Ngoài vấn đềminh bạch hóa thông tin trong các DNNN cũng nhưtạo ra những
áp lực kiểm soát của thịtrường lên các doanh nghiệp, Chính phủcần phải buộc các
DNNN tiến hành các chương trình IPO - phát hành cổphiếu lần đầu ra công chúng
- và niêm yết trên thịtrường chứng khoán trong nước và quốc tế, nhưTrung Quốc
đã và đang thực hiện một cách thành công. Đây chính là việc đặt các áp lực kiểm
soát của thịtrường lên các DNNN và cũng đểthu hút thêm các nhà đầu tưchiến
lược vào trong hội đồng quản trị. Các nhà đầu tưchiến lược này cùng với các ngân
hàng thương mại và các thành viên đại diện vốn của nhà nước tiến hành bầu ra chủ
tịch hội đồng quản trịvà các thành viên có năng lực, chứkhông phải chỉlà các
viên chức nhà nước hoàn toàn do Chính phủchỉ định nhưhiện nay. Có thểnói cổ
phần hóa công ty nhà nước - đểcác hoạt động cũng nhưnăng lực của giám đốc
được thịtrường giám sát và đánh giá - là một trong các giải pháp chống tham
nhũng ởcông ty nhà nước. Cổphần hóa doanh nghiệp nhà nước, tức là cụthểhóa
chủsởhữu, làm tăng khảnăng giám sát của cổ đông, nhà nước đối với hoạt động
của doanh nghiệp. Đây là giải pháp hiệu quảnhất mà nhà nước ta đang thực hiện.
Thếnhưng, nếu chưa cổphần hóa công ty nhà nước được, thiết nghĩnhà nước
cũng nên chấp nhận quy luật thịtrường, ở đây là chấp nhận khuynh hướng tưlợi
của giám đốc, đểtìm ra giải pháp chống tham nhũng.
31 trang |
Chia sẻ: lvcdongnoi | Lượt xem: 4588 | Lượt tải: 1
Bạn đang xem trước 20 trang tài liệu Đề tài Chi phí đại diện trong các công ty cổ phần và doanh nghiệp nhà nước ở Việt Nam, để xem tài liệu hoàn chỉnh bạn click vào nút DOWNLOAD ở trên
.....9
Phần 2 - Chi phí đại diện trong các công ty cổ phần và Doanh nghiệp
Nhà nước ...........................................................................................................11
1. Trong công ty cổ phần .................................................................................11
2. Trong Doanh nghiệp Nhà nước ...................................................................13
Phần 3- Giải pháp cho vấn đề chi phí đại diện .................................................19
1.. Trong công ty cổ phần ................................................................................19
2.. Trong Doanh nghiệp Nhà nước ...................................................................27
Lời kết ...............................................................................................................30
Tài liệu tham khảo ............................................................................................31
2
NHẬN XÉT CỦA GIÁO VIÊN
....................................................................................
....................................................................................
....................................................................................
....................................................................................
....................................................................................
....................................................................................
....................................................................................
....................................................................................
....................................................................................
....................................................................................
....................................................................................
....................................................................................
....................................................................................
....................................................................................
....................................................................................
....................................................................................
3
LỜI MỞ ĐẦU
Trong một nền kinh tế đầy biến động và phức tạp, quy mô của doanh nghiệp
càng lớn và sự cạnh tranh càng gay gắt, đòi hỏi mỗi doanh nghiệp phải luôn tìm tòi
và phát triển một cơ cấu tổ chức hoàn thiện và hợp lý. Ở đó vai trò của người quản
trị là cực kỳ quan trọng và quyết định mức độ tồn tại và phát triển của công ty.
Không phải ngẫu nhiên mà trong các công ty lớn, sự phân định giữa quyền sở hữu
và quyền quản lý là điều hết sức cần thiết. Có một số nguyên nhân dẫn tới điều này
và tất cả cũng đều nhằm mục đích giúp cho doanh nghiệp phát triển tốt hơn và
nâng cao năng lực cạnh tranh của công ty.
Việc tối đa hóa lợi nhuận, tối thiểu hóa chi phí, tối thiểu hóa rủi ro là mục tiêu
của bất cứ doanh nghiệp nào cũng hướng tới. Nói về tối thiểu hóa chi phí, có nhiều
loại chi phí khác nhau, bài viết này muốn đề cập đến vấn đề chi phí đại diện- một
loại chi phí không nhìn thấy được nhưng làm cho doanh nghiệp cũng gặp phải
nhiều khó khăn. Trong điều kiện kinh tế như hiện nay thì các doanh nghiệp phải
gánh chịu chi phí đại diện ở mức độ cao, việc khắc phục hay làm giảm chi phí đại
diện đòi hỏi sự nghiên cứu kĩ lưỡng.
Trong phạm vi một bài viết nhỏ, chúng tôi xin nêu ra những lý luận khái quát, tình
hình thực tiễn và một vài giải pháp cho vấn đề chi phí đại diện ở Việt Nam.
Xin được sự đóng góp ý kiến từ cô và các bạn để bài viết của chúng tôi được hoàn
chỉnh hơn. Chân thành cảm ơn!
Nhóm thực hiện đề tài.
4
PHẦN 1
NHỮNG VẤN ĐỀ CƠ BẢN VỀ CHI PHÍ ĐẠI
DIỆN
1. Khái niệm về chi phí đại diện
Trong một nền kinh tế phát triển ở trình độ cao, quy mô và mức độ phức tạp của
các doanh nghiệp khiến cho việc điều hành trực tiếp của các chủ doanh nghiệp trở
nên không khả thi và thiếu hiệu quả. Việc điều hành những doanh nghiệp quy mô
lớn và phức tạp đòi hỏi những kỹ năng và phẩm chất mà không phải nhà đầu tư nào
cũng có được. Thực tế đó dẫn tới sự tách biệt giữa quyền quản lý và quyền kiểm
soát. Thật vậy, điển hình trong các công ty lớn, sự phân định giữa quyền sở hữu và
quyền quản lí là điều hết sức cần thiết. Những công ty này có thể có hàng trăm
ngàn cổ đông, do đó không có cách nào thỏa mãn việc tất cả các cổ đông cùng
tham gia quản lý. Từ thực tế này mà ta thấy được sự phân định giữa quyền sở hữu
và quyền quản lí đã đem lại thuận lợi rõ ràng khi nó cho phép chia nhỏ quyền sở
hữu theo những phần vốn góp bằng nhau, từ đó sự chuyển nhượng thay đổi quyền
sở hữu sẽ không gây phiền phức đến hoạt động kinh doanh của doanh nghiệp.
Song song đó, sự phân định cũng cho phép công ty thuê những nhà quản lí chuyên
nghiệp để điều hành công ty theo hướng hiệu quả nhất mà vẫn đảm bảo mục tiêu
ban đầu của các chủ sở hữu.
Tuy nhiên, việc phân định quyền sở hữu và quyền quản lí cũng mang lại nhiều
vấn đề phiền phức khi mục tiêu của các nhà sở hữu và mục tiêu của các nhà quản lí
khác nhau. Cả hai bên đều mong muốn tối đa hoá lợi ích của mình, nhưng điều
kiện để tối đa hoá lợi ích của hai bên không giống nhau. Nhà đầu tư mong muốn
5
tối đa hoá lợi ích của mình thông qua việc tăng giá trị của doanh nghiệp, còn lợi
ích của nhà quản lý thường gắn trực tiếp với thu nhập nhận được. Do nhà quản lý
là người trực tiếp điều hành hoạt động của doanh nghiệp nên họ có thể thực hiện
những hành vi hay quyết định nhằm tối đa hoá lơi ích cho cá nhân mình nhưng lại
làm tổn hại đến lợi ích của nhà đầu tư. Những tổn thất gây ra trong trường hợp này
được gọi là tổn thất do phân quyền hay chi phí đại diện (agency costs).
Agency costs - chi phí đại diện là vấn đề thường được nghe nhắc hoặc nói đến
nhiều trong kinh doanh khi mà người chủ và người quản lý không gặp nhau ở mục
đích của mình và vấn đế thông tin bất cân xứng (tình trạng thông tin bất cân xứng
phát sinh khi trong một giao dịch, một trong các bên tham gia có nhiều thông tin
hơn hoặc có thông tin tốt hơn các bên còn lại. Hoặc cũng có thể là trường hợp một
bên tham gia có khả năng áp đặt, tác động hoặc phản ứng lại một hoặc một số
điều khỏan bị phá vỡ trong thỏa thuận mà các bên còn lại không có năng lực đó).
