Đề tài Nghiên cứu một số đặc điểm dinh dưỡng và tập tính của vượn đen má trắng - Nomascus leucogenys (Ogilby, 1840) trong điều kiện nuôi nhốt ở Trung tâm Cứu hộ Linh trưởng Nguy cấp, Vườn Quốc gia Cúc Phương

…). Tõ ng¨n phô cã c¸c cöa vµo ng¨n A vµ ng¨n B. C¸c cöa ®Òu cã kho¸ vµ ®­îc më vµo phÝa trong ®Ò phßng v­în tù ®Èy cöa trèn ra ngoµi. Ng¨n B cã diÖn tÝch kho¶ng 40 m2 còng cã cÊu tróc t­¬ng tù nh­ ng¨n A víi 3 tÇng dµn tre, chØ kh¸c lµ nÒn ®Êt cã líp cá (cá tranh, cá l¸c,...) mäc um tïm cïng víi mét sè c©y bôi kh¸c. Hai ng¨n A vµ B ®­îc th«ng víi nhau b»ng 1 hoÆc 2 cöa kÐo cã kho¸. B¶ng 1. Thµnh phÇn ®µn v­în ®en m¸ tr¾ng ®­îc nghiªn cøu TT Tªn gäi Tªn khoa häc §ùc/ c¸i N¨m sinh Chuång sè Ngµy nhËp, xuÊt xø, Tr¹ng th¸i sinh dôc 1. Gorbi N.l. siki §ùc 1992 7 10-11-1994, kh¸ch n­íc ngoµi tÆng. ®· giao phèi sinh con. 2. Rudi N.l. siki §ùc 1996 16B 30-10-1996, kh¸ch du lÞch tÆng. 3. Daisy N.l. siki C¸i 1993 7 18-9-1993, kh¸ch n­íc ngoµi tÆng. Tr­ëng thµnh, ®· ®Î ®­îc 3 løa (1999, 2002, 2006). 4. Simba N.l. siki C¸i 1998 14A 1-12-1998, kh¸ch du lÞch tÆng. Tr­ëng thµnh, ®· cã ®éng dôc. (Sè liÖu: TTCHLTNC) Hµng ngµy ng­êi ch¨n nu«i ph¶i dän vÖ sinh chuång 2 lÇn, quÐt dän ph©n, thøc ¨n r¬i v·i vµ thay n­íc uèng. Kh«ng dïng ho¸ chÊt ®Ó tÈy uÕ, chØ dïng n­íc s¹ch ®Ó röa chuång.Vµo thø ba hµng tuÇn tiÕn hµnh tæng vÖ sinh toµn bé khu vùc gåm c¸c chuång nu«i vµ xung quanh. §µn v­în nghiªn cøu bao gåm 4 c¸ thÓ: 2 ®ùc vµ 2 c¸i (b¶ng 1), ®­îc nu«i trong 3 chuång kh¸c nhau. Chuång 7: Lµ mét gia ®×nh v­în siki gåm 4 c¸ thÓ: bè, mÑ, con gÇn tr­ëng thµnh vµ con non. V­în bè tªn Gorbi, sinh n¨m 1992, do mét ng­êi n­íc ngoµi ®­a vÒ ngµy 10-11-1994, t×nh tr¹ng søc khoÎ tèt. V­în mÑ tªn Daisy, sinh n¨m 1993, do mét ng­êi n­íc ngoµi ®­a vÒ ngµy 18-09-1993, t×nh tr¹ng søc khoÎ tèt. V­în ®ùc con gÇn tr­ëng thµnh tªn Rafi, sinh 17-12-2002 t¹i TTCHLT, t×nh tr¹ng søc khoÎ tèt. V­în c¸i con non ch­a ®Æt tªn, sinh ngµy 21-11-2006 t¹i TTCHLT, t×nh tr¹ng søc khoÎ tèt.Trong gia ®×nh nµy th× v­în mÑ tá ra lµ ®Çu ®µn nã lu«n gÇm gõ khi cã ng­êi ®i qua chuång, vµ xå ®Õn nhe r¨ng do¹ hoÆc tÊn c«ng (c¾n) nÕu ng­êi ®ã ®Õn gÇn chuång. V­în bè chØ xå ra theo sau v­în mÑ. Chuång 16A: Cã mét c¸ thÓ v­în ®ùc siki tªn lµ Rudi, sinh 1996, do mét kh¸ch ®­a vÒ 30-10-1996, t×nh tr¹nh søc khoÎ tèt. Chuång 14A : Cã mét c¸ thÓ v­în c¸i siki tªn lµ Simba, sinh n¨m 1998, do kh¸ch du lÞch tÆng ngµy 1-12-1998, ®ang cã biÓu hiÖn ®éng dôc (th­êng xuyªn cä tay vµo c¬ quan sinh dôc), t×nh tr¹ng søc khoÎ tèt. Thêi gian nghiªn cøu Nghiªn cøu ®­îc tiÕn hµnh tõ th¸ng 3/2007 ®Õn th¸ng 5/2007 víi 3 ®ît quan s¸t vµ thùc hiÖn thÝ nghiÖm trªn ®µn v­în nu«i t¹i TTCHLTNC, VQG Cóc Ph­¬ng: §ît 1 : Tõ ngµy 06/03/2007 ®Õn ngµy 15/03/2007 §ît 2 :Tõ ngµy 08/04/2007 ®Õn ngµy 15/04/2007 §ît 3: Tõ ngµy 08/05/2007 ®Õn ngµy 15/05/2007 Ph©n tÝch sè liÖu vµ chuÈn bÞ kho¸ luËn ®­îc tiÕn hµnh t¹i tr­êng §¹i häc L©m NghiÖp d­íi sù h­íng dÉn cña TS. NguyÔn Xu©n §Æng – Phßng §éng vËt häc Cã x­¬ng sèng, ViÖn Sinh th¸i vµ Tµi nguyªn sinh vËt, ViÖn Khoa häc vµ C«ng nghÖ ViÖt Nam. Ph­¬ng ph¸p nghiªn cøu thøc ¨n Nghiªn cøu thµnh phÇn thøc ¨n §Ó x¸c ®Þnh thµnh phÇn c¸c loµi thøc ¨n cña v­în trong ®iÒu kiÖn nu«i nhèt chóng t«i theo dâi ghi chÐp tÊt c¶ c¸c lo¹i thøc ¨n ®­îc c¸n bé nu«i d­ìng cña TTCHLT cung cÊp cho v­în hµng ngµy, chó ý ®Õn nguån gèc vµ chÊt l­îng thøc ¨n. Do qui chÕ cña TTCHLT chóng t«i kh«ng ®­îc phÐp cho v­în ¨n c¸c lo¹i thøc ¨n kh¸c víi c¸c lo¹i thøc ¨n do TTCHLT ®· qui ®Þnh. §iÒu nµy phÇn nµo ¶nh h­ëng ®Õn viÖc x¸c ®Þnh ®Çy ®ñ h¬n danh môc c¸c lo¹i thøc ¨n cña v­în nghiªn cøu. ViÖc ®Þnh tªn khoa häc c¸c lo¹i thøc ¨n thùc vËt do TS. Hµ V¨n TuÕ, ViÖn Sinh th¸i vµ Tµi nguyªn sinh vËt, c¸c lo¹i thøc ¨n c«n trïng do mét sè chuyªn gia c«n trïng cña ViÖn Sinh th¸i vµ Tµi nguyªn sinh vËt thùc hiÖn trªn c¬ së c¸c mÉu vËt do chóng t«i cung cÊp. Nghiªn cøu kü thuËt chuÈn bÞ thøc ¨n vµ ph©n ph¸t thøc ¨n Quan s¸t vµ cïng thùc hiÖn víi c¸c c¸n bé nu«i d­ìng cña TTCHLT c¸c kü thuËt chuÈn bÞ vµ ph©n ph¸t thøc ¨n cho v­în, chó ý ®Õn chñng lo¹i thøc ¨n cung cÊp, nguån gèc, nh·n hiÖu, yªu cÇu lùa chän chÊt l­îng cña c¸c lo¹i thøc ¨n, kü thuËt lµm s¹ch, th¸i, trén thøc ¨n ... sè lÇn cho ¨n trong ngµy, vµo giê nµo, cho thøc ¨n vµo ®©u, sù lu©n phiªn chñng lo¹i thøc ¨n theo tuÇn hoÆc theo th¸ng vµ sù biÕn ®æi chñng lo¹i thøc ¨n theo mïa. X¸c ®Þnh møc thøc ¨n tiªu thô X¸c ®Þnh l­îng thøc ¨n tiªu thô b»ng c¸ch c©n l­îng thøc ¨n cung cÊp vµ l­îng thøc ¨n d­ thõa sau b÷a ¨n (c©n riªng tõng chñng lo¹i) b»ng lo¹i c©n tiÓu ly 1000g. L­îng thøc ¨n tiªu thô b»ng l­îng thøc ¨n cÊp trõ ®i l­îng thøc ¨n d­ thõa vµ quy ra gam/ c¸ thÓ/ngµy. ThÝ nghiÖm nµy ®­îc tiÕn hµnh trong 3 tháng( tháng 3 , tháng 4 và tháng 5 ) và mỗi tháng được tiến hành cân 3 ngày liên tục trên các cá thể vượn nghiên cứu nu«i t¹i TTCHLT. §¸nh gi¸ møc ®é lùa chän lo¹i thøc ¨n Møc ®é ­a thÝch cña mçi lo¹i thøc ¨n ®­îc x¸c ®Þnh dùa vµo c¸c yÕu tè sau: - §­îc v­în chän ¨n tr­íc hay ¨n sau khi ®­a khay thøc ¨n vµo chuång. TÇn sè lÊy thøc ¨n ®ã trong qu¸ tr×nh sö dông khÈu phÇn ¨n hµng ngµy. L­îng thøc ¨n tiªu thô trong ngµy: ¨n hÕt hay cßn d­ l¹i bao nhiªu sau khi kÕt thøc b÷a ¨n. Dùa trªn 3 yÕu tè trªn chóng t«i t¹m chia c¸c lo¹i thøc ¨n ®­îc cÊp theo 3 møc lùa chän nh­ sau: rÊt thÝch (+++), b×nh th­êng (++) vµ kh«ng thÝch (+) 2.3.4. Ph­¬ng ph¸p nghiªn cøu tËp tÝnh Nghiªn cøu tËp tÝnh b»ng quan s¸t trùc tiÕp trªn 4 c¸ thÓ v­în nu«i gåm 2 ®ùc và 2 c¸i ®· tr­ëng thµnh. Mäi hµnh vi tËp tÝnh quan s¸t ®­îc trong mçi lÇn quan s¸t ®­îc ghi vµo phiÕu theo dâi. Ngoµi ra, cßn tiÕn hµnh c¸c quan s¸t ngÉu nhiªn trong qu¸ tr×nh tiÕn hµnh c¸c nghiªn cøu vÒ dinh d­ìng vµ kü thuËt ch¨n nu«i. Mçi th¸ng nghiªn cøu 4 ngµy vµ mçi ngµy theo dâi 1 c¸ thÓ . C¸c tËp tÝnh quan s¸t gåm: TËp tÝnh ¨n, uèng n­íc: Quan s¸t c¸ch lÊy thøc ¨n (dïng tay, ch©n hay miÖng); c¸ch ¨n, uèng, nhai hay nuèt vµ sù lùa chän thøc ¨n, sù lùa chän tõng lo¹i thøc ¨n. C¸c ghi nhËn ®­îc ghi vµo phiÕu theo dâi, sè thÝ nghiÖm vµ chôp h×nh mét sè hµnh vi ¨n, uèng. TËp tÝnh vËn ®éng: Quan s¸t c¸ch di chuyÓn (c¸ch ®i, ®u cµnh, ngåi); nghØ ng¬i