Đề tài Đổi mới phương pháp dạy và học học phần “thực hành thiết kế hoạt động dạy học vật lí”

JOURNAL OF SCIENCE OF HNUE Educational Sci., 2013, Vol. 58, No. 8, pp. 87-93 This paper is available online at ĐỔI MỚI PHƯƠNG PHÁP DẠY VÀ HỌC HỌC PHẦN “THỰC HÀNH THIẾT KẾ HOẠT ĐỘNG DẠY HỌC VẬT LÍ” Phạm Xuân Quế và Phạm Minh Vĩ Khoa Vật lí, Trường Đại học Sư phạm Hà Nội Tóm tắt. Nhằm nâng cao chất lượng dạy và học học phần TH TKHĐ DHVL, nhóm nghiên cứu đã đề xuất đổi mới dạy và học học phần TH TKHĐ DHVL thông qua các biện pháp sau: Thay đổi cấu trúc chương trình học phần; Xây dựng tiêu chí đánh giá kĩ năng TKHĐ DHVL và kĩ năng THHĐ DHVL; Đổi mới phương thức tổ chức hoạt động dạy và học nhằm tăng thời gian luyện tập kĩ năng THHĐ DHVL và nâng cao chất lượng thảo luận trong việc tự đánh giá, đánh giá của SV và của giảng viên khi đánh kĩ năng thiết kế tiến trình xây dựng kiến thức (TKTT XDKT) và kĩ năng THHĐ DHVL của SV. Từ khóa: Đổi mới phương pháp, tiêu chí đánh giá, hoạt động dạy học vật lí. 1. Mở đầu Bài viết này nhằm đổi mới phương pháp dạy và học để nâng cao chất lượng giảng dạy và học tập học phần “Thực hành thiết kế hoạt động dạy học vật lí” (TH TKHĐDHVL). Học phần này nhằm mục tiêu rèn luyện cho sinh viên (SV) kĩ năng thiết kế hoạt động dạy học vật lí (TKHĐ DHVL) và kĩ năng thực hành hoạt động dạy học vật lí (THHĐ DHVL) giúp SV hình thành và phát triển được 2 loại kĩ năng cơ bản này ở mức độ cần thiết trong chương trình đào tạo giáo viên vật lí, giúp họ tự tin và thành công khi giảng dạy trong các đợt thực tập sư phạm cũng như ra nghề sau này. Tuy nhiên với cấu trúc chương trình chi tiết học phần, phương pháp và hình thức tổ chức như hiện nay thì SV chưa có định hướng đầy đủ vào mục tiêu này, đặc biệt có quá ít thời gian để luyện tập kĩ năng THHĐ DHVL; việc đánh giá quá trình luyện tập hình thành phát triển kĩ năng chưa theo những tiêu chí cụ thể. Ngày nhận bài: 15/12/2012. Ngày nhận đăng: 15/7/2013. Liên hệ: Phạm Xuân Quế, e-mail: quepx@hnue.edu.vn 87 Phạm Xuân Quế và Phạm Minh Vĩ 2. Nội dung nghiên cứu 2.1. Thực trạng dạy và học học phần “Thực hành thiết kế hoạt động dạy học Vật lí” 2.1.1. Chương trình, hình thức dạy và học học phần THTKHĐ DHVL Học phần “Thực hành thiết kế hoạt động dạy học vật lí” được áp dụng cho SV năm thứ 4 sau khi đã được trang bị kiến thức cơ bản về lí luận và thực hành dạy học vật lí qua các học phần như Lí luận DHVL, Phân tích chương trình, Thí nghiệm vật lí phổ thông (VLPT), Bài tập VLPT,... Mục tiêu của học phần TH TKHĐ DHVL là giúp SV năm thứ 4 trước khi đi thực tập sư phạm luyện tập kĩ năng TKTT XDKT và THHĐ DHVL các kiến thức đặc thù trong chương trình VLPT. Yêu cầu cụ thể của học phần TH TKHĐ DHVL là SV phân tích chính xác nội dung kiến thức vật lí (KTVL) cần dạy, TKTT XDKT và tổ chức THHĐ DHVL các kiến