Sự mâu thuẫn giữa mục tiêu của người chủ và người đại diện đã tạo nên mâu
thuẫn giữa người chủ - người đại diện. Các cổ đông là người chủ còn các nhà
quản lý chuyên ngiệp là người đại diện cho họ. Các cổ đông sẽ yêu cầu các nhà
quản lý làm sao để tăng giá trị của công ty nhưng các nhà quản lý có thể tự rút lui
khỏi những công vịêc nặng nhọc này hoặc có thể thu vén cho cá nhân để làm giàu.
Chi phí đại diện xuất hiện khi các nhà quản lý không cố gắng thực hiện nhiệm vụ
tối đa hóa giá trị công ty và các người chủ sẽ gánh chịu phí tổn để kiểm soát ban
quản lý và do đó ảnh hưởng đến công việc của họ.
Chi phí đại diện là chi phí phát sinh gồm:
9 Chi phí theo dõi bởi người chủ: Đây là những chi phí để giám sát
người đại diện để đảm bảo rằng người đại diện gắn với lợi ích của người
chủ. Đồng thời còn mở rộng hơn nữa là đối với các giám đốc, họ được các
cổ đông khuyến khích làm việc hiệu quả, thì bản thân họ- những nhà quản lý
6
cấp cao- lại phải tiếp tục suy nghĩ những biện pháp để khuyến khích các
nhân viên dưới quyền mình cũng nỗ lực làm việc- và tất cả những nhân viên
lại là người đại diện cho quản lý cấp cao hơn.
9 Chi phí ràng buộc bởi người đại diện: Người đại diện gánh chịu chi
phí để cam kết rằng bản thân họ không xâm phạm đến lợi ích của người chủ.
9 Sự mất mát- những chi phí được kết hợp với một kết quả mà kết quả
đó không hoàn toàn phục vụ lợi ích của người chủ.
Nếu kí hiệu: (M) : chi phí theo dõi bởi người chủ
(B) : chi phí ràng buộc bởi người đại diện.
(R) : sự mất mát.
Khi đó, chi phí đại diện sẽ là : (M) + (B) + (R)
Tổng chi phí theo dõi, ràng buộc, và mất mát phụ trội được gọi là chi phí đại
diện vì chúng xuất phát từ các mối quan hệ giữa người chủ và người quản lý.
2. Phân loại
2.1. Chi phí đại diện của vốn cổ phần
Đây là một dạng chi phí đại diện có nguồn gốc từ mâu thuẫn lợi ích giữa cổ
đông và các nhà quản lý do sự tách biệt giữa quyền sở hữu và quyền quản lý của
các loại hình doanh nghiệp hiện đại.
Khi cổ đông bị giới hạn hoặc mất kiểm soát đối với người quản lý thì phía quản
lý sẽ có động cơ tiến hành những hoạt động có lợi cho bản thân và có thể làm nguy
hại đến quyền lợi của cổ đông. Ví dụ: Người quản lý có thể dùng tài sản của công
ty cho việc riêng bằng nhiều hình thức như lương bổng hậu hĩnh, phát hành cổ
phiếu, hay định giá chuyển giao cho chính mình.
7
Jensen (1986) gợi ý rằng: Vấn đề chi phí đại diện nghiêm trọng hơn trong các
doanh nghiệp có dòng tiền vượt quá mức cần thiết để thực hiện tất cả các dự án có
hiện giá ròng NPV dương. Ông gọi dòng tiền dôi dư này là dòng tiền tự do, và hậu
quả của chi phí đại diện do dòng tiền này là chi phí đại diện của dòng tiền tự do.
Chi phí đại diện của vốn cổ phần cũng xuất hiện trong tính huống các nhà quản
lý thường xuyên thực hiện những chiến lược đầu tư khiến công ty phát triển vượt
mức tối ưu hoặc tham gia vào những lĩnh vực kinh doanh mà công ty không có lợi
thế cạnh tranh. Với hành động như vậy, nhà quản lý mới có thể tăng quyền hạn của
mình bằng cách thâu tóm nhiều nguồn lực hơn, tăng thu nhập (do mức lương và
tiền thưởng được gắn với doanh số) hay giảm rủi ro mất việc.
2.2. Chi phí đại diện của nợ
Chi phí này phát sinh từ mâu thuẫn lợi ích giữa cổ đông và chủ nợ. Trong tình
huống vốn cổ phần của một công ty có vay nợ là một quyền chọn mua đối với tài
sản của công ty, khi đó, cổ đông có thể chiếm hữu tài sản của chủ nợ bằng cách gia
tăng rủi ro đầu tư (Jensen và Meckling 1976). Myers (1977) gợi ý xa hơn là sự hiện
diện của nợ có thể khiến những dự án có NPV dương bị từ chối . Do nếu chấp nhận
dự án này thì rủi ro tài chính sẽ tăng (rủi ro phá sản) và giá trị sẽ chuyển từ cổ đông
sang trái chủ. Do đó, trái chủ sẽ đòi hỏi mức lãi suất cao hơn và kiên quyết áp dụng
những ràng buộc hạn chế vay vốn như khế ước vay nợ và sử dụng các công cụ
giám sát.
2.3. Chi phí đại diện do bất cân xứng thông tin giữa nhà đầu tư và nhà
quản lý
Nhà quản lý có những thông tin mà nhà đầu tư không thể có hoặc không muốn
có do chi phí để thu thập các thông tin đó là quá cao. Ví dụ, nhà quản lý có thể biết
được mức độ nỗ lực của mình trong khi nhà đầu tư không biết được; nhà quản lý
8
nhờ trực tiếp điều hành nên có được những thông tin nội bộ mà nhà đầu tư hoặc
không biết được hoặc biết nhưng không hiểu được đầy đủ.
Nhà quản lý có thể không nỗ lực với khả năng cao nhất của mình, do đó làm
giảm hiệu quả hoạt động của doanh nghiệp (giám đốc, như bất kỳ một người bình
thường nào khác, có xu hướng thích nghỉ ngơi hơn là làm việc); nhà quản lý có thể
quyết định không đầu tư nguồn lực vào một dự án có khả năng sinh lời cao trong
tương lai vì làm như vậy sẽ ảnh hưởng tới lợi nhuận trong ngắn hạn (nếu thu nhập
của nhà quản lý được xác định dựa trên kết quả hoạt động của doanh nghiệp trong
ngắn hạn); thậm chí nhà quản lý có thể báo cáo không trung thực về tình hình hoạt
động của doanh nghiệp (earnings management) nhằm đạt mức lợi nhuận kế hoạch
(kèm theo đó là tiền thưởng). Những hành vi như vậy của nhà quản lý sẽ làm tổn
hại tới lợi ích dài hạn của nhà đầu tư. Thế nhưng do tình trạng thông tin không cân
xứng này mà nhà quản lý có cơ hội để thực hiện các hành động này mà không sợ bị
trừng phạt.
Cũng do thông tin mà nhà đầu tư biết được thì rất khác biệt so với thông tin mà
các nhà quản lý nắm giữ như kết quả hoạt động kinh doanh của công ty, các nguồn
tài trợ, các dự án đầu tư… khi đó nhà đầu tư sẽ có những quyết định không đúng.
Điều chúng ta dễ thấy, đó là sự thao túng giá cổ phiếu của một số cổ đông.
Bằng cách này, họ sẽ làm cho giá cổ phiếu của công ty tăng cao. Các nhà đầu tư họ
sẽ không có đầy đủ thông tin để nhận biết điều này. Thông thường việc tăng giá là
do công ty hoạt động có hiệu quả hay có một khả năng tăng trưởng trong tương lai.
Các nhà đầu tư sẽ thông qua giá cổ phiếu trên thị trường mà có thể biết được công
ty hoạt động có hiệu quả hay không. Nhưng sự tăng giá này chỉ do một số cổ đông
liên kết với nhà đầu cơ tạo ra. Khi mà các nhà đầu tư nhận biết, thì lúc ấy giá cổ
phiếu đã giảm mạnh.