vµ ngñ (t­ thÕ thêi ®iÓm nghØ ), ch¬i ®ïa (c¸ch thøc ch¬i, ch¬i mét m×nh hay víi c¸ thÓ kh¸c), h×nh thøc ®¸nh nhau ( c¾n, ®¸nh ®uæi...); tËp tÝnh chuèt l«ng (tù chuèt hay chuèt cho c¸ thÓ kh¸c). TiÕng hãt: Ghi thêi gian b¾t ®Çu vµ thêi gian kÕt thóc; c¸ thÓ khëi x­íng, c¸ thÓ phô ho¹, tr¹ng th¸i cña c¬ thÓ v­în khi hãt (ngåi yªn hay di chuyÓn), sè lÇn hãt trong ngµy. TiÕng kªu: Ghi nhËn c¸c d¹ng tiÕng kªu cña v­în, nguyªn nh©n ph¸t ra tiÕng kªu, hiÖu qu¶ cña tiÕng kªu. TËp tÝnh sinh s¶n : Sù kh¸c biÖt gi÷a ®ùc, c¸i khi ®Õn tuæi thµnh thôc; biÓu hiÖn ®éng dôc, hµnh vi chuÈn bÞ giao phèi quan s¸t c¸ch thøc giao phèi, thêi gian mang thai vµ nu«i con. Chu kú ho¹t ®éng ngµy-®ªm: Chu kú ho¹t ®éng ngµy - ®ªm cña v­în ®­îc quan s¸t trªn 4 c¸ thÓ v­în (2 ®ùc, 2 c¸i tr­ëng thµnh) theo ph­¬ng ph¸p quan s¸t liªn tôc c¸ thÓ chän: trong mçi th¸ng, mçi c¸ thÓ theo dâi 1 ngµy tõ 5h30 tr­íc khi v­în tØnh dËy cho ®Õn 18h00 khi v­în ®· ngñ, kho¶ng thêi gian lÊy mÉu lµ 20 phót, thêi gian nghØ gi÷a 2 lÇn lÊy mÉu liªn tôc lµ 10 phót . Theo kinh nghiÖm cña nh÷ng ng­êi ch¨n nu«i t¹i Trung t©m, thêi gian tõ sau 18h00 ®Õn 5h30 h«m sau lµ thêi gian v­în ngñ. Ch­¬ng 3 KÕt qu¶ vµ th¶o luËn 3.1. KÕt qu¶ nghiªn cøu dinh d­ìng cña v­în ®en m¸ tr¾ng 3.1.1.Thµnh phÇn thøc ¨n vµ sù ­a thÝch KÕt hîp c¸c sè liÖu nghiªn cøu tr­íc ®©y vµ sè liÖu nghiªn cøu ®­îc th× trong ®iÒu kiÖn nu«i ë TTCHLT Cóc Ph­¬ng ®· ghi nhËn ®­îc 47 lo¹i thøc ¨n cung cÊp cho v­în, bao gåm 18 lo¹i qu¶ c©y trång, 14 lo¹i rau, qu¶ vµ cñ c©y trång, l¸ cña 15 loµi c©y hoang d·, ch¸o tæng hîp vµ trøng gµ hoÆc trøng vÞt. Ngoµi ra, chóng t«i còng quan s¸t 5 loµi c«n trïng do v­în tù b¾t ¨n tõ c¸c c©y mäc trong vµ gÇn chuång (B¶ng 2). Sè l­îng chñng lo¹i thøc ¨n cÊp cã dao ®éng chót Ýt hµng ngµy tuú thuéc vµo kh¶ n¨ng cung øng cña cöa hµng ®­îc ®Æt mua. B¶ng 2. Thµnh phÇn thøc ¨n vµ ®é ­a thÝch cña v­în m¸ tr¾ng trong ®iÒu kiÖn nu«i nhèt TT Lo¹i thøc ¨n Tªn khoa häc §é ­a thÝch Qu¶ c©y Chuèi chÝn Musa paradisiaca +++ Chuèi xanh Musa pradisiaca +++ Xoµi chÝn Mangifera indica +++ D­a hÊu chÝn Citrullus lannatus +++ Thanh long Hylocereus undatus +++ Ch«m ch«m Nephelium sp. +++ Cam Citrus aurantum +++ Quýt Citrus deliciosa +++ T¸o tµu Zizyphus sp. ++ Lª Prunus pyrifolias ++ Døa Padanus sp. +++ B­ëi Citrus grandis + §u ®ñ Carica papaya +++ Na Annona squamosa ++ MËn Prunus salicina ++ T¸o ta Zyzyphus jujuba ++ §µo Prunus sp +++ Nho qu¶ Vitis vinifera +++ Rau, cñ, qu¶ Qu¶ d­a chuét t­¬i Cucumis sativus ++ Cµ chua t­¬i Lucopersicum esculentum ++ Qu¶ bÝ xanh sèng (luéc) Benicasa cerifera + Qu¶ bÝ ®á sèng (luéc) Benicasa cerifera + Cµ rèt (luéc/ sèng) Dancus carota ++ §Ëu ®òa Vigna sp. ++ Cµ tÝm (luéc/ sèng) Solanum melongena + Cñ ®Ëu (luéc/ sèng) Pachyrhizus erosus ++ Rau muèng sèng Ipomoea repens ++ Cñ khoai lang (luéc/ sèng) Ipomoea batatas +++ C¶i b¾p (luéc/ sèng Brassica oleracea + Cñ xu hµo (luéc/ sèng) Brassica caulorapa + Cñ khoai t©y (luéc) Solanum tuberosum +++ MÝa c©y Saccharum officinarum ++ Thøc ¨n kh¸c Ch¸o tæng hîp +++ Trøng gµ/vÞt luéc Gallus sp./ Anas sp. +++ C©y hoang d· L¸ cä khÑt Dalbergia balansae + L¸ ph­îng vÜ Delonix regia + L¸ chuèi Musu paradisiaca + L¸ nóc n¸c tr¾ng Oroxylon indicum + Bóp non tre gai Bambusa spinosa + L¸ «r« Tasxotrophis ilisicides + C«m Elaeocarpus balansae + DÎ Lithocarpus corneus + Kh¸o Phoebe tavoyana + Ba g¹c Rauwolfia verticillata + Tre tróc Bambusa sp. + L¸ ng¸i Ficus hispida + L¸ xoan ta Melia azedarach + C«n trïng Cµo cµo lín Acrida chinenssi ? Cµo cµo nhá Atractomorpha chinenssi ? Ch©u chÊu lóa Oxya chinenssi ? Bä ngùa Mantis regiliosa ? Bä que Phasmis sp. ? Ghi chó: +++ rÊt thÝch ++ b×nh th­êng, + kh«ng thÝch, ? ¨n, nh­ng ch­a x¸c ®Þnh ®­îc møc ­a thÝch. Trong sè 47 lo¹i thøc ¨n cung cÊp, v­în tá ra rÊt thÝch ¨n 15 lo¹i, gåm 12 lo¹i qu¶ c©y, ch¸o tæng hîp vµ trøng gµ/vÞt luéc. V­în rÊt Ýt ¨n 2 lo¹i qu¶ (t¸o ta, b­ëi), 5 lo¹i rau qu¶ vµ 13 lo¹i l¸ c©y hoang d·. Nh×n chung, v­în rÊt thÝch ¨n c¸c lo¹i qu¶ ngät, mÒm; Ýt ¨n hÇu hÕt c¸c lo¹i rau qu¶, c¸c lo¹i lµ hoang d¹i cung cÊp v­în còng rÊt Ýt ¨n, chñ yÕu dïng ®Ó ch¬i ®ïa. Nh­ vËy, b¶n tÝnh ®éng vËt ¨n qu¶ c©y cña v­în ®­îc thÓ hiÖn râ trong ®iÒu kiÖn nu«i. §iÒu nµy còng trïng hîp víi c¸c quan s¸t trªn v­în nu«i ë c¸c v­ên thó kh¸c trªn thÕ giíi cho thÊy v­în thÝch ¨n c¸c lo¹i qu¶ mÒm ngät vµ khÈu phÇn ¨n th­êng bao gåm 80% qu¶ c©y vµ 20% l¸, chåi vµ hoa (Napien et al., 1967; Burton et al., 1980; Sharbenell, 1998,... ). Chóng t«i ch­a x¸c ®Þnh ®­îc ®é ­a thÝch ®èi víi c¸c lo¹i thøc ¨n lµ c«n trïng do kh«ng cã l­îng cung cÊp thÝch hîp, tuy nhiªn, quan s¸t cña chóng t«i cho thÊy c«n trïng cã thÓ lµ thµnh phÇn thøc ¨n th­êng xuyªn trong khÈu phÇn ¨n cña v­în. Ngoµi c¸c thøc ¨n kÓ trªn, hµng ngµy v­în cßn ®­îc bæ sung hçn hîp kho¸ng vi l­îng Korvimin vµo khÈu phÇn ¨n. L­îng thøc ¨n nµy kh«ng nhiÒu, nh­ng gãp phÇn t¨ng c­êng søc khoÎ vµ kh¶ n¨ng ®Ò kh¸ng bÖnh cña v­în trong ®iÒu kiÖn nu«i. Kü thuËt chÕ biÕn vµ ph©n ph¸t thøc ¨n ChÕ biÕn thøc ¨n TÊt c¶ c¸c qu¶, cñ vµ rau ®Òu ®­îc mua ngoµi thÞ tr­êng, mét sè Ýt ®­îc thu h¸i trong thiªn nhiªn nh­: b­ëi, æi, na, c¸c lo¹i cµnh l¸ c©y. C¸c lo¹i qu¶ c©y ph¶i chÝn cã chÊt l­îng tèt vµ c¸c lo¹i rau cñ ph¶i t­¬i vµ cã chÊt l­îng tèt. C¸c loµi thøc ¨n trªn ®­îc röa b»ng n­íc s¹ch vµ b¶o qu¶n trong tñ l¹nh. Tr­íc khi cho v­în ¨n cÇn ph¶i chÕ biÕn thøc ¨n trong nhµ bÕp hîp vÖ sinh (H×nh 6). C¸c lo¹i qu¶ c©y (chuèi, xoµi, thanh long, cam, døa,...) ®­îc röa s¹ch, c¾t thµnh miÕng nhá kÝch th­íc kho¶ng 10x15x10 mm cho vµo khay. C¸c lo¹i qu¶ nhá ( Nho, mËn,…) ®­îc ®Ó nguyªn c¶ qu¶. C¸c lo¹i cñ cµ rèt, khoai lang, cñ ®Ëu, bÝ xanh, chuèi xanh mét phÇn ®Ó sèng röa s¹ch, phÇn kh¸c ®em luéc chÝn råi c¾t miÕng, cho vµo khay. Rau muèng ®­îc röa s¹ch, ®Ó c¶ cäng dµi. C¸c lo¹i d­a chuét, cµ chua, ®Ëu ®òa ®­îc röa s¹ch vµ c¾t thµnh miÕng nhá cho vµo khay. Ch¸o tæng hîp cho c¶ ®µn 17 c¸ thÓ v­în ¨n ®­îc lµm tõ 13 gãi (500g) ch¸o thÞt b¨m ¨n liÒn; 250ml s÷a t­¬i Vinamilk h·ng C« g¸i Hµ Lan; 3 th×a s÷a bét Diealac (30-40g) vµ 4-5 qu¶ chuèi chÝn (290- 400g) ®­îc bãc vá vµ giÇm n¸t (NÕu kh«ng cã chuèi th× cã thÓ dïng