Đề tài Hiện trạng thủy sinh vật ở một số nhánh sông trong lưu vực sông cầu

HIỆN TRẠNG THỦY SINH VẬT Ở MỘT SỐ NHÁNH SÔNG TRONG LƯU VỰC SÔNG CẦU Phan Thị Anh Đào1, Đỗ Thị Thanh Bình2 Phan Văn Mạch2, Trần Thị Thanh Bình3, Lê Xuân Tuấn3 1Viện Khoa học Khí tượng Thuỷ văn và Môi trường 2Viện Sinh Thái và Tài nguyên Sinh vật 3Khoa Sinh-KTNN, Đại học Sư phạm Hà Nội 1. Mở đầu Sông Cầu là phụ lưu cấp II của hệ thống sông Thái Bình, bắt nguồn từ tỉnh Bắc Kạn, sau đó cùng với sông Thương, sông Lục Nam và sông Đuống chảy vào sông Thái Bình và đổ ra biển. Sông Cầu có chiều dài trên 200 km với nhiều phụ lưu như Sông Công, Sông Cà Lồ... Lưu vực sông Cầu có nhiều khu dân cư đông đúc, nhà máy, bệnh viện và khu công nghiệp. Trước kia đây là con sông nổi tiếng về vẻ đẹp tự nhiên cũng như chất lượng nước sạch. Ngày nay do các hoạt động sản xuất, sinh hoạt trong lưu vực nên sông chịu áp lực lớn của lượng nước thải đổ vào với nhiều loại hình chất thải, từ nước thải sinh hoạt, bệnh viện cho đến các loại nước thải của các loại hình sản xuất công nghiệp. Khả năng tự làm sạch của sông không thể đảm bảo nên sông đang bị ô nhiễm, gây tác động trực tiếp đến các hệ sinh thái lưu vực sông và qua đó ảnh hưởng tới tài nguyên nước, tài nguyên sinh vật. Quan điểm tiếp cận hệ sinh thái ngày càng được áp dụng rộng rãi trong quản lý tổng hợp tài nguyên nước. Để quản lý tốt lưu vực sông phục vụ cho phát triển lâu dài và bền vững lưu vực các tỉnh trong lưu vực sông Cầu, môt trong những công việc cần tiến hành là kiểm kê hiện trạng thuỷ sinh vật trên các nhánh sông trong lưu vực. Trên cơ sở đó phân tích và tìm biên pháp khắc phục môi trường để đảm bảo và duy trì tính bền vững trong đa dạng sinh học và tài nguyên nước. Do một số hạn chế nên nghiên cứu này chỉ dừng lại ở việc đánh giá sơ bộ hiện trạng đa dạng thủy sinh vật ở nhánh chính sông Cầu, sông Công và sông Cà Lồ. Kết quả phân tích chủ yếu dựa trên cơ sở số liệu của các đợt khảo sát được tiến hành trong năm 2006 và thu thập số liệu liên quan. 2. Địa điểm và phương pháp nghiên cứu Khảo sát nghiên cứu lưu vực sông Cầu tại 5 mặt cắt chính bao gồm: Trên nhánh chính sông Cầu: Khu vực Cầu Trần Quốc Bình, Thái Nguyên (Trạm1); Khu vực sau ngã ba S.Cầu, S. Công gần UB xã Tân Hưng Sóc Sơn HN (Trạm3); Khu vực đò Quang biểu Vĩnh Thế, Quế võ, Bắc Ninh (Trạm5); Trên nhánh sông Công: Khu vực gần cầu đường sắt Đa Phúc, Thái Nguyên (Trạm2); Trên nhánh sông Cà Lồ: Khu vực cầu Xuân Tảo, Xuân Giang, Sóc Sơn. Hà Nội (Trạm4). Thời gian khảo sát, nghiên cứu và thu mẫu được tiến hành trong tháng 9, 11/2006. Tại các khu vực khảo sát, thu mẫu có chụp ảnh, quan sát, đo đạc và ghi chép các đặc điểm điều kiện tự nhiên, thủy lý hóa của thủy vực. Phương pháp thu mẫu dựa theo Mary Ann H. Franson (1995). Thu mẫu sinh vật nổi bằng lưới vớt hình chóp nón, đường kính miệng lưới 25 cm, chiều dài lưới 