Đề tài Hệ thống chế độ bảo hiểm xã hội
Hệ thống chế độ BHXH I. Cơ sở hình thành và đặc điểm của hệ thống chế độ BHXH 1.1 Cơ sở hình thành hệ thống chế độ BHXH Chính sách BHXH là một trong những chính sách xã hội cơ bản nhất, là hạt nhân của hệ thống an sinh xã hội của mỗi quốc gia. Mảng chính sách này mang tính khái quát cao và thể hiện rõ mục đích, quan điểm, định hướng, phạm vi và các mối quan hệ điều chỉnh giữa Nhà nước với người lao động và người sử dụng lao động. Việc ban hành chính sách BHXH phải dựa vào điều kiện kinh tế - xã hội của đất nước trong mỗi thời kỳ và xu hướng vận động khách quan của nền kinh tế - xã hội. Chính sách BHXH thường được thể hiện dưới dạng các văn bản pháp quy, các bộ luật và hiến pháp của mỗi nước. Để triển khai và thực hiện chính sách BHXH, vấn đề cốt lõi là phải cụ thể hoá chính sách thông qua các chế độ BHXH. Chế độ BHXH là những quy định cụ thể và chi tiết, là sự bố trí, sắp xếp những chế định thực hiện BHXH đối với người lao động. Nói cách khác, đó là một hệ thống các quy định được pháp luật hoá về đối tượng và phạm vi; về nghĩa vụ và quyền lợi, về điều kiện và mức đóng góp cho từng trường hợp BHXH cụ thể. Chế độ BHXH được cụ thể hoá dưới dạng các văn bản pháp luật và dưới luật, các thông tư, điều lệ . Vì thế, khi thực hiện mỗi chế độ thường phải nắm vững những vấn đề mang tính cốt lõi của chính sách BHXH để đảm bảo sự đúng đắn và tính nhất quán trong toàn bộ hệ thống các chế độ BHXH Theo khuyến nghị của Tổ chức Lao động quốc tế (ILO) đã nêu trong Công ước số 102 tháng 6 năm 1952 tại Giơnevơ, hệ thống chế độ BHXH bao gồm 9 chế độ sau đây: 1. Chăm sóc y tế 2. Trợ cấp ốm đau 3. Trợ cấp thất nghiệp 4. Trợ cấp tuổi già 5. Trợ cấp tai nạn lao động, bệnh nghề nghiệp 6. Trợ cấp gia đình 7. Trợ cấp sinh đẻ 8. Trợ cấp khi tàn phế 9. Trợ cấp tiền tuất (trợ cấp mất người nuôi dưỡng) Chín chế độ trên hình thành 1 hệ thống chế độ BHXH. Tuỳ theo điều kiện kinh tế - xã hội mà mỗi nước tham gia công ước Giơnevơ thực hiện khuyến nghị đó ở mức độ khác nhau, nhưng ít nhất là phải thực hiện được 3 chế độ. Trong đó, ít nhất phải có một trong 5 chế độ : (3), (4), (5), (8), và (9). Hệ thống các chế độ BHXH được hình thành dựa trên những cơ sở chủ yếu sau:
Bạn đang xem trước 20 trang tài liệu Đề tài Hệ thống chế độ bảo hiểm xã hội, để xem tài liệu hoàn chỉnh bạn click vào nút DOWNLOAD ở trên
ëi v× ®iÒu kiÖn thùc hiÖn vµ nhu cÇu tham gia chÕ ®é nµy lµ rÊt thùc tÕ c¶ ë phÝa ngêi lao ®éng vµ ngêi sö dông lao ®éng.
3.3 ChÕ ®é trî cÊp thÊt nghiÖp
3.3.1 Môc ®Ých
ThÊt nghiÖp lµ lo¹i rñi ro nghÒ nghiÖp mµ ngêi lao ®éng thêng gÆp ph¶i trong ®iÒu kiÖn kinh tÕ thÞ trêng. Lo¹i rñi ro nµy cã ¶nh hëng trùc tiÕp ®Õn ngêi lao ®éng vµ gia ®×nh hä, t¸c ®éng ®Õn tÊt c¶ nh÷ng vÊn ®Ò kinh tÕ - x· héi cña mçi quèc gia. V× thÕ, ChÝnh phñ c¸c níc rÊt quan t©m ®Õn vÊn ®Ò thÊt nghiÖp. Song, gi¶i quyÕt t×nh tr¹ng thÊt nghiÖp l¹i lµ mét vÊn ®Ò hÕt søc nan gi¶i, bëi nã võa lµ vÊn ®Ò kinh tÕ, võa lµ vÊn ®Ò chÝnh trÞ x· héi. §Ó gi¶i quyÕt t×nh tr¹ng thÊt nghiÖp, ChÝnh phñ c¸c níc thêng ¸p dông rÊt nhiÒu biÖn ph¸p tuú theo ®iÒu kiÖn kinh tÕ, chÝnh trÞ va x· héi cña níc m×nh. VÒ c¬ b¶n vµ l©u dµi c¸c níc thêng ¸p dông hai biÖn ph¸p: Trî cÊp thÊt nghiÖp vµ B¶o hiÓm thÊt nghiÖp. Trî cÊp thÊt nghiÖp lµ mét trong chÝn chÕ ®é cña BHXH, cßn b¶o hiÓm thÊt nghiÖp ®îc triÓn khai ®éc lËp va nã ®îc coi lµ mét chÝnh s¸ch riªng t¸ch khái BHXH. Tuy vËy, Trî cÊp thÊt nghiÖp vµ B¶o hiÓm thÊt nghiÖp vÒ c¬ b¶n cã môc ®Ých gièng nhau lµ:
Mét lµ, gãp phÇn æn ®Þnh thu nhËp vµ t©m lý cho ngêi lao ®éng vµ gia ®×nh hä. Gióp ngêi lao ®éng bÞ thÊt nghiÖp sím cã c¬ héi vµ ®iÒu kiÖn quay trë l¹i thÞ trêng lao ®éng.
Hai lµ, gãp phÇn æn ®Þnh kinh tÕ, chÝnh trÞ vµ x· héi cña quèc gia, bëi v× hËu qu¶ c¸c t×nh tr¹ng thÊt nghiÖp thêng ¶nh hëng s©u s¾c ®Õn tÊt c¶ nh÷ng lÜnh vùc nµy.
Víi t c¸ch lµ mét trong sè chÝn chÕ ®é cña BHXH nªn hiÖn nay ®· cã h¬n 70 níc thùc hiÖn ®îc chÕ ®é nµy. Vµ ChÝnh phñ ViÖt Nam còng ®ang khÈn tr¬ng nghiªn cøu xóc tiÕn ®Ó tr¶ trî cÊp thÊt nghiÖp cho ngêi lao ®éng.
3.3.2 §èi tîng ®îc trî cÊp thÊt nghiÖp
§iÒu 21 cña C«ng íc sè 102 ®· quy ®Þnh nh÷ng ®èi tîng ®îc trî cÊp thÊt nghiÖp. Song trªn thùc tÕ, nh÷ng níc thùc hiÖn chÕ ®é nµy ®Òu ph¶i tiÕn hµnh luËt ho¸ mét c¸ch rÊt chi tiÕt vµ cô thÓ. Ch¼ng h¹n, ngêi lao ®éng bÞ thÊt nghiÖp vµ n»m trong ®èi tîng ®îc trî cÊp, nhng nÕu ChÝnh phñ gi¶m tuæi nghØ hu, mµ ngêi ®ã l¹i võa vµo ®é tuæi nghØ hu th× chØ ®îc hëng trî cÊp hu trÝ chø kh«ng thuéc ®èi tîng ®îc trî cÊp thÊt nghiÖp. Hay c¸c sü quan qu©n ®éi mÆc dï cã tham gia BHXH nhng nÕu ph¶i gi¶i ngò v× mét lý do chÝnh ®¸ng nµo ®ã vµ hä ®ang trong qu¸ tr×nh t×m kiÕm viÖc lµm, thêi gian nµy hä kh«ng ®îc trî cÊp thÊt nghiÖp nÕu ChÝnh phñ hoÆc Bé Quèc phßng níc ®ã ®· chu cÊp cho hä mét kho¶n tiÒn "Trî cÊp qu©n nh©n". HoÆc do khñng ho¶ng kinh tÕ, thÞ trêng lao ®éng biÕn ®éng lín vµ ngêi lao ®éng bÞ thÊt nghiÖp gia t¨ng th× ®èi tîng ®îc trî cÊp thÊt nghiÖp còng cã thÓ ph¶i ®îc ®iÒu chØnh l¹i theo ngµnh nghÒ vµ thêi gian tham gia BHXH... Nh vËy, vÒ mÆt lý thuyÕt, nÕu ngêi lao ®éng tham gia BHXH bÞ thÊt nghiÖp hä sÏ lµ ®èi tîng ®îc trî cÊp thÊt nghiÖp. Song, do tÝnh æn ®Þnh cña nÒn kinh tÕ thÞ trêng kh«ng cao vµ ®èi tîng tham gia BHXH ngµy cµng ®a d¹ng, cho nªn ®èi tîng nµy ®Òu ®îc ChÝnh phñ c¸c níc ®iÒu tiÕt b»ng ph¸p luËt.
3.3.3 §iÒu kiÖn ®îc hîp trî cÊp thÊt nghiÖp
§iÒu 20 cña C«ng íc sè 102 quy ®Þnh "Trêng hîp b¶o vÖ ph¶i bao gåm t×nh tr¹ng gi¸n ®o¹n thu nhËp nh ph¸p luËt hoÆc ph¸p quy quèc gia quy ®Þnh vµ x¶y ra do kh«ng thÓ cã ®îc mét c«ng viÖc thÝch hîp, trong t×nh tr¹ng ngêi ®îc b¶o vÖ cã kh¶ n¨ng lµm viÖc va s½n sµng lµm viÖc". C«ng íc 68 n¨m 1988 ®· bæ sung thªm "ngêi ®ã ph¶i tÝch cùc t×m kiÕm viÖc lµm". Trong ®iÒu kiÖn hiÖn nay, c¸c níc ®· vµ ®ang thùc hiÖn chÕ ®é nµy ®Òu ph¶i cô thÓ ho¸: c¸c trêng hîp ®îc trî cÊp ph¶i cã c¸c ®iÒu kiÖn sau:
- Ngêi lao ®éng tham gia BHXH bÞ thÊt nghiÖp lµm gi¸n ®o¹n thu nhËp;
- ThÊt nghiÖp kh«ng ph¶i do lçi cña ngêi lao ®éng;
- Ngêi thÊt nghiÖp ph¶i tÝch cùc t×m kiÕm viÖc lµm vµ s½n sµng lµm bÊt cø c«ng viÖc g× ë bÊt cø ®©u do c¸c c¬ quan giíi thiÖu viÖc lµm giíi thiÖu;
- Ph¶i tÝch cùc tham gia c¸c kho¸ ®µo t¹o vµ ®µo t¹o l¹i tay nghÒ ®Ó sím quay trë l¹i thÞ trêng lao ®éng;
- Cã mét sè n¨m ®ãng phÝ b¶o hiÓm cÇn thiÕt.
Víi ®iÒu kiÖn cuèi cïng nµy, §iÒu 23 cña C«ng íc sè 102 còng ®· quy ®Þnh: "Trong trêng hîp b¶o vÖ, Ýt nhÊt ph¶i ®¶m b¶o cho ngêi ®îc b¶o vÖ ®· cã mét th©m niªn c«ng t¸c cã thÓ ®îc coi lµ cÇn thiÕt ®Ó tr¸nh sù l¹m dông".
3.3.4 Møc trî cÊp vµ thêi gian trî cÊp
§Ó tr¸nh sù l¹m dông vµ ®Ó ngêi thÊt nghiÖp tÝch cùc t×m kiÕm viÖc lµm, møc trî cÊp thÊt nghiÖp bao giê còng thÊp h¬n møc l¬ng thùc tÕ cña ngêi lao ®éng tríc khi bÞ thÊt nghiÖp. Cã nh÷ng níc quy ®Þnh møc trî cÊp b»ng 70% møc thu nhËp thùc tÕ b×nh qu©n 3 th¸ng cuèi cïng tríc khi bÞ thÊt nghiÖp (Níc Nga vµ Ba Lan). Song do møc l¬ng thùc tÕ gi÷a nh÷ng ngêi lao ®éng rÊt kh¸c nhau (Cã ngêi l¬ng thùc tÕ tríc khi bÞ thÊt nghiÖp rÊt cao, cã ngêi l¹i rÊt thÊp), v× thÕ cã nh÷ng níc l¹i quy ®Þnh møc trî cÊp thÊt nghiÖp ®îc tÝnh to¸n c¨n cø vµo møc tiÒn l¬ng tèi thiÓu chung cña c¶ níc... Tuy nhiªn, dï x¸c ®Þnh nh thÕ nµo ®i ch¨ng n÷a, th× møc trî cÊp thÊt nghiÖp ®Òu phô thuéc vµo c¸c yÕu tè sau ®©y:
- Quü b¶o hiÓm x· héi;
- T×nh h×nh biÕn ®éng cña thÞ trêng lao ®éng;
- ChÕ ®é tiÒn l¬ng cña quèc gia, ngµnh nghÒ hay cña doanh nghiÖp;
- §iÒu kiÖn kinh tÕ - x· héi cña quèc gia ...