mét sè d¹ng qu¶ mÒm kh¸c nh­: xoµi, thanh long, ®u ®ñ, d­a hÊu, cam .v..v..) vµ kho¶ng 500- 600 ml n­íc ®un s«i cßn nãng. TÊt c¶ cho vµo nåi trén ®Òu vµ chia ra 17 khay ®Ó ph©n ph¸t cho c¸c chuång v­în. Hµng ngµy c¾t c¸c lo¹i l¸ c©y hoang d·, c¾t c¶ cµnh víi ®é dµi kho¶ng 50- 60 cm, sau ®ã bã thµnh 7 bã (mçi bã kho¶ng 2 ®Õn 3 cµnh) råi c¾m trong x« cã n­íc ®Ó gi÷ cho l¸ ®­îc t­¬i. Tíi 6h30 s¸ng h«m sau, ®em treo c¸c bã l¸ vµo v¸ch ng¨n A cña c¸c chuång v­în, c¸ch mÆt ®Êt kho¶ng 1,5 m vµ ®Õn b÷a 14h30 th× dän ®i. L¸ c©y xanh võa lµ thøc ¨n cho v­în vµ gióp cho chóng duy tr× tËp tÝnh vÆt l¸ ¨n trong tù nhiªn. Trøng gµ hoÆc trøng vÞt ®em luéc, bãc bá vá vµ c¾t miÕng nhá chia vµo c¸c khay thøc ¨n kh¸c cho v­în. Ph©n ph¸t thøc ¨n Thøc ¨n ®­îc cho vµo khay nh«m råi ®em ®Æt vµo ng¨n A cña mçi chuång, mçi c¸ thÓ mét khay, khay ®­îc ®Ó trªn kÖ ë dµn 1. Thøc ¨n thõa cña b÷a tr­íc ®­îc dän s¹ch tr­íc khi cung cÊp b÷a tiÕp theo. ThØnh tho¶ng, thøc ¨n (nho, ch©u chÊu, t¸o tµu..) ®­îc bäc vµo trong l¸ chuèi hoÆc cho vµo vá chai n­íc kho¸ng cã lç thñng ë ®¸y hoÆc cho vµo trong lâi cña giÊy vÖ sinh; mét sè cñ, qu¶ ®­îc nhÐt vµo trong èng tre, sau ®ã treo lªn dµn 2 hoÆc 3, hoÆc phÝa ngoµi v¸ch chuång (trong ng¨n phô) ®Ó b¾t chóng ph¶i vËn ®éng khi t×m c¸ch lÊy c¸c thøc ¨n nµy. V­în th­êng nhanh chãng t×m c¸ch moi ®­îc thøc ¨n nh­ dïng r¨ng bãc l¸, cÇm chai giËt hoÆc lËt ®i lËt l¹i lµm thøc ¨n r¬i ra. Hµng ngµy ng­êi cho ¨n cã nhiÖm vô b¸o l¹i t×nh h×nh søc khoÎ vµ t×nh tr¹ng sö dông thøc ¨n cña v­în. NÕu ph¸t hiÖn cã sù kh¸c th­êng c¸n bé kü thuËt sÏ ®Õn xem xÐt vµ xö lý kÞp thêi. C¸c b÷a ¨n cña v­în Th­êng ngµy cho v­în ¨n ba b÷a chÝnh vµ mét b÷a bæ sung nh­ sau: B÷a 6h30 - Ch¸o tæng hîp Trong b÷a ¨n nµy v­în ®­îc cho ¨n ch¸o tæng hîp . Ngoµi ra, cßn cho mét sè l¸ xanh h¸i tõ rõng (cä khÑt, c«m, dÎ, ba g¹c, chuèi..) vµo c¸c chuång ®Ó cho v­în ¨n hoÆc ch¬i. L¸ c©y bã thµnh bã nhá gi÷ treo lªn v¸ch chuång, c¸ch mÆt ®Êt kho¶ng 1m50. Cô thÓ, chuång 7 (4 c¸ thÓ) cho 2 bã, chuång 14_A (1 c¸ thÓ) cho 1 bã vµ chuång 16_B ( 1 c¸ thÓ ) cho 1 bã. Riªng vµo thø 3, 5, 7 cho thªm l¸ chuèi hoÆc m¨ng tre hoÆc mÝa. B÷a 9h00 - Qu¶ c©y c¸c lo¹i B÷a ¨n nµy bao gåm c¸c lo¹i qu¶ c©y chÝnh nh­: t¸o, lª, døa, thanh long, xoµi, d­a hÊu, chuèi,... ChØ trong tr­êng hîp thiÕu qu¶ míi bæ sung mét sè lo¹i rau, cñ luéc hoÆc sèng nh­ cµ rèt (luéc hoÆc sèng), khoai lang (luéc hoÆc sèng), cñ ®Ëu (luéc hoÆc sèng),... B÷a 11h00 - Rau, cñ c¸c lo¹i B÷a ¨n nµy bao gåm c¸c lo¹i rau, cñ nh­: cµ chua, d­a chuét, bÝ xanh, cµ tÝm vµ ®å luéc,... NÕu thiÕu cã thÓ thªm mét sè lo¹i qu¶ theo mïa vµ mét sè ®å sèng nh­ khoai lang, cñ ®Ëu v..v.. . B÷a 14h30 - Tæng hîp qu¶ vµ rau cñ c¸c lo¹i §©y lµ b÷a cung cÊp thøc ¨n buæi chiÒu vµ c¶ tèi nªn bao gåm tæng hîp c¸c lo¹i thøc ¨n (qu¶ c©y, rau, cñ) vµ cã khèi l­îng nhiÒu h¬n c¸c b÷a ¨n kh¸c. Ngoµi ra cßn bæ sung thªm trøng gµ/vÞt luéc (kho¶ng 14-15 g/ c¸ thÓ). Do ®iÒu kiÖn ë vïng s©u nªn c¸c lo¹i thøc ¨n thu mua ®Òu phô thuéc vµo thÞ tr­êng vµ ®«i khi kh«ng ®Çy ®ñ chñng lo¹i hoÆc sè l­îng cÇn thiÕt cña mçi lo¹i nªn thµnh phÇn thøc ¨n cung cÊp cho v­în hµng ngµy kh«ng gièng nhau vµ viÖc chñ ®éng lu©n phiªn chñng lo¹i thøc ¨n còng gÆp khã kh¨n. Thøc ¨n kho¸ng tæng hîp Korvimin cña §øc chØ ®­îc cung cÊp cho nh÷ng c¸ thÓ cã vÊn ®Ò vÒ søc khoÎ (bÖnh, yÕu,...). Korvimin ®­îc trén lÉn víi ch¸o vµo b÷a 6h30. Møc tiªu thô thøc ¨n trong ngµy cña v­în Møc tiªu thô thøc ¨n cña v­în nu«i nhèt t¹i TTCHLT ®­îc nghiªn cøu trong 3 th¸ng (th¸ng 3, 4 vµ 5), mçi th¸ng 3 ngµy vµ tÝnh trung b×nh cho 4 c¸ thÓ v­în tr­ëng thµnh nghiªn cøu (B¶ng 3). L­îng thøc ¨n tiªu thô trung b×nh c¶ ngµy cña 1 c¸ thÓ v­în trong th¸ng 3 lµ 1394 gam t­¬ng ®­¬ng víi 96.9% l­îng thøc ¨n cÊp; th¸ng 4 lµ 1153.1 gam (99.5%); th¸ng 5 lµ 1410.9 gam (94.5%). Tû lÖ tiªu thô cao cho thÊy v­în thÝch nghi tèt víi chÕ ®é ¨n qui ®Þnh cña Trung t©m. B¶ng 3: Kh¶ n¨ng tiªu thô thøc ¨n trong ngµy vµo c¸c th¸ng 3, 4 vµ 5 cña v­în ®en m¸ tr¾ng trong ®iÒu kiªn nu«i nhèt (gam/ c¸ thÓ/ngµy). B÷a ¨n L­îng cÊp trung b×nh L­îng tiªu thô trung b×nh Tû lÖ tiªu thô (%) Th¸ng 3 6:30 128.7 128.7 100 9:00 434.6 422.6 97.2 11:00 427.6 418.3 97.8 14:30 447.1 424.4 94.9 C¶ ngµy 1 438 1 394 96.9 Th¸ng 4 6:30 140.7 140.7 100 9:00 264.4 260.1 98.4 11:00 298 296 99.3 14:30 456.3 456.3 100 C¶ ngµy 1 159.4 1 153.1 99.5 Th¸ng 5 6:30 139 135 97.1 9:00 408 368.3 90.3 11:00 325 312.3 96.1 14:30 621.3 595.3 95.8 C¶ ngµy 1 493.3 1 410.9 94.5 Theo tiªu chuÈn K cña Kruskal and Wallis (phô biÓu 01) ta thÊy r»ng l­îng tiªu thô thøc ¨n trung b×nh cña v­în trong ®iÒu kiÖn nu«i kh«ng cã sù kh¸c nhau râ rÖt gi÷a c¸c th¸ng, nh­ng tû lÖ tiªu thô l¹i cã sù kh¸c biÖt. §iÒu nµy cã thÓ gi¶i thÝch r»ng trong ®iÒu kiÖn nu«i l­îng thøc ¨n cung cÊp th­êng ®­îc duy tr× t­¬ng ®èi ®Òu ®Æn bëi ng­êi nu«i. Tû lÖ tiªu thô cao trong th¸ng 4 (99.5%) cã thÓ lµ do l­îng thøc ¨n cÊp trong th¸ng nµy thÊp h¬n so víi th¸ng 3 vµ th¸ng 5. Kh¶ n¨ng tiªu thô tõng lo¹i thøc ¨n cÊp cña v­în ®en m¸ tr¾ng L­îng thøc ¨n cÊp vµ l­îng thøc ¨n tiªu thô vµo th¸ng 3, th¸ng 4 vµ th¸ng 5 tÝnh theo ®Çu c¸ thÓ ®­îc thÓ hiÖn ë b¶ng 4. Tõ b¶ng 4 cho thÊy vµo th¸ng 3, cung cÊp lµ 6 lo¹i qu¶ c©y, v­în tiªu thô hÕt tõ 97.65% ®Õn 100% vµ vµo th¸ng 4, cung cÊp 6 lo¹i qu¶ c©y, v­în tiªu thô hÕt 100% vµ vµo th¸ng 5 cung cÊp lµ 10 lo¹i qu¶ c©y, v­în tiªu thô hÕt tõ 90.8% ®Õn 100%. §èi víi c¸c lo¹i rau, cñ, qu¶ vµo th¸ng 3 cung cÊp lµ 11 lo¹i, v­în ®a sè tiªu thô hÕt tõ 95.6% ®Õn 99.24%, chØ cã 1 lo¹i tiªu thô hÕt 62.1% vµ 1 lo¹i chØ hÕt 86.9%; vµo th¸ng 4 cung cÊp lµ 12 lo¹i, v­în tiªu thô hÇu hÕt tõ 94.9% ®Õn 100%; vµo th¸ng 5 cung cÊp lµ 14 lo¹i, v­în ®a sè tiªu thô hÇu hÕt tõ 90% ®Õn 100%, chØ cã 1 lo¹i tiªu thô hÕt 76% vµ 2 lo¹i tiªu thô tõ 80.9% ®Õn 86%. §èi víi c¸c lo¹i thøc ¨n kh¸c nh­ ch¸o tæng hîp, trøng vÞt luéc, v­în hÇu nh­ tiªu thô hÕt trong tÊt c¶ c¸c th¸ng. Nh­ vËy, ta thÊy sù ®a d¹ng vÒ thøc ¨n tuú thuéc theo mïa vµ c¸c lo¹i thøc ¨n cung cÊp lµ phï hîp víi kh¶ n¨ng tiªu ho¸ cña v­în. Thùc tÕ, v­în cßn cã kh¶ n¨ng tiªu thô nhiÒu h¬n nÕu Trung t©m cung cÊp thªm l­îng thøc ¨n cho nã.Tuy nhiªn, kÕt qu¶ nh©n