9
3. Có thể triệt tiêu hoàn toàn chi phí đại diện hay không?
Vấn đề người chủ- người đại diện sẽ dễ dàng được giải quyết nếu mọi người
đều nhận được những thông tin ngang bằng nhau.
Nếu thị trường lao động là hoàn hảo thì trong dài hạn những hành vi của nhà
quản lý sẽ bị phát giác. Khi đó, nhà quản lý sẽ phải gánh chịu những hậu quả do
hành vi của mình gây ra. Vì vậy, các giám đốc không có động cơ để thực hiện hành
vi này.
Tuy nhiên, trong thưc tế thị trường lao động là không hoàn hảo, thông tin nhà
đầu tư và nhà quản lí có được là rất khác nhau do đó chi phí đại diện vẫn luôn tồn
tại và chúng ta chỉ hướng tới mục tiêu giảm thiểu chi phí này chứ không phải triệt
tiêu nó hoàn toàn.
10
PHẦN 2
CHI PHÍ ĐẠI DIỆN TRONG CÁC CÔNG TY CỔ
PHẦN VÀ DOANH NGHIỆP NHÀ NƯỚC
1. Trong các công ty cổ phần
Mối quan hệ giữa cổ đông (người sở hữu vốn công ty) và giám đốc (người được
thuê quản trị vốn) và nhiều vấn đề của mối quan hệ này đã được các nhà nghiên
cứu tài chính ở các nước kinh tế thị trường nghiên cứu từ lâu. Lý thuyết về mối
quan hệ này cơ bản dựa trên sự chấp nhận rằng cổ đông và giám đốc luôn có
khuynh hướng cá nhân, tư lợi và cơ hội. Vì thế, mặc dù cùng trong một công ty
(công ty cổ phần), nhưng vì bản chất sở hữu vốn là khác nhau nên cổ đông và giám
đốc tuy về hình thức là cùng hướng đến lợi ích cho công ty, nhưng về bản chất thì
lại thường có đối kháng lợi ích. Lý thuyết này cho rằng khi giám đốc không sở hữu
cổ phiếu hoặc sở hữu không đáng kể cổ phiếu của công ty thì giám đốc thường
không cố gắng làm gia tăng lợi ích của cổ đông, cụ thể là làm gia tăng giá trị cổ
phiếu. Mà ngược lại, giám đốc sẵn sàng đeo đuổi những phương án kinh doanh,
đầu tư, chi tiêu... không mang đến hiệu quả cao nhất, thậm chí không hiệu quả nếu
các phương án, chi tiêu này là có lợi cho giám đốc về lợi ích vật chất, có thể là tiền
bạc, có thể là các kỳ nghỉ, có thể là phương tiện đi lại, phòng ốc làm việc xa xỉ... vì
những chi tiêu không hiệu quả này cụ thể hóa thành chi phí, cổ đông sẽ gánh chịu.
Tất cả các chi phí này gọi chung là chi phí đại diện - chi phí phát sinh do giám đốc
và cổ đông không đồng nhất về mục đích lợi ích.
11
Chấp nhận lý thuyết về mối quan hệ này trong cơ chế thị trường, có nghĩa là
chấp nhận khuynh hướng tư lợi của giám đốc, các công ty cổ phần đã có cách giải
quyết thực tế và hiệu quả hơn nạn tham nhũng trong công ty.
Bài học thực tế
CÔNG TY COCA – COLA
Vào khoảng những năm 1994-1996, công ty Coca Cola khi mới thâm nhập thị
trường Việt Nam công ty phải tồn tại dưới hình thức là công ty liên doanh, do thời
kì đó chính phủ nước ta chưa cho phép thành lập công ty có 100% vốn nước ngòai
nên có 30% là vốn của doanh nghiệp Việt Nam, 70% là của tập đoàn công ty mẹ
bên Mỹ. Trong trường hợp này ta có thể xem công ty Việt Nam đóng vai trò là chủ
nợ đầu tư vào công ty liên doanh, công ty Coca Cola Mỹ là chủ sở hữu.Với mục
tiêu biến công ty liên doanh trên thành công ty 100% vốn nước ngòai, công ty
Coca Cola Mỹ đã cố tình điều hành công ty liên doanh làm ăn thua lỗ trong thời
gian dài, vì tiềm lực tài chính hạn hẹp công ty Việt Nam không thể tiếp tục đầu tư.
Mặt khác với tình hình làm ăn thua lỗ kéo dài đã làm giá trị công ty liên doanh sụt
giàm nghiêm trọng, trong tình hình đó công ty Việt Nam phài chấp nhận bán lại cổ
phần của mình cho công ty Coca Cola Mỹ với giá rất thấp so với khỏan đầu tư ban
đầu mà công ty Việt Nam đã bỏ ra đầu tư. Bằng chiến lược kinh doanh như vậy,
công ty Coca Cola Mỹ đã chiếm đoạt tài sản của chủ nợ là công ty Việt Nam. Công
ty Việt Nam phải gánh chịu thiệt hại. Đây cũng là một hình thức của chi phí đại
diện.
12
2. Trong các Doanh nghiệp Nhà nước
Đối với các công ty nhà nước trong cơ chế thị trường, nếu không nhìn nhận một
cách thực tế mối quan hệ chủ sở hữu vốn (ở đây là nhà nước - đại diện cho dân) và
giám đốc thì chắc chắn sẽ không hạn chế được các loại chi phí phát sinh từ mối
quan hệ này. Các chi phí này không là gì khác mà chính là tư lợi và tham nhũng.
Chi phí đại diện xuất hiện trong doanh nghiệp nhà nước không chỉ là việc chi
trả tiền lương, thưởng, các tổn thất có thể nhìn thấy trước mắt, mà còn những chi
phí ẩn đằng sau mà do sức ỳ tâm lý, sự lề mề, thụ động gây ra. Với mức đóng góp
50% cho ngân sách, các doanh nghiệp Nhà nước (DNNN) được coi là chủ lực,
nhưng là chủ lực trên mảnh đất màu mỡ. Trước hết phải kể đến nhóm khai thác tài
nguyên gồm hai ngành quan trọng là dầu khí và than đá. Hai tập đoàn này đã đóng
góp một số thu lớn vào ngân sách nhà nước. Tuy nhiên số thu này không nói lên tài
năng kinh doanh mà là do giá cả tài nguyên, họ là người thay mặt nhà nước khai
thác tài nguyên để bán. Trong lĩnh vực này chưa chứng tỏ được sự vượt trội nào về
áp dụng KHCN hay cải tiến quản lý, làm ra giá trị gia tăng. Ngay như Petro
Vietnam, tập đoàn hàng đầu hiện được coi là quả đấm thép của nền kinh tế, có tuổi
đời hơn 20 năm, nhưng thời gian qua, tập đoàn này chỉ làm được mỗi việc là hút
dầu thô lên để bán. Còn việc xây dựng nhà máy lọc dầu nhằm đa dạng hóa sản
phẩm đang là chuyện của tương lai.
Một số lĩnh vực khác có đóng góp lớn cho ngân sách là Bia, thuốc lá, bảo hiểm,
hàng không. Đây là những ngành đặc biệt, tỷ suất lợi nhuận cao, hiện nhà nước
đang giữ độc quyền, khu vực ngoài quốc doanh chưa thể len chân được. Tuy nhiên,
nguồn ngân sách thu được chủ yếu là thuế gián thu (thu từ người tiêu dùng).
DNNN với chức năng tổ chức sản xuất, cộng với việc xây dựng đại lý bán hàng,
thu thuế từ người tiêu dùng thông qua giá bán trực tiếp. Những DN dạng này, đã có
13
những bước tiến nhất định, nhưng nếu đủ sức để cạnh tranh với các nước khu vực
thì vẫn là chuyện quá sớm, mặc dù tuổi đời của chúng cũng không hề thua kém các
nước khu vực. Nếu muốn thực sự là chủ lực, hãy tiên phong trên những trận chiến
nóng bỏng, cày quốc trên những mảnh đất xương xẩu. Còn nếu chủ lực chỉ nhăm
nhăm cái gì dễ thì làm, như vậy có còn xứng đáng là chủ lực không?