Thêi gian ®îc hëng trî cÊp thÊt nghiÖp dµi hay ng¾n tuú thuéc vµo thêi gian tham gia BHXH vµ thêi gian ®· ®îc hëng trî cÊp thÊt nghiÖp tríc ®ã. Trong C«ng íc sè 102 quy ®Þnh tõ 13 ®Õn 26 tuÇn trong mét n¨m vµ "thêi gian chê" lµ 7 ngµy ®Çu tiªn sau khi bÞ thÊt nghiÖp. Cã nghÜa lµ 7 ngµy sau khi bÞ thÊt nghiÖp kh«ng ®îc hëng trî cÊp. Kho¶n trî cÊp ®îc chi tr¶ ®Þnh kú, cã thÓ theo th¸ng hoÆc theo tuÇn. §iÒu 24 c¶u C«ng íc 102 cßn quy ®Þnh: NÕu lµ ngowfi lao ®éng theo thêi vô th× thêi gian ®îc trî cÊp vµ thêi gian chê cã thÓ ®îc quy ®Þnh thÝch hîp víi ®iÒu kiÖn lµm viÖc cña hä. §Õn n¨m 1988, C«ng íc 68 cña Tæ chøc lao ®éng quèc tÕ cßn bæ sung thªm: "NÕu thêi gian thÊt nghiÖp kÐo dµi tíi 24 th¸ng th× thêi gian ®îc trî cÊp thÊt nghiÖp cã thÓ kÐo dµi liªn tôc 39 tuÇn.
Trî cÊp thÊt nghiÖp còng ®îc coi lµ mét chÕ ®é BHXH ng¾n h¹n, võa mang tÝnh hoµn tr¶, võa mang tÝnh kh«ng hoµn tr¶. Møc phÝ ph¶i nép hoÆc ph©n bæ cho chÕ ®é nµy phô thuéc chñ yÕu vµo c¸c yÕu tè nh: Sè ngêi tham gia b¶o hiÓm x· héi, quy m« quü dù phßng BHXH, ®iÒu kiÖn kinh tÕ - x· héi cña ®Êt níc ...
Thùc hiÖn chÕ ®é trî cÊp thÊt nghiÖp lµ t¬ng ®èi khã kh¨n ®èi víi nh÷ng quèc gia cã tr×nh ®é ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi yÕu kÐm. V× thÕ, nã thêng ®îc thùc hiÖn sau cïng so víi c¸c chÕ ®é kh¸c trong hÖ thèng c¸c chÕ ®é BHXH. Bëi lÏ, thu nhËp cña ngêi lao ®éng thÊp, kh¶ n¨ng ®ãng gãp phÝ gÆp khã kh¨n, kh¶ n¨ng tµi trî cña ng©n s¸ch Nhµ níc cho quü BHXH còng rÊt h¹n chÕ. MÆt kh¸c, nÕu tr×nh ®é kinh tÕ - x· héi ph¸t triÓn yÕu kÐm, th× thÞ trêng lao ®éng lu«n cã sù biÕn ®éng, kh¶ n¨ng x¶y ra t×nh tr¹ng thÊt nghiÖp vµ sè ngêi lao ®éng bÞ thÊt nghiÖp gia t¨ng. C¬ quan BHXH rÊt khã dù ®o¸n sè lîng, ph¹m vi vµ møc ®é th©m hôt cña quü BHXH nãi chung vµ quü B¶o hiÓm thÊt nghiÖp nãi riªng.
3.4 ChÕ ®é trî cÊp hu trÝ (trî cÊp tuæi giµ)
3.4.1 Môc ®Ých
Trong hÖ thèng chÕ ®é BHXH, chÕ ®é trî cÊp hu trÝ (hay cßn gäi lµ trî cÊp tuæi giµ) cã vai trß ®Æc biÖt quan träng, bëi nã thÓ hiÖn rÊt râ hÖ thèng phóc lîi x· héi, thùc tr¹ng an ninh x· héi còng nh tr×nh ®é v¨n minh vµ tiÒm lùc kinh tÕ cña mçi níc. Trong mèi quan hÖ víi c¸c chÕ ®é kh¸c cña hÖ thèng, chÕ ®é trî cÊp hu trÝ lµ chÕ ®é chñ ®¹o nhÊt. ChÕ ®é nµy liªn quan ®Õn toµn bé ngêi lao ®éng tõ khi hä tham gia BHXH ®Õn khi hä chÕt. PhÇn ®ãng vµ hëng cña chÕ nµy thêng chiÕm mét tû träng rÊt cao trong phÇn ®ãng vµ hëng cña toµn bé hÖ thèng c¸c chÕ ®é BHXH. Bªn c¹nh ®ã, ho¹t ®éng thu chi cho chÕ ®é trî cÊp hu trÝ còng ¶nh hëng chñ yÕu vµ trùc tiÕp ®Õn ho¹t ®éng cña quü BHXH nãi chung. ChÝnh v× thÕ, chÕ ®é trî cÊp hu trÝ hÇu nh ®îc tÊt c¶ c¸c níc trªn thÕ giíi quan t©m x©y dùng vµ thùc hiÖn. Vµ ®©y còng lµ mét trong nh÷ng chÕ ®é ®îc thùc hiÖn sím nhÊt trong lÞch sö tån t¹i vµ ph¸t triÓn cña BHXH.
Môc ®Ých cña chÕ ®é trî cÊp hu trÝ lµ:
- §¶m b¶o thùc hiÖn quyÒn lîi hîp ph¸p cña ngêi lao ®éng sau khi ®· hoµn thµnh nghÜa vô lao ®éng víi x· héi;
- ThÓ hiÖn sù quan t©m cña Nhµ níc, cña ngêi sö dông lao ®éng ®èi víi ngêi lao ®éng kh«ng chØ khi hä cßn trÎ, khoÎ mµ c¶ khi hä ®· giµ yÕu, kh«ng thÓ lao ®éng ®îc n÷a. Sù quan t©m nµy kh«ng chØ thuÇn tuý lµ nghÜa vô, tr¸ch nhiÖm mµ cßn lµ ®¹o lý cña mçi d©n téc mçi chÕ ®é chÝnh trÞ - x· héi;
- Gióp ngêi lao ®éng tiÕt kiÖm cho b¶n th©n m×nh ngay trong qu¸ tr×nh lao ®éng ®Ó ®¶m b¶o æn ®Þnh cuéc sèng khi vÒ giµ, tõ ®ã gãp phÇn gi¶m bít g¸nh nÆng cho ngêi th©n, gia ®×nh vµ x· héi.
- Trong xu híng giµ ho¸ cña d©n sè thÕ giíi hiÖn nay, chÕ ®é trî cÊp hu trÝ cßn trùc tiÕp gãp phÇn ®¶m b¶o an sinh x· héi cho mçi níc, mçi d©n téc.
B¶ng 3.1: Tû lÖ d©n sè trªn 60 tuæi cña mét sè níc Ch©u ¸ (1990 - 2050)
§¬n vÞ tÝnh: %
N¨m
Níc
1990
2000
2010
2020
2030
2050
1. Campuchia
5,5
5,6
7,2
10,1
13,0
16,9
2. Trung Quèc
8,9
10,2
12,0
16,0
21,9
26,1
3. Lµo
4,9
4,8
4,9
5,2
5,8
9,4
4. M«ng Cæ
5,5
5,9
6,9
8,3
11,1
18,4
5. ViÖt Nam
6,7
6,6
6,6
9,2
13,7
22,2
Nguån: Dù b¸o cña Ng©n hµng ThÕ giíi ®äc t¹i Héi th¶o cña ILO tiÓu khu vùc Ch©u ¸ vÒ BHXH ë c¸c níc cã nÒn kinh tÕ chuyÓn ®æi, n¨m 1998.
3.4.2 §èi tîng ®îc trî cÊp hu trÝ
MÆc dï §iÒu 27 cña C«ng íc sè 102 ®· quy ®Þnh nh÷ng ngêi ®îc b¶o vÖ (tøc nh÷ng ngêi ®îc trî cÊp hu trÝ) gÇn gièng víi c¸c chÕ ®é b¶o hiÓm x· héi kh¸c, song do ®iÒu kiÖn kinh tÕ - x· héi cña mçi níc lu«n cã sù thay ®æi, cho nªn hiÖn nay trªn thÕ giíi ®· cã 3 hÖ thèng b¶o hiÓm hu trÝ:
- HÖ thèng thø nhÊt: TiÕn hµnh tr¶ l¬ng hu c¬ b¶n gièng nhau cho tÊt c¶ mäi ngêi;
- HÖ thèng thø hai: TiÕn hµnh tr¶ l¬ng hu theo møc thu nhËp cho tõng ngêi;
- HÖ thèng thø ba: TiÕn hµnh tr¶ l¬ng hu theo møc ®¨ng ký tõ tríc cña tõng ngêi tõ hÖ thèng b¶o hiÓm t nh©n, b¶o hiÓm tù nguyÖn, b¶o hiÓm nghÒ nghiÖp. Trong ®ã, cã mét sè níc, nh: PhÇn Lan, Nauy, Ba Lan, NhËt B¶n ... cïng mét lóc thùc hiÖn c¶ hai hÖ thèng. Mét hÖ thèng quy ®Þnh nh÷ng kho¶n trî cÊp hu c¬ b¶n gièng nhau cho tÊt c¶ mäi ngêi vµ mét hÖ thèng quy ®Þnh nh÷ng kho¶n trî cÊp hu trÝ tuú theo møc thu nhËp cña tõng ngêi lao ®éng. ChÝnh v× thÕ mµ ®èi tîng ®îc trî cÊp hu trÝ hiÖn nay ®· cã nh÷ng thay ®æi ®¸ng kÓ.
Mét sè níc kinh tÕ ph¸t triÓn ®· thùc hiÖn trî cÊp hu trÝ phæ th«ng cho tÊt c¶ mäi ngêi lao ®éng trong x· héi ®Ó ®¶m b¶o cuéc sèng cho hä khi vÒ giµ. Mét sè níc kh¸c chØ giíi h¹n trong nh÷ng ngêi lao ®éng tham gia BHXH, khi hä ®¹t ®îc nh÷ng ®iÒu kiÖn nhÊt ®Þnh theo quy ®Þnh cña luËt ph¸p. Tuy nhiªn, do nhu cÇu tham gia vµo hÖ thèng BHXH ngµy cµng t¨ng nhng kh¶ n¨ng ®¸p øng nhu cÇu l¹i cã h¹n vÒ tµi chÝnh cña ngêi lao ®éng vµ nguån bæ sung cña ng©n s¸ch Nhµ níc vµo quü BHXH, cho nªn cßn cã mét bé phËn ngêi lao ®éng n÷a chØ tham gia vµo hÖ thèng BHXH mét hoÆc mét sè chÕ ®é, trong ®ã cã chÕ ®é trî cÊp hu trÝ. Cßn ®èi víi hÖ thèng b¶o hiÓm t nh©n th× ®èi tîng ®îc hëng trî cÊp hu trÝ ®¬ng nhiªn chØ cã nh÷ng ngêi tham gia míi ®îc hëng. ThÕ nhng nh÷ng ngêi tham gia vµo hÖ thèng nµy l¹i rÊt linh ho¹t vµ ®a d¹ng. ThËm chÝ hä võa tham gia BHXH cho chÕ ®é trî cÊp hu trÝ, võa tham gia b¶o hiÓm hu trÝ tù nguyÖn. Nh÷ng ngêi lao ®éng tù do phÇn lín chØ tham gia b¶o hiÓm hu trÝ tù nguyÖn ...