nu«i nhiÒu n¨m qua cña Trung T©m cho thÊy cho ¨n nh­ vËy lµ võa ph¶i v× v­în vÉn ®¶m b¶o ®­îc sù sinh tr­ëng ph¸t triÓn tèt. NÕu cung cÊp thøc ¨n nhiÒu h¬n cã thÓ g©y ph¸t sinh bÖnh bÐo ph× vµ t¨ng chi phÝ thøc ¨n cho v­în. B¶ng 4: Møc ®é tiªu thô tõng lo¹i thøc ¨n ®­îc cÊp cña v­în nu«i nhèt vµo th¸ng 3 , th¸ng 4, th¸ng 5 tÝnh theo ®Çu c¸ thÓ Tªn thøc ¨n Th¸ng 3 Th¸ng 4 Th¸ng 5 L­îng tiªu thô(g/c¸ thÓ/ngµy) Tû lÖ l­îng tiªu thô(%) L­îng tiªu thô(g/c¸ thÓ/ngµy) Tû lÖ l­îng tiªu thô(%) L­îng tiªu thô(g/c¸ thÓ/ngµy) Tû lÖ l­îng tiªu thô(%) Qu¶ c©y Chuèi xanh 117.2 100 Xoµi 106.67 97.9 61.8 100 41 100 Døa 60.3 100 Lª 78.5 100 126.7 100 90.3 95.8 Cam 99.67 100 83.33 100 77 100 Thanh long 85 92.9 Nho 15 100 10 100 24 100 §u §ñ chÝn 33 100 34 100 T¸o tµu 96.67 97.7 49 100 59 90.8 MËn 45.7 100 §µo 15 100 Rau, cñ, qu¶ Cµ chua 87.67 98.5 23 100 52 92.9 BÝ xanh sèng 50.8 62.1 BÝ xanh luéc 77.7 95.7 Khoai lang sèng 61.5 100 54 100 Khoai lang luéc 24 100 143.3 100 182.3 100 Khoai t©y luéc 223.5 100 87.3 100 104 100 Cµ rèt sèng 42 100 30 100 82.5 80.9 Cµ rèt luéc 142.33 97.5 56.5 94.9 59.6 86 Xu hµo sèng 99 96.1 Xu hµo luéc 52.7 96.3 §Ëu ®òa sèng 87 99.2 21 100 40 100 Rau muèng sèng 46.5 86.9 25 100 34 100 D­a chuét 57 100 4 100 Cµ tÝm sèng 48 100 57 91.9 BÝ ®á sèng 79.0 94.8 111 76 BÝ ®á luéc 129.7 100 101 94.4 Cñ ®Ëu sèng 69.3 93.6 Cñ ®Ëu luéc 70 94.6 Cµ tÝm luéc 50.5 100 Thøc ¨n kh¸c Trøng vÞt luéc 18.2 100 Ch¸o tæng hîp 128.7 100 140.7 100 135 97.1 KÕt qu¶ nghiªn cøu tËp tÝnh ho¹t ®éng cña v­în ®en m¸ tr¾ng TËp tÝnh ¨n, uèng, vÖ sinh Trong ®iÒu kiÖn nu«i thøc ¨n cña v­în chñ yÕu lµ thùc vËt gåm qu¶, cñ, rau vµ mét sè Ýt l¸. Còng ®· quan s¸t ®­îc chóng tù b¾t c«n trïng ¨n thªm (bä que, ch©u chÊu,..). Khi ®­a khay hoa qu¶ vµo, chóng th­êng chän nh÷ng lo¹i ­a thÝch nh­ chuèi, nho, ch«m ch«m,... ¨n hÕt tr­íc, nh÷ng lo¹i kh¸c chóng chØ ¨n mét Ýt råi vøt xuèng sµn. Khi nµo thÊy ®ãi chóng míi l¹i xuèng nhÆt nh÷ng thøc ¨n ®ã ®Ó ¨n (H×nh 8). Khi ¨n thøc ¨n ­a thÝch chóng th­êng ¨n ngÊu nghiÕn vµ ph¸t ra nh÷ng tiÕng ô..ô.. hoÆc ã..ã.. thÝch thó. Khi gÇn ®Õn b÷a chóng cã thãi quen lóc lóc l¹i tr«ng ra tá th¸i ®é chê ®îi ng­êi ®em thøc ¨n ®Õn. Khi xuèng lÊy thøc ¨n chóng dïng mét tay b¸m vµo cµnh c©y ®Ó gi÷ th¨ng b»ng, tay cßn l¹i vµ ch©n bèc thøc ¨n nhÐt ®Çy 2 bµn ch©n, ®Çy måm råi mang ®Õn vÞ trÝ kh¸c ngåi ¨n (®Ó c¸c c¸ thÓ kh¸c khái tranh giµnh). Khi ¨n hÕt nã quay l¹i khay lÊy thøc ¨n tiÕp. Mçi lÇn chóng th­êng lÊy nhiÒu lo¹i thøc ¨n cïng lóc. Mét sè c¸ thÓ xuèng h¼n sµn ngåi ¨n ngay gÇn khay thøc ¨n nh­ng kh«ng l©u do thãi quen th­êng xuyªn di chuyÓn cña chóng. Khi ¨n qu¶ vµ cñ chóng chØ ¨n phÇn thÞt, bá phÇn vá vµ h¹t, trõ cµ chua, vµ mét sè d¹ng qu¶ t­¬ng tù . Chóng cã thÓ dïng c¶ tay vµ ch©n ®Ó ®­a thøc ¨n vµo miÖng råi nhai ngÊu nghiÕn. Víi c¸c d¹ng qu¶ mäng n­íc nh­ cam, cµ chua, d­a hÊu... khi ¨n chóng th­êng ngöa mÆt lªn trêi ®Ó n­íc kh«ng bÞ rít. Chóng cã thãi quen lóc ®ang ¨n hay tung miÕng thøc ¨n lªn võa ®Ó ch¬i võa ®Ó xoay ®æi chç c¾n do tay chóng thiÕu linh ho¹t kh«ng thÓ tù xoay ®æi ®­îc vÞ trÝ mÉu thøc ¨n trong tay. Khi ¨n c¸c lo¹i qu¶ cã h¹ch nh©n chóng cã thÓ gÆm tõng miÕng ®Ó lo¹i bá h¹t, hoÆc cho c¶ vµo måm nhai råi nhÌ h¹t ra, tr­êng hîp sau x¶y ra khi chóng ¨n véi sî c¸ thÓ kh¸c lÊy hÕt thøc ¨n. Khi ¨n mét sè c«n trïng nh­ bä que vµ ch©u chÊu, bä ngùa,... bao giê chóng còng ¨n ®Çu tr­íc, sau ®ã ¨n hÕt c¸c phÇn kh¸c kÓ c¶ ch©n vµ cµng. Cã mét sè lÇn quan s¸t ®­îc dïng tay kÐo cµnh c©y l¹i gÇn vµ ®Ó b¾t bä que ¨n. Còng ®· quan s¸t ®­îc v­în dïng tay b¾t c«n trïng (cã thÓ lµ chÊu chÊu) tõ ®¸m cá trong chuång. Khi ¨n c¸c l¸ c©y trong bã l¸ treo trªn v¸ch chuång, chóng dïng miÖng hoÆc tay ®Ó tuèt l¸ tõ cuèng trë ra chø kh«ng bøt hoÆc dïng ch©n gi÷ bã l¸ vµ tay tuèt l¸. Víi m¨ng tre chóng dïng miÖng t­íc bít bÑ giµ ®Ó ¨n lâi non bªn trong, cßn l¸ chuèi chóng dïng tay xÐ bøt tõng m¶ng l¸ ®Ó ¨n. N­íc uèng cho v­în ®­îc ®ùng trong chËu sµnh vµ ®Ó th­êng xuyªn trong chuång. Khi uèng mét sè c¸ thÓ ngåi bÖt xuèng sµn, hai tay b¸m vµo thµnh chËu vµ cói mÆt xuèng uèng. Mét sè c¸ thÓ kh¸c th× chôm bµn tay vôc n­íc lªn miÖng uèng; cã c¸ thÓ l¹i dïng ngãn c¸i nhóng vµo n­íc, sau ®ã gi¬ lªn cao nhá tõng giät n­íc vµo miÖng. Khi ¨n ch¸o tæng hîp chóng còng cã ®éng t¸c ¨n t­¬ng tù nh­ uèng n­íc, cói mÆt xuèng liÕm ch¸o. Tuy nhiªn, trong c¸c tr­êng hîp thiÕu an toµn (do cã ng­êi, hoÆc con kh¸c r×nh giËt) th­êng thÊy chóng dïng tay bèc ch¸o ¨n ®Ó m¾t dÔ dµng quan s¸t xung quanh h¬n. Trong ®µn gia ®×nh kh«ng cã sù tranh giµnh thøc ¨n d÷ déi nh­ ë ®µn hçn hîp, mçi c¸ thÓ chiÕm cø 1 khay thøc ¨n riªng vµ lóc lóc thay ®æi khay cho nhau, riªng con non cã thÓ gi»ng thøc ¨n tõ tay bè hay mÑ nh­ng bè mÑ kh«ng ®¸nh l¹i con m×nh. Trong ®µn hçn hîp (kh«ng thuéc mét gia ®×nh), b×nh th­êng chóng sèng víi nhau rÊt hoµ thuËn, b¶o vÖ lÉn nhau, nh­ng khi ¨n chóng s½n sµng ®¸nh nhau ®Ó giµnh thøc ¨n vÒ m×nh. Con ®Çu ®µn ¨n tr­íc, sau míi ®Õn c¸c c¸ thÓ kh¸c ¨n. HoÆc c¸c c¸ thÓ kh¸c nhÆt c¸c thøc ¨n do con ®Çu ®µn lµm r¬i v·i, ®«i khi bèc trém vµi miÕng trong khay nh­ng lu«n c¶nh gi¸c víi con ®Çu ®µn. V­în kh«ng cã thãi quen th¶i ph©n vµo n¬i cè ®Þnh mµ r¶i r¸c kh«ng thµnh qui luËt. Ph©n th­êng v­¬ng v·i kh¾p n¬i do v­în võa di chuyÓn võa th¶i ph©n. 3.2.2. VËn ®éng di chuyÓn Trong ®iÖu kiÖn nu«i, v­în cã 2 d¹ng di chuyÓn chÝnh: ®u m×nh (brachiation) vµ ®i trªn hai ch©n (bipedalims). Khi ®u m×nh, v­în dïng hai tay b¸m vµo cµnh c©y, ch©n ®¹p lÊy ®µ vµ qu¨ng m×nh sang b¸m vµo cµnh hoÆc c©y kh¸c (H×nh 7). Khi ®i trªn 2 ch©n, v­în ®øng th¼ng, hai tay d¬ ra ®Ó gi÷ th¨ng b»ng nh­ng kh«ng b¸m vµo vËt thÓ nµo vµ dÞch chuyÓn tõ tõ, hoÆc dïng 2 mu bµn tay tú trªn mÆt ®Êt. H×nh thøc di chuyÓn nµy Ýt x¶y ra, d¸ng ®iÖu ®i khã kh¨n vµ ®i kh«ng ®­îc xa, v­în dïng kiÓu vËn ®éng nµy ®Ó ®i trªn dµn c©y hoÆc trªn mÆt ®Êt. 3.2.3. Ch¬i ®ïa Tù ch¬i: v­în tù ch¬i mét m×nh nh­: ®u d©y, ngåi vâng b¹t, nhÆt mét vËt nµo ®ã tung lªn tung xuèng, ®u cµnh lén vßng, hoÆc l¨n m×nh trªn sµn chuång (Con Cu«ng chuång sè 8). Cïng ch¬i: Ngoµi tr­êng hîp tù ch¬i, v­în cßn ch¬i víi c¸ thÓ kh¸c, bao gåm c¸c hµnh ®éng nh­ ®uæi