫn được duy trì và năng lực sản xuất được cải thiện nên dự kiến kim ngạch xuất khẩu có thể tăng, chiếm tỷ trọng cao nhất trong nhóm hàng nông lâm, thuỷ sản. (2) Khu vực công nghiệp hướng ra xuất khẩu 26  Nhóm hàng khoáng sản Nhóm này khó có khả năng tăng trưởng trong những năm tới, do sản lượng dầu thô và than đá xuất khẩu giảm mạnh phục vụ nhu cầu sản xuất và tiêu thụ trong nước, giá xuất khẩu sẽ không ở mức cao như năm 2008. Dự báo, tỷ trọng kim ngạch xuất khẩu của nhóm này trong tổng kim ngạch xuất khẩu có xu hướng giảm và chỉ chiếm tỷ trọng khoảng 6-8% trong tổng kim ngạch xuất khẩu. Giỏ xuất khẩu dầu thô theo kế hoạch dự báo khoảng 50 USD/thùng, lượng xuất khẩu khoảng 12 triệu tấn (khoảng 4,61 tỷ USD), như vậy xuất khẩu dầu thô cũng có xu hướng giảm về khối lượng và về giá trị.  Nhóm hàng công nghiệp chế biến Đây là nhóm quan trọng nhất, chiếm tỷ trọng trên 70% tổng kim ngạch xuất khẩu. Do kim ngạch xuất khẩu 2 nhóm hàng khoáng sản và nông lâm, thuỷ sản sẽ giảm trong các năm tới. Vì vậy, tăng trưởng xuất khẩu trong giai đoạn từ nay đến 2020 là do tăng xuất khẩu các mặt hàng thuộc nhóm này. Dự kiến kim ngạch xuất khẩu nhóm hàng công nghiệp chế biến tăng cao nhất cũng chỉ đạt khoảng 30-35%/năm. Trong đó mặt hàng có kim ngạch xuất khẩu lớn là hàng dệt may, da giày, hàng điện tử và linh kiện máy tính, sản phẩm gỗ. - Đối với hàng dệt may: Từ năm 2009, Mỹ sẽ bỏ hoàn toàn hạn ngạch hàng dệt may đối với Trung Quốc tạo nên sức ép cạnh tranh lớn đối với hàng dệt may của Việt Nam, nhưng hàng Việt Nam cũng sẽ được quan tâm hơn do thâm hụt thương mại Hoa Kỳ - Trung Quốc đó quỏ lớn. - Đối với hàng giày dép, EU vẫn là thị trường trọng điểm, nhưng từ năm 2009, giày của Việt Nam không được hưởng ưu đói thuế quan của EU, nhưng mặt hàng giầy dép vẫn có nhiều khả năng để gia tăng kim ngạch xuất khẩu thông qua việc mở rộng sản xuất, đa dạng hoá thị trường xuất khẩu và tăng cường hàm lượng giá trị gia tăng của sản phẩm xuất khẩu bằng cách tập trung vào khâu thiết kế kiểu dáng, tạo mẫu sản phẩm... - Sản phẩm gỗ là mặt hàng đó khẳng định được vị trí vững chắc trong cơ cấu xuất khẩu hàng hoá của Việt Nam, ngoài các thị trường tiềm năng như Nhật Bản, EU, đồ gỗ Việt Nam có khả năng thâm nhập thị trường Mỹ do thuế suất nhập khẩu vào Mỹ thấp. Tuy nhiên từ năm 2009 cũng sẽ gặp khó khăn do Đạo luật Lacey được ban hành bắt đầu có hiệu lực vào cuối năm nay trong đó sẽ thắt chặt hơn việc kiểm soỏt nguồn gốc sản phẩm gỗ. - Sản phẩm nhựa là mặt hàng được đánh giá có khả năng cạnh tranh cao do tiếp cận được với công nghệ hiện đại, có thị trường rộng lớn và không quá 27 khó để thâm nhập, đồng thời xuất khẩu mặt hàng này được hưởng mức thuế thấp hoặc được đối xử ngang bằng như các nước xuất khẩu khác ở hầu hết các thị trường. Vỡ vậy dự kiến kim ngạch sẽ vượt ngưỡng