DNNN là loại hình sở hữu toàn dân, ông chủ Nhà nước đã giao cho một hoặc
một nhóm cá nhân đại diện làm điều đó. Người được giao trọng trách quản lý tài
sản nhà nước thường là Hội đồng quản trị (HĐQT) do Chủ tịch đứng đầu. Những
ông chủ này không có đầy đủ quyền năng (gồm quyền sử dụng, chuyển nhượng và
định đoạt) mà chỉ là một số quyền nhất định. Thường, họ không có một đồng cắc
nào trong DN, nên hầu hết những ông chủ tịch HĐQT này cho rằng, mình là ông
chủ giả.
TGĐ cũng vậy, là người làm công ăn lương 100%, về danh nghĩa, họ là ông chủ
nhưng không có vốn. “Đồng tiền đi liền khúc ruột”, vốn của nhà nước, lãi nhà
nước được, lỗ nhà nước chịu. Với tư cách là ông chủ, họ cần phải chuẩn bị đầy đủ
thủ tục. Nếu lỡ có thua lỗ, có đơn thư khiếu kiện, các cơ quan thanh tra vào cuộc,
có đủ giấy tờ chứng minh rằng quy trình họ không sai là đủ. Nộp nhiều tiền cho
ngân sách cùng lắm cũng chỉ được khen thưởng. “Được khen thì ho hen đầy
mình”, không khéo bị một vài ông chọc ngoáy, tìm kiếm một vài sơ suất nào đó lại
rơi vào vòng lao lý dễ như bỡn. Chẳng dại gì. Nếu lỡ có làm ăn được, phải biết
tiêu.
Đã là DNNN phải chịu cả chục hàng rào giám sát, tưởng như không con ruồi
nào có thể chui lọt. Thực tế là, muốn bổ nhiệm một cán bộ, trước hết phải là người
nằm trong diện quy hoạch. Người này nhiều năm liền phải không có khuyết điểm
nào và được đánh giá tốt về phẩm chất đạo đức cách mạng. Sau đó lấy ý kiến của
cấp ủy, của các đơn vị trực thuộc, của đảng úy khối, của cơ quan chủ quản, Ban nội
14
chính, Ban Tổ chức, Ban kiểm tra nội bộ... Bằng ấy vòng mới được đưa ra bỏ
phiếu rồi bổ nhiệm. Tưởng như thế, các DNNN sẽ có những cán bộ bằng vàng
ròng. Tuy nhiên, thực tiễn diễn ra lại không như mong muốn. Qua nhiều năm đổi
mới DNNN, chúng ta vẫn có hàng chục cán bộ yếu kém về năng lực, trong đó có
không ít lãnh đạo DNNN phải truy tố vì tội tham nhũng. Một nhà nghiên cứu kinh
tế nói: Với DNNN, cái gì cũng phải thông qua cấp ủy, phải được cấp ủy đồng ý, ra
quyết định, tuy nhiên, chưa bao giờ cáp ủy phải chịu trách nhiệm trước pháp luật.
DNNN là DN nhưng vận hành theo nền hành chính. Do lãnh đạo DNNN chỉ là
người được nhà nước cử để quản lý và kinh doanh vốn của NN nên mọi quyết định
trong DN đều tuân thủ quy trình hành chính. Một giám đốc DNNN lấy ví dụ: muốn
mua sắm hay đầu tư cái gì, dù nhỏ cũng phải tuần tự lên kế hoạch, làm tờ trình, xin
được phê duyệt, gọi thầu, đấu thầu... Nếu chỉ cần bỏ qua một trong các bước đó đã
có thể bị truy cứu về tội “cố ý làm trái”. Không chỉ đầu tư, mua sắm mà ngay cả
tuyển dụng, điều chuyển, bổ nhiệm cán bộ đều phải vận hành theo cơ chế tương tự.
Trong khi đó sự vận hành của thương trường đòi hỏi sự tranh thủ thời gian, nắm
bắt cơ hội, có như thế mới có thể chiến thắng trong cạnh tranh.
Có thể nói rằng, ở nước ta hiện nay, trong các doanh nghiệp nhà nước, chi phí
đại diện là khá lớn. Trong điều kiện tách rời quyền sở hữu và quyền quản lý trong
cá doanh nghiệp nhà nước, nhà nứơc với tư cách là chủ sở hữu, phải thiết lập được
một cấu trúc để kiểm soát những người làm thuê là các giám đốc hoặc các nhà
quản lý để đảm bảo tính hiệu quả trong kinh doanh và duy trì các chi phí giao dịch
ở một mức độ thấp nhất có thể được. Thế nhưng, không bao giờ có sự đồng nhất
tuyệt đối trong mục tiêu giữa người chủ và người đại diện trong quá trình hoạt
động cho dù đó là các DNNN. Người đại diện trong các DNNN vẫn có những mục
tiêu khác với ông chủ nhà nước, mà hiện tượng “công ty một nhà”, “công ty thân
hưu” hoặc tình trạng tham nhũng lãng phí tràn lan trong các DNNN là nỗi ám ảnh
15
thường trực của ông chủ khi không ít nhà quản lí do nhà nước bổ nhiệm lại tìm mọi
thủ đoạn để làm thất thoát tài sản. vấn đề chi phí đại diện trong các DNNN nhiều
khi còn phức tạp và khó nhận diện hơn cả doanh nghịêp khu vực tư nhân.
Đối với sở hữu tư nhân, các cổ đông cá nhân có quyền lợi và trách nhiệm liên
quan trực tiếp đến tài sản cá nhân. Do vậy, họ có động lực mạnh mẽ trong theo dõi,
kiểm soát việc sử dụng, sinh lời đồng tiền của mình khi giao cho người quản lý.
Đối với chủ sở hữu là nhà nước, sở hữu nhà nước là sở hữu toàn dân. Có thể xem
chính phủ là đại diện của sở hữu toàn dân trong công ty nhà nước. Tuy nhiên,
chính phủ có những thể chế mà có những cá nhân, tập thể được chính phủ giao
nhiệm vụ thực hiện việc quản lý vốn nhà nước trong công ty.
Những cá nhân, tập thể đó thực chất cũng là người đại diện, được ủy quyền
quản lý vốn chứ không phải là những người sở hữu cá nhân đối với tài sản mà
mình quản lý. Như vậy, sở hữu trong doanh nghiệp nhà nước rất phân tán và nhình
chung những người sở hữu cuối cùng đối với tài sản nhà nước cũng không có khái
niệm rõ ràng về thực hiện quyền làm chủ này như thế nào vì đó là sở hữu thuộc về
sở hữu toàn dân hay của những người đóng thuế.
Việc quản lý vốn trong doanh nghiệp nhà nước là rất quan trọng, nó được thực
hiện qua cơ chế người đại diện quản lý người đại diện. Trong khi đó, doanh nghiệp
tư nhân quản lý theo cơ chế người sở hữu quản lý người đại diện. Trong một nền
kinh tế hệ thống pháp luật các quan hệ kinh doanh chưa hoàn thiện rất dễ xảy ra
tiêu cực. Đây là lý do tại sao Việt Nam hay có những vụ tham nhũng lớn liên quan
tới tài sản của nhà nước. Những vụ tham nhũng từ tài sản tư nhân rất ít xảy ra.
Sở hữu trong công ty nhà nước mang tính chất rất phân tán. Việc quản lý, sử
dụng nó hoàn toàn qua nhiều cấp những người đại diện sở hữu. Sở hữu toàn dân
được giao cho chính phủ quản lý, chính phủ sau đó lại giao cho người đại diện sở
hữu khác (bộ, ngành). Sau đó lại được giao cho người đại diện khác (hội đồng
16
quản trị). Cuối cùng hội đồng quản trị giao cho tổng giám đốc với vai trò điều hành
việc sử dụng nguồn vốn trên. Do vậy, khả năng kiểm soát của người chủ sở hữu
đối với người đại diện cũng xa vời và khó khăn.
Xu hướng không sử dụng hết và sử dụng kém hiệu quả các thông tin “được
cung cấp” cũng rất phổ biến. Quốc hội, chính phủ không có đủ thông tin cần thiết
về toàn bộ khu vực doanh nghiệp nhà nước; các bộ, ủy ban nhân dân các tỉnh
không có đủ thông tin về từng doanh nghiệp nói riêng và tất cả các doanh nghiệp
thuộc thẩm quyền quản lý nói chung; hội đồng quản trị các tổng công ty không có
đủ thông tin cần thiết về từng đơn vị thành viên và toàn bộ tổng công ty. Giám đốc
công ty không có đủ thông tin cần thiết về từng chi nhánh, đơn vị kinh doanh trực
thuộc…
Vì vậy, vấn đề người đại diện trong doanh nghiệp nhà nước có khả năng xảy ra
ở nhiều cấp- từ cấp thấp nhất. Nguyên nhân căn bản của tình trạng trên là do bản
chất tư lợi, luôn quan tâm đến tài sản cá nhân hơn tài sản tập thể. Điều này dẫn đến
chi phí đại diện trong các doanh nghiệp nhà nước lớn và sự hoạt động kém hiệu
quả, thất thoát,lãng phí của một số công ty nhà nước.