90 cm. Vải lưới vớt thực vật nổi cỡ 75 (75 sợi /cm), vải lưới vớt động vật nổi cỡ 49 (49 sợi /cm). Thu mẫu định tính và định lượng sinh vật đáy bằng lưới kéo đáy, vợt cầm tay. Tuyển tập báo cáo Hội thảo khoa học lần thứ 10 - Viện KH KTTV & MT 102 Thu mẫu các nhóm côn trùng nước bằng vợt cầm tay và lưới Suber sampler kích thước 50 x 50 cm. Thu mẫu thực vật thuỷ sinh bao gồm cả hoa, lá, cành và quan sát phân bố của chúng trong thuỷ vực.. Thu mẫu cá và phỏng vấn trên sông qua dân đánh cá, tại các khu vực dân cư ven sông, các chợ trong khu vực. Mẫu sinh vật nổi, sinh vật đáy và mẫu cá được cố định trong dung dịch formalin 5%. Mẫu thực vật thuỷ sinh được ngâm trong formol hoặc phơi, ép khô đưa về phòng phân tích. Sơ đồ 1. Vị trí trạm lấy mẫu (T1-T2: Trạm lấy mẫu) S«ng CÇu S. Cµ Lå T5 T4 T3 T2 Hå Nói Cèc §¸p CÇu S«ng C«ng T1 Th¸c Huèng Ngoài việc thu mẫu, định vị tọa độ các trạm thu mẫu và quan sát dọc theo khu vực suối, chúng tôi còn đo đạc thực tế một số yếu tố môi trường bằng máy kiểm tra chất lượng nước do Nhật Bản sản xuất (Máy WQC 22 A - Water quality cheker). Tất cả các số liệu trên thực địa được ghi trong phiếu thu mẫu, phỏng vấn dân địa phương và ghi chép các vấn đề liên quan đến các thủy vực nghiên cứu. Phân tích định tính các mẫu sinh vật nổi sinh vật đáy và cá chủ yếu dựa vào sách định loại của các tác giả (Đặng Ngọc Thanh và cs, 1980; Mai Đình Yên, 1978, Dương Đức Tiến và cs, 1997; Dương Đức Tiến, 1996; Akihito Shirota, 1966; Takaaki Yamagishi, 1992; Phạm Hoàng Hộ, 2000; Maurice Kottelat, 1996, 2001). - Phân tích định lượng thực vật nổi bằng buồng đếm Goriaev với dung tích 0.0009 ml. - Phân tích định lượng động vật nổi bằng buồng đếm Bogorov với dung tích 10 ml. Kết quả nhân với lượng nước lọc qua lưới. - Phân tích mẫu sinh vật đáy bằng đếm cá thể trên diện tích thu mẫu nhất định. 3. Kết quả nghiên cứu 3.1. Một số đặc điểm môi trường các trạm khảo sát Nhiệt độ nước các trạm khảo sát dao động từ 25.2oC đến 26.1o C. Độ pH dao động ở mức kiềm (7.45 - 7.68) và không chênh lệch nhau nhiều giữa các trạm. Độ đục Tuyển tập báo cáo Hội thảo khoa học lần thứ 10 - Viện KH KTTV & MT 103 dao động từ 30 mg/l ở khu vực cầu Trần Quốc Bình (Thái Nguyên) đến 365mg/l ở khu vực đò Quang Biểu (Bắc Ninh). Ngoại trừ điểm tại khu vực cầu Trần Quốc Bình là khu vực mang tính chất suối, nền đáy đá, sỏi, nước không sâu, các khu vực khảo sát khác, độ đục đều cao một phần do nước chảy mạnh, một phần do các hoạt động khai thác cát, một phần do các hoạt động giao thông thuỷ. Độ dẫn điện dao động từ 115.4 µS/m - 223 µS/m. Độ muối (NaCL) dao động từ 0- 0.1%o. Tổng các chất khoáng hoà tan (TDS) dao động từ 81.3 đến 115.7 mg/l. Hàm lượng ô xy hoà tan dao động từ 5.74 đến 7.15 mg/l. Hàm lượng ô xy là yếu tố khá quan trọng biểu thị chất lượng môi trường nước. Các quá trình sinh học và hoá học tại khu vực có nhiều