Khóa luận Lẩu then của người tày ở huyện Bình gia, tỉnh Lạng Sơn

TRƯỜNG ĐẠI HỌC VĂN HÓA HÀ NỘI KHOA VĂN HÓA DÂN TỘC THIỂU SỐ BÙI ĐỨC NAM LẨU THEN CỦA NGƯỜI TÀY ở HUYỆN BÌNH GIA, TỈNH LẠNG SƠN KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP CHUYÊN NGÀNH: QUẢN LÝ NHÀ NƯỚC VỀ VĂN HÓA DÂN TỘCC THIÊU Số MÃ SỐ : 52220110 Giảng viên hướng dẫn : ThS. Đỗ Thị Kiều Nga Sinh viên thực hiện : Bùi Đức Nam Lớp : VHDT 18A Hà Nội - 2016 LỜI CẢM ƠN Để hoàn thành khóa luận này, em xin tỏ lòng biết ơn sâu sắc đến cô ThS. Đỗ Thị Kiều Nga, đã tận tình hướng dẫn trong suốt quá trình viết khóa luận tốt nghiệp. Em chân thành cảm ơn quý Thầy, Cô trong khoa Văn hóa dân tộc thiểu số, Trường Đại học Văn hóa Hà Nội đã tận tình truyền đạt kiến thức trong 4 năm học tập. Với vốn kiến thức được tiếp thu trong quá trình học không chỉ là nền tảng cho quá trình nghiên cứu khóa luận mà còn là hành trang quí báu để em bước vào đời một cách vững chắc và tự tin. Em chân thành cảm ơn anh Đỗ Trí Tú – cán bộ Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch Lạng Sơn, anh Nguyễn Gia Quyền – cán bộ Bảo tàng tỉnh Lạng Sơn, chị Hoàng Thị Quy – cán bộ Trung tâm Văn hóa huyện Bình Gia, anh Nông Văn Quang – cán bộ Phòng Văn hóa huyện Cao Lộc, nghệ nhân Mỗ Thị Kịt và nghệ nhân Mông Thị Sấm đã luôn tạo điều kiện và giúp đỡ em trong quá trình thu thập, tìm hiểu tư liệu. Do thời gian cũng như kinh nghiệm nghiên cứu còn hạn chế nên khóa luận không tránh khỏi những thiếu sót. Vì vậy, em rất mong nhận được những ý kiến đóng góp từ phía các thầy cô và các bạn để khóa luận được đầy đủ và hoàn thiện hơn. Em xin chân thành cảm ơn! Hà Nội, ngày 8 tháng 1 năm 2016 Sinh viên Bùi Đức Nam MỤC LỤC MỞ ĐẦU ....................................................................................................... 5 Chương 1: KHÁT QUÁT VỀ NGƯỜI TÀY VÀ TÍN NGƯỠNG DÂN GIAN CỦA NGƯỜI TÀY Ở HUYỆN BÌNH GIAError! Bookmark not defined. 1.1. Khái quát về người Tày ở huyện Bình GiaError! Bookmark not defined. 1.1.1. Lịch sử tộc người ........................... Error! Bookmark not defined. 1.1.2. Đặc điểm địa bàn cư trú ................. Error! Bookmark not defined. 1.1.3. Đặc điểm dân số và phân bố dân cư Error! Bookmark not defined. 1.1.4. Tập quán mưu sinh ......................... Error! Bookmark not defined. 1.1.5. Đặc điểm văn hóa ........................... Error! Bookmark not defined. 1.2. Tín ngưỡng dân gian của người Tày ở huyện Bình GiaError! Bookmark not defined. 1.2.1. Quan niệm về thế giới quan và nhân sinh quanError! Bookmark not defined. 1.2.2. Các hình thức tín ngưỡng và nghi lễ thờ cúngError! Bookmark not defined. Tiểu kết chương 1 ....................................... Error! Bookmark not defined. Chương 2: LẨU THEN CỦA NGƯỜI TÀY Ở HUYỆN BÌNH GIA TRONG TRUYỀN THỐNG .......................... Error! Bookmark not defined. 2.1. Khái quát về Then Tày ......................... Error! Bookmark not defined. 2.1.1. Khái niệm Then.............................. Error! Bookmark not defined. 2.1.2. Nguồn gốc của Then ...................... Error! Bookmark not defined. 2.1.3. Các loại hình Then ......................... Error! Bookmark not defined. 2.2. Lẩu Then của người Tày: Những đặc điểm chínhError! Bookmark not defined. 2.2.1. Người làm Then ............................. Error! Bookmark not defined. 2.2.2. Thời gian, không gian tổ chức Lẩu ThenError! Bookmark not defined. 2.2.3. Quy trình chuẩn bị tổ chức lễ Lẩu ThenError! Bookmark not defined. 