Những yếu kém trên đã thúc đẩy quá trình cổ phần hóa mạnh mẽ doanh nghiệp
nhà nước và không ngừng tìm cách minh bạch hóa thông tin và bài toán sử dụng
vốn nhà nước. Trong hơn 20 năm qua tuy đã đạt nhiều thành tựu nhưng hiệu lực
chưa được hòan toàn. Nó phụ thuộc vào tính kỷ luật của những người quản lý,
những người đại diện quyền chủ sở hữu, tính nhất quán và nghiêm khắc trong thực
thi luật pháp, nhất là trong xử lý những cá nhân không công khai hóa các lợi ích
liên quan theo quy định.
Có thể nêu lên một vài vụ việc ở nước ta liên quan đến chi phí đại diện mà đều
có điểm chung là do người điều hành lợi dụng nhiệm vụ được các cổ đông giao
17
phó để hành động vì mục đích tư lợi cá nhân, gây hậu quả nghiêm trọng đến doanh
nghiệp.
9 Pjico là một công ty cổ phần, tuy nhiên, sở hữu nhà nước chiếm đa số. Với
cơ cấu sở hữu nhà nước chiếm tuyệt đối như vậy, có thể thấy Pjico mang tính chất
sở hữu nhà nước. Tại hội đồng quản trị của Pjico, các thành viên chủ chốt đa số là
đại diện của các công ty vốn nhà nước như Petrolimex, VCB, VSC…Cơ chế quản
lý nội bộ của chủ sở hữu đối với người điều hành chưa cao. Vì thế, người điều
hành Pjico qua mặt HĐQT một vụ bồi thường có nhiều khúc mắc trị giá tới 3,8 tỷ
đồng. Người bị ảnh hưởng trực tiếp từ vụ bê bối này của người điều hành là các cổ
đông. Tại Pjico, cổ đông chủ yếu là nhà nước và các cổ đông tư nhân. Do vậy, có
thể nhận thấy sự thất thoát rất lớn từ nguồn vốn nhà nước mà căn bản là đi từ
nguồn đóng góp, thuế của nhân dân, vào tay một số người, làm mất tính hiệu quả
của đồng vốn.
9 Một vụ án nổi tiếng liên quan đến động cơ của người nắm vai trò điều hành
là vụ tham ô, cố ý làm trái của Lã Thị Kim Oanh. Chỉ là giám đốc một công ty nhà
nước, nhưng được sự hỗ trợ của nhiều cán bộ thuộc một số ngành khác nhau, Lã
Thị Kim Oanh đã chiếm dụng và gây thiệt hại cho nhà nước hàng trăm tỉ đồng.
9 Bùi Tiến Dũng lợi dụng quyền hạn và tiếng tăm của mình tổ chức những
đường dây cá độ và sử dụng những đồng vốn ODA để tư lợi cá nhân. Vụ án đã gây
chấn động dư luận Việt Nam cũng như các nước và tổ chức cung cấp ODA cho
Việt Nam, trong đó có Nhật Bản và Ngân hàng Thế giới. Họ quan ngại việc quản
lý không chặt nguồn vốn vay, làm cho vốn đó bị sử dụng sai mục đích, không giúp
được Việt Nam cải thiện cơ sở hạ tầng. Qủa thật là một chi phí quá lớn cho sự điều
hành lãnh đạo trong quá trình phát triển kinh tế.
18
PHẦN 3
GIẢI PHÁP CHO VẤN ĐỀ CHI PHÍ ĐẠI DIỆN
Hơn lúc nào hết, vấn đề chi phí đại diện trong doanh nghiệp dường như trở lên
rất nóng. Nhiều doanh nghiệp đã tiến hành tái cơ cấu mạnh, cắt giảm nhân sự, điều
chuyển, kết hợp các bộ phận, đóng cửa, tái cấu trúc từng phần hoặc toàn bộ để
thích ứng tình hình khó khăn. Việc đề ra những giải pháp nhằm giảm thiểu chi phí
đại diện trở nên cấp bách và rất cần thiết tại thời điểm hiện nay.
1. Trong các công ty cổ phần
Trên lý thuyết, các cổ đông, người chủ sở hữu đích thực của một công ty, phải
là người điều hành các hoạt động của nó. Song thật là một điều vô cùng khó khăn
để có thể thống nhất hàng ngàn cổ đông của một công ty, mỗi người nắm một số cổ
phần rất nhỏ của công ty, để đưa ra một quyết định nào đó. Trên thực tế, cổ đông
của các tập đoàn lớn ngày nay rất phân tán và do đó quyền điều hành thực chất lại
nằm trong tay các giám đốc điều hành. Các giám đốc điều hành là những người
được các cổ đông uỷ quyền đứng ra điều hành công ty, đem lại lợi ích cho cả hai
phía.
Tuy nhiên, chính uỷ quyền trên lại gây sự tách rời hay sự chia cắt quyền sở hữu
và quyền quản lý một doanh nghiệp. Sự tách rời giữa quyền sở hữu và quyền quản
lý doanh nghiệp làm nảy sinh các mối lo ngại rằng, những người quản lý sẽ theo
đuổi những mục tiêu rất hấp dẫn đối với họ, song chưa chắc đã có lợi cho các cổ
đông, cho công ty. Người uỷ quyền, chính là các cổ đông, phải tìm cách nào đó để
đảm bảo người được uỷ quyền (các nhà quản lý) hành động vì quyền lợi của người
uỷ quyền. Muốn đạt được điều này các cổ đông phải bỏ ra các "chi phí uỷ quyền"
19
để giám sát hoạt động của các nhà quản lý và tạo ra những cơ chế khuyến khích
các nhà quản lý theo đuổi việc tối đa hoá lợi ích cho các cổ đông chứ không phải
chỉ vì lợi ích cá nhân.
Rất nhiều phương pháp được sử dụng để đồng nhất hành động của các nhà quản
lý cấp cao với lợi ích của các cổ đông, vì một mục tiêu chung có lợi cho cả hai
phía:
9 Gắn liền phần thưởng cho nhà quản lý với việc nâng cao lợi ích cho các
cổ đông: Các cổ đông có thể thưởng cho các giám đốc và quản lý cấp cao bằng
quyền mua cổ phiếu, cho phép các nhà quản lý mua cổ phiếu vào một ngày nhất
định trong tương lai tại một mức giá cố định trước. Nếu giá cổ phiếu tăng mạnh kể
từ ngày nhà quản lý được tặng quyền mua cổ phiếu và ngày thực hiện quyền mua
này thì nhà quản lý thực sự sẽ kiếm được một gia tài bằng việc mua cổ phiếu ở
mức giá địn trước và bán ra thị trường. Các nhà quản lý này có một lợi ích rõ ràng
từ việc đẩy giá cổ phiếu lên và như vậy trong một mức độ nào đó đã đạt được sự
đồng thuận với các cổ đông, bởi khi công ty hoạt động tốt thì cả hai sẽ cùng có lợi.
Một phương pháp gần tương tự là phân phối cổ phiếu cho các nhà quản lý doanh
nghiệp nếu họ đạt được một số mục tiêu nhất định xét trên kết quả hoạt động của
công ty, ví dụ, đạt được mức tăng trưởng theo kế hoạch về thu nhập trên đầu cổ
phiếu.
9 Sa thải: Nguy cơ bị sa thải, với sự mất mát về tài chính cũng như danh dự
có thể sẽ động viên các nhà quản lý giúp họ không đi chệch hướng quá xa so với
định hướng đem lại sự thính vượng của các cổ đông. Tuy nhiên, phương pháp này
ít khi được sử dụng bởi vì nó khó thực thi.