chất hữu cơ và vô cơ xảy ra mạnh, tiêu tốn một lượng lớn ô xy hoà tan trong nước, làm hàm lượng ô xy ở đó giảm đi, còn tại khu vực có hàm lượng ô xy hoà tan cao là do sự xáo trộn và các quá trình sinh học, hoá học xảy ra không lớn nên lượng ôxy hoà tan không bị tiêu hao nhiều và vẫn còn cao. Như vậy, trong một thuỷ vực, lượng ô xy hoà tan trong nước thấp hay cao sẽ là chỉ số gián tiếp biểu thị lượng vật chất hữu cơ và vô cơ ở đó nhiều hay ít. Hàm lượng ô xy hoà tan tại thời điểm khảo sát đều không vượt quá giới hạn cho phép theo tiêu chuẩn Việt nam với nước mặt. 3.2. Đặc điểm thuỷ sinh vật 3.2.1. Thực vật thủy sinh (Macrophyte) Qua nghiên cứu, đã xác định được 40 loài thực vật thủy sinh thuộc hai ngành Thực vật Quyết (Pteridophyta) và ngành Thực vật có hạt (Spermatophyta) phân bố trong các dạng thủy vực sông, suối, ao, hồ trong lưu vực sông Cầu. Thực vật thuỷ sinh thường phân bố tại các khu vực nơi nước đứng, lòng sông, suối rộng, có các bãi ngập nước diện tích lớn. Không thấy có nhóm thực vật nào phổ biến trong các dạng thuỷ vực ngoại trừ một số loài rong như rong đuôi chồn vòng Myriophyllum verticillatum L., rong đuôi chồn Myriophyllum spicatum L., rong đuôi chó Ceratophylum demersum L. mọc tại các khu vực sông, suối nước chảy yếu Một số loài như dừa nước Ludvigia repens L.: ngổ Limnophyla aromatica (L.): phỏng rạ Hygroriza aristata (Retz.) Nees ex W. & Arn); rau bợ Marsilea quadrifolia L. mọc ven sông, suối (nơi nước chảy chậm hoặc không chảy). Các loài thực vật thuỷ sinh thuộc các họ ráy Araceae, khoai lang Convolvulaceae, hoa tán Apiaceae như cây khoai nước Colocassia esculenta, rau muống Ipomoea aquatic, rau cần nước Oenanthe javanica… dân địa phương sử dụng làm thực phẩm, chăn nuôi gia súc khá phổ biến. Các nhóm thực vật thuỷ sinh trong khu vực là những loài phổ biến mọc tại nhiều sông, suối, ao và ruộng trũng để hoang là nơi trú ngụ cho các nhóm thuỷ sinh vật khác như tôm, cua, ốc và các nhóm côn trùng nước. Chúng thường không có giá trị kinh tế lớn và cũng không gây ảnh hưởng đến môi trường của thuỷ vực. Trong thực vật thuỷ sinh, ngoài lúa là cây lương thực được trồng phổ biến khắp nơi, một số loài khác như sen Nelumbo nucifera Gaertn, súng Nymphaea pubessens Georg cũng được trồng tại một số hồ ở một số khu vực làm cảnh và lấy hạt làm thuốc, thực phẩm. Rau muống Ipomoea aquatica Forsk là thực phẩm hầu như không thể thiếu trong bữa ăn hàng ngày của cư dân địa phương cũng được trồng rộng rãi khắp nơi. Thực vật thuỷ sinh là nhóm tham gia trong quá trình làm sạch tự nhiên của thuỷ vực. Một số loài được dùng trong công đoạn xử lý nước thải của các cơ sở sản xuất thực phẩm, bệnh viện như cây sậy Phragmitis comunis Trin, một vài loài rong, bèo. Chúng giữ lại và hấp thụ một phần các chất thải trước khi đi Tuyển tập báo cáo Hội thảo khoa học lần thứ 10 - Viện KH KTTV & MT 104 qua các công đoạn xử lý khác, làm giảm ô nhiễm cho thuỷ vực. Trên sông Cầu, sông Cà Lồ, sông Công, nơi nước chảy mạnh và ở những nơi các hoạt động giao thông diễn ra với cường độ cao, thực vật thuỷ sinh không phát triển nhiều. Ven sông chỉ thấy có một vài nhóm thực vật thuỷ sinh sống thành đám như cây nghể nước Polygonum hydropiper tại khu vực gần ngã ba sông Công, sông Cầu. Tại khu vực các bãi ven sông, người dân địa phương trồng một vài loài thực vật thuỷ sinh làm thực phẩm rau xanh, chăn nuôi gia súc như khoai nước, bèo cái, rau muống và rau cần theo thời vụ. 3.2.2. Thực vật nổi (Phytoplankton) Có 113 loài thực vật nổi thuộc 6 ngành tảo là Tảo Silic (Bacillariophyta), Tảo Lục (Chlorophyta), Tảo lam (Cyanophyta), Tảo Mắt (Euglenophyta), tảo Vàng ánh (Chrysophyta) và tảo Giáp (Pyrrophyta) đã được xác định trong các đợt khảo sát bổ sung. Th¸ng 9 Tảo Lục Tảo Silic Tảo Lam Tảo Mắt Tảo Vàng ánh Tảo Giáp 40% 33% 14% 10% Th¸ng 11 Tảo Lục Tảo Silic Tảo Lam Tảo Mắt45% 19% 20%16% Hình 1. Thành phần thực vật nổi đã khảo sát, nghiên cứu vào tháng 9/2006 và 11/2006 Hình 1 cho thấy, trong thành phần thực vật nổi, vào tháng 9, nhóm tảo Lục có số loài đông nhất với 36 loài (chiếm tỉ lệ 40% trên tổng số loài xác định được), sau đến nhóm tảo Silic (với 30 loài, chiếm tỉ lệ 33 %), tảo lam (13 loài, chiếm tỉ lệ 14%), tảo Mắt (9 loài, chiếm tỉ lệ 10 %), tảo Vàng ánh (2 loài, chiếm tỉ lệ 2%) và cuối cùng là tảo Giáp (1 loài, chiếm 1%). Trong tháng 11, xác định được 75 loài và tảo Silíc có số loài đông nhất với 34 loài, chiếm tỉ lệ 45%, sau đến nhóm tảo Lục và tảo lam (15 và 14 loài, chiếm tỉ lệ tương ứng là 20% và 19 %), cuối cùng là nhóm tảo Mắt (với 12 loài, chiếm tỉ lệ 16%). Không thấy xuất hiện hai nhóm tảo Vàng ánh và tảo Giáp vào thời kỳ này. Tại hầu hết các trạm, nhóm tảo Silic và tảo Lục có số loài cao nhất, sau đến nhóm tảo lam, tảo Mắt và cuối cùng là hai nhóm tảo Giáp và tảo Vàng ánh chỉ xuất hiện tại từng trạm và từng thời kỳ. Về sự nhạy cảm đối với ô nhiễm có thể liệt kê các chi có mặt tại các trạm khảo sát như: Straurastrum, Pinnularia, Surirella, Cocconeis. Các chi Euglena, Oscillatoria, Scenedesmus, Chlorella, Nitzschia là những chỉ thị thường xuyên được sử dụng để chỉ thị sự ô nhiễm nước (Dương Đức Tiến, Võ Hành, 1997) tại đây cũng thấy xuất hiện. Các loài tảo thuộc các chi Euglena, Scenedesmus, Oscillatoria, Nitzschia là những nhóm thường có mặt trong các thuỷ vực ô nhiễm hữu cơ và được đánh giá là có khả năng chịu đựng ô nhiễm cao. Một số loài tảo trong các chi trên cũng ưa sống trong môi trường giầu chất hữu cơ. Mật độ thực vật nổi dao đông từ 3174 tb/l đến 6238 tb/l vào thời kỳ tháng 9 và dao động từ 1870 tb/l đến 9750 tb/l vào thời kỳ tháng 11. Mật độ số lượng thực vật nổi cả hai thời kỳ đều do 3 nhóm tảo Silic, tảo Lam và tảo Lục quyết định. Nhóm tảo Mắt tại khu vực trạm 1, 2 và 5 