thức đặc thù theo hướng phát huy hoạt động tích cực, tự chủ của học sinh. Hiện tại, phương pháp dạy và học của học phần TH TKHĐ DHVL là [1]: - Giảng viên trình bày tóm tắt các lí luận cơ bản về phương pháp giảng dạy vật lí mà SV sẽ vận dụng vào việc TKTT XDKT và tổ chức THHĐ DHVL. - SV TKTT XDKT tại nhà, khi đến lớp SV trình bày, thảo luận, bảo vệ trước lớp, tự đánh giá bản thiết kế đã chuẩn bị của mình (có giảng viên hướng dẫn) và THHĐ DHVL đối với một, hai kiến thức trước lớp. Cách thức tổ chức hoạt động dạy học theo các đơn vị kiến thức của các bài (trong chương trình vật lí THPT), thời lượng mỗi bài theo chương trình là 3 tiết, SV chuẩn bị bài ở nhà và tới lớp thảo luận về nội dung TKTT XDKT cũng như dự kiến việc tổ chức THHĐ DHVL đã soạn. Trong toàn bộ chương trình học phần, 01 hay 02 sinh viên được lựa chọn lên thực hành dạy trước lớp và được đóng góp ý kiến, tự đánh giá, đánh giá từ các SV khác và giảng viên. Điểm học phần của SV được đánh giá dựa trên 2 cơ sở: + Điểm chuyên cần, chuẩn bị bài ở nhà, tham gia thảo luận hay thực hành giảng trên lớp (nếu có), chiếm hệ số 0,3. + Điểm thi hết học phần (viết hay vấn đáp) chiếm hệ số 0,7. 2.1.2. Một số nhận xét về phương thức dạy và học học phần TH TKHĐ DHVL Học phần TH TKHĐ DHVL nhằm rèn luyện kĩ năng dạy học một số kiến thức vật lí cơ bản cho SV qua hai kĩ năng thành phần là kĩ năng TKTT XDKT (kĩ năng chuẩn bị: hiểu kiến thức cần dạy, thiết kế tiến trình xây dựng kiến thức - giáo án) và kĩ năng THHĐ DHVL (kĩ năng thực hành dạy học theo các tiến trình dạy học đã thiết kế - được gọi là kĩ năng thực hành giảng). Để rèn luyện kĩ năng dạy học cho SV qua học phần TH TKHĐ DHVL cần phát triển đồng thời cả hai loại kĩ năng này, tuy nhiên trong chương trình hiện tại thì kĩ năng THHĐ DHVL chưa được dành thời gian hợp lí. Nguyên nhân 88 Đổi mới phương pháp dạy và học học phần “Thực hành thiết kế hoạt động dạy học Vật lí” chính trong việc chưa dành thời gian hợp lí cho THHĐ DHVL trước hết là do chưa đặt mục tiêu THHĐ DHVL là quan trọng trong dạy học học phần này. Ngoài ra, giảng viên hướng dẫn SV phân tích, thảo luận bài soạn TKTT XDKT đã gần hết thời gian của buổi học 3 tiết. Tuy thời gian thảo luận dài nhưng vì SV không có trước chuẩn (tiêu chí) để thảo luận, đánh giá nên ý kiến thảo luận SV phụ thuộc chủ yếu theo định hướng của từng giảng viên, nhiều khi còn bị cuốn theo các chi tiết trong một bài soạn cụ thể. Chính vì vậy nên chất lượng nội dung thảo luận của SV chưa cao, chưa tập trung vào các nội dung cần coi trọng khi luyện tập các kĩ năng TKTT XDKT và THHĐ DHVL. Quan trọng hơn là SV không có chuẩn để đánh giá, so sánh nên không nắm rõ bài soạn của mình chuẩn xác đến mức độ nào. Mặt khác, phương thức đánh giá của học phần mang tính chất rèn luyện kĩ năng (TKTT XDKT và THHĐ DHVL) nhưng lại