trên 1 tỷ USD từ năm 2009. - Dây điện và cáp điện là mặt hàng có khả năng gia tăng kim ngạch xuất khẩu lớn do xu hướng đầu tư của các doanh nghiệp trong nước và FDI khá mạnh mẽ. Dự kiến kim ngạch xuất khẩu tăng trong giai đoạn 2009-2020. Ngoài những mặt hàng trên còn một số mặt hàng như túi xách, va li, ô dù, sản phẩm từ cao su, sản phẩm từ gang thép hay tàu thuyền các loại đều là những mặt hàng dự kiến tăng khá trong gai đoạn 2009-2020. Riêng mặt hàng tàu thuyền là nhân tố mới nổi được đánh giá là mặt hàng có tốc độ tăng nhanh trong thời gian tới. 2.2. Giải pháp về đầu tư sản xuất hàng xuất khẩu 2.2.1. Giải pháp về đầu tư + Chủ trương khuyến khích đầu tư phát triển sản xuất hàng xuất khẩu cần được thi hành một cách triệt để và nhất quán hơn theo nguyên tắc: sản xuất hàng xuất khẩu phải được đặt ở vị trí ưu tiên số một. Các hình thức ưu đãi cao nhất phải được dành cho sản xuất hàng xuất khẩu. Đây là biện pháp có ý nghĩa rất quan trọng bởi tuy xuất khẩu đã được đưa lên vị trí ưu tiên và được coi là động lực chính thúc đẩy sự phát triển của toàn bộ nền kinh tế nhưng trên thực tế việc đầu tư chủ yếu vẫn đang tập trung vào sản xuất hàng thay thế nhập khẩu. Để xuất khẩu có được nguồn vốn đầu tư cần thiết trong hoàn cảnh tích luỹ nội bộ có hạn, cần nhanh chóng khắc phục tình trạng này theo các hướng sau: - Triệt để và nhất quán thi hành các hình thức ưu đãi dành cho sản xuất hàng xuất khẩu đã được đề cập đến trong Luật khuyến khích đầu tư trong nước sửa đổi. - Rà soát lại danh mục ngành nghề khuyến khích đầu tư. Những ngành sản xuất thay thế nhập khẩu mà năng lực sản xuất đã tương đối đủ để đáp ứng nhu cầu trong nước cần được xem xét để đưa ra khỏi danh mục này, tránh khuyến khích tăng thêm đầu tư mới, kể cả đầu tư nước ngoài. - Tăng cường sử dụng các biện pháp như thuế chống phá giá, thuế chống trợ cấp để đáp ứng những đòi hỏi mang tính tình thế. + Bên cạnh việc khẳng định vị trí của sản xuất các mặt hàng xuất khẩu chủ lực, chính sách ưu đãi doanh nghiệp trong nước phải bằng hoặc cao hơn doanh nghiệp có vốn đầu tư nước ngoài. 28 Hiện nay, tuy vị trí của đầu tư trong nước đã được nâng cao nhưng vẫn còn một số lĩnh vực mà doanh nghiệp trong nước chưa được đối xử bằng hoặc cao hơn doanh nghiệp có vốn đầu tư nước ngoài. Thí dụ, doanh nghiệp trong nước phải chịu thuế thu nhập doanh nghiệp ở mức 32% trong khi doanh nghiệp có vốn đầu tư nước ngoài chỉ chịu tối đa là 25%. Một doanh nghiệp may của Việt Nam xuất khẩu 100% sản phẩm hiện nay phải nộp thuế thu nhập doanh nghiệp là 32% trong khi xí nghiệp liên doanh may, sản phẩm xuất khẩu chỉ đạt 80% lại chỉ phải nộp 15%. Thực tế này chưa phù hợp với luận cứ ‘‘vốn trong nước là quyết định, vốn ngoài nước là quan trọng” vẫn được đề cập một cách thống nhất trong các đề án về chính sách tài chính quốc