cao hơn các trạm khác cho thấy các khu vực này mức độ ô nhiễm là cao hơn các khu vực khác. Trong khi tảo Silic không cao có thể thấy các khu Tuyển tập báo cáo Hội thảo khoa học lần thứ 10 - Viện KH KTTV & MT 105 vực này có xu hướng bị ô nhiếm hơn. Khi thuỷ vực bị ô nhiễm, tính đa dạng và mật độ của quần xã tảo trong thuỷ vực bị biến đổi. Tại khu vực không ô nhiễm, số lượng loài thường cao nhưng mật độ cá thể trong một loài lại thấp. Ngược lại, quần xã tảo tại nơi ô nhiễm được đặc trưng bởi số lượng loài ít nhưng mật độ cá thể lại cao hơn hẳn. 3.2.3. Động vật nổi (zooplankton) Xác định được 56 loài động vật nổi thuộc các nhóm Giáp xác Chân chèo Copepoda, Giáp xác Râu ngành Cladocera Trùng Bánh xe Rotatoria, giáp xác Ostracoda và Ấu trùng côn trùng tại các trạm khảo sát trên lưu vực sông Cầu. Th¸ng 9 Giáp xác Dâu Giáp xácchân chèo Trùng bánh xe 54% 24% 22% Th¸ng 11 Giáp xác Dâu Giáp xácchân chèo Trùng bánh xe Các nhóm khác 50% 24% 16% 10% Hình 2. Thành phần động vật nổi đã khảo sát, nghiên cứu vào tháng 9/2006 và 11/2006 Thành phần động vật nổi vào tháng 9 chỉ có các loài thuộc 3 nhóm giáp xác Râu ngành, Mái chèo và Trùng bánh xe. Hình 2 cho thấy, trong đó, giáp xác Râu ngành có số loài đông nhất (27 loài, chiếm 54% trên tổng số loài động vật nổi), tiếp đó là nhóm Giáp xác chân chèo (có 9 loài, chiếm tỉ lệ 24%), nhóm Trùng Bánh xe (8 loài, chiếm 22 %). Vào tháng 11, trong thành phần động vật nổi, nhóm giáp xác Râu ngành vẫn có số loài đông nhất (24 loài, chiếm 50%), sau đến giáp xác Chân chèo (12 loài, chiếm 24%), Trùng bánh xe (8 loài, chiếm 16%) và các nhóm khác (5 loài, chiếm 10%). Các nhóm ấu trùng côn trùng tồn tại trong các khu vực khảo sát không nhiều chứng tỏ khu vực này bị ảnh hưởng rất nhiều bởi các hoạt động của con người nên ấu trùng côn trùng không tồn tại và phát triển được. Nhóm Trùng bánh xe Rotatoria là nhóm thường có mặt trong thủy vực giàu dinh dưỡng (Đặng Ngọc Thanh, Hồ Thanh Hải, 2001; Jonh C. Morse et al., 1994) xuất hiện tại đây, chứng tỏ đây là khu vực ít nhiều bị ảnh hưởng của ô nhiễm . Giữa các trạm khảo sát và các thời điểm khác nhau, số lượng loài động vật nổi cũng khác nhau. Các trạm càng về phía hạ lưu, thành phần loài càng phong phú hơn và mật độ cũng cao hơn. Tại hầu hết các khu vực tại hai thời điểm, nhóm giáp xác Râu ngành hầu như có số lượng loài cao hơn cả, sau đến nhóm giáp xác Chân chèo và nhóm Trùng bánh xe. Mật độ động vật nổi dao đông rất lớn tại các khu vực khác nhau, dao động từ 6 con/m3 tại khu vực cầu Trần Quốc Bình, Thái Nguyên đến 7847 con/m3 tại khu vực đò Quang Biểu, Bắc Ninh vào tháng 9 và dao động từ 29 con/m3 tại khu vực Cầu dường sắt Đa Phúc, Thái Nguyên đến 3020 con/m3 ở khu vực đò Quang Biểu, Bắc Ninh vào tháng 11. Như vậy, cả hai thời điểm, mật độ động vật tăng dần vè phía hạ lưu và mật độ động vật nổi đều do hai nhó Râu nhành