Nh vËy, ®èi tîng ®îc trî cÊp hu trÝ cã thÓ lµ toµn bé ngêi lao ®éng , cã thÓ gåm nh÷ng ngêi lao ®éng thùc tÕ tham gia BHXH, hoÆc tham gia BHXH cho chÕ ®é trî cÊp hu trÝ. Nh÷ng ®èi tîng nµy ®Òu ®îc quy ®Þnh bëi luËt ph¸p cña mçi quèc gia. Riªng lo¹i h×nh b¶o hiÓm hu trÝ tù nguyÖn, ®èi tîng ®îc trî cÊp hu trÝ cßn ®îc ®iÒu tiÕt b»ng nh÷ng bé luËt ®Æc thï, nh: LuËt Kinh doanh b¶o hiÓm, LuËt D©n sù v.v...
3.4.3 §iÒu kiÖn ®îc trî cÊp hu trÝ
§iÒu 26 cña C«ng íc sè 102 quy ®Þnh:
"1. Trêng hîp b¶o vÖ lµ t×nh tr¹ng sèng l©u h¬n mét ®é tuæi ®îc quy ®Þnh.
2. §é tuæi quy ®Þnh kh«ng ®îc qu¸ 65, tuy nhiªn c¸c nhµ chøc tr¸ch cã thÈm quyÒn cã thÓ Ên ®Þnh mét ®é tuæi cao h¬n, xÐt theo kh¶ n¨ng lµm viÖc cña nh÷ng ngêi cao tuæi trong lóc ®ã
3. Ph¸p luËt hoÆc ph¸p quy quèc gia cã thÓ ®×nh chØ trî cÊp nÕu ngêi thô hëng tiÕn hµnh nh÷ng ho¹t ®éng cã thu nhËp vît qu¸ mét møc quy ®Þnh vµ cã thÓ gi¶m bít trî cÊp kh«ng cã tÝnh chÊt ®ãng gãp khi thu nhËp hay nh÷ng ph¬ng tiÖn sinh sèng kh¸c cña ngêi ®ã, hoÆc c¶ hai thø céng l¹i, vît qu¸ mét møc quy ®Þnh."
§Ó nh÷ng quy ®Þnh nªu trªn ®i vµo thùc tiÔn cuéc sèng hÇu hÕt c¸c níc tham gia C«ng íc sè 102 ®Õn nay ®Òu ®· cô thÓ ho¸ nh÷ng ®iÒu kiÖn c¬ b¶n ®Ó ®îc hëng trî cÊp hu trÝ.
a. §é tuæi nghØ hu
§é tuæi nghØ hu lµ ®é tuæi mµ t¹i ®ã ngêi lao ®éng ngõng lµm c«ng viÖc ®Çy ®ñ, ®Òu ®Æn vµ c¬ b¶n, do tuæi ®· cao hoÆc kh«ng ®ñ søc khoÎ ®Ó tiÕp tôc lµm viÖc. §é tuæi nghØ hu kh¸c víi ®é tuæi ®îc hëng trî cÊp hu trÝ. Theo ILO, ®é tuæi ®îc hëng trî cÊp hu trÝ lµ ®é tuæi tèi thiÓu mµ t¹i ®ã ngêi lao ®éng tham gia BHXH ®· ®¹t ®îc nh÷ng ®iÒu kiÖn quy ®Þnh ®Ó hëng tiÒn l¬ng hu. Tuy kh¸c nhau, nhng gi÷a ®é tuæi nghØ hu vµ ®é tuæi ®îc hëng trî cÊp hu trÝ cã quan hÖ chÆt chÏ víi nhau trong toµn bé qu¸ tr×nh thùc hiÖn chÕ ®é trî cÊp hu trÝ. Ch¼ng h¹n, nÕu ngêi lao ®éng lµm viÖc trong mét sè ngµnh nghÒ ®Æc thï (nh: DiÔn viªn xiÕc, sü quan qu©n ®éi ...) th× cã thÓ ®Õn mét ®é tuæi nµo ®ã kh«ng thÓ tiÕp tôc c«ng viÖc ®îc n÷a hä ®îc nghØ hu theo quy ®Þnh (thêng sím h¬n ®é tuæi nghØ hu). §é tuæi mµ nh÷ng ngêi nµy b¾t ®Çu ®îc nghØ lµ ®é tuæi ®îc hëng trî cÊp hu trÝ. Nhng nÕu c¸c ®iÒu kiÖn kh¸c cha ®ñ ®Ó nhËn tiÒn l¬ng hu hä cã thÓ chuyÓn ngµnh nghÒ ®Ó ®Õn khi ®ñ tuæi nghØ hu ®îc hëng trî cÊp hu trÝ, th× ®é tuæi nµy lµ ®é tuæi nghØ hu.
ViÖc x¸c ®Þnh ®é tuæi nghØ hu cã vai trß rÊt quan träng trong viÖc x¸c ®Þnh quyÒn lîi vµ nghÜa vô cña ngêi lao ®éng tham gia BHXH. C¸c chuyªn gia cña ILO ®· ®iÒu tra, tÝnh to¸n vµ cho r»ng nÕu ®é tuæi nghØ hu lµ 55 th× chi phÝ cho chÕ ®é hu trÝ sÏ t¨ng thªm 50% so víi ®é tuæi nghØ hu lµ 60 tuæi. §iÒu nµy sÏ ¶nh hëng trùc tiÕp ®Õn viÖc c©n ®èi thu chi quü BHXH vµ møc ®é an toµn cña quü. ChÝnh v× thÕ, khi x¸c ®Þnh ®é tuæi nghØ hu ph¶i dùa vµo c¸c yÕu tè:
- Kh¶ n¨ng lµm viÖc, giíi tÝnh, tuæi thä b×nh qu©n cña ngêi lao ®éng (Thùc chÊt lµ nh÷ng c¬ së sinh häc liªn quan ®Õn ngêi lao ®éng);
- §iÒu kiÖn vµ m«i trêng lµm viÖc (yÕu tè nµy thùc chÊt liªn quan ®Õn ngµnh nghÒ cña ngêi lao ®éng);
- Sè lao ®éng tham gia BHXH v× kh¶ n¨ng tµi chÝnh cña quü BHXH.
- §iÒu kiÖn kinh tÕ, chÝnh trÞ, x· héi cña cña mçi níc.
B¶ng 3.2: §é tuæi nghØ hu cña mét sè níc trªn thÕ giíi
Níc
§é tuæi nghØ hu th«ng thêng
N÷ giíi
Nam giíi
Mü
65
65
Canada
65
65
Anh
60
65
Ph¸p
65
65
§øc
63
65
Hunggary
65
65
Ba Lan
60
65
Nga
60
60
Hµn Quèc
60
60
NhËt B¶n
65
65
Trung Quèc
55
60
Ên §é
55
55
Philippin
60
60
Indonexia
55
55
Malaysia
55
55
Singapore
55
55
ViÖt Nam
55
60
Nguån: Social Throughout the World (n¨m 2002).
Theo sè liÖu cña b¶ng trªn th× ®é tuæi nghØ hu th«ng thêng tõ 60 ®Õn 65 tuæi. §é tuæi nghØ hu cña nam vµ n÷ cã thÓ b»ng nhau nhng th«ng thêng tuæi nghØ hu cña lao ®éng n÷ thÊp h¬n lao ®éng nam 5 tuæi. §é tuæi ®îc hëng trî cÊp hu trÝ cña ngêi lao ®éng lµm viÖc trong nh÷ng ngµnh nghÒ nÆng nhäc, ®éc h¹i thêng thÊp h¬n nh÷ng ngêi lao ®éng lµm viÖc trong ®iÒu kiÖn lao ®éng b×nh thêng.
b. Thêi gian ®ãng BHXH
Thêi gian ®ãng BHXH ®Ó ®îc hëng trî cÊp hu trÝ lµ ®iÒu kiÖn kh«ng thÓ thiÕu ®îc khi x¸c lËp chÕ ®é trî cÊp hu trÝ. ViÖc quy ®Þnh nµy nh»m x¸c ®Þnh sù cèng hiÕn cña ngêi lao ®éng cho x· héi nãi chung vµ cho hÖ thèng BHXH nãi riªng. Thêi gian ®ãng BHXH cßn lµ ®iÒu kiÖn vÒ mÆt tµi chÝnh ®Ó c©n ®èi gi÷a qu¸ tr×nh ®ãng vµ hëng trî cÊp hu trÝ nh»m ®¶m b¶o sù tån t¹i vµ ph¸t triÓn l©u dµi cña quü BHXH, ®¶m b¶o c¶ tÝnh c«ng b»ng gi÷a nh÷ng ngêi tham gia BHXH.
Theo C«ng íc sè 102 vµ C«ng íc sè 128 cña Tæ chøc lao ®éng quèc tÕ, trî cÊp hu trÝ cã thÓ ®îc tr¶ cho nh÷ng ngêi ®· cã ®ñ 15 n¨m ®ãng gãp hoÆc lµm viÖc. Trong thùc tÕ, ®Ó tr¸nh l¹m dông quü BHXH nhiÒu níc quy ®Þnh thêi gian tèi thiÓu ®ãng BHXH ®Ó ®îc hëng chÕ ®é trî cÊp hu trÝ lµ 20 n¨m. ë níc ta, theo quy ®Þnh hiÖn hµnh, thêi gian tèi thiÓu ®Ó ngêi lao ®éng ®îc hëng trî cÊp hu trÝ lµ 15 n¨m tham gia vµ ®ãng gãp vµo quü BHXH.
c. Møc ®ãng BHXH
Còng nh tÊt c¶ c¸c chÕ ®é BHXH kh¸c, trî cÊp hu trÝ ®îc tÝnh to¸n dùa trªn c¬ së møc ®ãng BHXH. Trong tæng møc ®ãng BHXH, hÇu hÕt c¸c níc ®Òu quy ®Þnh râ møc ®ãng cho tõng chÕ ®é, ®Æc biÖt lµ nh÷ng níc ph©n chia quü BHXH thµnh c¸c quü BHXH thµnh phÇn(tøc mçi chÕ ®é mét quü ®éc lËp). Nhng dï qu¶n lý quü tËp trung thèng nhÊt hay chia ra c¸c quü thµnh phÇn th× møc ®ãng gãp cho chÕ ®é trî cÊp hu trÝ do c¶ ngêi lao ®éng vµ ngêi sö dông lao ®éng cïng ®ãng gãp. Møc ®ãng gãp cña mçi bªn thêng ®îc quy ®Þnh b»ng mét tû lÖ phÇn tr¨m nµo ®ã so víi tiÒn l¬ng cña ngêi lao ®éng vµ quü l¬ng cña ngêi sö dông lao ®éng. Cã mét sè níc cßn quy ®Þnh møc thu nhËp trÇn ®Ó ®ãng gãp cho quü BHXH nãi chung vµ quü hu trÝ nãi riªng. NÕu ngêi lao ®éng cã møc thu nhËp cao h¬n møc trÇn, th× hä cã thÓ tham gia thªm c¸c lo¹i h×nh hu trÝ tù nguyÖn. ChÕ ®é trî cÊp hu trÝ chñ yÕu mang tÝnh hoµn tr¶, v× thÕ møc ®ãng gãp cao sÏ cã møc trî cÊp cao vµ ngîc l¹i. Cho nªn ®iÒu kiÖn vÒ møc ®ãng gãp còng ph¶i ®îc luËt ho¸ mét c¸ch rÊt chi tiÕt vµ cô thÓ. Ch¼ng h¹n, ë níc ta theo §iÒu 36 cña §iÒu lÖ BHXH ban hµnh kÌm theo NghÞ ®Þnh sè: 12/CP ngµy26/01/1995 cña ChÝnh phñ cã quy ®Þnh: "Quü BHXH ®îc h×nh thµnh tõ c¸c nguån sau ®©y:
1. Ngêi sö dông lao ®éng ®ãng b»ng 15% so víi tæng quü l¬ng cña nh÷ng ngêi tham gia BHXH trong ®¬n vÞ, trong ®ã 10% ®Ó chi c¸c chÕ ®é hu trÝ, tö tuÊt vµ 5% ®Ó chi c¸c chÕ ®é èm ®au, thai s¶n, tai n¹n lao ®éng, bÖnh nghÒ nghiÖp.