9 Nguy cơ các nhà đầu tư bán cổ phiếu và công ty bị thâu tóm: hầu hết các
cổ đông lớn (đặc biệt là các tổ chức đầu tư) của các công ty niêm yết lớn đều
không có ý định bỏ ra những khoản chi phí lớn để điều hành và giám sát tất cả các
20
công ty mà nó giữ cổ phiếu. Hoàn toàn bình thường, phản ứng đầu tiên của các cổ
đông lớn khi họ phát hiện ra rằng hoạt động quản trị đang không diễn ra theo cách
mà họ cho là sẽ đem lại lợi ích tối đa là bán các cổ phiếu đó đi thay vì can thiệp
vào các hoạt động đó. Điều này sẽ làm giảm giá cổ phiếu và khiến việc huy động
vốn trở nên khó khăn hơn. Nếu quá trình này kéo dài, công ty có thể sẽ đứng trước
nguy cơ bị thâu tóm bởi một công ty khác, và đương nhiên các vị trí quản lý cấp
cao sẽ mất việc. Nỗi sợ hãi bị thâu tóm có thể sẽ tạo ra một số điểm dừng nhất định
để ngăn ngừa việc lợi ích của cáccổ đông hoàn toàn bị bỏ qua.
9 Các qui định về quản chế tập đoàn: có rất nhiều áp lực về mặt pháp lý
cũng như về giám sát (Ví dụ: Luật công ty) được tạo ra để thúc đẩy các nhà quản lý
hành động vì lợi ích của cổ đông. Ví dụ, theo các qui định này ban giám đốc không
thể do một người duy nhất đứng đầu vừa với tư cách chủ tịch vừa với tư các tổng
giám đốc. Đồng thời, các giám đốc không mang tính chất điều hành, nên có thêm
quyền lực để đại diện cho lợi ích cổ đông, đặc biệt, họ phải chiếm đa số trong việc
đưa ra các quyết định liên quan đến lương thưởng của các giám đốc và sổ sách kế
toán của công ty.
9 Kiểm soát dòng thông tin: các công ty kiểm toán, công ty chứng khoán, sàn
giao dịch chứng khoán, các cơ quan quản lý và cộng đồng đầu tư liên tục đấu tranh
để đòi các công ty đưa ra những thông tin chính xác, kịp thời và chi tiết về hoạt
động của họ. Các báo cáo tài chính, báo cáo thường niên với chất lượng cao hơn và
sự hiện diện của các thông tin khác cho nhà đầu tư và các chuyên gia phân tích như
các báo cáo tóm lược của công ty và các thông cáo báo chí sẽ giúp giám sát các
công ty tốt hơn, và sớm phát hiện ra bất cứ một động thái nào của các nhà quản lý
bướng bỉnh gây tổn hại lợi ích cho các cổ đông.
21
Ngoài ra, nhằm giảm thiểu các kiểu chi phí tiêu cực trong các công ty cổ phần,
cổ đông mà cụ thể là hội đồng quản trị thường sử dụng song song hai hệ thống giải
pháp, đó là:
9 Giám sát (monitoring mechanism) và động viên (incentive mechanism). Cụ
thể là: một mặt, tăng cường kiểm soát, giám sát, đánh giá chi tiêu, đầu tư của giám
đốc, gián tiếp sử dụng triệt để bên thứ ba là ngân hàng và các tổ chức tài chính
kiểm soát hoạt động của giám đốc.
9 Mặt khác là gia tăng việc sở hữu vốn (cổ phiếu, quyền mua cổ phiếu) của
giám đốc, đồng thời với các biện pháp khuyến khích khen thưởng để kích thích
tinh thần làm giàu cho cổ đông, cũng là cho chính giám đốc. Các nghiên cứu ở các
nước kinh tế thị trường cho thấy, mức độ sở hữu vốn (cổ phiếu hoặc các quyền
mua cổ phiếu) của giám đốc công ty cổ phần sẽ tỷ lệ nghịch với các loại chi phí
tiêu cực.
9 Nâng cao đạo đức nghề nghiệp, giáo dục tinh thần làm việc vì lợi ích chung
của công ty cho bộ máy quản lý từ người quản lý cấp cao đến nhân viên.
9 Có cách thức trả lương cho giám đốc một cách hợp lý
Một cơ chế thù lao hợp lý cho giám đốc phải bảo đảm được tối thiểu ba yêu
cầu:
9 Thứ nhất, cơ chế thù lao đó phải có tác dụng khuyến khích nhà quản lý làm
việc với nỗ lực cao nhất. Muốn vậy mức thù lao phải tỷ lệ thuận với mức độ nỗ lực
của nhà quản lý.
9 Thứ hai, cơ chế thù lao phải khuyến khích nhà quản lý đồng thời quan tâm
tới lợi ích ngắn hạn cũng như dài hạn của doanh nghiệp.
9 Thứ ba, phải bảo đảm kiểm soát được mức độ rủi ro đối với doanh nghiệp.
22
Như đã phân tích ở trên, tình trạng thông tin không cân xứng khiến cho nhà đầu
tư không thể quan sát được mức độ nỗ lực của nhà quản lý. Tuy nhiên, nhà đầu tư
có thể quan sát được kết quả công việc của nhà quản lý thông qua một số tiêu chí
như lợi nhuận, dòng tiền, giá trị thị trường của doanh nghiệp. Xuất phát từ thực tế
đó, một trong những cơ sở để xác định mức thù lao cho các nhà quản lý là lợi
nhuận hằng năm của doanh nghiệp, dựa trên giả thiết lợi nhuận của doanh nghiệp
tỷ lệ thuận với mức độ nỗ lực của nhà quản lý.
Tuy nhiên, sử dụng lợi nhuận để đánh giá hiệu quả công việc của các nhà quản
lý có hai nhược điểm:
9 Lợi nhuận chịu ảnh hưởng của phương pháp kế toán áp dụng (phương pháp
kế toán khác nhau dẫn tới mức lợi nhuận khác nhau) và thường phản ánh không
đầy đủ nỗ lực của các nhà quản lý (do nguyên tắc thận trọng trong kế toán nên lợi
nhuận thường không được ghi nhận kịp thời).
9 Trong nhiều trường hợp quyết định của nhà quản lý có thể không mang lại
lợi nhuận trong ngắn hạn nhưng sẽ mang lợi lợi nhuận trong dài hạn. Lợi nhuận kế
toán không phản ánh được yếu tố tiềm năng này.
Tiêu chí thứ hai thường được sử dụng để xác định mức thù lao của các nhà quản
lý là dựa trên mức độ tăng giá trị doanh nghiệp, thể hiện ở mức tăng giá cổ phiếu.(
Phương pháp này khắc phục được hai nhược điểm của lợi nhuận kế toán vì giá cổ
phiếu không phụ thuộc vào phương pháp kế toán áp dụng, đồng thời giá trị cổ
phiếu phản ánh thông tin về tiềm năng của doanh nghiệp cả trong ngắn hạn và dài
hạn.) Mục tiêu của nhà đầu tư là tối đa hoá giá trị doanh nghiệp, vì vậy gắn thù lao
của nhà quản lý với mức tăng giá cổ phiếu sẽ giúp đồng nhất hoá mục tiêu của nhà
quản lý và nhà đầu tư, do đó hạn chế chi phí đại diện.( Tuy nhiên, cũng như lợi
nhuận kế toán, cơ chế thù lao gắn với giá cổ phiếu cũng có những hạn chế. Giá trị
cổ phiếu chịu ảnh hưởng của rất nhiều yếu tố nằm ngoài tầm kiểm soát của các nhà
23
quản lý. Ví dụ, những biến động của cả nền kinh tế khiến cho giá trị cổ phiếu của
doanh nghiệp biến động theo; sự không hoàn hảo của thị trường chứng khoán
khiến cho giá trị cổ phiểu phản ánh không chính xác giá trị của doanh nghiệp. Nói
cách khác, giá trị cổ phiếu không phải là một thước đo hoàn hảo cho mức độ nỗ lực
của nhà quản lý. Như vậy, có thể thấy sử dụng lợi nhuận kế toán hay giá trị cổ
phiếu để đánh giá hiệu quả công việc của các nhà quản lý đều có những ưu và
nhược điểm. Liệu kết hợp cả 2 tiêu chí này có mang lại một kết quả tốt hơn?