và Chân chèo thay nhau chiếm tỉ lệ cao nhất và quyết định mật độ động vật nổi. Tuyển tập báo cáo Hội thảo khoa học lần thứ 10 - Viện KH KTTV & MT 106 3.2.4. Động vật đáy (zoobenthos) Tại các khu vực khảo sát, xác định được 20 loài động vật đáy thuộc các nhóm Mollusca - Gastropoda, Mollusca- Bivalvia, Crustacea - Macrura, Crustacea- Brachyura và một số nhóm ấu trùng Côn Trùng. Th¸ng 9 Nhóm Ốc Nhóm Trai, Hến Nhóm Tôm Nhóm Côn trùng 43% 38% 13% 6% Th¸ng 11 Nhóm Ốc Nhóm Trai, Hến Nhóm Tôm Nhóm Cua 47% 33% 13% 7% Hình 3. Thành phần động vật đáy đã khảo sát, nghiên cứu vào tháng 9/2006 và 11/2006 Trong tháng 9 xác định được 16 loài và nhóm loài động vật đáy. Hình 3 chỉ ra rằng, nhóm ốc có nhiều loài nhất (7 loài, chiếm tỉ lệ 43%), tiếp đó đến nhóm trai, hến (6 loài, chiếm 38%), nhóm tôm với hai loài chiếm 13% và cuôí cùng là nhóm côn trùng (chỉ có 1 loài, chiếm 6%). Tháng 11 xác định được 15 loài, trong đó nhóm ốc cố 7 loài, chiếm 47 %, sau đến nhóm trai, hến (có 5 loài, chiếm 33%), nhóm tôm (có 2 loài, chiếm 13%) và cuối cùng là nhóm cua (có 1 loài, chiếm 7% trên tổng số loài động vật đáy). Trong thành phần động vật đáy, nhóm hến Corbicula có mật độ khá cao và tập trung nhiều tại khu vực có nền đáy bùn cát dọc sông Cầu từ khu vực ngã ba sông cầu, sông Công xuống tới khu vực Quang Biểu, Bắc Ninh. Nhóm ốc thuộc họ Thiariadae, Viviparidae có mật độ cao tại sông Cà Lồ phía Xuân Giang, Sóc Sơn, Hà Nội, các loài ốc đá Sinotaia aeruginosa, ốc vặn Angulyagra polyzonata, A. begettigeri xuất hiện khá nhiều tại các thuỷ vực ao, ruộng trũng ven sông. Nhóm Hến thuộc họ Corbiculidae, Unionidae xuất hiện dọc theo sông phía hạ du từ Đa Phúc về ngã ba phả lại (khu vực Lục Đầu Giang). Nhóm Hến là nhóm khá nhạy cảm với biến đổi môi trường. Theo người dân cào hến, ốc dọc sông cho biết các bãi hến nhiều có thời gian bị chết hàng loạt do ảnh hưởng bởi ô nhiễm môi trường (tại các bãi nuôi hến phía gần Phả lại, có gia đình thầu bãi nuôi thả hến tự nhiên đã bị chết và bị thua lỗ hàng chục triệu đồng). Hai nhóm thân mềm hai mảnh cỏ Bivalvia và chân bụng Gastropda luôn chiếm vị trí dẫn đầu về thành phần và mật độ động vật đáy. Nhóm ấu trùng côn trùng không thấy xuất hiện nhiều cả về thành phần và mật độ. Biểu hiện của nhóm côn trùng với thành phần và mật độ thấp chứng tỏ môi trường nước tại khu vực bị thay đổi, không còn phù hợp cho phát triển và sinh trưởng của chúng. Cũng như thành phần loài, mật độ động vật đáy do hai nhóm trai, hến và nhóm ốc quyêt định. Hai nhóm này thay nhau chiếm tỉ lệ quyết định mật độ số lượng đông vật đáy trên toàn khu vực. Tại các trạm phía thượng du (trạm1,2) nhóm ốc chiếm tỉ lệ mật độ cao nhất và quyết định mật độ đông vật đáy tại đây. Các trạm phía hạ du (3,4,5) mật đôg nhóm trai hến lại khá cao, đôi khi chiếm tỉ lệ chính, quyết định mật độ động vật đáy. Mật độ động vật đáy dao động