thông qua hình thức bài viết. Do vậy, chưa sát với mục tiêu rèn luyện của SV và tạo cho SV định hướng cách học mang tính chất lí thuyết chứ không chú trọng rèn luyện kĩ năng dạy học như mục tiêu học phần đưa ra. 2.2. Đổi mới phương pháp dạy và học học phần TH TKHĐ DHVL Qua việc nghiên cứu phân tích về mục tiêu, phương thức dạy học và đánh giá học phần TH TKHĐ DHVL, nhóm nghiên cứu đã đề xuất và thử nghiệm một số đổi mới khi dạy học học phần TH TKHĐ DHVL cho SV năm thứ 4 của chuyên ngành PPGD bộ môn Vật lí tại Khoa Vật lí, Trường Đại học Sư phạm Hà Nội. Trên cơ sở những kết quả nghiên cứu về phát triển kĩ năng về dạy học vật lí [2], theo chúng tôi mục đích đổi mới cần tập trung vào vào mục tiêu: + Rèn luyện kĩ năng THHĐ DHVL cho SV, song song với rèn luyện kĩ năng TKTT XDKT. + Nâng cao hiệu quả hoạt động tự đánh giá và đánh giá của SV trong quá trình dạy học. Để đạt được mục tiêu này, nhóm nghiên cứu đã đề xuất và thử nghiệm các biện pháp dưới đây: 2.2.1. Điều chỉnh chương trình chi tiết học phần TH TKHĐ DHVL Nhóm nghiên cứu đã điều chỉnh mục tiêu của học phần để bảo đảm việc luyện tập kĩ năng THHĐ DHVL được quan tâm đúng mức thông qua việc bổ sung nhiệm vụ luyện tập kĩ năng này trong hệ thống bài tập của học phần. Mục tiêu cụ thể được xác định như sau: - Sinh viên nắm vững nội dung luyện tập kĩ năng TKHD DHVL và kĩ năng THHĐ DHVL đối với các bài đặc thù (kiến thức đặc thù) trong chương trình VLPT cũng như các tiêu chí đánh giá hai loại kĩ năng này. - SV rèn luyện kĩ năng TKTT XDKT và kĩ năng THHĐ DHVL các kiến thức đó theo hướng phát huy hoạt động tích cực, tự chủ của học sinh. 89 Phạm Xuân Quế và Phạm Minh Vĩ - SV tự đánh giá, đánh giá việc luyện tập các kĩ năng TKTT XDKT và THHĐ DHVL của mình và của bạn. Trong mục tiêu của chương trình mới, nhóm nghiên cứu tăng cường hơn hai nội dung cần rèn luyện cho SV, đó là: rèn luyện kĩ năng thực hiện (theo thiết kế) hoạt động dạy học vật lí; rèn luyện kĩ năng và phương pháp đánh giá nội dung TKTT XDKT và TTHĐ DHVL. 2.2.2. Xây dựng hệ thống bài tập Hệ thống bài tập mới được xây dựng đảm bảo giúp SV rèn luyện được các kĩ năng TKTT XDKT và THHĐ DHVL trên cơ sở lựa chọn các bài theo nội dung đặc thù về các kiến thức vật lí cơ bản, đó là: Hiện tượng VL, Đại lượng VL, Định luật VL (được xây dựng theo con đường suy luận lí thuyết và khảo sát thực nghiệm) và Ứng dụng kĩ thuật của VL (theo con đường 1 và 2). 