Holmstrom (1979) nghiên cứu vấn đề này và chỉ ra việc sử dụng đồng thời lợi
nhuận kế toán và giá cổ phiểu mang lại kết quả tốt hơn sử dụng một trong 2 tiêu
chí riêng lẻ.) Trên thực tế hầu hết các công ty lớn ở những nước có thị trường
chứng khoán phát triển đều sử dụng đồng thời hai chỉ tiêu này trong việc xây dựng
cơ chế thù lao cho giám đốc điều hành.
Yêu cầu thứ hai đối với cơ chế thù lao là phải khuyến khích nhà quản lý đồng
thời quan tâm đến lợi ích ngắn hạn và dài hạn của doanh nghiệp. Cần lưu ý là cả
lợi nhuận kế toán và giá trị cổ phiếu đều có thể bị phản ánh sai lệch trong ngắn hạn
nếu nhà quản lý cố tình lợi dụng tình trạng thông tin không cân xứng để bóp méo
thông tin về kết quả hoạt động của doanh nghiệp (earnings management). nhà quản
lý cố tình lợi dụng tình trạng thông tin không cân xứng để bóp méo thông tin về kết
quả hoạt động của doanh nghiệp có thể được thực hiện bằng cách thay đổi các
chính sách kế toán áp dụng nhằm làm thay đổi bức tranh tài chính của doanh
nghiệp, “đánh lừa” các nhà đầu tư (ví dụ: vốn hoá các chi phí không đủ điều kiện
vốn hoá nhằm tăng lợi nhuận), không hợp nhất các công ty con nhằm che giấu các
khoản nợ). Bóp méo kết quả hoạt động của doanh nghiệp cũng có thể được thực
hiện bằng cách cố tình dàn xếp các giao dịch nhằm thay đổi kết quả hoạt động của
doanh nghiệp trong năm (ví dụ: để đạt kế hoạch doanh thu, các công ty sản xuất
ôtô có thể công bố kế hoạch tăng giá bán xe đầu năm sau nhằm tăng số lượng xe
24
bán ra cuối năm hiện tại; để tăng lợi nhuận năm hiện tại doanh nghiệp có thể giảm
bớt chi tiêu cho nghiên cứu phát triển). Đặc điểm chung của các biện pháp bóp
méo kết quả hoạt động của doanh nghiệp này là làm tăng kết quả hoạt động kinh
doanh năm hiện tại, nhưng sẽ làm giảm kết quả hoạt động trong tương lai (chi phí
vốn hoá năm nay sẽ được ghi nhận vào chi phí năm sau; số xe bán ra tăng thêm
trong tháng cuối năm nay sẽ làm giảm số xe bán ra năm sau; cắt giảm chi phí
nghiên cứu phát triển có thể hạn chế những cơ hội đầu tư tốt trong tương lai). Kết
quả là lợi ích của nhà đầu tư trong dài hạn bị tổn hại. Để ngăn chặn nguy cơ này,
thông thường một phần thù lao của nhà quản lý sẽ được xác định theo kết quả hoạt
động của doanh nghiệp trong một số năm (ví dụ: 3 năm liên tiếp) thay vì một năm
hiện tại. Một biện pháp nữa cũng thường được sử dụng là trả thù lao cho nhà quản
lý bằng chính cổ phiếu, hoặc yêu cầu các nhà quản lý nắm giữ một tỷ lệ nhất định
cổ phiếu của doanh nghiệp. Bằng cách đó nhà đầu tư khuyến khích nhà quản lý nỗ
lực trong việc tăng giá trị của doanh nghiệp trong dài hạn.
Một yếu tố rất quan trọng nữa cần phải tính đến trong xây dựng một cơ chế thù
lao là phải bảo đảm một mức độ rủi ro hợp lý đối với doanh nghiệp. Rủi ro luôn
tiềm tàng đối với bất kỳ một doanh nghiệp nào. Do thù lao của nhà quản lý gắn với
kết quả hoạt động của doanh nghiệp (lợi nhuận) và giá trị cổ phiếu nên thu nhập
cũng biến động tỷ lệ thuận với các chỉ tiêu này. Như vậy, rủi ro của doanh nghiệp
kéo theo sự không chắc chắn về mức thu nhập, chính là rủi ro mà nhà quản lý phải
gánh chịu. Các nhà quản lý, cũng như những người bình thường, nói chung không
ưa thích rủi ro (risk-averse). Vì vậy, cơ chế thù lao có thể ảnh hưởng tới hành vi
của nhà quản lý. Nếu thù lao của nhà quản lý hoàn toàn phụ thuộc vào kết quả kinh
doanh của doanh nghiệp thì nhà quản lý có xu hướng hạn chế rủi do cho mình bằng
cách từ bỏ những dự án có lợi nhuận tiềm năng cao nhưng mức rủi ro cũng cao để
tập trung vào những dự án có mức lợi nhuận vừa phải nhưng ít rủi ro hơn. Điều
25
này đi ngược lại mong muốn của nhà đầu tư (thường có xu hướng chấp nhận rủi ro
cao hơn với mong muốn thu được lợi nhuận cao). Nguy cơ này có thể được hạn
chế bằng cách trả cho nhà quản lý một mức lương tối thiểu (base salary), không
phụ thuộc vào kết quả hoạt động của doanh nghiệp. Tức là nhà quản lý sẽ được
hưởng một mức thu nhập cố định nếu kết quả hoạt động trong năm đạt dưới mức
tối thiểu nào đó. Nếu kết quả hoạt động vượt trên mức tối thiểu thì thu nhập sẽ tăng
tỷ lệ thuận với kết quả hoạt động. Tuy nhiên, việc áp dụng lương cơ bản như vậy
có thể khiến cho nhà đầu tư phải đối mặt với nguy cơ rủi ro quá cao (so với mức
rủi ro mà nhà đầu tư sẵn sàng chấp nhận). Nhà quản lý, được hạn chế thiệt hại (tối
thiểu cũng được hưởng mức lương cơ bản) trong khi không bị hạn chế lợi ích tối
đa, sẽ có xu hướng lựa chọn những dự án có mức lợi nhuận tiềm năng cao (hứa hẹn
thù lao cao) nhưng đồng thời mức rủi ro cũng rất cao. Ý thức được nguy cơ này,
cùng với lương cơ bản thông thường các doanh nghiệp cũng xác định một mức thù
lao tối đa. Khi mức thù lao thực tế của giám đốc (xác định theo kết quả hoạt động
của doanh nghiệp) đạt tới mức tối đa này thì sẽ không có thưởng nữa. Bên cạnh đó,
các doanh nghiệp thường sử dụng một hội đồng chuyên trách (compensation
committee) như là một biện pháp kiểm soát rủi ro. Hội động này có trách nhiệm
quyết định mức thù lao cuối cùng cho nhà quản lý, dựa trên cơ sở đánh giá một số
tiêu chí mang tính định tính (khả năng lãnh đạo, sáng kiến…), đồng thời rà soát lại
các tiêu chuẩn định lượng để bảo đảm mức thù lao là hợp lý và công bằng. Trong
nhiều trường hợp nếu hội đồng này xác định doanh nghiệp không đạt chỉ tiêu kế
hoạch nhưng do những nguyên nhân khách quan chứ không phải do lỗi của nhà
quản lý thì nhà quản lý vẫn có thể được thưởng cho những nỗ lực của mình.
Tóm lại, có thể thấy một cơ chế thù lao cho giám đốc hợp lý cần phải kết hợp
được tối thiếu các yếu tố: có tính khuyến khích cao; kết hợp lợi ích ngắn và dài
hạn; và bảo đảm mức rủi ro hợp lý cho nhà đầu tư.
26
2. Trong các Doanh nghiệp Nhà nước
Qua những thực tế cho thấy, chi phí đại diện trong hoạt động doanh nghiệp nhà
nước là rất lớn, vậy đâu là giải pháp?
Giải pháp đầu tiên cho vấn đề này là đoạn tuyệt hoàn toàn với cơ chế “bổ
nhiệm” các quan chức trong hội đồng quản trị, ban giám đốc và các nhà quản lý.