từ 5 con/m2 tại khu vực thượng nguồn đến đến 51 Tuyển tập báo cáo Hội thảo khoa học lần thứ 10 - Viện KH KTTV & MT 107 con/m2 tại khu vực hạ nguồn (trạm 5) trong tháng 9. Trong khi đó vào thời điểm tháng 10, mật độ động vật đáy lại thấp nhất tại trạm hạ nguồn (trạm 5) và cao nhất tại trạm ở khu vực sông Cà Lồ. 3.2.5. Cá Trên cơ sở tài liệu cá khu vực, thu mẫu và phỏng vấn, xác định được 89 loài cá tự nhiên và cá nuôi, thuộc 6 bộ và 20 họ với đa phần cà cá loài là cá bản địa, chỉ có loài cá Sặc bướm (Trichogaster trichopterus), Rô phi vằn (Oreocromis niloticus), cá Rô phi đen (Oreocromis mossambicus) là loài cá di nhập từ nơi khác tới nhưng nay chúng đã có mặt ngoài tự nhiên với số lượng tương đối khá. Họ có số loài lớn nhất là họ cá Chép (51 loài chiếm trên 50% trên tổng số loài). Đa số các loài phân bố ở đây có cùng nguồn gốc với các loài phân bố ở các lưu vực thuộc hệ thống sông Hồng (thuộc tỉnh địa động vật cá nội địa Hoa Nam - Bắc Việt Nam) nhưng cũng có một vài loài có nguồn gốc hệ thống sông Mê Kông (thuộc tỉnh địa động vật cá nội địa Đông Dương), đó là loài cá sặc bướm Trichogaster trichopterus. Loài cá sặc bướm (Trichogaster trichopterus) mới xuất hiện ở địa phương một số năm gần đây. Có lẽ chúng được đưa tới do lẫn trong cá giống của các loài cá nuôi được đưa tới từ các tỉnh phía Nam. Hiện tại loài này có mặt với số lượng nhiều ngoài tự nhiên. Trong khu vực có 5 loài cá quý hiếm trên tổng số 57 loài cá nội địa đã được ghi vào Sách Đỏ Động vật Việt Nam năm 1996. Có 2 loài được xếp vào bậc V và hai loài được xếp vào bậc T bao gồm cá Trắm đen Mylopharyngodon piceus bậc V, cá Vến Megalobrama terminalis bậc V, cá Sỉnh Onychostoma laticeps bậc V, cá chày Squaliobarbus curiculus bậc T và cá Chuối hoa Channa maculatus bậc T. Trong thành phần cá, có 12 loài cá nuôi tại các hồ, ao ven sông như cá Trắm cỏ, cá Trôi ấn, cá Trôi, cá Mrigan, cá Mè hoa, cá Mè trắng, cá Chép, cá Rô phi vằn, cá Rô phi đen, cá Chim trắng, cá trê phi. Vào mùa nước do các ao bị ngập nên các loài cá này tràn ra sông và tạo thành các loài cá tự nhiên sống tự nhiên, đôi khi chúng còn sinh sản và tạo thành cá tự nhiên. Cá là loại thức ăn ưa thích của cư dân trên khu vực, được bán trong các chợ, nhà hàng phục vụ người tiêu dùng. Qua quan sát cá do ngư dân đánh bắt đem bán ở các chợ trên khu vực khảo sát thì thấy sản lượng cá tự nhiên ở đây tương đối thấp. Theo dân cư sống ven sông thì sản lượng cá thấp là do bị ảnh hưởng bởi nhiều yếu tố tác động như môi trường bị ô nhiễm, đánh bắt cá triệt để cả bằng hình thức huỷ diệt như kích điện... đây là điều đã và đang diễn ra. Đôi khi ô nhiễm môi trường đã gây chết hàng loạt. 4. Kết luận và kiến nghị Thành phần thuỷ sinh vật tại khu vực nghên cứu trên nhánh chính sông Cầu, sông Công và sông Cà Lồ tương đối phong phú. Kết quả nghiên cứu chỉ ra rằng, môi trường ở khu vực