2.2.4. Vật thiêng của Then ....................... Error! Bookmark not defined. 2.2.5. Những kiêng kỵ .............................. Error! Bookmark not defined. 2.2.6. Nghi thức làm Lẩu Then ................ Error! Bookmark not defined. Tiểu kết chương 2 ....................................... Error! Bookmark not defined. Chương 3: LẨU THEN CỦA NGƯỜI TÀY Ở HUYỆN BÌNH GIA TRONG GIAI ĐOẠN HIỆN NAY ................ Error! Bookmark not defined. 3.1. Biến đổi của Lẩu Then ......................... Error! Bookmark not defined. 3.1.1. Biến đổi trong quan niệm ............... Error! Bookmark not defined. 3.1.2. Biến đổi về nghi thức cúng lễ ......... Error! Bookmark not defined. 3.1.3. Biến đổi trong trò diễn ................... Error! Bookmark not defined. 3.2. Nguyên nhân biến đổi .......................... Error! Bookmark not defined. 3.2.1. Nguyên nhân khách quan ............... Error! Bookmark not defined. 3.2.2. Nguyên nhân chủ quan ................... Error! Bookmark not defined. 3.3. Giá trị của Lẩu Then ............................ Error! Bookmark not defined. 3.3.1. Giá trị về lịch sử ............................. Error! Bookmark not defined. 3.3.2. Giá trị về kinh tế - xã hội ................ Error! Bookmark not defined. 3.3.3. Giá trị về văn hóa ........................... Error! Bookmark not defined. 3.4. Thực trạng công tác bảo tồn Lẩu Then và Then ở Bình Gia hiện nay Error! Bookmark not defined. 3.5. Khuyến nghị và giải pháp bảo tồn phát huyError! Bookmark not defined. KẾT LUẬN ................................................... Error! Bookmark not defined. TÀI LIỆU THAM KHẢO .............................................................................. 1 PHỤ LỤC ...................................................... Error! Bookmark not defined. MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài Huyện Bình Gia là một huyện miền núi vùng cao có vị trí chiến lược quan trọng trong sự nghiệp dựng nước giữ nước của dân tộc ta. Nơi có nhiều chiến công, nhiều địa danh, nhiều cảnh đẹp tự nhiên. Đây cũng là nơi cư trú của các dân tộc anh em như: Tày, Nùng, Mông, Sán Chay mỗi dân tộc đều mang trong mình những bản sắc văn hóa riêng, với nhiều phong tục tập quán khác nhau. Điều đó đã tạo cho vùng đất này một bức tranh văn hóa thống nhất mà đa dạng. Then - một trong những di sản văn hóa phi vật thể của người Tày cũng góp phần không nhỏ trong bức tranh văn hóa phong phú và giàu bản sắc ấy. Huyện Bình Gia, tỉnh Lạng Sơn có số người Tày cư trú chiếm gần 40% so với các dân tộc khác. Chính vì vậy, văn hóa Tày ở nơi đây đã trở thành chủ đạo và có ảnh hưởng tới văn hóa của các dân tộc láng giềng. Và nói đến sự ảnh hưởng đó không thể không nhắc tới Then. Then là một loại hình nghệ thuật, một nét sinh hoạt văn hóa tín ngưỡng đã có từ rất lâu đời và đến nay vẫn có ảnh hưởng nhiều mặt tới cuộc sống của người dân Tày. Trong các loại hình sinh hoạt tín ngưỡng của người Tày thì Then đạt đến trình độ nghệ thuật cao nhất, nó thường được dùng trong các dịp lễ tết, các lễ nghi gia đình và nghi lễ vòng đời của mỗi con người Tuy nhiên, có một thời gian dài, Then đã bị coi là một loại hình mê tín và các thầy Then bị cấm hành nghề. Đây là một trong các nguyên nhân dẫn đến việc Then ngày càng bị mất dần ở một số địa phương. Một số loại hình, nghi lễ trong Then vì thế cũng có phần mai một, trong đó có Lẩu Then. Lẩu Then là một loại hình tín ngưỡng dân