2. Ngêi lao ®éng ®ãng b»ng 5% tiÒn l¬ng th¸ng ®Ó chi c¸c chÕ ®é hu trÝ vµ tö tuÊt.
3. Nhµ níc ®ãng vµ hç trî thªm ®Ó ®¶m b¶o thùc hiÖn c¸c chÕ ®é BHXH ®èi víi ngêi lao ®éng.
4. C¸c nguån kh¸c.
3.4.4 Møc trî cÊp vµ thêi gian trî cÊp
Møc trî cÊp hu trÝ lµ sè tiÒn mµ ngêi vÒ hu nhËn ®îc hµng th¸ng kÓ tõ khi nghØ hu. Møc trî cÊp nµy còng phô thuéc vµo c¸c yÕu tè:
- T×nh tr¹ng mÊt kh¶ n¨ng lao ®éng;
- TiÒn l¬ng khi ngêi lao ®éng cßn ®ang ®i lµm;
- Tuæi thä b×nh qu©n cña ngêi lao ®éng;
- §iÒu kiÖn kinh tÕ - x· héi cña ®Êt níc trong tõng thêi kú.
VÒ nguyªn t¾c, møc trî cÊp hu trÝ ph¶i thÊp h¬n møc l¬ng lóc ®ang ®i lµm, nhng thÊp nhÊt còng ph¶i ®¶m b¶o møc sèng tèi thiÓu. Nguyªn t¾c nµy võa thÓ hiÖn tÝnh céng ®ång x· héi, võa ph¶n ¸nh qu¸ tr×nh ph©n phèi l¹i quü BHXH gi÷a nh÷ng ngêi tham gia BHXH. Møc trî cÊp hu trÝ thêng ®îc Ên ®Þnh b»ng mét tû lÖ phÇn tr¨m nhÊt ®Þnh so víi tiÒn l¬ng lóc ®ang ®i lµm vµ theo C«ng íc sè 102, tû lÖ nµy lµ 40%. §Õn C«ng íc sè 128, tû lÖ nµy ®îc n©ng lªn møc 45%. MÆc dï quy ®Þnh nh vËy, song tuú theo ®iÒu kiÖn thùc tÕ mµ mçi níc trªn thÕ giíi l¹i vËn dông kh¸c nhau. Th«ng thêng, nÕu møc tiÒn l¬ng thùc tÕ tÝnh theo sè tuyÖt ®èi qu¸ thÊp th× tû lÖ nµy ph¶i Ên ®Þnh ë møc cao h¬n (VÝ dô: ë níc ta quy ®Þnh b»ng 75% tiÒn l¬ng b×nh qu©n 5 n¨m ®ang lµm viÖc tríc khi vÒ hu). HoÆc cã nh÷ng níc quy ®Þnh, nÕu ngêi thô thëng tiÕn hµnh nh÷ng ho¹t ®éng cã thu nhËp vît qu¸ tiÒn l¬ng hu th× møc trî cÊp cã thÓ bÞ c¾t gi¶m.
Bëi v×, thùc tÕ cho thÊy. ë nh÷ng níc ®ang ph¸t triÓn nh÷ng ngêi cã tr×nh ®é, tay nghÒ cao phÇn lín l¹i lµ nh÷ng ngêi cã tuæi cao, do ®ã nh÷ng ngêi nµy khi vÒ hu vÉn cã thÓ ®îc mêi l¹i lµm viÖc. Vµ cïng mét lóc hä vÉn cã thÓ võa nhËn ®îc tiÒn l¬ng hu, võa nhËn ®îc thï lao lao ®éng ë nh÷ng c«ng viÖc míi, c«ng viÖc lµm thªm cho nªn thu nhËp cña hä cao h¬n rÊt nhiÒu so víi l¬ng hu. Ngoµi ra, tuú theo luËt ph¸p cña tõng níc mµ ngêi vÒ hu cßn ®îc b¶o hiÓm y tÕ vµ khi qua ®êi cßn ®îc hëng c¶ chÕ ®é trî cÊp tö tuÊt. HoÆc ®èi víi nh÷ng ngêi lao ®éng nghØ viÖc nhng cha ®ñ tuæi nghØ hu ®Ó ®îc hëng trî cÊp hµng th¸ng hä vÉn cã thÓ ®îc trî cÊp mét lÇn vµ sè tiÒn trî cÊp cã thÓ t¬ng ®¬ng víi mét sè th¸ng tiÒn l¬ng tríc khi nghØ viÖc.
Thêi gian hëng trî cÊp hu trÝ ®îc tÝnh tõ khi ngêi lao ®éng b¾t ®Çu nghØ hu ®Õn khi qua ®êi. Víi mçi ngêi lao ®éng th× thêi gian ®îc hëng trî cÊp hu trÝ thêng kh¸c nhau, bëi v× ®é tuæi nghØ hu vµ tuæi thä cña hä phÇn lín kh«ng gièng nhau. Do vËy, ®Ó cã c¬ së x¸c lËp chÕ ®é trî cÊp hu trÝ, cßn ph¶i ph©n tÝch thªm chØ tiªu thêi gian ®îc hëng trî cÊp hu trÝ b×nh qu©n cho mét ngêi vÒ hu nãi chung vµ tÝnh riªng cho tõng ®èi tîng lµ nam vµ n÷. Th«ng thêng, thêi gian ®îc trî cÊp hu trÝ ng¾n h¬n kho¶ng thêi gian ®ãng phÝ BHXH. Tuy nhiªn, ®é tuæi nghØ hu l¹i cã tÝnh t¬ng ®èi æn ®Þnh (Thêi gian kho¶ng 55 ®Õn 65 tuæi), trong khi ®ã tuæi thä b×nh qu©n l¹i cã xu híng ngµy cµng t¨ng, vÊn ®Ò cã tÝnh quy luËt nµy buéc c¸c nhµ nghiªn cøu ho¹ch ®Þnh chÝnh s¸ch ph¸p luËt ph¶i tÝnh ®Õn ®Ó ®iÒu chØnh ®é tuæi nghØ hu cho phï hîp.
ChÕ ®é trî cÊp hu trÝ lµ chÕ ®é dµi h¹n, ®îc thùc hiÖn ngoµi qu¸ tr×nh lao ®éng vµ sè tiÒn trî cÊp ®îc c¬ quan BHXH chi tr¶ ®Þnh kú theo th¸ng cho ngêi vÒ hu. ChÕ ®é nµy chñ yÕu mang tÝnh hoµn tr¶ vµ cã sù t¸ch biÖt t¬ng ®èi gi÷a ®ãng vµ hëng trî cÊp. Ngêi lao ®éng tham gia ®ãng phÝ trong suèt qu¸ tr×nh lao ®éng vµ sau khi vÒ hu hä míi ®îc hëng tiÒn trî cÊp hu trÝ. §iÒu nµy thÓ hiÖn sù kÕ thõa liªn tiÕp gi÷a c¸c thÕ hÖ ngêi lao ®éng ®Ó h×nh thµnh quü trî cÊp hu trÝ. ChÝnh v× vËy, viÖc x¸c ®Þnh møc ®ãng gãp vµ møc hëng trî cÊp ®Ó phôc vô cho viÖc c©n ®èi quü hu trÝ lµ rÊt phøc t¹p. HiÖn nay, trªn thÕ giíi ngêi ta ¸p dông phæ biÕn 3 ph¬ng ph¸p sau ®©y ®Ó tÝnh to¸n tµi chÝnh cho chÕ ®é trî cÊp hu trÝ:
- Ph¬ng ph¸p thu ®Õn ®©u chi ®Õn ®ã (PAYGO - Pay-as-you-go);
- Ph¬ng ph¸p tµi kho¶n c¸ nh©n;
- Ph¬ng ph¸p kÕt hîp.
Mçi ph¬ng ph¸p ®Òu cã nh÷ng u vµ nhîc ®iÓm riªng v× thÕ ¸p dông ph¬ng ph¸p nµo cßn tuú vµo ®iÒu kiÖn cô thÓ cña tõng níc.
3.5 ChÕ ®é trî cÊp tai n¹n lao ®éng hoÆc bÖnh nghÒ nghiÖp
3.5.1 Môc ®Ých
Tai n¹n lao ®éng (TNL§) hoÆc bÖnh nghÒ nghiÖp (BNN) lµ nh÷ng rñi ro thêng x¶y ra ®èi víi mçi ngêi lao ®éng, nhÊt lµ nh÷ng ngêi lao ®éng trùc tiÕp s¶n xuÊt trong c¸c doanh nghiÖp thuéc mäi thµnh phÇn kinh tÕ. Lo¹i rñi ro nµy ph¸t sinh do nhiÒu nguyªn nh©n kh¸c nhau nh: Kh«ng ®¶m b¶o an toµn vÖ sinh lao ®éng, m¸y mãc thiÕt bÞ trôc trÆc kü thuËt; c«ng t¸c b¶o hé lao ®éng yÕu kÐm; m«i trêng lao ®éng bÞ « nhiÔm do thêi tiÕt, tiÕng ån ... §Ó phßng tr¸nh vµ kh¾c phôc hËu qu¶ cña TNL§ vµ BNN loµi ngêi ®· sö dông rÊt nhiÒu biÖn ph¸p, song b¶o hiÓm (dï lµ BHXH hay BHTM) lu«n ®îc coi lµ mét trong nh÷ng biÖn ph¸p h÷u hiÖu nhÊt. Khi ngêi lao ®éng bÞ TNL§ hay BNN thêng dÉn ®Õn t×nh tr¹ng bÞ mÊt søc lao ®éng t¹m thêi hay vÜnh viÔn hoÆc bÞ chÕt. Trong thêi gian ®iÒu trÞ, thu nhËp cña hä bÞ gi¸n ®o¹n vµ nÕu mÊt søc lao ®éng vÜnh viÔn hay bÞ chÕt th× hä hoµn toµn bÞ mÊt thu nhËp tõ lao ®éng. V× vËy chÕ ®é trî cÊp TNL§ hoÆc BNN lµ mét trong nh÷ng chÕ ®é ®îc thùc hiÖn sím nhÊt ë c¸c níc c«ng nghiÖp ch©u ¢u. Tríc khi cã C«ng íc sè 102, mét sè níc ®· thùc hiÖn chÕ ®é nµy vµ thêng ®a ra quy ®Þnh buéc giíi chñ ph¶i cã tr¸ch nhiÖm b¶o vÖ ngêi lao ®éng. Môc ®Ých thùc hiÖn chÕ ®é nµy lµ:
- Gãp phÇn ®¶m b¶o thu nhËp cho ngêi lao ®éng vµ gia ®×nh hä khi ngêi lao ®éng kh«ng may bÞ TNL§ hoÆc BNN;
- §¶m b¶o phôc håi kh¶ n¨ng lao ®éng cho ngêi lao ®éng tõ ®ã gióp hä sím quay l¹i thÞ trêng lao ®éng;
- N©ng cao tinh thÇn tr¸ch nhiÖm cña ngêi sö dông lao ®éng ®èi víi ngêi lao ®éng mµ hä sö dông. Tr¸ch nhiÖm nµy thÓ hiÖn c¶ khi ngêi lao ®éng khoÎ m¹nh lÉn khi hä bÞ TNL§ hoÆc BNN.
3.5.2 §èi tîng ®îc trî cÊp TNL§ hoÆc BNN
§iÒu 33 cña C«ng íc sè 102 quy ®Þnh ®èi tîng ®îc trî cÊp kh«ng chØ bao gåm ngêi lao ®éng tham gia BHXH bÞ TNL§ hoÆc BNN, mµ cßn c¶ nh÷ng ngêi th©n cña hä (vî, chång, con c¸i) nÕu sau khi bÞ TNL§ hoÆc BNN, ngêi lao ®éng bÞ chÕt. §èi tîng nµy cßn cã thÓ bao gåm c¶ nh÷ng ngêi ch¨m sãc hµng ngµy cho ngêi lao ®éng bÞ TNL§ hoÆc BNN nÆng ®îc hëng trî cÊp dµi h¹n vµ cÇn sù ch¨m sãc, nu«i dìng.
3.5.3 §iÒu kiÖn trî cÊp TNL§ hoÆc BNN
Ngêi lao ®éng bÞ TNL§ hoÆc BNN trong c¸c trêng hîp sau ®©y sÏ ®îc xÐt trî cÊp:
a. §èi víi trêng hîp bÞ TNL§
- BÞ TNL§ trong giê lµm viÖc, t¹i n¬i lµm viÖc hoÆc ngoµi giê lµm viÖc do yªu cÇu cña ngêi sö dông lao ®éng;
- BÞ TNL§ ngoµi n¬i lµm viÖc khi thùc hiÖn c¸c yªu cÇu cña ngêi sö dông lao ®éng;
- BÞ tai n¹n trªn tuyÕn ®êng ®i vµ vÒ tõ n¬i ë ®Õn n¬i lµm viÖc.