nhau, c¾n ®ïa nhau, ®¸nh nhau ®ïa, träc ghÑo nhau (con nµy giËt ch©n con kh¸c,...). §Æc biÖt, trong chuång 8 cã 2 v­în con gÇn ngang tuæi nhau, chóng th­êng xuyªn ch¬i víi nhau, b¾t ch­íc nhau vµ n»m ngñ cïng nhau. Chuèt l«ng Tù chuèt l«ng: lµ hµnh ®éng tù b¶n th©n chóng chuèt l«ng trªn c¬ thÓ m×nh (®ïi, c¸nh tay, ch©n...). Khi chuèt chóng dïng tay bíi l«ng vµ dïng måm b¾t bä khi ph¸t hiÖn. Hµnh ®éng nµy th­êng x¶y ra víi nh÷ng c¸ thÓ bÞ c¸ch ly hoÆc sèng mét m×nh trong chuång. Chuèt l«ng nhau: Lµ hµnh ®éng thÓ hiÖn tËp tÝnh x· héi nã cã thÓ diÔn ra víi sù tham gia cïng nhau cña 2 ®Õn 3 c¸ thÓ. Khi mét c¸ thÓ muèn ®­îc chuèt l«ng, nã ch¹y ®Õn tr­íc c¸ thÓ kh¸c vµ ch×a phÇn c¬ thÓ muèn ®­îc chuèt vµo c¸ thÓ ®ã. Tr­êng hîp kh¸c, khi hai c¸ thÓ ngåi c¹nh nhau mét c¸ thÓ tù ®éng chuèt l«ng cho c¸ thÓ kia. §éng t¸c chuèt còng t­¬ng tù nh­ tr­êng hîp tù chuèt. Thêi gian mçi lÇn chuèt tõ 2-5 phót. Môc ®Ých cña chuèt l«ng cã thÓ lµ nh»m duy tr× mèi quan hÖ x· héi trong ®µn. TËp tÝnh nµy kh«ng ph©n biÖt gi÷a vÞ trÝ c¸c c¸ thÓ trong ®µn, con ®Çu ®µn còng cã thÓ chuèt l«ng cho c¸c thµnh viªn kh¸c trong ®µn. C¸c phÇn c¬ thÓ th­êng hay chuèt lµ l­ng, ®Çu, m«ng. Cã thÓ thÊy v­în chuèt l«ng cho nhau vµo nh÷ng thêi gian kh¸c nhau trong ngµy, nh­ng th­êng xuyªn h¬n sau b÷a ¨n vµ tr­íc khi ®i ngñ (H×nh 9). NghØ ng¬i Lµ tr¹ng th¸i tÜnh cña v­în nh­ng ch­a ph¶i ngñ. Chóng th­êng ngåi nghØ hoÆc n»m nghØ nh­ng chñ yÕu lµ ngåi nghØ. §· quan s¸t mét c¸ thÓ (Con Cu«ng chuång sè 8) th­êng xuyªn n»m trªn sµn xi m¨ng cã thÓ cho m¸t. §· quan s¸t ®­îc mét sè t­ thÕ ngåi nghØ phæ biÕn cña v­în nh­ sau: Ngåi chôm ch©n, mÆt tùa vµo ®Çu gèi, tay b¸m vµo cµnh phÝa trªn Ngåi hai tay dang cao b¸m vµo cµnh phÝa trªn, hai ch©n co, mÆt cói xuèng nh­ng kh«ng dùa vµo ®Çu gèi Ngåi mét ch©n nhÊc cao b¸m vµo l­íi ngang ngùc, c»m tùa vµo èng ch©n, ch©n kia co võa ph¶i. Ngñ V­în th­êng n»m ngñ trªn dµn c©y, trªn kÖ hoÆc trong tæ. V­în cã nhiÒu t­ thÕ n»m kh¸c nhau, nh×n chung, t­¬ng tù nh­ t­ thÕ n»m cña ng­êi: N»m nghiªng co ch©n, ®Çu gèi lªn tay, tay kia b¸m vµo vËt thÓ. N»m ngöa hai tay khoanh lªn ®Ó gèi ®Çu, mét ch©n co mét ch©n b¸m vµo vËt thÓ. N»m sÊp trªn ph¶n hoÆc trªn cµnh (tay vµ ch©n tháng xuèng). Dï n»m ë t­ thÕ nµo vµ ë ®©u v­în lu«n cã tay hoÆc ch©n b¸m vµo c©y hoÆc vËt thÓ kh¸c ®Ó gi÷ th¨ng b»ng, ®©y lµ thãi quen thÝch nghi víi lèi sèng trªn c©y cña v­în. H×nh 8: V­în ®en m¸ tr¾ng xuèng nÒn chuång lÊy thøc ¨n H×nh 7: H×nh thøc di chuyÓn b»ng c¸ch ®u m×nh cña v­în ®en m¸ tr¾ng H×nh 10: Mét t­ thÕ n»m nghØ cña v­în ®en m¸ tr¾ng H×nh 9: V­în ®en m¸ tr¾ng chuèt l«ng cho nhau ( ¶nh: NguyÔn Xu©n NghÜa) Tr­íc khi ngñ bao giê chóng còng ngåi nghØ hoÆc lim dim, nh­ng khi ngñ thËt th× chuyÓn sang t­ thÕ n»m vµ chóng hay «m nhau ngñ. Trong gia ®×nh th× con th­êng «m mÑ ngñ tr­íc, cßn mÑ vµ bè ngñ sau, nh­ng bè ngñ riªng (c¸ch mét kho¶ng hoÆc ë kÖ kh¸c). VÝ dô: t¹i chuång 7, v­în bè Gorbi n»m nghØ ë kÖ ngñ ng¨n A cßn v­în mÑ Daisy vµ v­în con Rafi n»m ngñ ë kÖ ng¨n B . Trong ®µn hçn hîp, con nhá ngñ tr­íc vµ con ®Çu ®µn ngñ sau cïng. Ngµy l¹nh, chóng th­êng n»m s¸t vµo nhau ®Ó chèng rÐt. Chóng t«i chØ ghi nhËn v­în ngñ vµo buæi tèi ngµy sau khi ¨n b÷a cuèi cïng (kho¶ng 18h30 ®Õn 19h), kh«ng ph¸t hiÖn thÊy v­în ngñ ban ngµy. Hãt Lµ ®Æc ®iÓm ®Æc tr­ng cña v­în vµ còng lµ nhãm duy nhÊt trong bé Linh tr­ëng biÕt hãt. V­în th­êng thøc dËy sím kho¶ng tõ 4h45 ®Õn 5h00 vµ b¾t ®Çu hãt khi trêi s¸ng h¼n (5h20-5h35), nÕu trêi mï hoÆc cã m­a th× chóng hãt muén h¬n (5h40-6h00). Trong ®a sè tr­êng hîp, v­în c¸i hãt tr­íc, ®ùc hãt ®¸p l¹i. Nh­ng ®· quan s¸t ®­îc h¬n 2 lÇn vµo s¸ng sím v­în ®ùc hãt tr­íc, v­în c¸i hãt sau (chuång 7). V­în c¸i cã däng hãt vang, dµi vµ chØ cã mét kiÓu duy nhÊt lµ: ®Çu tiªn ph¸t tiÕng “ hó-ó…, hó-ó…, hó-ó…) chËm r·i, sau nhanh dÇn, cuèi cïng chuyÓn thµnh tiÕng kªu “ trôc, trôc,...” liªn tôc. V­în ®ùc giäng ng¾n h¬n nh­ng trong, vang vµ cã nhiÒu kiÓu kh¸c nhau, thÝ dô: “hó…hóp, hóp, hóp,....”, hoÆc “hó, hï..huých, hï..huých,....”, hoÆc “hu-u-u, hóp,..”, hoÆc “í..., í...”. Khi hãt v­în ®ùc th­êng ®øng yªn mét chç, nghÕch måm lªn hãt nh»m ph¸t tiÕng hãt ®i xa nh­ muèn gäi. Ng­îc l¹i, v­în c¸i võa hãt võa ®u m×nh di chuyÓn nhanh dÇn theo ©m ®iÖu, khi ®Õn thêi ®iÓm ©m ®iÖu cao nhÊt, v­în qu¨ng m×nh lao nhanh liªn tôc tõ cµnh nµy sang cµnh kia, sau ®ã chuyÓn vÒ giai ®iÖu “trôc, trôc” th× quay vÒ ®øng yªn mét chç. Qu¸ tr×nh nµy thÓ hiÖn sù h­ng phÊn cao cña v­în c¸i khi hãt. Trong ®iÒu kiÖn nu«i nhèt ®· quan s¸t ®­îc trung b×nh mçi ngµy v­în hãt 2-3 lÇn, mçi lÇn kho¶ng 5 –10 phót, ®«i khi tíi 13 phót (s¸ng sím). ChØ v­în tr­ëng thµnh míi hãt. V­în ch­a tr­ëng thµnh ch­a hãt ®­îc chØ ph¸t ra tiÕng “trôc.. trôc.. “ hoÆc “ó, ó,...” theo c¸c con lín kh¸c ®ang hãt. Môc ®Ých cña tiÒng hãt vµo s¸ng sím cã lÏ ®Ó gäi nhau. §«i khi tiÕng hãt còng dïng ®Ó b¸o ®éng cho nhau khi cã nguy hiÓm (gÆp r¾n vµo trong chuång, ng­êi l¹ vµo gÇn chuång). TiÕng hãt còng ®Ó tuyªn bè vïng ho¹t ®éng cña m×nh ng¨n c¶n sù x©m nhËp cña nhãm v­în kh¸c. TiÕng kªu Trong mét sè tr­êng hîp v­în còng ph¸t ra tiÕng kªu nh­: Khi ¨n v­în th­êng ph¸t tiÕng nh­ “ô, ô, ô” hay “ã.. ã.. ã...”, ®Æc biÖt khi ®­îc ¨n mãn ¨n ­a thÝch. Khi cã ng­êi l¹ ®i qua chuång nã ph¸ tiÕng kªu “gõ-õ-õ,...” hay “hô, hô, hô”. Khi ng­êi cho ¨n mang thøc ¨n ®Õn nã kªu “­, ö,...” trong häng tá Ý phÊn khëi. Khi nh×n thÊy chuång bªn c¹nh x¶y ra xung ®ét th× chóng ph¸t tiÕng kªu “ô, ô, ô,..” nhanh ®Ó c¶nh b¸o. Khi c¸c c¸ thÓ ®¸nh nhau còng ph¸t ra tiÕng gõ råi ô ô. 3.2.9. B¶o vÖ Tù vÖ: lµ loµi sèng trªn t¸n c©y cao nªn chóng cã thãi quen lu«n ph¶i cã Ýt nhÊt 1 tay b¸m vµo cµnh c©y hay vËt thÓ nµo ®ã trong m«i tr­êng ®Ó gi÷ th¨ng b»ng cho c¬ thÓ, kÓ c¶ khi ngåi trªn sµn b»ng. V­în rÊt c¶nh gi¸c, chØ mét tiÕng ®éng l¹ nhÑ còng lµm chóng giËt m×nh. Khi xuèng sµn lÊy thøc ¨n còng nh­ uèng n­íc chóng rÊt c¶nh gi¸c, quan s¸t xung quanh cÈn thËn, mét tay b¸m vµo cµnh c©y, dïng tay kh¸c hoÆc ch©n lÊy thøc ¨n, nÕu cã ®éng tÜnh lµ vôt lªn c©y ngay. Khi cã ng­êi l¹ ®i qua chuång chóng ®æ x« ra nh×n vµ hãt Çm Ø ®Ó b¸o ®éng, nÕu tiÕn l¹i gÇn chóng sÏ ph¸t ra nh÷ng tiÕng kªu