gia, đồng thời cũng chưa phù hợp với chủ trương của Đảng về ‘‘phát huy nội lực” trong phát triển kinh tế. + Chính sách khuyến khích đầu tư cần được xây dựng dựa trên các tiêu chí như: tính chất chủ lực, cấp độ chế biến... để không lặp lại tình trạng khuyến khích dàn đều, không có định hướng xây dựng ngành hàng chủ lực và định hướng chuyển đối cơ cấu hàng xuất khẩu theo hướng tăng nhanh tỷ trọng hàng đã qua chế biến. Một hiện tượng tương đối phổ biến hiện nay là khuyến khích đầu tư một cách chung chung và dàn đều. Điều này mang lại 4 điều bất lợi: thứ nhất là không nêu bật được định hướng xuất khẩu trong chuyển dịch cơ cấu kinh tế. Thứ hai là thiếu tính thực tiễn bởi Ngân sách không đủ mạnh để đáp ứng nhu cầu ưu đãi trên diện rộng. Thứ ba là không tạo được định hướng vĩ mô đúng đắn cho sự dịch chuyển của các yếu tố đầu vào (đồng vốn, đất đai và sức lao động vẫn tiếp tục dồn vào những lĩnh vực không có hiệu quả hoặc kém hiệu quả, dẫn đến lãng phí vô cùng to lớn). Thứ tư là nếu tăng được xuất khẩu thì cũng chỉ là trên phương diện lượng, không mang lại được các thay đổi về chất nhờ đầu tư đổi mới công nghệ. + Cùng với việc đề cao vị trí của đầu tư sản xuất hàng xuất khẩu, chúng ta cũng cần phải hết sức chú ý tới việc làm sao để ổn định môi trường đầu tư. Trong các yếu tố của tổng cầu thì đầu tư là yếu tố tự thân, phụ thuộc rất nhiều vào nhận định chủ quan của nhà đầu tư, không biến thiên theo thu nhập. Vì lý do đó, ngoài việc ban hành các chính sách khuyến khích, việc duy trì một môi trường đầu tư ổn định, nhằm tạo tâm lý tin tưởng cho nhà đầu tư mang ý nghĩa cực kỳ quan trọng. 2.2.2. Giải pháp về tài chính và vốn + Cơ cấu nguồn thu ngân sách cần được thay đổi theo hướng giảm dần tỷ trọng số thu từ thuế xuất khẩu, thuế nhập khẩu, từ đó góp phần nâng cao lợi nhuận tái đầu tư cho lĩnh vực xuất khẩu. 29 Hiện nay số thu từ thuế xuất khẩu, thuế nhập khẩu đang chiếm trên dưới 30% tổng thu từ thuế các loại. Thuế xuất nhập khẩu do dễ thu và dễ cưỡng chế, đã được huy động một cách tối đa. Thực tiễn này vừa góp phần làm giảm động lực phát triển ngoại thương, vừa không phù hợp với xu thế tự do hoá thương mại trên toàn thế giới, vừa đưa ngân sách vào thế cực kỳ khó khăn khi những cam kết giảm thuế có hiệu lực và làm nguồn thu từ thuế nhập khẩu giảm mạnh. Để giải quyết tình trạng này, cần gấp rút thay đổi cơ cấu nguồn thu, tăng tỷ trọng của các sắc thuế khác như các loại thuế trực thu, thuế hàng hoá, tháo bỏ những cản trở đối với việc thu một số loại thuế như thuế chuyển quyền sử dụng đất để giảm dần tỷ trọng của số thu từ hoạt động xuất nhập khẩu. + Tiếp tục thu hút vốn đầu tư trực tiếp của nước ngoài đi đôi với việc tạo tiền đề cho đa dạng hoá nguồn vốn, khuyến khích mạnh vốn đầu tư cho sản xuất hàng xuất khẩu, đặc biệt là các nhóm mặt hàng chủ lực. Đối với đầu tư nước ngoài cần dành ưu đãi đặc biệt cho các ngành sản xuất sản phẩm xuất khẩu hoặc có khả năng xuất khẩu sản phẩm trong tương lai gần cũng như các ngành sản xuất nguyên liệu đầu vào cho sản xuất các mặt hàng chủ lực. + Các vấn đề tín dụng và tiền tệ: Trong thời gian tới đây cần tăng cường sử dụng các công cụ của chính sách tiền tệ hiệu quả hơn (như tỷ giá hối đoái, bảo lãnh bán hàng trả chậm, cho vay theo thành tích xuất khẩu, tăng tỷ trọng cho vay trung và dài hạn...) để hỗ trợ cho hoạt động xuất khẩu. Khẩn trương tiến hành cải cách hệ thống trung gian tài chính, đặc biệt là các Ngân hàng thương mại để tránh hiện tượng co cụm, giảm dư nợ như đã xảy ra ở Thái Lan khi số lượng các khoản nợ khó đòi tăng nhanh. Các doanh nghiệp hoạt động sản xuất kinh doanh thuộc nhóm các mặt hàng xuất khẩu chủ lực cần nghiên cứu về khả năng phát hành trái phiếu, phát hành cổ phiếu nhằm huy động mọi nguồn vốn cho đầu tư phát triển sản xuất, phát triển ngành hàng của mình. 30 TÀI LIỆU THAM KHẢO 1. Nguyễn Kế Tuấn (2004), Phát triển công nghiệp phụ trợ trong chiến lược phát triển công nghiệp Việt Nam, Tạp chí kinh tế và phát triển số 85-2004 tr 3-6. 2. Arvind Panagariya (2008), China's Export Strategy: What Can We Learn From It? 3. B. Balassa (1965), ‘Trade Liberalisation and Revealed Comparative Advantage’ (Tự do hoá thương mại và lợi thế so sánh bộc lộ), Manchester School of Economics and Social Studies, 33(2), p. 99-123 4. Bora, B. (1995), ‘Trade and Investment in the APEC Region, 1980-1993’, (Thương mại và đầu tư ở khu vực APEC, 1980-1993), Center for International Economic Studies, University of Adelaide, Adelaide 5. Chỉ thị Số: 22/2000/CT-TTg Về Chiến lược phát triển xuất - nhập khẩu hàng hóa và dịch vụ thời kỳ 2001 – 2010. 6. Chuk Kyo Kim (1997), Evoluation of trade and industrial policy in Korea. Hanyang Univercity press. 7. Daniel Markheim (2008), The Best U.S. Export-Promotion Strategy: Free Trade. 8. Đề tài cấp bộ (2007), Đánh giá lợi thế so sánh của Việt Nam trong hội nhập kinh tế quốc tế bằng công cụ định lượng. Chủ nhiệm đề tài: TS. Lê Quốc Phương (đã bảo vệ). 9. Hidalgo, C.A., Klinger, B., Barỏbasi A.L., Hausmann, R., The Product Space Conditions the Development of Nations. Supporting Online Materials, Science 317, 482 (2007). 10. Tổng cục Thống kê (GSO) - Số liệu thống kê thương mại của Việt Nam 11. UNSD (2007), Commodity Trade Data (Số liệu thống kê thương mại quốc tế). 12. UNSO – Văn phòng Thống kê Liên hợp quốc, “Standard International Trade Classification Revision 3” (Tiêu chuẩn phân loại thương mại quốc tế Phiên bản 3), Statistical Papers, Series M, 34, Rev. 3, 31 13. Yamazawa, I. (chủ biên) (2000), “APEC: Challenges and tasks for the 21st Century” (APEC: thách thức và nhiệm vụ đối với thế kỷ 21), Routledge, London