Nh vËy, nÕu ngêi lao ®éng bÞ tai n¹n, nhng kh«ng ph¶i lµ TNL§ sÏ kh«ng ®îc hëng trî cÊp theo chÕ ®é nµy, mµ tai n¹n ®ã chØ lµ tai n¹n rñi ro th«ng thêng n»m ngoµi qu¸ tr×nh lao ®éng khi cam kÕt víi ngêi sö dông lao ®éng.
b. §èi víi trêng hîp m¾c BNN
Ngêi lao ®éng ®îc xÐt trî cÊp trong trêng hîp nµy khi hä bÞ m¾c c¸c chøng bÖnh nghÒ nghiÖp n»m trong b¶ng danh môc BNN do c¬ quan cã thÈm quyÒn quy ®Þnh. Lo¹i bÖnh m¾c ph¶i ph¶i cã liªn quan ®Õn nghÒ nghiÖp ®ang lµm, ch¼ng h¹n: bÞ bÖnh bôi phæi silÝc nÕu nh ngêi lao ®éng lµm trong c¸c ngµnh nghÒ cã liªn quan Ýt nhiÒu ®Õn lo¹i bôi nµy (ngµnh s¶n xuÊt xi m¨ng, than ®¸, lµm ®êng... ) hay bÞ bÖnh nhiÔm ®éc Nicotin trong ngµnh y tÕ, bÖnh nhiÔm ®éc ho¸ chÊt trõ s©u trong n«ng l©m nghiÖp v.v...
§Ó ®îc hëng trî cÊp trong c¸c trêng hîp nªu trªn, ngêi lao ®éng ph¶i l©m vµo c¸c t×nh tr¹ng sau:
- èm ®au;
- MÊt kh¶ n¨ng lao ®éng t¹m thêi;
- MÊt kh¶ n¨ng lao ®éng vÜnh viÔn;
- BÞ chÕt.
T×nh tr¹ng èm ®au ë ®©y kh«ng ph¶i lµ èm ®au th«ng thêng ph¸t sinh tõ bªn trong c¬ thÓ ngêi lao ®éng mµ lµ èm ®au do TNL§ hoÆc bÖnh nghÒ nghiÖp g©y nªn.
3.5.4 Møc trî cÊp vµ thêi gian trî cÊp
Møc trî cÊp TNL§ hoÆc BNN phô thuéc chñ yÕu vµo møc ®é suy gi¶m kh¶ n¨ng lao ®éng cña ngêi lao ®éng. Møc ®é suy gi¶m nµy thêng do Héi ®ång gi¸m ®Þnh y khoa x¸c ®Þnh vµ chøng nhËn. Ngoµi ra, nã cßn ®îc tÝnh to¸n c¨n cø vµo tiÒn l¬ng th¸ng cuèi cïng cña ngêi lao ®éng tríc khi bÞ TNL§ hoÆc BNN. HoÆc c¨n cø vµo møc tiÒn l¬ng tèi thiÓu cña quèc gia. NÕu møc ®é suy gi¶m kh¶ n¨ng lao ®éng Ýt, ngêi lao ®éng sÏ ®îc trî cÊp mét lÇn, cßn ngîc l¹i hä sÏ ®îc trî cÊp ®Þnh kú hµng th¸ng. Ch¼ng h¹n, theo §iÒu 17 §iÒu lÖ BHXH ViÖt Nam ban hµnh kÌm theo NghÞ ®Þnh 12/CP cña chÝnh phñ ngµy 26/01/1945 cã quy ®Þnh:
1. BÞ suy gi¶m 5% ®Õn 30% kh¶ n¨ng lao ®éng ®îc hëng trî cÊp theo quy ®Þnh díi ®©y:
Møc suy gi¶m kh¶ n¨ng L§
Møc trî cÊp 1 lÇn
Tõ 5% ®Õn 10%
4 th¸ng tiÒn l¬ng tèi thiÓu
Tõ 11% ®Õn 20%
8 th¸ng tiÒn l¬ng tèi thiÓu
Tõ 21% ®Õn 30%
12 th¸ng tiÒn l¬ng tèi thiÓu
2. BÞ suy gi¶m tõ 31% kh¶ n¨ng lao ®éng trë lªn ®îc hëng trî cÊp hµng th¸ng kÓ tõ ngµy ra ViÖn theo quy ®Þnh díi ®©y:
Møc suy gi¶m kh¶ n¨ng L§
Møc trî cÊp hµng th¸ng
Tõ 31% ®Õn 40%
0,4 th¸ng tiÒn l¬ng tèi thiÓu
Tõ 41% ®Õn 50%
0,6 th¸ng tiÒn l¬ng tèi thiÓu
Tõ 51% ®Õn 60%
0,8 th¸ng tiÒn l¬ng tèi thiÓu
Tõ 61% ®Õn 70%
1,0 th¸ng tiÒn l¬ng tèi thiÓu
Tõ 71% ®Õn 80%
1,2 th¸ng tiÒn l¬ng tèi thiÓu
Tõ 81% ®Õn 90%
1,4 th¸ng tiÒn l¬ng tèi thiÓu
Tõ 91% ®Õn 100%
1,6 th¸ng tiÒn l¬ng tèi thiÓu
- §èi víi nh÷ng ngêi bÞ chÕt do TNL§ hoÆc BNN th©n nh©n cña hä cßn ®îc hëng trî cÊp tö tuÊt. Ngoµi ra, nh÷ng ngêi thuéc diÖn trî cÊp dµi h¹n, nÕu cÇn sù ch¨m sãc cña ngêi kh¸c cho c¸c nhu cÇu c¸ nh©n hµng ngµy cßn ®îc trî cÊp c¶ nh÷ng chi phÝ cho sù ch¨m sãc nµy.
Khi ngêi lao ®éng bÞ TNL§ hoÆc BNN cßn ®îc hëng c¸c quyÒn lîi sau ®©y:
- §îc ch¨m sãc y tÕ;
- §îc bè trÝ c¸c c«ng viÖc phï hîp víi t×nh tr¹ng søc khoÎ sau khi th¬ng tËt, bÖnh tËt ®îc phôc håi;
- §îc trî gióp c¸c ph¬ng tiÖn sinh ho¹t phï hîp víi c¸c tæn th¬ng chøc n¨ng nh: bÞ côt ch©n, tay, háng m¾t, ®iÕc tai ;
- §îc gi¸m ®Þnh l¹i y khoa nÕu vÕt th¬ng t¸i ph¸t;
- §îc ®µo t¹o l¹i nghÒ nghiÖp cho phï hîp víi nh÷ng c«ng viÖc míi ®¶m nhËn...
Nh÷ng kho¶n chi phÝ liªn quan ®Õn nh÷ng quyÒn lîi nªu trªn th«ng thêng do ngêi sö dông lao ®éng ph¶i ®¶m nhiÖm.
Thêi gian hëng trî cÊp tÝnh tõ lóc ngêi lao ®éng bÞ TNL§ hoÆc BNN ph¶i vµo viÖn ®iÒu trÞ cho ®Õn khi ra viÖn. NÕu lµ trî cÊp dµi h¹n hµng th¸ng th× thêi gian nµy kÐo dµi ®Õn khi ngêi lao ®éng bÞ chÕt. Trong trêng hîp ngêi lao ®éng bÞ chÕt do TNL§ hoÆc BNN th©n nh©n cña hä còng cã thÓ ®îc trî cÊp dµi h¹n hµng th¸ng theo quy ®Þnh cô thÓ cña ph¸p luËt.
ChÕ ®é trî cÊp TNL§ hoÆc BNN võa lµ chÕ ®é BHXH ng¾n h¹n võa lµ chÕ ®é dµi h¹n; võa mang tÝnh hoµn tr¶ võa mang tÝnh kh«ng hoµn tr¶. §ång thêi, nã ®îc thùc hiÖn c¶ trong qu¸ tr×nh lao ®éng vµ ngoµi qu¸ tr×nh lao ®éng. Møc phÝ BHXH cña chÕ ®é nµy thêng do chñ sö dông ®ãng gãp toµn bé. Nã cã thÓ lµ mét møc thèng nhÊt chung cho tÊt c¶ c¸c chñ sö dông lao ®éng (nh: Philippin vµ Malaysia) hoÆc còng cã thÓ tÝnh riªng cho tõng ngµnh kh¸c nhau, v× x¸c suÊt TNL§ vµ BNN thêng cã sù kh¸c nhau gi÷a c¸c ngµnh nghÒ (nh: Th¸i Lan vµ Indonexia). Møc phÝ cô thÓ phô thuéc vµo quü l¬ng cña c¸c chñ sö dông lao ®éng, sè lao ®éng tham gia BHXH, x¸c suÊt TNL§ hoÆc BNN.v.v...
3.6 ChÕ ®é trî cÊp gia ®×nh
3.6.1 Môc ®Ých
Gia ®×nh lu«n lµ "tÕ bµo" cña x· héi, lµ chç dùa v÷ng ch¾c ®Ó ngêi lao ®éng yªn t©m, phÊn khëi c«ng t¸c vµ cã ®iÒu kiÖn tham gia c¸c ho¹t ®éng x· héi. Muèn cã mét gia ®×nh h¹nh phóc, tríc hÕt ph¶i cã mét nguån thu nhËp ®¶m b¶o t¬ng ®æi æn ®Þnh cho gia ®×nh. Nguån thu nhËp nµy lµ c¬ së vËt chÊt tèi thiÓu ®Ó ®¶m b¶o sinh ho¹t vµ ch¨m sãc, nu«i d¹y con c¸i. Trong mçi gia ®×nh, ngêi lao ®éng lµ ngêi t¹o ra nguån thu nhËp chñ yÕu. Song nÕu nguån thu nhËp cña gia ®×nh cã h¹n vµ sè con l¹i kh¸ ®«ng, th× hoµn c¶nh sèng cña hä sÏ gÆp rÊt nhiÒu khã kh¨n. Tõ ®ã, con c¸i cña hä sÏ kh«ng ®îc ch¨m sãc vµ nu«i d¹y chu ®¸o. ChÝnh v× vËy, ngay tõ khi ban hµnh C«ng íc sè 102, Tæ chøc Lao ®éng Quèc tÕ ®· coi trî cÊp gia ®×nh lµ mét trong 9 chÕ ®é cña BHXH. Môc ®Ých cña chÕ ®é trî cÊp gia ®×nh lµ nh»m:
- Hç trî cho nh÷ng ngêi lao ®éng ®«ng con cã ®îc nh÷ng trî gióp vËt chÊt cÇn thiÕt, tèi thiÓu ®Ó ch¨m sãc vµ nu«i d¹y con c¸i;
- KhuyÕn khÝch ngêi lao ®éng tham gia BHXH vµ t¹o nguån lao ®éng trong t¬ng lai;
- Gãp phÇn ®¶m b¶o sù b×nh ®¼ng trong x· héi, tõ ®ã gãp phÇn ®¶m b¶o an sinh x· héi.
§Õn nay, trªn thÕ giíi ®· cã 81 níc thùc hiÖn ®îc chÕ ®é trî cÊp gia ®×nh. Nh÷ng níc cha thùc hiÖn ®îc dï Ýt dï nhiÒu ®Òu ®· cã nh÷ng chÝnh s¸ch x· héi kh¸c ®Ó trî gióp cho nh÷ng gia ®×nh ®«ng con, bÊt h¹nh.
3.6.2 §èi tîng ®îc trî cÊp gia ®×nh
ChÕ ®é trî cÊp gia ®×nh liªn quan ®Õn viÖc lµm, v× thÕ ®èi tîng ®îc trî cÊp chØ bao gåm nh÷ng ngêi lao ®éng tham gia BHXH ®ang lµm viÖc vµ gia ®×nh hä. Trong ®ã, chØ nh÷ng ngêi lao ®éng ®«ng con, gia c¶nh gÆp nhiÒu khã kh¨n míi ®îc xÐt hëng trî cÊp. Tr¸ch nhiÖm trî cÊp chñ yÕu thuéc vÒ phÝa ngêi sö dông lao ®éng. Ngêi sö dông lao ®éng chi tr¶ chÕ ®é nµy nµy cã thÓ b»ng c¸ch bæ sung thªm c¸c quyÒn lîi cho ngêi ®îc trî cÊp vµo tiÒn l¬ng, tiÒn c«ng cña hä, hoÆc cã thÓ tr¶ c¶ b»ng nh÷ng hiÖn vËt thiÕt yÕu cho hä. TÊt nhiªn, phÇn chi tr¶ nµy ph¶i ®îc c©n ®èi vµo møc ®ãng gãp cña ngêi sö dông lao ®éng cho quü BHXH. Nh÷ng gia ®×nh ®«ng con hay sè ngêi sèng phô thuéc vµo thu nhËp cña ngêi lao ®éng tham gia BHXH nhiÒu ®Õn møc nµo míi ®îc trî cÊp lµ tuú thuéc vµo ®iÒu kiÖn kinh tÕ - x· héi cô thÓ cña tõng níc vµ còng ph¶i ®îc quy ®Þnh cô thÓ trong luËt ph¸p.