2.2.3. Xây dựng bộ tiêu chí đánh giá kĩ năng TKTT XDKT và THHĐ DHVL Nhóm nghiên cứu đã nghiên cứu xây dựng và đưa ra hai bộ tiêu chí là bộ tiêu chí đánh giá kĩ năng TKTT XDKT và bộ tiêu chí đánh giá kĩ năng THHĐ DHVL. Mục đích của bộ tiêu chí là giúp SV có chuẩn để định hướng trong quá trình học tập học phần, cụ thể là luyện tập các kĩ năng và đánh giá, tự đánh giá các kĩ năng. Qua bộ tiêu chí SV đánh giá chính xác được mức độ đạt chuẩn của mình, biết được nội dung nào SV còn chưa đạt và xác định chính xác các nội dung trọng tâm khi thực hiện thiết kế và thực hành dạy học. Việc áp dụng bộ tiêu chí này giúp SV nâng cao hiệu quả luyện tập kĩ năng TKTT XDKT và THHĐ DHVL cũng như giảm đáng kể thời gian dạy học. Dưới đây là nội dung của bộ tiêu chí được chuyển vào các phiếu đánh giá các kĩ năng chuẩn bị và thiết kế hoạt động DHVL. Phiếu đánh giá kĩ năng TKTT XDKT (xem Hình 1) gồm 2 phần: Phần 1: Tìm hiểu kiến thức cần dạy, với 4 tiêu chí; Phần 2: Thiết kế tiến trình dạy học, với 6 tiêu chí. Các tiêu chí được xây dựng rõ ràng, có trọng số cho mỗi tiêu chí. Đối với SV đây như là đáp án, thang điểm cho một bài TKTT XDKT. Phiếu đánh giá được trình bày dạng bảng có cột để SV nhận xét ưu, nhược điểm, điều chỉnh và bổ sung các nội dung chưa thống nhất bài chuẩn bị của mình, của bạn trong quá trình thảo luận, đánh giá. Thang điểm đánh giá của kĩ năng TKTT XDKT là 10. Một cách tương tự là phiếu đánh giá kĩ năng THHĐ DHVL (xem Hình 2). Phiếu đánh giá kĩ năng hoạt động thực hiện theo thiết kế DHVL gồm 8 tiêu chí, với thang điểm 10. Nhờ phiếu này, kĩ năng THHĐ DHVL được theo dõi, đánh giá từ chính bản thân, các bạn và giảng viên hướng dẫn. 2.2.4. Thay đổi phương pháp và hình thức học của SV Nhờ có bộ tiêu chí đánh giá kĩ năng TKTT XDKT, giảng viên điều chỉnh nội dung làm việc ở nhà và trên lớp của SV để tiết kiệm thời gian và tăng chất lượng thảo luận của 90 Đổi mới phương pháp dạy và học học phần “Thực hành thiết kế hoạt động dạy học Vật lí” Hình 1. Phiếu đánh giá kĩ năng chuẩn bị và thiết kế hoạt động DHVL SV theo quy trình sau: + Mọi SV chuẩn bị TKTT XDKT tại nhà. + Chọn một hoặc hai SV sẽ thực hành giảng trên lớp. + Tất cả SV trong lớp phân tích, đánh giá và góp ý cho bài chuẩn bị của SV cũng như hoạt động thực hành giảng dạy của SV được chọn để thực hành giảng theo bộ tiêu chí TKTT XDKT và THHĐ DHVL. Các nhận xét, đánh giá và góp ý về nội dung TKTT XDKT được gửi qua email cho SV thực hành giảng và giảng viên trước buổi lên lớp thảo luận và thực hành giảng. + Tại buổi lên lớp, trước hết giảng viên tổ chức cho SV thảo luận về nội dung TKTT XDKT bằng việc cho phép SV chuẩn bị thực hành giảng tranh luận, bảo vệ các nội dung đã được các bạn góp ý. Sau khi các ý kiến đã đi đến thống nhất thì SV này sẽ tiến hành thực hành giảng với sự dự giờ cho điểm của giảng viên và các bạn cùng lớp theo bộ tiêu chí THHĐ DHVL. Trong thời gian SV thực hành giảng, giảng viên cho quay phim lại toàn bộ giờ giảng của SV làm tư liệu. Sau giờ giảng cả lớp tiếp tục nhận xét, góp ý bổ sung, đánh giá kĩ năng 91 Phạm Xuân Quế và Phạm Minh Vĩ Hình 2. Phiếu đánh giá hoạt động thực hiện theo thiết kế DHVL THHĐ DHVL của bạn theo bảng tiêu chí dưới sự điều khiển của giảng