gõ hoÆc chu miÖng kªu hô hô, hoÆc gõ “trôc, trôc,...” m¹nh ®Ó c¶nh b¸o vµ thÓ hiÖn uy lùc cña m×nh. Ng­îc l¹i, khi ng­êi nu«i d­ìng ®Õn gÇn, chóng th­êng tá ra mõng, ®ïa víi ng­êi ®ã vµ ph¸t ra nh÷ng tiÕng rªn ­ ö gièng nh­ lµm nòng. NÕu ng­êi cho ¨n trªu ®ïa lµm nã giËn, cã c¸ thÓ l¨n ra ®Êt kªu gièng nh­ trÎ ¨n v¹ (Con cu«ng, chuång 8) hoÆc chóng tá th¸i ®é th©n thiÖn (ngåi lªn vai, ®eo lªn l­ng, tiÕn s¸t vµo ng­êi, giËt ¸o,...). NÕu ng­êi cã th¸i ®é tõ chèi hµnh vi th©n thiÖn cña chóng th× chóng sÏ c¾n l¹i. Chóng còng tá th¸i ®é ghen tÞ (gõ do¹, c¾n ng­êi, giËt tãc,..) nÕu ng­êi nu«i vuèt ve c¸ thÓ nµy mµ kh«ng vuèt ve c¸ thÓ kh¸c. B¶o vÖ nhau: v­în sèng theo bÇy ®µn vµ sèng kh¸ ®oµn kÕt, hoµ thuËn. Chóng ®«i lóc thÓ hiÖn t×nh c¶m víi nhau b»ng c¸ch «m nhau hoÆc chuèt l«ng cho nhau vµ ch¬i ®ïa víi nhau, nh­ng khi ¨n chóng s½n sµng ®¸nh nhau ®Ó tranh dµnh thøc ¨n. Khi cã nguy hiÓm (cã tiÕng ®éng m¹nh, nh×n thÊy r¾n, ng­êi l¹ ®Õn gÇn chuång,...) chóng ch¹y l¹i «m lÊy nhau (v­în con lu«n «m lÊy mÑ, c¸ thÓ bÐ «m lÊy c¸ thÓ to h¬n), con ®Çu ®µn th× nhe r¨ng, gõ do¹. Vµo nh÷ng ngµy trêi l¹nh chóng th­êng ngåi s¸t vµo nhau ®Ó gi÷ Êm. Tæ chøc ®µn Trong ®iÒu kiÖn nu«i, trong mét chuång cã thÓ ghÐp nh÷ng c¸ thÓ cã nguån xuÊt xø kh¸c nhau, vµ chóng cã thÓ h×nh thµnh mét ®µn (chuång 8). Trong mçi ®µn ®Òu cã mét con ®Çu ®µn. Con ®Çu ®µn kh«ng nhÊt thiÕt lµ con to nhÊt, ®ùc hay c¸i, chñ yÕu ph¶i lµ khoÎ nhÊt vµ d÷ d»n nhÊt. Chuång 8 cã 3 c¸ thÓ (1 ®ùc gÇn tr­ëng thµnh vµ 2 c¸i non), ®Çu ®µn lµ ®ùc tªn Con Cu«ng. Tuy nhiªn, ®· quan s¸t thÊy con c¸i non ®uæi ®¸nh con ®ùc nµy kÓ c¶ lóc ¨n. Chuång 16 cã hai c¸ thÓ: 1 ®ùc gÇn tr­ëng thµnh Rudi vµ mét c¸i tr­ëng thµnh Lily nh­ng ®­îc nhèt t¸ch biÖt lµm 2 ng¨n (16A vµ 16B). Trong ®µn gia ®×nh, ®Çu ®µn lµ v­în mÑ. Chuång 7 gåm 4 c¸ thÓ (bè, mÑ, con ®ùc gÇn tr­ëng thµnh vµ con non míi sinh) th× v­în mÑ Daisy lµ ®Çu ®µn. Ng¨n chuång 15A cã 2 c¸ thÓ (1 ®ùc gÇn tr­ëng thµnh Hugo vµ 1 ®ùc gÇn tr­ëng thµnh Quúnh, ®Çu ®µn lµ v­în Hugo. Sù ph©n ®¼ng cÊp x· héi ®­îc thÓ hiÖn râ rµng khi cho v­în ¨n, con ®Çu ®µn sÏ ¨n ®Çu tiªn vµ kh«ng con nµo d¸m tranh giµnh víi nã; nh÷ng con kh¸c ph¶i chê, thØnh tho¶ng nhÆt nh÷ng thøc ¨n do con ®Çu ®µn lµm r¬i v·i ®Ó ¨n, hoÆc ®«i khi bèc trém mét vµi miÕng. Nh÷ng c¸ thÓ kh«ng ph¶i ®Çu ®µn khi lÊy thøc ¨n nã kh«ng nh÷ng quan s¸t xung quanh cÈn thËn mµ cßn ph¶i canh chõng ®Çu ®µn ®ang ë chç nµo ®Ó lÊy véi thøc ¨n vµ vôt ra mét chç ®Ó ¨n. Chu kú ho¹t ®éng ngµy ®ªm Nghiªn cøu ®­îc tiÕn hµnh trong 3 th¸ng, mçi th¸ng 4 ngµy vµ mçi ngµy theo dâi 1 c¸ thÓ v­în. KÕt qu¶ ®­îc thÓ hiÖn ë b¶ng 5 vµ phô biÓu 05 . B¶ng 5 : Ph©n bè thêi gian ho¹t ®éng tÝch cùc vµ ho¹t ®éng tÜnh cña v­în nu«i nhèt vµo c¸c th¸ng 3, th¸ng 4, th¸ng5 Th¸ng Th¸ng 3 Th¸ng 4 Th¸ng 5 Trung b×nh c¸c th¸ng D¹ng ho¹t ®éng Thêi gian (phót) Tû lÖ trªn ngµy (%) Thêi gian (phót) Tû lÖ trªn ngµy (%) Thêi gian (phót) Tû lÖ trªn ngµy (%) Thêi gian (phót) Tû lÖ trªn ngµy (%) Ho¹t ®éng tÝch cùc §ùc 348 24.2 366 25.4 405 28.1 373 25.9 C¸i 312 21.7 400 27.8 407 28.3 373 25.9 TB 330 22.9 383 26.6 406 28.2 NghØ ng¬i §ùc 35 2.4 25 1.7 27 1.9 26.7 1.9 C¸i 55 3.8 23 1.6 15 1.0 29 2.0 TB 45 3.1 17.5 1.7 21 1.5 Ngñ §ùc 877 60.9 851 59.1 803 55.8 844 58.6 C¸i 888 61.7 818 56.8 813 56.5 840 58.3 TB 882.5 61.3 834.5 58.0 808 56.2 H×nh 11: so s¸nh tû lÖ thêi gian ho¹t ®éng tÝch cùc vµ thêi gian ho¹t ®éng tÜnh cña v­în trong c¸c th¸ng 3, th¸ng 4, th¸ng 5 Cã thÓ chia thêi gian ho¹t ®éng trong chu kú mét ngµy-®ªm cña v­în thµnh 2 d¹ng chÝnh lµ thêi gian ho¹t ®éng tÜnh vµ thêi ho¹t ®éng tÝch cùc. Ho¹t ®éng tÜnh bao gåm ngñ vµ nghØ ng¬i. Ho¹t ®éng tÝch cùc bao gåm tÊt c¶ c¸c ho¹t ®éng cßn l¹i cña v­în nh­ di chuyÓn, ¨n, uèng, ch¬i ®ïa, .... Tõ b¶ng 5 vµ h×nh 11 cho thÊy, nÕu so s¸nh theo th¸ng c¸c ho¹t ®éng cña v­în ( c¶ ®ùc vµ c¸i) ta thÊy thêi gian ho¹t ®éng tÝch cùc ®­îc t¨ng dÇn lªn tõ th¸ng 3 ®Õn th¸ng 5 nh­ng thêi gian nghØ vµ thêi gian ngñ cña v­în l¹i gi¶m xuèng tõ th¸ng 3 ®Õn th¸ng 5. §iÒu nµy cã thÓ gi¶i thÝch r»ng ®iÒu kiÖn thêi tiÕt ®· ¶nh h­ëng ®Õn sù ph©n bè thêi gian ho¹t ®éng cña v­în, vµo th¸ng 3 l¹nh h¬n vµ trêi chãng tèi h¬n so víi th¸ng 4 vµ th¸ng 5 nªn thêi gian ho¹t ®éng tÝch cùc cña v­în Ýt h¬n vµ thêi gian ngñ nhiÒu h¬n . NÕu so s¸nh gi÷a ®ùc vµ c¸i trung b×nh cho c¶ 3 th¸ng theo dâi ta thÊy sù ph©n bè thêi gian gi÷a c¸c ho¹t ®éng kh«ng cã sù kh¸c biÖt nhau l¾m. Trong ®iÒu kiÖn nu«i v­în ®ùc vµ c¸i ®­îc nhèt chung hoÆc gÇn nhau nªn cã chu kú ho¹t ®éng t­îng tù nhau. 3.2.12. Sù ph©n bè thêi gian gi÷a c¸c d¹ng ho¹t ®éng Chóng t«i x¸c ®Þnh sù ph©n bè thêi gian trong ngµy g÷a c¸c d¹ng ho¹t ®éng chÝnh sau ®©y: Di chuyÓn: bao gåm ®u m×nh, ®i trªn hai ch©n tay b¸m vµ ®i trªn hai ch©n tay bu«ng. Ch¬i ®ïa: bao gåm tù ch¬i vµ ch¬i víi c¸ thÓ kh¸c. Chuèt l«ng: bao gåm d¹ng tù chuèt , chuèt cho c¸ thÓ kh¸c vµ ®­îc chuèt l«ng . Quan s¸t: v­în dõng ë mét ®iÓm (ngåi, treo m×nh hoÆc ®øng), toµn th©n kh«ng cö ®éng, trõ ®Çu vµ m¾t quay nh×n vÒ c¸c h­íng. ¡n, uèng: lÊy thøc ¨n, nhai thøc ¨n vµ uèng n­íc. Hãt: Lµ d¹ng tiÕng kªu ®Æc tr­ng cña v­în víi ©m thanh kÐo dµi du d­¬ng, trÇm bæng. Nghi ng¬i: Lµ tr¹ng th¸i tÜnh cña v­în nh­ng ch­a ph¶i ngñ, th­êng lµ ngåi ®«i khi n»m. Ngñ: Lµ tr¹ng th¸i tÜnh, v­în n»m, m¾t nh¾m vµ ®­îc tÝnh c¶ thêi gian chuÈn bÞ cho viÖc ngñ . Sù ph©n bè thêi gian cho c¸c d¹ng ho¹t ®éng chÝnh vµo c¸c th¸ng 3, th¸ng 4 vµ th¸ng 5 ®­îc thÓ hiÖn ë Phô biÓu 05 vµ ®­îc tæng hîp c¸c gi¸ trÞ trung b×nh trong b¶ng 6, h×nh 12. B¶ng 6 : Ph©n bè thêi gian gi÷a c¸c d¹ng ho¹t ®éng cña v­în nu«i nhèt vµo th¸ng 3, th¸ng4, th¸ng 5 Th¸ng Th¸ng 3 Th¸ng 4 Th¸ng 5 Trung b×nh c¸c th¸ng D¹ng tËp tÝnh ho¹t ®éng Thêi gian TB (phót) Tû lÖ trªn ngµy (%) Thêi gian TB (phót) Tû lÖ trªn ngµy (%) Thêi gian TB (phót) Tû lÖ trªn ngµy (%) Thêi gian TB (phót) Tû lÖ trªn ngµy (%) Quan s¸t §ùc 109 7.6 131 9.1 149 10.3 129.7 9.0 C¸i 73 5.1 150 10.4 141 9.8 121 8.4 ¡n , uèng §ùc 37 2.6 35 2.4 40 2.8 5.6 3.9 C¸i 33 2.3 34 2.4 37 2.6 52 3.6 §i l¹i §ùc 154 10.7 165 11.5 172 11.9 246 17.1 C¸i 161 11.2 187 13 181 12.6 176 12.2 Hãt §ùc 20 1.4 14 1.0 14 1.0 16 1.1 C¸i 14 1.0 11 0.8 