3.6.3 §iÒu kiÖn trî cÊp
Theo §iÒu 42 cña C«ng íc sè 102, ®iÒu kiÖn trî cÊp lµ:
a. ViÖc chi tr¶ ®Þnh kú cho mäi ngêi ®îc b¶o vÖ ®· cã mét th©m niªn quy ®Þnh;
b. HoÆc viÖc cung cÊp cho con c¸i thùc phÈm, quÇn ¸o, chç ë, ®i nghØ hÌ, hoÆc sù trî gióp vÒ néi trî;
c. HoÆc gåm c¸c trî cÊp ®îc ghi trong c¶ hai ®iÓm a & b
Nh vËy, ®iÒu kiÖn tiªn quyÕt ®Þnh ®Ó ngêi lao ®éng tham gia BHXH ®ang lµm viÖc ®îc trî cÊp gia ®×nh lµ ngêi ®ã ®· lµm viÖc vµ tham gia ®ãng gãp vµo quü BHXH mét thêi gian nhÊt ®Þnh, thêng lµ tõ 3 th¸ng ®Õn 1 n¨m, tuú theo quy ®Þnh cña tõng níc. §iÒu kiÖn c¬ b¶n thø hai lµ cßn tuú thuéc vµo quy m« gia ®×nh, sè trÎ em b×nh qu©n 1 lao ®éng ph¶i nu«i dìng, ch¨m sãc; nhu cÇu tiªu dïng b×nh qu©n cña nh÷ng gia ®×nh ®«ng con. §iÒu kiÖn thø ba lµ kh¶ n¨ng thanh to¸n cña quü BHXH. Nh÷ng ®iÒu kiÖn nµy ®îc lîng ho¸ b»ng nh÷ng chØ tiªu cô thÓ ®Ó cã c¨n cø xÐt trî cÊp hîp lý.
3.6.4 Møc trî cÊp vµ thêi gian trî cÊp
Theo §iÒu 44 cña c«ng íc sè 102 th×: "Tæng gi¸ trÞ trî cÊp cho ngêi lao ®éng ®îc b¶o vÖ lµ:
a. 3% tiÒn l¬ng cña ngêi lao ®éng nam giíi thµnh niªn th«ng thêng, ®îc x¸c ®Þnh theo nh÷ng quy t¾c nªu t¹i §iÒu 46, nh©n víi tæng sè con cña ngêi ®îc b¶o vÖ.
b. HoÆc 1,5% tiÒn l¬ng nãi trªn, nh©n víi tæng sè con cña ngêi thêng tró.
C¨n cø vµo C«ng íc sè 102, nh÷ng níc thùc hiÖn chÕ ®é nµy thêng x¸c ®Þnh møc trî cÊp nh sau:
+ Tæng gi¸ trÞ trî cÊp cho 1 gia ®×nh b»ng 3% tiÒn l¬ng trung b×nh cña mét ngêi lao ®éng trong x· héi nh©n víi sè con trong gia ®×nh hä. VÝ dô: mét gia ®×nh cã 5 con vÞ thµnh niªn, møc tiÒn l¬ng trung b×nh cña 1 ngêi lao ®éng trong c¶ níc lµ 1.000.000 ®/th¸ng. Th× tæng gi¸ trÞ trî cÊp cho gia ®×nh nµy trong mét th¸ng ®îc tÝnh nh sau:
= 1.000.000 ® x 3% x 5 = 150.000 ®
+ HoÆc còng cã níc quy ®Þnh nh÷ng gia ®×nh ®îc trî cÊp theo chÕ ®é nµy ph¶i cã tèi thiÓu lµ mÊy con trë lªn vµ mçi ®øa con mét th¸ng ®îc trî cÊp cô thÓ lµ bao nhiªu tiÒn. C¸ch lµm nµy thêng ®îc g¾n víi chÝnh s¸ch d©n sè cña mçi níc.
Thêi gian trî cÊp thêng tÝnh tõ khi gia ®×nh vît mét sè con theo quy ®Þnh, tham gia lùc lîng lao ®éng vµ t¹o ra thu nhËp. Ch¼ng h¹n, gia ®×nh «ng A cã hai ®øa con, mét ®øa sinh n¨m 1999, mét ®øa sinh n¨m 2003. §Õn n¨m 2005 gia ®×nh «ng l¹i sinh thªm mét ®øa con n÷a. Theo quy ®Þnh vèn cã 3 con trë lªn sÏ ®îc xÐt trî cÊp gia ®×nh. VËy, thêi gian xÐt trî cÊp cho gia ®×nh «ng A ®îc tÝnh tõ n¨m 2005 ®Õn khi ®øa con thø nhÊt ®ñ 15 tuæi tham gia lùc lîng lao ®éng. Cã nghÜa lµ ®îc xÐt trî cÊp 9 n¨m liªn tôc, v× ®øa con thø nhÊt sÏ ®i lµm vµo n¨m 2014 (2014 - 2005 = 9).
ChÕ ®é trî cÊp gia ®×nh ®îc thùc hiÖn ®Þnh kú hµng th¸ng. VÒ c¬ b¶n ®©y lµ chÕ ®é dµi h¹n, võa mang tÝnh hoµn tr¶ võa mang tÝnh kh«ng hoµn tr¶. §Ó thùc hiÖn ®îc chÕ ®é nµy ®ßi hái ph¶i cã nh÷ng ®iÒu kiÖn kinh tÕ - x· héi nhÊt ®Þnh vµ hÖ thèng BHXH ph¶i thùc sù v÷ng m¹nh, ph¸t triÓn.
3.7 ChÕ ®é trî cÊp thai s¶n
3.7.1 §Æc ®iÓm cña lao ®éng n÷ trong lùc lîng lao ®éng x· héi
Lao ®éng n÷ lµ lùc lîng lao ®éng quan träng vµ c¬ cÊu lao ®éng n÷ cña c¸c níc thêng chiÕm kho¶ng 40% ®Õn 45% lùc lîng lao ®éng x· héi. Trong mét sè ngµnh nghÒ ®Æc thï cña x· héi, c¬ cÊu lao ®éng n÷ chiÕm tû lÖ kh¸ cao, kho¶ng 70% ®Õn 80% nh c¸c ngµnh: dÖt may, y tÕ, gi¸o dôc, chÕ biÕn n«ng s¶n thùc phÈm. Trong lùc lîng lao ®éng x· héi, lao ®éng n÷ kh«ng chØ t¹o ra nh÷ng s¶n phÈm vËt chÊt vµ dÞch vô cho x· héi mµ hä cßn t¹o ra nh÷ng s¶n phÈm tinh thÇn cho x· héi. V× vËy khi ban hµnh c¸c chÝnh s¸ch kinh tÕ - x· héi cÇn ph¶i tÝnh ®Õn mét sè ®Æc ®iÓm sau:
+ ThÓ chÊt, t×nh tr¹ng søc khoÎ vµ t©m sinh lý cña lao ®éng n÷ cã nhiÒu ®iÓm rÊt kh¸c biÖt so víi nam giíi. Th«ng thêng thÓ chÊt vµ søc khoÎ cña nam giíi tèt h¬n n÷ giíi. V× thÕ, hä cã thÓ lµm ®îc nhiÒu c«ng viÖc nÆng nhäc, thêi gian tham gia lao ®éng ®îc nhiÒu h¬n vµ còng Ýt èm ®au h¬n so víi n÷ giíi. §Æc biÖt, trong toµn bé qu¸ tr×nh lao ®éng; lao ®éng n÷ thêng bÞ gi¸m ®o¹n do sinh ®Î, v× lÏ hä cßn thùc hiÖn mét chøc n¨ng quan träng h¬n, ®ã lµ chøc n¨ng lµm mÑ. §Æc ®iÓm nµy chi phèi rÊt nhiÒu ®Õn chÝnh s¸ch BHXH nãi riªng vµ c¸c chÝnh s¸ch kinh tÕ - x· héi kh¸c liªn quan ®Õn lao ®éng n÷ nãi chung.
+ Tr×nh ®é chuyªn m«n, tay nghÒ vµ n¨ng suÊt lao ®éng cña lao ®éng n÷ nh×n chung bÞ h¹n chÕ so víi nam giíi. §Æc ®iÓm nµy còng xuÊt ph¸t chñ yÕu tõ nh÷ng ®Æc ®iÓm sinh häc nãi trªn. ThËt vËy, nÕu trong nh÷ng ®iÒu kiÖn b×nh thêng, tr×nh ®é chuyªn m«n, tay nghÒ vµ n¨ng suÊt lao ®éng cña n÷ giíi kh«ng hÒ kÐm nam giíi, thËm chÝ cã nhiÒu c«ng viÖc hä cßn lµm tèt h¬n nam giíi do søc chÞu ®ùng, ®é dÎo dai, khoÐ lÐo vµ tÝnh kiªn tr×, bÒn bØ vèn cã cña hä. Tuy nhiªn, do võa ph¶i tham gia lao ®éng ®Ó kiÕm sèng, võa ph¶i thùc hiÖn thiªn chøc cña ngêi mÑ vµ ch¨m lo gia ®×nh nªn thêi gian häc tËp ®Ó n©ng cao tay nghÒ vµ kü n¨ng lµm viÖc cña lao ®éng n÷ gÆp nhiÒu trë ng¹i. §Æc ®iÓm nµy liªn quan rÊt nhiÒu ®Õn chÝnh s¸ch sö dông vµ ®·i ngé ®èi víi lao ®éng n÷.
+ VÊn ®Ò viÖc lµm vµ thu nhËp cña lao ®éng n÷ còng lµ mét ®Æc ®iÓm næi bËt cÇn ph¶i xem xÐt khi x©y dùng vµ hoµn thiÖn c¸c chÝnh s¸ch kinh tÕ - x· héi. §Æc ®iÓm nµy thÓ hiÖn kh¸ râ trong c¸c cuéc ®iÒu tra lao ®éng viÖc lµm vµ ®iÒu tra møc sèng d©n c ë nhiÒu níc.
B¶ng 3.4: ViÖc lµm vµ thu nhËp cña lao ®éng n÷ ë ViÖt Nam (1997 - 1998)
ChØ tiªu
§¬n vÞ
1997
1998
1. Tæng nguån lao ®éng x· héi
TriÖu ngêi
34,71
36,01
Trong ®ã: Lao ®éng n÷
TriÖu ngêi
17,45
18,25
Tû träng lao ®éng n÷
%
50,28
50,67
2. Lao ®éng n÷ trong khu vùc QD
TriÖu ngêi
1,42
1,31
Tû träng
%
8,19
7,21
3. Lao ®éng n÷ trong khu vùc ngoµi QD
TriÖu ngêi
16,03
16,93
Tû träng
%
91,81
92,76
4. TiÒn l¬ng b×nh qu©n th¸ng
1.000 ®
506,13
522,61
Trong ®ã: Lao ®éng nam
1.000 ®
546,01
570,76
Lao ®éng n÷
1.000 ®
417,05
447,15
Nguån:§iÒu tra lao ®éng viÖc lµm vµ ®iÒu tra møc sèng d©n c ë ViÖt Nam (1997 - 1998)
Sè liÖu B¶ng 4 cho thÊy: TuyÖt ®¹i bé phËn lao ®éng n÷ ®Òu lµm viÖc ë khu vùc kinh tÕ ngoµi quèc doanh vµ lao ®éng thñ c«ng lµ chñ yÕu. Thu nhËp cña lao ®éng n÷ lu«n thÊp h¬n nam giíi. Khi nÒn kinh tÕ bÞ khñng ho¶ng hoÆc cã nh÷ng biÕn ®éng lín, lao ®éng n÷ rÊt khã t×m kiÕm viÖc lµm vµ hä lµ nh÷ng ngêi dÔ bÞ thÊt nghiÖp.