gian chứa đựng nhiều yếu tố tâm linh huyền bí phục vụ nghi lễ cấp sắc trong Then, chiếm giữ một vị trí vô cùng quan trọng trong đời sống văn hóa tinh thần của đồng bào Tày ở vùng Đông Bắc nói chung và đồng bào Tày ở huyện Bình Gia, tỉnh Lạng Sơn nói riêng. Qua kết quả điều tra tại huyện Bình Gia, tỉnh Lạng Sơn hiện nay, vì nhiều nguyên nhân, số nghệ nhân có khả năng sáng tác, trình diễn điêu luyện và truyền dạy Then đang ngày càng giảm dần. Các tư liệu về Then, đặc biệt là Lẩu Then còn hạn chế, chưa được sưu tầm, tổng hợp một cách bài bản, khoa học. Bởi vậy, việc nghiên cứu Lẩu Then của người Tày ở huyện Bình Gia, tỉnh Lạng Sơn là việc làm hết sức quan trọng, góp phần bảo tồn và phát huy văn hóa truyền thống của người Tày huyện Bình Gia, Lạng Sơn nói riêng và đồng bào Tày trên cả nước nói chung. 2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề Dân tộc Tày là một trong những dân tộc có nguồn gốc lịch sử khá lâu đời ở nước ta. Vì vậy, người Tày có nền văn hóa rất đa dạng và đặc trưng. Việc nghiên cứu về người Tày ở Việt Nam đã được nhiều nhà khoa học thực hiện. Các nhà khoa học đã nghiên cứu về mọi mặt đời sống của người Tày, giá trị vật chất, tinh thần. Về Then, nhà nghiên cứu Triều Ân đã có tác phẩm “Then Tày – những khúc hát” xuất bản năm 2000. Cuốn “Then Tày” xuất bản năm 2006 của Nguyễn Thị Yên đã miêu tả những nghi thức cúng lễ trong làm Then, những giai điệu lời hát Then và vai trò của Then trong đời sống tâm linh của cộng đồng người Tày. Một số tác phẩm khác như “Then – cái nhìn từ hệ thống tín ngưỡng” của Hoàng Nam xuất bản năm 2005, “Văn hóa dân gian Tày” của Hoàng Ngọc La xuất bản năm 2002, “Các dân tộc Tày-Nùng” của Bế Văn Đảng xuất bản năm 1992, “Văn hóa các dân tộc Tày, Dao, Sán Dìu ở Tuyên Quang” của Nịnh Văn Độ xuất bản năm 2003 hay cuốn “Văn hóa tín ngưỡng Tày- Nùng” của Vũ Ngọc Khánh xuất bản năm 1997 cũng gợi mở cho người đọc nhiều nội dung phong phú, những tư liệu mang tính khoa học chính xác về Then trong văn hóa Tày. Tuy nhiên, các tài liệu trên chưa có tài liệu nào nghiên cứu chuyên sâu về những giá trị văn hóa, vai trò ý nghĩa của Lẩu Then đối với đời sống tinh thần của người Tày cũng như những biến đổi của Then trong giai đoạn hiện nay. Với những tư liệu quý báu mà các nhà nghiên cứu đi trước đã để lại, bên cạnh đó cùng với nghiên cứu thực địa, tôi mong muốn có thể đề xuất những giải pháp nhằm bảo tồn và phát huy Lẩu Then của người Tày ở Bình Gia trong bối cảnh hiện nay. 3. Mục đích nghiên cứu của đề tài Đề tài được thực hiện với các mục đích sau: - Tìm hiểu, làm rõ các giá trị của Lẩu Then trong đời sống văn hóa của người Tày ở huyện Bình Gia, tỉnh Lạng Sơn. - Trên cơ sở kết quả nghiên cứu về thực trạng Lẩu Then, vấn đề bảo tồn và phát huy Lẩu Then của người Tày ở huyện Bình Gia hiện nay, đề tài sẽ đề xuất giải pháp bảo tồn phát huy Lẩu Then nói riêng, văn hóa của người Tày nói chung. - Góp thêm tư liệu về chân dung văn hóa dân tộc Tày ở Lạng Sơn. 4. Đối tượng, phạm vi nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu chính của đề tài là Lẩu Then với các nội dung: nguồn gốc, đặc điểm, vai trò, giá trị... trong giai đoạn hiện nay. Bên cạnh đó vấn đề bảo tồn, phát huy Lẩu Then cũng là đối tượng nghiên cứu của đề tài. Phạm vi nghiên cứu của đề tài: tập trung khảo sát, thu thập tài liệu về Lẩu Then ở huyện Bình Gia, tỉnh Lạng Sơn. 5. Phương pháp nghiên cứu của đề tài Phương pháp thu thập tài liệu chính trong đề tài là phương pháp