viên. Trong quá trình thảo luận, đánh giá, nếu cần, giảng viên phát lại một số đoạn video về hoạt động giảng để làm minh chứng cho những tranh luận. Cách làm như vậy sẽ tiết kiệm được rất nhiều thời gian thảo luận trên lớp, hơn nữa nội dung thảo luận lại tập trung và rất có ý nghĩa với tất cả các SV trong cả lĩnh vực nhận thức đào sâu kiến thức, TKTT DH cũng như rèn luyện kĩ năng THHĐ DHVL cho SV. 2.2.5. Thay đổi phương thức đánh giá Phương thức đánh giá mới vẫn tính điểm SV theo hai nội dung: Thứ nhất 30%, là điểm chuyên cần, dựa trên các nội dung như SV dự giờ theo quy chế; Bài chuẩn bị bài tại nhà của SV; Tham gia thảo luận; Kết quả thực hành dạy học. Thứ hai 70%, là điểm thi hết học phần. Điểm mới ở đây là: + Hoạt động thảo luận khi đánh giá được khuyến khích và chú trọng; + Bài thi hết học phần gồm 2 nội dung, đó là TKTT XDKT và THHĐ DHVL. Sinh viên sẽ được bốc thăm đề thi và tự TKTT XDKT và sau đó thực hành giảng để đánh giá. Thay đổi phương thức đánh giá cuối khóa bằng việc đánh giá kĩ năng TKTT DHVL và kĩ năng THHĐ DHVL của từng SV sẽ đảm bảo đánh giá đúng và bám sát mục tiêu học phần là rèn luyện kĩ năng dạy học của SV. 92 Đổi mới phương pháp dạy và học học phần “Thực hành thiết kế hoạt động dạy học Vật lí” 3. Kết luận Nghiên cứu về đổi mới phương pháp dạy và học học phần “Thực hành thiết kế hoạt động dạy học vật lí” được thực nghiệm tại Khoa Vật lí, Trường Đại học Sư phạm Hà Nội bước đầu đã đem lại những kết quả tốt cho SV trong quá trình học tập học phần. Điểm nổi bật ở đây là hỗ trợ sinh viên định hướng rõ, chính xác nội dung nhiệm vụ, phương pháp cũng như hình thức luyện tập phát triển kĩ năng TKTT XDKT và THHĐ DHVL. Trong quá trình học tập SV có hứng thú, tự lực cao khi chuẩn bị bài và lên lớp, SV thấy được hiệu quả rõ rệt trong việc học tập ở nhà và trên lớp. TÀI LIỆU THAM KHẢO [1] Chương trình chi tiết học phần “Thực hành thiết kế hoạt động dạy học vật lí”. Khoa Vật lí, Trường Đại học Sư phạm Hà Nội. 2010. [2] Phạm Xuân Quế, 2012. Nghiên cứu phát triển kĩ năng dạy học của sinh viên ngành Sư phạm Vật lí. Tạp chí Khoa học, Trường Đại học Sư phạm Hà Nội. Số 4, trang 25-31. ABSTRACT Innovative methods of teaching and learning the subject ‘The Practice of Designing Physics Teaching and Learning Activities’ In order to improve teaching quality with the subject ‘The Practice of Designing Physics Teaching and Learning Activities, we propose the following: Change the structure of the subject-course, devise criteria to evaluate design and performance skills in physics teaching and learning activities, create methods of teaching and learning activities that allow increased time for practice training and allow discussion of the self-evaluation of students and the evaluation of the teacher by the students during the training process. 93