+ Trong nÒn kinh tÕ quèc d©n, kh«ng ph¶i ngµnh kinh tÕ nµo, c«ng viÖc nµo lao ®éng n÷ còng cã thÓ lµm ®îc, bëi lÏ nh÷ng ngµnh nghÒ, nh÷ng c«ng viÖc ®ã lu«n cã t¸c ®éng xÊu ®Õn søc khoÎ, kh¶ n¨ng sinh ®Î, di truyÒn vµ kh¶ n¨ng nu«i con cña hä, ch¼ng h¹n, nh÷ng ngµnh, nh÷ng c«ng viÖc liªn quan ®Õn ho¸ chÊt ®éc h¹i, khai kho¸ng, thî ®µo hÇm lß. ChÝnh v× thÕ, chÝnh phñ c¸c níc ph¶i ban hµnh c¸c danh môc ngµnh nghÒ, c«ng viÖc cÊm sö dông lao ®éng n÷ trong ®é tuæi sinh ®Î, trong thêi kú mang thai vµ nu«i con bó hoÆc toµn bé lao ®éng n÷ nãi chung.
+ Trong hÖ thèng chÝnh s¸ch BHXH, lao ®éng kh«ng chØ lµ ®èi tîng trùc tiÕp ®îc hëng quyÒn lîi tõ chÕ ®é thai s¶n, mµ hä cßn lµ ®èi tîng nghiªn cøu ®Ó h×nh thµnh toµn bé hÖ thèng c¸c chÕ ®é BHXH nãi chung.
Víi chÕ ®é trî cÊp hu trÝ, hä lµ ®èi tîng nghiªn cøu khi x¸c ®Þnh ®é tuæi vÒ hu. Víi chÕ ®é TNL§ hoÆc BNN hä lµ ®èi tîng nghiªn cøu khi x©y dùng danh môc c¸c ngµnh nghÒ, vµ x¸c ®Þnh møc ®é th¬ng tËt, bÖnh tËt. HoÆc víi chÕ ®é èm ®au, lao ®éng n÷ ngoµi viÖc ®îc nghØ èm vµ hëng trî cÊp èm ®au hä cßn ®îc nghØ khi con èm.
3.7.2 Môc ®Ých
ChÕ ®é trî cÊp thai s¶n ra ®êi nh»m môc ®Ých:
- Bï ®¾p hoÆc thay thÕ nguån thu nhËp cho lao ®éng n÷ khi sinh ®Î vµ nu«i con nhá, t¹m thêi bÞ mÊt thu nhËp tõ lao ®éng;
- T¸i s¶n xuÊt søc lao ®éng cho lao ®éng n÷ vµ cho nh÷ng thÕ hÖ lao ®éng kÕ tiÕp;
- Gãp vèn thùc hiÖn b×nh ®¼ng nam n÷ vµ c¸c quyÒn vÒ phô n÷ nãi chung. B×nh ®¼ng nam n÷ ë ®©y ph¶i ®îc hiÓu theo nghÜa réng lµ: b×nh ®¼ng vÒ viÖc lµm vµ thu nhËp; b×nh ®¼ng vÒ nghÜa vô gia ®×nh gi÷a nam vµ n÷; b×nh ®¼ng trong ®èi xö cña giíi chñ víilao ®éng nam vµ lao ®éng n÷; b×nh ®¼ng vÒ c¬ héi nghÒ nghiÖp, b×nh ®¼ng vÒ mµu da, t«n gi¸o, chñng téc, chÝnh kiÕn vµ nguån gèc quèc gia.v.v...
TÝnh ®Õn hÕt n¨m 2003, trªn thÕ giíi ®· cã 139 níc thùc hiÖn chÕ ®é trî cÊp thai s¶n ®èi víi lao ®éng n÷. Ngoµi ra, rÊt nhiÒu quèc gia ban hµnh c¸c chÝnh s¸ch kinh tÕ - x· héi ®Ó ®¶m b¶o thªm quyÒn lîi cho hä, tÊt c¶ v× sù tiÕn bé cña phô n÷.
3.7.3 §èi tîng ®îc trî cÊp thai s¶n
TÊt c¶ lao ®éng n÷ tham gia BHXH mang thai vµ sinh ®Î ®Òu lµ ®èi tîng ®îc trî cÊp. Ngoµi ra, tuú theo luËt ph¸p cña tõng níc mµ ®èi tîng nµy cßn bao gåm c¶ nh÷ng ngêi xin con nu«i vµ ®øa con ®ã díi 4 th¸ng tuæi. HoÆc c¶ nh÷ng ngêi n¹o, hót thai còng ®îc hëng trî cÊp
3.7.4 §iÒu kiÖn hëng trî cÊp
§iÒu 47 cña C«ng íc 102 quy ®Þnh: Trêng hîp b¶o vÖ gåm thai nghÐn, sinh ®Î vµ nh÷ng hËu qu¶ tiÕp theo lµm gi¸n ®o¹n thu nhËp cña lao ®éng n÷ theo quy ®Þnh cña ph¸p luËt mçi níc. Tuy nhiªn, hä ph¶i ®ãng phÝ BHXH ®îc mét thêi gian nhÊt ®Þnh nh»m tr¸nh sù l¹m dông chÕ ®é. Thêi gian nµy thêng ®îc gäi lµ thêi gian dù bÞ. ë Mianma thêi gian nµy lµ 26 tuÇn, ë §µi Loan lµ 10 th¸ng, ë Ên §é lµ 18 tuÇn.v.v...
Mét sè níc (nh Ên §é, Trung Quèc, ViÖt Nam...) cßn lång ghÐp chÝnh s¸ch d©n sè vµo chÕ ®é nµy v× thÕ ®«i khi cã nh÷ng t¸c ®éng tÝch cùc hoÆc tiªu cùc ®Õn qu¸ tr×nh thùc hiÖn chÕ ®é. Ch¼ng h¹n, ë níc ta quy ®Þnh mçi gia ®×nh chØ cã tõ 1 ®Õn 2 con, do ®ã nh÷ng lao ®éng n÷ sinh con thø 3 kh«ng ®îc xÐt trî cÊp, thËm chÝ cßn bÞ ph¹t... ViÖc quy ®Þnh nµy thùc chÊt ®· ®i ngîc l¹i môc ®Ých vµ nguyªn t¾c cña BHXH. Bëi v×, thai s¶n lµ mét "sù kiÖn" dÉn ®Õn lao ®éng n÷ bÞ gi¸n ®o¹n thu nhËp. VÒ nguyªn t¾c hä ph¶i ®îc bï ®¾p kho¶n thiÕu hôt nµy ®Ó cã ®iÒu kiÖn phôc håi søc khoÎ, sinh con nhá vµ thùc chÊt lµ b¶o vÖ hä khi sinh con. ë ®©y ®· cã sù lÉn lén gi÷a chÝnh s¸ch BHXH víi chÝnh s¸ch d©n sè vµ kÕ ho¹ch ho¸ gia ®×nh. Môc tiªu cña 2 lo¹i chÝnh s¸ch nµy lµ hoµn toµn kh¸c nhau, cho nªn ph¶i cã nh÷ng biÖn ph¸p kh¸c nhau ®Ó thùc hiÖn, kh«ng thÓ coi BHXH lµ mét biÖn ph¸p.
3.7.5 Møc trî cÊp vµ thêi gian trî cÊp
Theo quy ®Þnh cña Tæ chøc lao ®éng quèc tÕ hiÖn nay th× møc trî cÊp thai s¶n Ýt nhÊt ph¶i b»ng 2/3 thu nhËp cña lao ®éng n÷ tríc khi sinh ®Î. §«ng thêi cßn khuyÕn c¸o c¸c níc t¨ng møc trî cÊp lªn ®Õn 100% thu nhËp tríc khi sinh vµ kh«ng giíi h¹n sè lÇn sinh ®Î. VËn dông sù quy ®Þnh nµy, cã mét sè níc nh Ên §é, Anh ®· quy ®Þnh mét møc hëng ®ång ®Òu cho tÊt c¶ phô n÷ sinh con. §ång thêi, nÕu gÆp ph¶i nh÷ng hËu qu¶ tiÕp theo khi sinh con hä ph¶i ®îc hëng quyÒn lîi cña chÕ ®é ch¨m sãc y tÕ. QuyÒn lîi nµy ®îc ®¶m b¶o c¶ ë tríc, trong vµ sau khi sinh con, c¶ ë nh÷ng níc mµ hÖ thèng BHXH cha cã chÕ ®é ch¨m sãc y tÕ.
B¶ng 3.5: Møc trî cÊp vµ thêi gian trî cÊp thai s¶n ë mét sè níc
Tªn níc
Møc trî cÊp
(% so víi tiÒn l¬ng)
Thêi gian trî cÊp
(ngµy)
1. Trung Quèc
100
90
2. NhËt B¶n
60
84
3. Iran
66,7
90
4. Malaysia
100
60
5. Ên §é
100
90
6. Th¸i Lan
75
90
7. Singapore
100
60
8. Myanma
66,7
90
9. Mü
100
90
10. §øc
100
90
Nguån: ChÝnh s¸ch ®èi víi lao ®éng n÷ - Bé lao ®éng th¬ng binh vµ x· héi ViÖt Nam (2003)
VÒ thêi gian trî cÊp, ILO quy ®Þnh tèi thiÓu lµ 12 tuÇn. Tuy vËy, quyÒn lîi nµy ®îc vËn dông kh¸ linh ho¹t ë mçi níc, ch¼ng h¹n nh ë níc ta quy ®Þnh khi lao ®éng n÷ mang thai ®îc nghØ 3 lÇn, mçi lÇn 1 ngµy ®i kh¸m thai. Trêng hîp bÞ s¶y thai ®îc nghØ tõ 20 ®Õn 30 ngµy. Khi sinh con ®îc nghØ 4 th¸ng nÕu lao ®éng n÷ lµm viÖc ë ®iÒu kiÖn b×nh thêng hoÆc 5 th¸ng nÕu lµm nh÷ng c«ng viÖc nÆng nhäc, ®éc h¹i. Khi lao ®éng n÷ sinh ®«i trë lªn, mçi ®øa con sinh thªm ®îc nghØ 30 ngµy.v.v...
Theo quan ®iÓm cña nh÷ng ngêi lµm luËt, viÖc quy ®Þnh thêi gian nghØ ®Î cña lao ®éng n÷ kh«ng chØ xuÊt ph¸t tõ c¬ së sinh häc khi x©y dùng chÕ ®é, mµ chñ yÕu ph¶i c¨n cø vµo ®iÒu kiÖn kinh tÕ - x· héi; ®iÒu kiÖn vÒ lao ®éng vµ viÖc lµm cña tõng níc. Nh×n chung, nÕu quy ®Þnh thêi gian nµy qu¸ dµi sÏ ¶nh hëng trùc tiÕp ®Õn c«ng ¨n viÖc lµm cña lao ®éng n÷, v× lÏ c¸c chñ sö dông sÏ kh«ng tuyÓn dông lao ®éng n÷.
ChÕ ®é trî cÊp thai s¶n lµ chÕ ®é BHXH ng¾n h¹n, tÝnh hoµn tr¶ vµ kh«ng hoµn tr¶ thÓ hiÖn kh¸ râ. Møc phÝ ®ãng gãp cho chÕ ®é nµy hÇu nh giíi chñ ph¶i g¸nh v¸c toµn bé. Khi x¸c ®Þnh møc phÝ chñ yÕu ph¶i c¨n cø vµo c¸c yÕu tè nh: sè nguån tham gia BHXH, nhu cÇu khi sinh con ®èi víi lao ®éng n÷ vµ nh÷ng tµi liÖu thèng kª qu¸ khø liªn quan ®Õn chÕ ®é nãi chung.