điền dã dân tộc học với các kỹ năng như: quan sát tham dự việc thực hành nghi lễ Lẩu Then tại huyện Bình Gia, tỉnh Lạng Sơn. Trong quá trình quan sát chúng tôi sẽ ghi chép, chụp ảnh, phỏng vấn nhiều đối tượng, thành phần xã hội để có những cứ liệu cho sự phân tích, lí giải vấn đề nghiên cứu một cách chân thực và sâu sắc nhất. Ngoài ra, đề tài còn sử dụng phương pháp nghiên cứu tài liệu thứ cấp, phương pháp hệ thống, phương pháp phân loại, phương pháp miêu tả nhằm làm sáng tỏ nội dung nghiên cứu của đề tài ở những khía cạnh khác nhau, mang lại tính thuyết phục cho đề tài nghiên cứu. 6. Bố cục của đề tài Ngoài phần mở đầu, kết luận, danh mục tài liệu tham khảo và phụ lục thì đề tài nghiên cứu được chia làm 3 chương: Chương 1. Khát quát về người Tày và tín ngưỡng dân gian của người Tày ở huyện Bình Gia Chương 2. Lẩu Then của người Tày ở huyện Bình Gia trong truyền thống Chương 3. Lẩu Then của người Tày ở huyện Bình Gia trong giai đoạn hiện nay TÀI LIỆU THAM KHẢO 1. Triều Ân (2000), Then Tày – những khúc hát, NXB Văn hóa dân tộc, Hà Nội 2. Dương Kim Bội (1978), Lời hát Then, NXB Việt Bắc 3. Hoàng Đức Chung (1999), Lẩu Then Bjoóc mạ của người Tày ở Vị Xuyên – Hà Giang, Tạp chí văn hóa dân tộc 4. Hoàng Tuấn Cư, Hoàng Hạc, Nguyễn Thanh Huyền (2012), Then Tày, NXB Văn hóa dân tộc, Hà Nội 5. Bế Văn Đảng (1992), Các dân tộc Tày - Nùng, NXB Khoa học xã hội, Hà Nội 6. Nịnh Văn Độ (2003), Văn hóa các dân tộc Tày, Dao, Sán Dìu ở Tuyên Quang, NXB Văn hóa dân tộc, Hà Nội 7. Hoàng Hạc (1984), Truyện thơ Tày – Nùng, NXB Văn học 8. Lê Bá Han, Nguyễn Khắc Phi, Trần Đình Sử (2007), Từ điển thuật ngữ văn học, NXB Giáo dục, Hà Nội 9. Vi Hồng (1993), Khảm hải, NXB Văn hóa dân tộc, Hà Nội 10. Vũ Ngọc Khánh (1997), Văn hóa tín ngưỡng Tày - Nùng, NXB Viện văn hóa dân gian Việt Nam 11. Vũ Ngọc Khánh, Phạm Minh Thảo (1997), Kho tàng diễn xướng văn hóa dân gian Việt Nam, NXB Văn hóa dân tộc, Hà Nội 12. Lê Văn Kỳ (2002), Lễ hội nông nghiệp Việt Nam, NXB Văn hóa dân tộc, Hà Nội 13. Lã Văn Lô, Đặng Nghiêm Vạn (1986), Sơ lược giới thiệu các nhóm dân tộc Tày, Nùng, Thái ở Việt Nam, NXB Khoa học xã hội, Hà Nội 14. Hoàng Nam (2004), Văn hóa các dân tộc Đông Bắc, NXB Trường Đại học Văn hóa Hà Nội 15. Hoàng Nam (2005), Then – cái nhìn từ hệ thống tín ngưỡng, NXB Viện dân tộc học 16. Nông Thị Nhình (2004), Âm nhạc dân gian các dân tộc Tày, Nùng, Dao Lạng Sơn, NXB Văn hóa dân tộc, Hà Nội 17. Nông Thị Nhình (2004), Nét chung và riêng trong diễn xướng hát Then Tày - Nùng, NXB Văn hóa dân tộc, Hà Nội 18. Hoàng Quyết, Tấn Dũng (1994), Phong tục tập quán dân tộc Tày ở Việt Bắc, NXB Văn hóa dân tộc, Hà Nội 19. Tô Ngọc Thanh (1989) ,Then của đồng bào Tày, Tạp chí văn học nghệ thuật số 3 20. Hà Đình Thành (2000), Then của người Tày – Nùng với tín ngưỡng tôn giáo dân gian, Tạp chí văn hóa nghệ thuật số 5 21. Trần Ngọc Thêm (2001), Tìm hiểu về bản sắc văn hóa Việt Nam, NXB Thành phố Hồ Chí Minh 22. Ngô Đức Thịnh (2002), Then - một hình thức Shaman của dân tộc Tày ở Việt Nam, Tạp chí văn hóa dân gian 23. Ngô Đức Thịnh (2010), Lên đồng hành trình của thần linh và thân phận, NXB Thế giới 24. Hà Văn Thư, Hoàng Nam, Vi Hồng Nhân, Vương Toàn (1994), Ai lên xứ Lạng, NXB Văn hóa dân tộc, Hà Nội 25. Hà Văn Thư, Lã Văn Lô (1984), Văn hóa Tày - Nùng, NXB Văn hóa 26. Nguyễn Thị Yên (2001), Khảo sát đối tượng thờ cúng trong Then, NXB Đại học quốc gia Hà Nội 27. Nguyễn Thị Yên (2006) Then Tày, NXB Khoa học xã hội, Hà Nội