nghiên cứu đã bị ô nhiễm. Thành phần thuỷ sinh vật có dấu hiệu bị suy giảm so với các khu vực môi trường sạch hơn, xuất hiện một số nhóm sinh vật chỉ thị cho thủy vực bị nhiễm bẩn hữu cơ. Các nhóm thực vật nổi, động vật nổi bị suy giảm gián tiếp gây ảnh hưởng đến các nhóm tôm, cua, cá. Qua đó có thể thấy mức độ ô nhiễm và ảnh hưởng của nó trên lưu vực sông. Tại khu vực trạm khảo sát về phía hạ Tuyển tập báo cáo Hội thảo khoa học lần thứ 10 - Viện KH KTTV & MT 108 lưu, thành phần thuỷ sinh vật phong phú hơn, chứng tỏ nước ô nhiễm đã được pha loãng và khả năng tự làm sạch của sông đã phát huy được một phần nhỏ. Việc đánh giá hiện trạng sinh vật thuỷ sinh của các dòng sông là rất quan trọng khi áp dụng quản lý tổng hợp lưu vực sông. Do vậy, cần tiến hành điều tra khảo sát sâu, rộng, đồng bộ hơn về thuỷ sinh vật, ô nhiễm môi trường lưu vực sông Cầu để có thể đánh giá một cách chính xác các giá trị đa dạng, mức độ thiệt hại của việc ô nhiễm môi trường gây ra. Từ đó đề xuất các biện pháp khắc phục suy giảm môi trường phục vụ cho phát triển bền vững lưu vực sông Cầu. Tài liệu tham khảo 1. Đặng Ngọc Thanh, Thái Trần Bái, Phạm Văn Miên. Nhà xuất bản khoa học và kỹ thuật Hà Nội, 1980. Phân loại động vật không xương sống nước ngọt Bắc Việt Nam. 573 trang . 2. Đặng Ngọc Thanh, Hồ Thanh Hải. Nhà xuất bản KHKT Hà Nội, 2001. Giáp xác nước ngọt - Động vật chí Việt Nam, tập 5. 3. Mai Đình Yên. NXB KH-KT.Hà Nội, 1978. Định loại cá nước ngọt các tỉnh phía bắc Việt Nam. 340 Trang. 4. Dương Đức Tiến, Võ Hành. Nhà xuất bản Nông nghiệp - Hà Nội, 1997. Tảo nươc ngọt Việt Nam- Phân loại bộ tảo Lục Chlorococcales. 502 trang. 5. Dương Đức Tiến. Nhà xuất bản nông nghiệp -Hà Nội, 1996. Phân loại vi khuẩn Lam ở Việt Nam. 220 trang. 6. Mary Ann H. Franson,American Publi health associations, 1995. Standard methods for the Examination of water and waste water. 1470 trang. 7. Akihito Shirota. Overseas Technocal Cooperation Agency, Japan 1966. The Plankton of South Viet Nam - Fresh Water and Marine Plankton. 462 Trang. 8. Takaaki Yamagishi. Uchida rokakuho, Tokyo, 1992. Plankton Algae in Taiwan (Formosa) 252trang. 9. Phạm Hoàng Hộ. Nhà Xuất bản Trẻ Thành phố Hồ Chí Minh, 2000. Cây cỏ Việt nam. Quyển I (960 trang); Quyển II (953 trang); Quyển III (1020 trang) - In lần thứ 2. 10. Jonh C. Morse, Yang Lianfang, Tian Lixin. Hohai University press, Nanjing, People’s Republic of China, 1994. Aquatic insects of China useful for monitoring water quality. 570 trang. 11. Maurice Kottelat, 1996. Fishes of the Nam Theun and Xe Bangfai basins, 142 trang . 12. Maurice Kottelat, 2001. Freshwater fishes of Northern Vietnam. A preliminary check-list of the fishes known or expected to occur in northern Vietnam with comments on systematics and nomenclature. 123 trang. Tuyển tập báo cáo Hội thảo khoa học lần thứ 10 - Viện KH KTTV & MT 109