3.8 ChÕ ®é trî cÊp tµn tËt
3.8.1 Môc ®Ých
Trong cuéc sèng, ngêi lao ®éng cã thÓ gÆp ph¶i nh÷ng rñi ro ngoµi qu¸ tr×nh lao ®éng mµ hËu qu¶ cã thÓ lµm cho hä bÞ tµn tËt dÉn ®Õn t×nh tr¹ng mÊt søc lao ®éng vÜnh viÔn. Khi bÞ mÊt søc lao ®éng vÜnh viÔn th× mét tÊt yÕu x¶y ra lµ hä bÞ mÊt hoµn toµn thu nhËp tõ lao ®éng. ë nh÷ng níc cã nÒn kinh tÕ ph¸t triÓn, sè ngêi lao ®éng tham gia BHXH chiÕm mét tû träng cao trong tæng nguån lao ®éng x· héi, khi x©y dùng vµ ban hµnh chÝnh s¸ch BHXH thêng thùc hiÖn c¶ chÕ ®é nµy nh»m c¸c môc ®Ých:
- Gãp phÇn æn ®Þnh cuéc sèng cho ngêi lao ®éng vµ gia ®×nh hä, khi ngêi lao ®éng kh«ng may bÞ tµn tËt;
- KhuyÕn khÝch ngêi lao ®éng tham gia BHXH;
- Gãp phÇn ®¶m b¶o an sinh x· héi cho ®Êt níc. ChÕ ®é trî cÊp tµn tËt cã ý nghÜa nh©n ®¹o vµ nh©n v¨n s©u s¾c. Tuy nhiªn, ®Ó thùc hiÖn ®îc chÕ ®é nµy lµ t¬ng ®èi khã kh¨n, v× nã ¶nh hëng trùc tiÕp ®Õn møc ®é th©m hôt quü BHXH, nÕu nh kh«ng lµm tèt c¸c kh©u: qu¶n lý chÕ ®é, gi¸m ®Þnh y khoa...
3.8.2 §èi tîng ®îc trî cÊp
Theo §iÒu 55 cña C«ng íc 102 vµ §iÒu 9 cña C«ng íc 128, ®èi tîng trî cÊp theo chÕ ®é nµy lµ tÊt c¶ mäi ngêi lao ®éng tham gia BHXH gÆp ph¶i tai n¹n rñi ro vµ nh÷ng nguyªn nh©n ngoµi qu¸ tr×nh lao ®éng. §èi tîng nµy cßn bao gåm c¶ nh÷ng lao ®éng ®ang trong giai ®o¹n häc nghÒ nhng ®· cã mét qu¸ tr×nh tham gia BHXH nhÊt ®Þnh. Trong thêi kú ®Çu triÓn khai BHXH, phÇn lín c¸c níc thùc hiÖn chÕ ®é nµy chØ giíi h¹n ®èi víi nh÷ng ngêi lao ®éng lµm viÖc trong c¸c c¬ së s¶n xuÊt cña ngµnh c«ng nghiÖp
3.8.3 §iÒu kiÖn ®îc trî cÊp
- Ngêi lao ®éng bÞ mÊt søc lao ®éng vÜnh viÔn. Tøc lµ 2/3 kh¶ n¨ng lao ®éng trë lªn vµ ph¶i cã giÊy x¸c nhËn cña Héi ®ång gi¸m ®Þnh y khoa do c¸c cÊp cã thÈm quyÒn cña Nhµ níc quy ®Þnh.
- Ngêi lao ®éng ®ã ph¶i tham gia ®ãng gãp vµo quü BHXH Ýt nhÊt lµ 3 n¨m trë lªn.
3.8.4 Møc trî cÊp vµ thêi gian trî cÊp
Theo §iÒu 29 cña C«ng íc 128, møc trî cÊp tµn tËt b»ng 50% tiÒn l¬ng cña ngêi lao ®éng tríc khi bÞ tai n¹n rñi ro dÉn ®Õn bÞ mÊt søc lao ®éng. Møc trî cÊp cao hay thÊp cßn tuú thuéc vµo thêi gian ®ãng gãp BHXH. NÕu søc khoÎ cã chiÒu híng håi phôc, hä cßn ®îc ®µo t¹o l¹i nghÒ miÔn phÝ ®Ó ngêi sö dông lao ®éng bè trÝ nh÷ng c«ng viÖc míi thÝch hîp. Khi ®· t×m kiÕm ®îc c«ng viÖc thÝch hîp cã thu nhËp, møc trî cÊp sÏ bÞ c¾t gi¶m hoÆc ngõng trî cÊp.
Thêi gian trî cÊp kÐo dµi tõ khi ngêi lao ®éng bÞ tai n¹n rñi ro ngoµi qu¸ tr×nh lao ®éng cho tíi khi ®îc thay thÕ b»ng chÕ ®é trî cÊp tuæi giµ. HoÆc cho ®Õn khi søc khoÎ håi phôc, ngêi lao ®éng ®îc bè trÝ lµm nh÷ng c«ng viÖc míi cã thu nhËp ®Ó ®¶m b¶o cuéc sèng cho b¶n th©n vµ gia ®×nh.
Trî cÊp tµn tËt lµ chÕ ®é BHXH dµi h¹n, võa mang tÝnh hoµn tr¶, võa mang tÝnh kh«ng hoµn tr¶. Mét sè níc coi ®©y lµ chÕ ®é mÊt søc lao ®éng v× nh÷ng nguyªn nh©n ngoµi qu¸ tr×nh lao ®éng. ChÕ ®é nµy rÊt dÔ bÞ l¹m dông trong kh©u gi¸m ®Þnh y khoa .
3.9 ChÕ ®é trî cÊp tiÒn tuÊt (trî cÊp mÊt ngêi nu«i dìng)
3.9.1 Môc ®Ých
ChÕ ®é trî cÊp tiÒn tuÊt lµ chÕ ®é cã tÝnh nh©n ®¹o nhÊt trong sè 9 chÕ ®é BHXH. V× vËy, hÇu hÕt c¸c quèc gia trªn thÕ giíi ®Òu thùc hiÖn chÕ ®é nµy, bëi nã kh«ng chØ lµ nhu cÇu tÊt yÕu cña mäi ngêi lao ®éng, mµ cßn nh»m môc ®Ých cung cÊp kho¶n thu nhËp cho gia ®×nh ngêi lao ®éng tham gia BHXH kh«ng may bÞ chÕt. Tõ ®ã, gãp phÇn kh¾c phôc nh÷ng khã kh¨n tøc thêi vµ æn ®Þnh cuéc sèng cho c¸c thµnh viªn trong gia ®×nh hä.
3.9.2 §èi tîng ®îc trî cÊp
- Nh÷ng ngêi lo mai t¸ng, ch«n cÊt cho ngêi chÕt.
- Vî (chång), con c¸i, bè mÑ cña ngêi lao ®éng bÞ chÕt.
Nh÷ng ®èi tîng nµy ®Òu ®îc ph¸p luËt hoÆc ph¸p quy cña c¸c níc quy ®Þnh rÊt cô thÓ. Ch¼ng h¹n, theo §iÒu 32 - Ch¬ng II - §iÒu lÖ BHXH ViÖt Nam quy ®Þnh: "Ngêi lao ®éng ®· cã thêi gian ®ãng BHXH ®ñ 15 n¨m trë lªn, ngêi lao ®éng nghØ viÖc chê gi¶i quyÕt chÕ ®é hu trÝ hµng th¸ng; ngêi ®ang hëng l¬ng hu hoÆc trî TNL§, BNN hµng th¸ng vµ ngêi lao ®éng ®ang lµm viÖc bÞ TNL§ hoÆc BNN chÕt th× nh÷ng th©n nh©n do hä trùc tiÕp nu«i dìng sau ®©y ®îc hëng tiÒn tuÊt hµng th¸ng.
1. Con cha ®ñ 15 tuæi (bao gåm: con ®Î, con nu«i, hîp ph¸p, con ngoµi gi¸ thó ®îc luËt ph¸p c«ng nhËn, con ®Î mµ khi ngêi chång chÕt ngêi mÑ ®ang mang thai). NÕu con cßn ®i häc th× ®îc hëng tiÒn tuÊt cho ®Õn khi 18 tuæi.
2. Bè mÑ (c¶ bªn vî vµ bªn chång); vî hoÆc chång ngêi nu«i dìng hîp ph¸p ®· hÕt tuæi lao ®éng (nam ®ñ 60 tuæi trë lªn, n÷ ®ñ 55 tuæi)".
3.9.3 §iÒu kiÖn ®îc trî cÊp
Khi xÐt trî cÊp tiÒn tuÊt ®ßi hái ph¶i cã c¶ ®iÒu kiÖn "cÇn" vµ "®ñ" sau ®©y:
- §iÒu kiÖn cÇn lµ ngêi lao ®éng tham gia BHXH ®ang lµm viÖc kh«ng may bÞ chÕt ph¶i cã mét thêi gian ®ãng phÝ BHXH tèi thiÓu (kho¶ng 15 n¨m trë lªn). HoÆc ngêi lao ®éng nghØ viÖc chê gi¶i quyÕt chÕ ®é hu trÝ hµng th¸ng; ngêi ®ang hëng l¬ng hu, hay ®ang hëng trî cÊp TNL§, BNN hµng th¸ng bÞ chÕt.
- §iÒu kiÖn ®ñ lµ nh÷ng ngêi cßn sèng ph¶i lo ch«n cÊt, mai t¸ng cho ngêi chÕt. HoÆc bè, mÑ, vî (chång), con c¸i cña ngêi chÕt bÞ mÊt ph¬ng tiÖn sinh sèng, kh«ng thÓ tù lo liÖu cho nh÷ng nhu cÇu c¸ nh©n cña m×nh. Nh vËy, nh÷ng th©n nh©n nµy thùc chÊt lµ nh÷ng ngêi ®îc thô hëng quyÒn lîi b¶o hiÓm vµ ®îc luËt ph¸p c¸c níc quy ®Þnh rÊt cô thÓ.
3.9.4 Møc trî cÊp vµ thêi gian trî cÊp
NÕu nh÷ng ngêi thô hëng quyÒn lîi b¶o hiÓm vÉn cã kh¶ n¨ng lao ®éng t¹o ra thu nhËp, th× møc trî cÊp thêng ®îc thùc hiÖn 1 lÇn cïng víi nh÷ng chi phÝ mai t¸ng, ch«n cÊt cho ngêi lao ®éng bÞ chÕt. Møc trî cÊp nµy cao hay thÊp cßn phô thuéc vµo sè n¨m ®ãng BHXH, sè n¨m ®· ®îc hëng l¬ng hu... Ngîc l¹i sau c¸i chÕt cña ngêi lao ®éng (hoÆc ngêi vÒ hu, ngêi ®îc trî cÊp TNL§, BNN) nÕu nh÷ng ngêi thô hëng quyÒn lîi b¶o hiÓm kh«ng cã kh¶ n¨ng lao ®éng t¹o ra thu nhËp (tøc mÊt ph¬ng tiÖn sinh sèng) th× hä sÏ ®îc trî cÊp hµng th¸ng. Møc trî cÊp phô thuéc vµo tiÒn l¬ng (hay thu nhËp) cña ngêi lao ®éng bÞ chÕt, hoÆc vµo tiÒn trî cÊp hu trÝ, trî cÊp TNL§, BNN cña ngêi chÕt. Trong ®ã, ngêi vî (chång) cã quyÒn ®îc nhËn 40% vµ mçi ®øa con ph¶i nu«i dìng ®îc nhËn 20%, nhng tæng céng tèi ®a kh«ng qu¸ 100%. Nh÷ng ngêi th©n kh¸c cña ngêi chÕt, nh: bè, mÑ... cã thÓ ®îc nhËn trî cÊp hµng th¸ng tõ 10% ®Õn 20% hoÆc tèi ®a kh«ng qu¸ 100%. Trî cÊp tiÒn tuÊt hµng th¸ng ®îc thùc hiÖn tõ khi ngêi lao ®éng, ngêi vÒ hu, ngêi bÞ tai n¹n lao ®éng, bÖnh nghÒ nghiÖp chÕt ®Õn khi nh÷ng ngêi thu hëng cã "hoµn c¶nh thay ®æi" nh: con c¸i vît qu¸ tuæi tèi ®a, lËp gia ®×nh, bè, mÑ chÕt, vî con ®i lµm vµ t¹o ra thu nhËp.v.v...
ChÕ ®é trî cÊp tiÒn tuÊt lµ mét trong nh÷ng chÕ ®é BHXH võa cã tÝnh ng¾n h¹n, võa cã tÝnh dµi h¹n vµ lµ chÕ ®é thÓ hiÖn kh¸ râ tÝnh hoµn tr¶ trong BHXH. Møc phÝ tÝnh riªng hoÆc ph©n bæ cho chÕ ®é nµy phô thuéc vµo tuæi thä b×nh qu©n ngêi lao ®éng, x¸c suÊt tö vong, sè con trung b×nh cña ngêi chÕt, thêi gian ®ãng phÝ vµ nh÷ng chi phÝ tèi thiÓu liªn quan ®Õn viÖc mai t¸ng, ch«n cÊt ngêi chÕt...
Các file đính kèm theo tài liệu này:
Hệ thống chế độ BHXH.doc