Điều này đòi hỏi trong số những thành viên cấp cao trong DNNN - ngoài những
viên chức Chính phủ đại diện cho phần vốn của nhà nước - phải có sự tham gia của
các nhà đầu tư bên ngoài, các chuyên gia và đại diện các định chế tài chính. Ở
những nền kinh tế mà thị trường chứng khoán vẫn còn kém phát triển như Việt
Nam, vai trò của các ngân hàng thương mại vẫn có một tầm quan trọng về lâu dài
trong huy động vốn cho các DNNN. Chính vì thế, việc tạo ra những chính sách và
cơ chế để cho các ngân hàng thương mại tham gia vào hội đồng quản trị trong các
DNNN hiện nay là điều cần được Chính phủ quan tâm nghiên cứu. Các ngân hàng
thương mại quốc doanh hiện là những nhà tài trợ “các khoản nợ xấu” lớn nhất cho
các DNNN ở nước ta nhưng chẳng thấy ai là thành viên trong hội đồng quản trị
thực hiện chức năng giám sát.
Nhưng nếu chỉ cải cách cấu trúc bên trong của DNNN không thôi cũng chưa đủ.
Còn phải có những cấu trúc kiểm soát bên ngoài, đó là một thị trường hàng hóa, thị
trường vốn cạnh tranh và năng động, một hệ thống các thể chế pháp lý thật minh
bạch, những quy định về trách nhiệm giải trình của các thành viên trong hội đồng
quản trị và vấn đề phá sản DNNN. Ngoài ra, phải đoạn tuyệt hoàn toàn với việc
cấp vốn ngân sách cho các DNNN, cải tổ toàn diện hệ thống ngân hàng thương mại
quốc doanh và phát triển một thị trường chứng khoán năng động.
27
Ngoài vấn đề minh bạch hóa thông tin trong các DNNN cũng như tạo ra những
áp lực kiểm soát của thị trường lên các doanh nghiệp, Chính phủ cần phải buộc các
DNNN tiến hành các chương trình IPO - phát hành cổ phiếu lần đầu ra công chúng
- và niêm yết trên thị trường chứng khoán trong nước và quốc tế, như Trung Quốc
đã và đang thực hiện một cách thành công. Đây chính là việc đặt các áp lực kiểm
soát của thị trường lên các DNNN và cũng để thu hút thêm các nhà đầu tư chiến
lược vào trong hội đồng quản trị. Các nhà đầu tư chiến lược này cùng với các ngân
hàng thương mại và các thành viên đại diện vốn của nhà nước tiến hành bầu ra chủ
tịch hội đồng quản trị và các thành viên có năng lực, chứ không phải chỉ là các
viên chức nhà nước hoàn toàn do Chính phủ chỉ định như hiện nay. Có thể nói cổ
phần hóa công ty nhà nước - để các hoạt động cũng như năng lực của giám đốc
được thị trường giám sát và đánh giá - là một trong các giải pháp chống tham
nhũng ở công ty nhà nước. Cổ phần hóa doanh nghiệp nhà nước, tức là cụ thể hóa
chủ sở hữu, làm tăng khả năng giám sát của cổ đông, nhà nước đối với hoạt động
của doanh nghiệp. Đây là giải pháp hiệu quả nhất mà nhà nước ta đang thực hiện.
Thế nhưng, nếu chưa cổ phần hóa công ty nhà nước được, thiết nghĩ nhà nước
cũng nên chấp nhận quy luật thị trường, ở đây là chấp nhận khuynh hướng tư lợi
của giám đốc, để tìm ra giải pháp chống tham nhũng.
Sau đây, một vài biện pháp nhằm hạn chế chi phí đại diện trong các DNNN:
9 Trước hết, nên tăng cường giám sát giám đốc. Đối với giám đốc của các
tổng công ty, nếu cần, buộc phải định kỳ giải trình hoạt động của mình với Quốc
hội hay các tiểu ban của Quốc hội.
9 Thứ hai, nên tăng cường việc thuê giám đốc từ bên ngoài dựa trên năng lực
thực sự để quản trị các công ty nhà nước. Các nghiên cứu cho thấy năng lực của
giám đốc tỷ lệ nghịch với việc bòn rút công ty vì các giám đốc có năng lực không
ngại tìm việc có lương bổng hậu trên thị trường. Mặt khác, họ rất ngại các xì căng
28
đan sẽ ảnh hưởng uy tín của họ trên thị trường lao động bậc cao.Vì thế có khuynh
hướng cố gắng thể hiện mình qua việc làm tăng hiệu quả kinh doanh, đầu tư của
công ty. Trong khi đó, các giám đốc yếu kém thì ngược lại và thường cố “bám”
công ty, và nếu được che chắn bởi quan hệ từ các quan chức nhà nước thì các giám
đốc năng lực kém nhưng thế lực mạnh sẽ càng có cơ hội tham nhũng.
9 Thứ ba, cải thiện, nâng cao mức sống của người quản lý bằng cách nâng cao
mức lương, tiền thưởng để kích thích người quản lý cố gắng vì lợi ích chung,
không tạo điều kiện để họ lợi dụng quyền hạn chiếm đoạt tài sản công. Ngoài
ra,cần có chính sách lương bổng, khen thưởng bằng văn bản cụ thể khi công ty
hoàn thành những mục tiêu nhất định, nhằm động viên giám đốc hành xử vì lợi ích
của công ty.
9 Thứ tư, cần giám sát chặt chẽ việc đầu tư cá nhân của giám đốc (giám đốc
phải chấp nhận điều này như một điều kiện để được bổ nhiệm, đề bạt) vì thực tế
cho thấy, giám đốc sẽ không toàn tâm toàn ý với công ty khi thu nhập của họ chủ
yếu đến từ việc đầu tư (cổ phiếu) vào các công ty cổ phần khác, thậm chí là công ty
cạnh tranh với công ty họ làm giám đốc. Trong trường hợp như vậy, có thể thấy
rằng giám đốc sẵn sàng hy sinh lợi ích của công ty nhà nước để hưởng lợi từ công
ty mà họ có cổ phần.
29
LỜI KẾT
Theo đà phát triển của nền kinh tế, việc thành lập các công ty, các tập đoàn kinh
tế là vấn đề hết sức phổ biến, cần thiết để mở rộng quy mô hoạt động và khai thác
hết các thế mạnh tiềm năng của quốc gia. Chi phí đại diện cho dù đã có nhiều biện
pháp để hạn chế, giảm thiểu xuống mức thấp nhưng nó vẫn tồn tại cùng với doanh
nghiệp. Vấn đề chi phí đại diện được xem xét, phân tích cũng như tìm hướng giải
quyết tương đối ổn ở nước ngoài trong thời gian qua. Do đó, chúng ta có thể tận
dụng những biện pháp mà họ đã sử dụng để áp dụng vào nước ta, tuy nhiên cần
chú ý đến sự linh hoạt, sự phù hợp với điều kiện thực tế ở Việt Nam với một nền
kinh tế thị trường vốn còn non trẻ.
Một hướng gợi mở cho vấn đề này là tăng cường tính hiệu quả của hệ thống
quản trị doanh nghiệp để việc quản lý và điều hành doanh nghiệp đi theo cách mà
tất cả quyền lợi của cổ đông luôn được bảo vệ, đồng thời có thể nâng cao tính minh
bạch trong quản lý và điều hành, tạo ra sự tin tưởng cho cổ đông, nhà đầu tư, nhân
viên…và giúp doanh nghiệp ngăn ngừa và phát hiện những gian lận tài chính và
các hành vi tham nhũng.
Nhận ra được sự tồn tại của chi phí đại diện và tìm các khắc phục nó, các công
ty cổ phần cũng như các doanh nghiệp nhà nước đã áp dụng nhiều biện pháp, tuy
vậy đây vẫn còn là một vấn đề cần được tiếp tục nghiên cứu, tìm hiểu để tìm ra
được những hướng đi tích cực cho việc hạn chế chi phí này, có như vậy hoạt động
của doanh nghiệp mới được nâng cao và người chủ sở hữu mới yên tâm, mạnh dạn
trong việc đầu tư vào sản xuất, phát triển kinh tế vươn cao và vươn xa hơn nữa.
30
TÀI LIỆU THAM KHẢO
1. PGS.TS Trần Ngọc Thơ (chủ biên): Giáo trình Tài chính doanh nghiệp hiện
đại – Nhà xuất bản Thống Kê năm 2007.
2.
3.
4.
5.
31
Các file đính kèm theo tài liệu này:
- Chi phí đại diện trong các công ty cổ phần và doanh nghiệp nhà nước ở Việt Nam.pdf