15 1.0 13 0.9 Chuèt l«ng §ùc 19 1.3 12 0.8 22 1.5 18 1.3 C¸i 27 1.9 16 1.1 29 2.0 24 1.7 Ch¬i ®ïa §ùc 9 0.6 9 0.6 8 0.6 9 0.6 C¸i 4 0.3 2 0.1 4 0.3 3 0.2 NghØ ng¬i §ùc 35 2.4 25 1.7 27 1.9 27 1.9 C¸i 55 3.8 23 1.6 15 1.0 29 2 Ngñ §ùc 877 60.9 851 59.1 803 55.8 844 58.6 C¸i 888 61.7 818 56.8 813 56.5 840 58.3 Tæng thêi gian kh«ng quan s¸t §ùc 180 12.5 205 14.2 205 14.2 197 13.7 C¸i 185 12.8 205 14.2 205 14.2 198 13.8 Tæng §ùc 1440 100 1440 100 1440 100 1440 100 C¸i 1440 100 1440 100 1440 100 1440 100 H×nh 12 : So s¸nh thêi gian ho¹t ®éng chÝnh trung b×nh trong c¸c th¸ng cña v­în ®ùc vµ v­în c¸i Nh­ vËy, tõ b¶ng 6 vµ h×nh 12 ta thÊy trong mét ngµy ®ªm v­în giµnh nhiÒu thêi gian nhÊt cho ngñ, tiÕp ®Õn lµ thêi gian ®i l¹i, quan s¸t, ¨n uèng, n»m nghØ, chuèt l«ng, hãt vµ cuèi cïng lµ thêi gian ch¬i ®ïa.Tuy nhiªn, cã sù kh¸c nhau vÒ thêi gian giµnh cho mét sè ho¹t ®éng gi÷a v­în c¸i vµ v­în ®ùc: thêi gian ®i l¹i trung b×nh cña 3 th¸ng cña con ®ùc lµ 246 phót chiÕm tû lÖ 17.1%, trong khi ®ã con c¸i lµ 176 phót chiÕm 12.2% ; thêi gian ch¬i ®ïa cña con ®ùc lµ 9 phót chiÕm 0.6% vµ cña con c¸i lµ 3 phót chiÕm 0.2% ; thêi gian chuèt l«ng cña con ®ùc lµ 18 phót chiÕm 1.3% vµ cña con c¸i lµ 24 phót chiÕm 1.7% . Thêi gian ch¬i ®ïa Ýt mét phÇn lµ do Rudi vµ Simba nhèt ë c¸c ng¨n t¸ch biÖt nhau nªn kh«ng cã ®iÒu kiÖn thÓ hiÖn ho¹t ®éng ch¬i ®ïa víi c¸c c¸ thÓ kh¸c. 3.2.13. TËp tÝnh sinh s¶n C¸c ho¹t ®éng ®éng dôc ®­îc quan s¸t chuång 14_A (c¸i Simba) trong c¶ 3 th¸ng thÊy r»ng mét trong c¸c biÓu hiÖn ®éng dông næi bËt cña v­în c¸i lµ dïng tay cä vµo bé phËn sinh dôc.Cßn ho¹t ®éng giao phèi , tuy ë chuång 7 cã c¶ v­în ®ùc vµ v­în c¸i ®· tr­ëng thµnh nh­ng v× con c¸i míi sinh con nªn kh«ng thÊy cã biÓu hiÖn giao phèi. Tuy nhiªn, nÕu trong chuång kh«ng cã con ®ùc tr­ëng thµnh con c¸i cã thãi quen cä tay nhiÒu lÇn vµo bé phËn sinh dôc hoÆc khi ng­êi cho ¨n vµo chóng cã nh÷ng hµnh ®éng nh­ cä l­ng vµo thµnh chuång, dµn tre, quay l­ng l¹i hoÆc dËt dËt m×nh. V­în bè hÇu nh­ kh«ng ch¬i ®ïa víi con non, kh«ng ch¨m sãc con non; trong khi ®ã v­în c¸i lu«n quan t©m ch¨m sãc vµ b¶o vÖ v­în con. KÕt luËn – tån t¹i – khuyÕn nghÞ I. KÕt luËn §· ghi nhËn ®­îc 47 lo¹i thøc ¨n cña v­în ®en m¸ tr¾ng trong ®iÒu kiÖn nu«i, bao gåm 18 lo¹i qu¶ c©y trång; 14 lo¹i rau, cñ, qu¶ c©y trång; l¸ cña 13 loµi c©y rõng; ch¸o tæng hîp vµ trøng gµ hoÆc trøng vÞt luéc; quan s¸t v­în tù b¾t ¨n 5 loµi c«n trïng. Trong sè 47 lo¹i thøc ¨n cung cÊp, v­în rÊt thÝch ¨n 12 lo¹i qu¶ c©y trång, 3 lo¹i rau- cñ- qu¶ vµ ch¸o tæng hîp, trøng vÞt luéc, trøng gµ luéc; rÊt Ýt ¨n 2 lo¹i qu¶ c©y, 5 lo¹i rau- cñ vµ 13 lo¹i l¸ c©y rõng. Nh×n chung, v­în thÝch ¨n c¸c lo¹i qu¶ chÝn mÒm, ngät. L­îng thøc ¨n cÊp cho v­în vµo th¸ng 3 lµ 1438 g/c¸ thÓ/ngµy, vµo th¸ng 4 lµ 1159.4 g/c¸ thÓ/ngµy vµ vµo th¸ng 5 lµ 1493.3 g/ c¸ thÓ /ngµy. Tû lÖ tiªu thô vµo th¸ng 3 lµ 96.9% , th¸ng 4 lµ 99.5%, th¸ng 5 lµ 94.5%. V­în cã tû lÖ tiªu thô cao ®èi víi hÇu hÕt c¸c lo¹i qu¶ c©y ®­îc cÊp (97.7% ®Õn 100% vµo th¸ng 3, 100% vµo th¸ng 4, 95.8% ®Õn 100% vµo th¸ng 5 ), thÊp h¬n ®èi víi c¸c lo¹i rau, cñ (62.1% ®Õn 100% vµo th¸ng 3, 94.8% ®Õn 100% vµo th¸ng 4 vµ 76.0% ®Õn 100% vµo th¸ng 5). §· ghi nhËn vµ m« t¶ mét sè d¹ng tËp tÝnh cña v­în trong ®iÒu kiÖn nu«i nh­: ¨n, uèng, vËn ®éng di chuyÓn, tù ch¬i, cïng ch¬i, tù chuèt l«ng, chuèt l«ng cho c¸ thÓ kh¸c, nghØ, ngñ, hãt, tiÕng kªu, tù vÖ, b¶o vÖ nhau vµ ®éng dôc. V­în dïng tay lÊy vµ ®­a thøc ¨n vµo miÖng, cói mÆt vôc n­íc uèng, cã 2 d¹ng vËn ®éng di chuyÓn chÝnh (®u m×nh vµ ®i 2 ch©n), 3 t­ thÕ ngåi chÝnh vµ 3 t­ thÕ n»m c¬ b¶n. BiÓu hiÖn ®éng dôc cña v­în thÓ hiÖn kh¸ râ nÐt qua hµnh vi cä tay vµo c¬ quan sinh dôc . Trung b×nh mçi ngµy v­în hãt 2-3 lÇn, mçi lÇn 5-10 phót, buæi s¸ng b¾t ®Çu hãt lóc trêi b¾t ®Çu s¸ng tá (5h20 – 6h00) vµ cã thÓ kÐo dµi tíi 13 phót. §a sè tr­êng hîp v­în c¸i hãt tr­íc, v­în ®ùc hãt theo sau. Khi hãt v­în ®ùc ®øng yªn, v­în c¸i lu«n di chuyÓn vÞ trÝ. Thêi gian ho¹t ®éng tÝch cùc trong mét chu kú ngµy ®ªm trung b×nh cña v­în ®ùc vµ v­în c¸i trong 3 th¸ng lµ 373 phót chiÕm 25.9% chu kú.Thêi gian n»m nghØ trung b×nh trong c¶ 3 th¸ng cña v­în ®ùc lµ 27 phót chiÕm 1.9% chu kú, cña v­în c¸i lµ 29 phót chiÕm 2.0% chu kú.Thêi gian ngñ trung b×nh c¶ 3 th¸ng cña v­în ®ùc lµ 844 phót chiÕm 58.6% chu kú vµ cña v­în c¸i lµ 840 phót chiÕm 58.3% chu kú.Nh×n chung, kh«ng cã sù kh¸c biÖt ®¸ng kÓ vÒ thêi gian c¸c ho¹t ®éng trong chu kú ngµy ®ªm gi÷a v­în ®ùc vµ v­în c¸i.Tuy nhiªn, còng cã sù kh¸c biÖt vÒ thêi gian gi÷a c¸c ho¹t ®éng vµo c¸c th¸ng ( thêi gian ho¹t ®éng tÝch cùc t¨ng dÇn tõ th¸ng 3 ®Õn th¸ng 5 vµ thêi gian n»m nghØ, ngñ gi¶m dÇn tõ th¸ng 3 ®Õn th¸ng 5 ). Sù ph©n bè thêi gian tõ nhiÒu ®Õn Ýt ë v­în ®ùc còng nh­ ë v­în c¸i lµ: ngñ → ®i l¹i → quan s¸t → ¨n, uèng → n»m nghØ → chuèt l«ng → hãt ® ch¬i ®ïa . II. Tån t¹i Thêi gian nghiªn cøu kh«ng ®¹i diÖn râ rÖt gi÷a c¸c mïa . TiÕp xóc víi ®èi t­îng nghiªn cøu cßn khã kh¨n . Kh«ng ®­îc tù ý cho ¨n nh÷ng thøc ¨n m×nh muèn thÝ nghiÖm. III. KhuyÕn nghÞ Nªn lµm thªm 1 sè hép ngñ cho v­în. Nªn lµm 1 con ®­êng kh¸c cho c¸c ph­¬ng tiÖn ®i l¹i hoÆc di dêi chuång xa ®­êng xe ch¹y ®Ó tr¸nh g©y tiÕng ån cho v­în . Nªn gi¶m l­îng cÊp 1 sè lo¹i thøc ¨n th­êng d­ thõa ®Ó tr¸nh l·ng phÝ. Nªn cã sù chuyªn m«n ho¸ ch¨m sãc gi÷a c¸c loµi ( ng­êi chuyªn lµm v­în, ng­êi chuyªn lµm voäc,….). C¸c kÕt qu¶ trªn ®©y míi chØ lµ s¬ bé do thêi gian nghiªn cøu cßn qu¸ Ýt. Tuy nhiªn, vÊn ®Ò nghiªn cøu cña ®Ò tµi lµ rÊt cÇn thiÕt cho c«ng t¸c b¶o tån loµi v­în ®en m¸ tr¾ng ®ang cã nguy c¬ tuyÖt chñng nµy nªn cÇn ®­îc tiÕp tôc trong c¸c n¨m tíi. Tµi liÖu tham kh¶o I. TiÕng ViÖt Bé Khoa häc, C«ng nghÖ vµ M«i tr­êng (2000): S¸ch ®á ViÖt Nam, PhÇn §éng vËt. NXB Khoa häc vµ Kü thuËt. Hµ Néi. ChÝnh phñ CHXHCN ViÖt Nam (2006): NghÞ ®Þnh sè 36/2006/N§-CP, ngµy 30/3/2006 cña ChÝnh phñ vÒ qu¶n lý thùc vËt, ®éng vËt rõng nguy cÊp, quý, hiÕm. GeissmanT., NguyÔn Xu©n §Æng, N. Lormee vµ F. Momber (2000): §¸nh gi¸ tÝnh tr¹ng b¶o tån cña linh tr­ëng ViÖt Nam n¨m 2000. PhÇn 1: V­în, Tæ chøc B¶o tån §éng, Thùc vËt Quèc tÕ, Ch­¬ng tr×nh §«ng D­¬ng, Hµ Néi. Lª HiÒn Hµo (1973): Thó kinh tÕ miÒn B¾c ViÖt Nam. NXB Khoa häc vµ Kü thuËt. Hµ Néi, 195-247. §Æng Huy Huúnh, §µo V¨n TiÕn, Cao V¨n Sung vµ cs. (1994): Danh lôc c¸c loµi thó (Mammalia) ViÖt Nam. NXB Khoa häc vµ Kü thuËt. Hµ Néi, tr. 67-68. Ph¹m NhËt (2002): Thó linh tr­ëng cña ViÖt Nam .NXB N«ng NghiÖp. Hµ Néi, 67-72. §µo V¨n TiÕn (1985): Kh¶o s¸t thó ë miÒn B¾c ViÖt Nam NXB Khoa häc vµ Kü thuËt. Hµ Néi. Ph¹m NhËt - §ç Quang Huy (1998): Bµi gi¶ng ®éng vËt rõng – Tr­êng §¹i häc L©m NghiÖp.s NXB N«ng NghiÖp. Hµ Néi. NguyÔn V¨n Th¸i (2005), Nghiªn cøu mét sè ®Æc ®iÓm sinh häc vµ tËp tÝnh cña Voäc m«ng tr¾ng ( Trachypithecus delacouri ) trong ®iÒu kiÖn nu«i nhèt vµ b¸n hoang d· t¹i trung t©m cøu hé linh tr­ëng – V­ên quèc gia Cóc ph­¬ng, LuËn v¨n tèt nghiÖp – Tr­êng §¹i häc L©m NghiÖp . II. TiÕng n­íc ngoµi Altmann J. (1974), Observational study of behaviour: Sampling methods. Behaviour 49, 227-262. Burton Dr., Maurice and Robert Burton, 1980: Gibbon” Wildlife Encyclopedia. Purnell reference book, Milwaukee, Vol.7, 876-880. Corbert .B. and Hill J.E. (1992), The mammals of Indomalayan region: A Systematic review, Natural History Museum Publication, Oxford University Press, 161-186. Fooden, 1996. Zoogeography of Vietnamese primates, International Journal of Primatology, Vol. 17, No.5, 845-899. Kenyon M., 2004: Project outline for Research on Yellow-cheeked gibbon (Nomascus gabriealae) in Cat Tien National Park, Vietnam. University of Cambridge. 54pp. Napien J.R., and Napien P.H., 1967: A handbook of living primates, 172-178 III. websites (The 2004 IUCN Red List of Threatened Species) http:/www.gibboncenter.org (International Center for Gibbon Studies) (Endangered Primate Rescue Center) phô biÓu  Phô biÓu 01 Møc tiªu thô thøc ¨n trong ngµy cña v­în * TÝnh cho l­îng tiªu thô trung b×nh : Gi¶ thiÕt Ho: F(x1) = F(x2) = F(x3) H: F(x1) ≠ F(x2) ≠ F(x3) Ta cã b¶ng sau : Th¸ng 3 XÕp h¹ng Th¸ng 4 XÕp h¹ng Th¸ng 5 XÕp h¹ng 127.7 1 140.7 3 135 2 422.6 9 260.1 4 368.3 7 418.3 8 296 5 312.3 6 424.4 456.3 11 595.3 12 nx = 4 Rx = 28 ny = 4 Ry = 23 nz = 4 Rz = 27 Ta cã : åRi = Rx + Ry + Rz = 28 + 23 + 27 = 78 Vµ n( n +1)/ 2 = 12(12 + 1) /2 = 78 Do ®ã viÖc xÕp h¹ng ®· ®óng Ta l¹i cã : H = = 0.27 So víi c052 (K=2) =5.99 th× ta thÊy H < c052 do ®ã ta nhËn Ho cã nghÜa lµ l­îng tiªu thô thøc ¨n trung b×nh trong ngµy gi÷a c¸c th¸ng cña v­în kh«ng cã sù kh¸c nhau râ rÖt . *TÝnh cho tû lÖ tiªu thô : Ta cã b¶ng sau : Th¸ng 3 XÕp h¹ng Th¸ng 4 XÕp h¹ng Th¸ng 5 XÕp h¹ng 100 11 100 11 97.1 5 97.2 6 98.4 8 90.3 1 97.8 7 99.3 9 96.1 4 94.9 2 100 11 95.8 3 nx = 4 Rx =26 nx = 4 Ry = 39 nz = 4 Rz = 13 Ta cã : åRi = Rx + Ry + Rz =26 +39 +13 = 78 Vµ n( n +1)/ 2 = 12(12 + 1) /2 = 78 Do ®ã viÖc xÕp h¹ng ®· ®óng Ta l¹i cã : H =6.5 So víi c052 (K=2) =5.99 th× ta thÊy H > c052 do ®ã ta b¸c bá Ho cã nghÜa lµ tû lÖ tiªu thô thøc ¨n gi÷a c¸c th¸ng cã sù kh¸c nhau râ rÖt. Phô biÓu 02 Kh¶ n¨ng tiªu thô tõng lo¹i thøc ¨n ®­îc cÊp cña v­în nu«i nhèt vµo th¸ng 3 Tªn thøc ¨n Sè c¸ thÓ Sè ngµy L­îng cÊp (g/c¸ thÓ/ngµy) L­îng tiªu thô (g/c¸thÓ/ ngµy) Tû lÖ l­îng tiªu thô (%) Lª 5 3 78.5 78.5 100 Cam 5 3 99.67 99.67 100 T¸o tµu 5 3 99 96.67 97.65 Xoµi 5 3 109 106.67 97.86 Chuèi xanh 5 2 117.2 117.2 100 Nho 5 1 15 15 100 Cµ chua 5 3 89 87.67 98.51 BÝ xanh sèng 5 2 81.8 50.8 62.10 BÝ xanh luéc 5 2 81.2 77.7 95.69 Khoai lang luéc 5 1 24 24 100 Khoai t©y luéc 5 3 223.5 223.5 100 Cµ rèt luéc 5 3 146 142.33 97.49 Cµ rèt sèng 5 2 42 42 100 Xu hµo sèng 5 2 103 99 96.12 Xu hµo luéc 5 2 54.7 52.7 96.34 §Ëu ®òa sèng 5 3 87.67 87.0 99.24 Rau muèng sèng 5 2 53.5 46.5 86.92 Phô biÓu 03 Kh¶ n¨ng tiªu thô tõng lo¹i thøc ¨n ®­îc cÊp cña v­în nu«i nhèt vµo th¸ng 4 Tªn thøc ¨n Sè c¸ thÓ Sè ngµy L­îng cÊp (g/c¸ thÓ/ngµy) L­îng tiªu thô (g/c¸thÓ/ ngµy) Tû lÖ l­îng tiªu thô (%) Lª 5 3 126.67 126.67 100 Cam 5 3 83.33 83.33 100 T¸o tµu 5 2 49 49 100 Xoµi 5 3 61.8 61.8 100 Nho 5 1 10 10 100 Cµ chua 5 Cµ tÝm sèng 5 2 48 48 100 Cµ tÝm luéc 5 2 50.5 50.5 100 D­a chuét 5 1 57 57 100 §u ®ñ chÝn 5 3 33 33 100 BÝ ®á sèng 5 3 83.3 78.97 94.8 BÝ ®á luéc 5 3 129.7 129.7 100 Khoai lang luéc 5 3 143.3 143.3 100 Khoai lang sèng 5 3 61.5 61.5 100 Khoai t©y luéc 5 3 87.3 87.3 100 Cµ rèt luéc 5 2 59.5 56.5 94.9 Cµ rèt sèng 5 1 30 30 100 §Ëu ®òa sèng 5 1 21 21 100 Rau muèng sèng 5 1 25 25 100 Trøng vÞt luéc 5 3 18.2 18.2 100 Phô biÓu 04 Kh¶ n¨ng tiªu thô tõng lo¹i thøc ¨n ®­îc cÊp cña v­în nu«i nhèt vµo th¸ng 5 Tªn thøc ¨n Sè c¸ thÓ Sè ngµy L­îng cÊp (g/c¸ thÓ/ngµy) L­îng tiªu thô (g/c¸thÓ/ ngµy) Tû lÖ l­îng tiªu thô (%) Lª 5 3 94.3 90.3 95.8 Cam 5 3 77 77 100 T¸o tµu 5 3 65 59 90.8 Xoµi 5 3 41 41 100 MËn 5 3 45.7 45.7 100 Nho 5 1 24 24 100 §µo 5 1 15 15 100 Thanh long 5 2 91.5 85 92.9 Døa 5 3 60.3 60.3 100 Cµ chua 5 2 56.0 52.0 92.9 §u ®ñ chÝn 5 1 34 34 100 D­a chute 5 1 4 4 100 BÝ ®á sèng 5 2 146 111 76.0 BÝ ®á luéc 5 3 107 101 94.4 Cµ tÝm sèng 5 2 62 57 91.9 Cµ rèt sèng 5 2 102 82.5 80.9 Cµ rèt luéc 5 3 69.3 59.6 86 Khoai lang sèng 5 2 54 54 100 Khoai lang luéc 5 3 182.3 183.2 100 Cñ ®Ëu sèng 5 3 74 69.3 93.6 Cñ ®Ëu luéc 5 3 74 70 94.6 Rau muèng sèng 5 1 34 34 100 §Ëu ®òa sèng 5 1 40 40 100 Khoai t©y luéc 5 2 104 104 100 Phô biÓu 05 Sù ph©n bè thêi gian gi÷a c¸c ho¹t ®éng cña c¸c c¸ thÓ v­în trong c¸c th¸ng 3, th¸ng 4, th¸ng 5 D¹ng tËp tÝnh ho¹t ®éng Th¸ng 3 Th¸ng 4 Th¸ng 5 Quan s¸t §ùc chuång 7 128 142 149 §ùc chuång 16B 90 120 149 C¸i chuång 7 63 135 140 C¸i chuång 14A 83 165 142 ¡n uèng §ùc chuång 7 20 26 31 §ùc chuång 16B 53 43 48 C¸i chuång 7 35 24 31 C¸i chuång 14A 30 44 43 §i l¹i §ùc chuång 7 161 190 152 §ùc chuång 16B 1477 140 192 C¸i chuång 7 137 160 174 C¸i chuång 14A 185 214 188 Hãt §ùc chuång 7 16 11 10 §ùc chuång 16B 24 17 18 C¸i chuång 7 16 15 11 C¸i chuång 14A 12 7 19 Chuèt l«ng §ùc chuång 7 27 21 38 §ùc chuång 16B 11 2 6 C¸i chuång 7 47 31 43 C¸i chuång 14A 7 1 15 Ch¬i ®ïa §ùc chuång 7 17 11 4 §ùc chuång 16B 0 6 11 C¸i chuång 7 7 3 7 C¸i chuång 14A 0 0 0 N»m nghØ §ùc chuång 7 17 23 15 §ùc chuång 16B 52 27 38 C¸i chuång 7 46 21 7 C¸i chuång 14A 64 24 22 Ngñ §ùc chuång 7 870 864 796 §ùc chuång 16B 883 837 810 C¸i chuång 7 886 810 796 C¸i chuång 14A 889 825 830